ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΓΛΩΣΣΙΚΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

Transcript

1 ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΓΛΩΣΣΙΚΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ Η επικοινωνιακή ικανότητα νοείται ως δυνατότητα παραγωγής και κατανόησης όχι μόνο γραπτού, αλλά και προφορικού λόγου. Συνεπώς, εκτός από την παραγωγή γραπτού κειμένου, η οποία παραδοσιακά διδάσκεται και εξετάζεται στο σχολείο, και η καλλιέργεια της παραγωγής προφορικού λόγου συνιστά ουσιώδη στόχο του σύγχρονου σχολείου. Τα νέα Αναλυτικά Προγράμματα θέτουν ως στόχο του γλωσσικού μαθήματος τη «βελτίωση της προφορικής έκφρασης του μαθητή», ενώ τα νέα σχολικά εγχειρίδια του γλωσσικού μαθήματος περιέχουν ασκήσεις παραγωγής προφορικού λόγου, σε πολύ μικρότερη αναλογία από τις αντίστοιχες δραστηριότητες παραγωγής γραπτού λόγου. Τα θετικά στοιχεία της καλλιέργειας του προφορικού λόγου των μαθητών μέσω των νέων γλωσσικών εγχειριδίων είναι: Σύμφωνα με τα διεθνή δεδομένα συγγραφής σχολικών εγχειριδίων και τις επιταγές του Αναλυτικού Προγράμματος, πολλές από τις ασκήσεις προφορικού λόγου των νέων εγχειριδίων στοχεύουν στην καλλιέργεια της ευχέρειας λόγου (fluency) στους μαθητές, δηλαδή της ικανότητάς τους να συνδυάζουν γλωσσικά στοιχεία και δομές με άνεση, χωρίς διακοπές ή δισταγμούς, με τήρηση των κανόνων και περιορισμών της γλώσσας και πάντα με γνώμονα την επιτέλεση συγκεκριμένου επικοινωνιακού στόχου. Οι δραστηριότητες αυτές είναι διαπροσωπικού, αλληλεπιδραστικού ή διεκπεραιωτικού τύπου, δηλαδή έχουν τη μορφή ελεύθερης συζήτησης θεμάτων κοινού ενδιαφέροντος, μίμησης ρόλων κατά ζεύγη ή ομάδες μαθητών και ασκήσεων κάλυψης επικοινωνιακών χασμάτων. Και στις τρεις παραπάνω δραστηριότητες πραγματώνονται διάφορες μορφές προφορικών κειμενικών τύπων συγκεκριμένου δομικού σχήματος, έκτασης και υφολογικών χαρακτηριστικών. 1 / 5

2 Άλλες δραστηριότητες αφορούν στην ακρίβεια της διατύπωσης με στόχο την επικοινωνιακή αποδεκτότητα. Οι ασκήσεις που στοχεύουν στην ακρίβεια λόγου πληρούν τους όρους διδακτικής αποτελεσματικότητας: είναι συγκειμενοποιημένες φορμαλιστικές δραστηριότητες ελεγχόμενης παραγωγής προφορικού λόγου και δίνουν στο μαθητή τη δυνατότητα επιλογών των κατάλληλων τύπων. Μέσω αυτών οι μαθητές εξασκούνται στην αποτελεσματική χρήση της γλώσσας στον προφορικό λόγο μέσω της επιλογής του κατάλληλου λεξιλογίου και των ορθών μορφοσυντακτικών δομών ανάλογα με την επιτελούμενη επικοινωνιακή λειτουργία, την επικοινωνιακή περίσταση, τα κοινωνικά χαρακτηριστικά και το συνομιλιακό ρόλο των συνομιλητών. Επειδή στις προφορικές ασκήσεις ευχέρειας λόγου παρατηρούμε περιορισμένη συμμετοχή μαθητών λόγω συστολής ή άγνοιας του θέματος, πολλές από τις ασκήσεις προφορικού λόγου θα πρέπει να αφορούν σε σχολιασμό ή επεξεργασία του κειμένου της αντίστοιχης ενότητας, ώστε οι μαθητές να έχουν επεξεργαστεί αντίστοιχο πληροφοριακό υλικό. Επίσης, πολλές από τις ασκήσεις καλό είναι να περιλαμβάνουν επιμέρους ενδείξεις ή υποερωτήματα, τα οποία εξυπηρετούν τον σκοπό της νοηματικής επεξεργασίας του θέματος, ώστε να διευκολύνονται οι μαθητές κατά την παραγωγή λόγου. Στο περιεχόμενο των νέων βιβλίων παρατηρούνται ελλείψεις ως προς την καλλιέργεια του προφορικού λόγου. Οι ασκήσεις καλλιέργειας του προφορικού λόγου είναι σχετικά λίγες στα νέα γλωσσικά εγχειρίδια. Δεν υπάρχουν φάσεις προετοιμασίας της συζήτησης (με εξαίρεση κάποιες ασκήσεις, όπου δίνονται διαγράμματα της προφορικής περιγραφής ή αφήγησης). Τέτοιες φάσεις προετοιμασίας θα μπορούσαν να έχουν τη μορφή τήρησης σημειώσεων και συλλογής υλικού για το θέμα, οργάνωσης προκαταρκτικών συζητήσεων καθ ομάδες μαθητών για παραγωγή ιδεών. Επιπλέον, δεν υπάρχουν ελεγκτικοί κατάλογοι για αποτελεσματική αυτοαξιολόγηση των μαθητών σε προφορικά κειμενικά είδη, αντίστοιχοι με αυτούς των γραπτών κειμένων. 2 / 5

3 Επιπρόσθετα, πρέπει να επισημανθεί ότι απουσιάζουν και στα νέα εγχειρίδια πληροφορίες για τις συμβάσεις και τα υφολογικά χαρακτηριστικά προφορικών ειδών λόγου, οι οποίες είναι χρήσιμες για τους μαθητές. Επίσης, δε διδάσκονται με άμεσο τρόπο στοιχεία στρατηγικής ικανότητας για την κάλυψη των γλωσσικών αδυναμιών (στρατηγικές αποφυγής της έκφρασης που δημιουργεί δυσκολίες ή ενεργητικές στρατηγικές κάλυψης επικοινωνιακών κενών μέσω νεολογισμών, παραφράσεων, αναδιατυπώσεων, χειρονομιών, επίκλησης της βοήθειας του συνομιλητή) ή τα μέσα και οι στρατηγικές προφορικής αλληλεπίδρασης (γλωσσικοί τρόποι έναρξης ή λήξης μιας συνομιλίας, μέθοδοι χρήσης της φατικής λειτουργίας της γλώσσας, ελέγχου της αποδεκτότητας του μηνύματος, αλλαγής θέματος, διατήρησης ή διακοπής της συζήτησης, διαχείρισης των παύσεων, γνώση των κανόνων κατανομής της συνεισφοράς κλπ.). Η γλώσσα της εκπαίδευσης Το σχολείο υιοθετεί και διδάσκει την επίσημη κοινή γλώσσα. Η γλωσσική αυτή μορφή κωδικοποιείται και εξομαλύνεται με τη σύνταξη εγχειριδίων γραμματικής και επιβλήθηκε στους μαθητές ως υποχρεωτική. Οι λόγοι της υιοθέτησης από το σχολείο της κοινής διαλεκτικής μορφής ως επίσημης εθνικής και σχολικής γλώσσας είναι οι ακόλουθοι: 1. Κύριο στόχο του σχολείου αποτελεί η γλωσσική συνοχή μιας οργανωμένης και συντεταγμένης κρατικής οντότητας. Από τη στιγμή που διάφορες γλωσσικές ομάδες συναπαρτίζουν κράτος καθιερώνεται, όπως προείπαμε, μια κοινή γλώσσα που εξυπηρετεί την επικοινωνία των κατοίκων του. Κύριο μέσο προώθησης και καλλιέργειας της κοινής αυτής γλωσσικής μορφής που έχει αναχθεί σε επίσημη εθνική γλώσσα αποτελεί το σχολείο, η πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Εξάλλου, αυτό ευνοεί και την επαφή μεταξύ των κατοίκων μιας χώρας, καθώς ομιλητές διαφορετικών διαλέκτων πιο εύκολα θα μιλήσουν μεταξύ τους στην κοινή μορφή παρά στις τοπικές τους διαλεκτικές μορφές. 2. Βασική επιδίωξη του σχολείου είναι ο σχολικός και κοινωνικός γραμματισμός των μαθητών. Με τον όρο γραμματισμός εννοείται η δυνατότητα του ατόμου να λειτουργεί αποτελεσματικά στα διάφορα περιβάλλοντα και καταστάσεις επικοινωνίας, χρησιμοποιώντας κείμενα του γραπτού και του προφορικού λόγου, όπως και μη γλωσσικά κείμενα, αλλά και η ικανότητά του να διαχειρίζεται αφηρημένες έννοιες, να αναπτύσσει επικοινωνιακές δεξιότητες μέσω της σωστής χρησιμοποίησης των γραμματικών κανόνων και να καλλιεργεί τη λογική σκέψη. Ο στόχος του γραμματισμού επιτυγχάνεται μόνο με τη διδασκαλία της κοινής γλωσσικής μορφής. Αυτό συμβαίνει, διότι η τελευταία λόγω του κύρους που έχει αποκτήσει από την αναγόρευσή της σε επίσημη έχει καλλιεργηθεί από την επιστήμη, όπως και από τα μέσα ενημέρωσης (τα ειδικά επιστημονικά λεξιλόγια δημιουργούνται ευκολότερα στην κοινή διάλεκτο παρά ξεχωριστά σε κάθε τοπική διάλεκτο, κάτι που θα ήταν και αντιοικονομικό). Με τον τρόπο αυτό αμβλύνονται και οι κοινωνικές διαφορές μεταξύ παιδιών από αστικές περιοχές, όπου ομιλείται η κοινή, τα οποία έχουν πρόσβαση στην επιστημονική γνώση και κατακτούν ευκολότερα τον επεξεργασμένο κώδικα επικοινωνίας και παιδιών από διαλεκτόφωνες περιοχές, τα οποία, αν δε γίνουν κάτοχοι της επίσημης γλώσσας, αποκλείονται από την πανεπιστημιακή εκπαίδευση. Η κατάκτηση της επίσημης γλώσσας 3 / 5

4 είναι απαραίτητη για την επαγγελματική αποκατάσταση και την κοινωνική καταξίωση. Αποτέλεσμα της υιοθέτησης της κοινής διαλέκτου από το σχολείο είναι πολλές φορές η ειρωνεία προς το μαθητή που χρησιμοποιεί διαλεκτικούς τύπους, ακόμη και η απαξίωσή του. Είναι εύκολα κατανοητή η δυσκολία της προσαρμογής του μαθητή που έχει συνηθίσει να χρησιμοποιεί διαλεκτικούς τύπους να αφομοιώσει την επίσημη σχολική νόρμα με αποτέλεσμα τις μεγαλύτερες πιθανότητες σχολικής αποτυχίας. Έτσι, τα παιδιά που χρησιμοποιούν διαλεκτική μορφή να νιώθουν ότι βρίσκονται σε ξένο περιβάλλον, αν ο δάσκαλος δεν είναι εξοικειωμένος με τα διδάγματα της κοινωνιογλωσσολογίας και δεν τα εφαρμόζει κατά τη γλωσσική διδασκαλία στην τάξη. Απαιτούνται ειδικοί χειρισμοί από μέρους των δασκάλων, ώστε να οδηγηθούν αβίαστα οι διαλεκτόφωνοι ή οι αλλόγλωσσοι μαθητές στην κατάκτηση της σχολικής νόρμας. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ 1. Συζήτηση στην τάξη με αφορμή κάποιο επίκαιρο γεγονός 2. Αυτοπαρουσίαση, παρουσίαση ή περιγραφή κάποιου οικείου προσώπου (συμμαθητή, δασκάλου, κλπ.) 3. Συζήτηση στην τάξη με την αφορμή κάποιου κειμένου ή κάποιου γεγονότος 4. Συμπλήρωση ημιτελούς κειμένου (διαλόγου ή ιστορίας) 5. Σύνταξη κειμένου ή ιστορίας που στηρίζεται σε σειρά εικόνων 6. Δραματοποίηση, παιχνίδια ρόλων με αφορμή κείμενα, γεγονότα, επετείους, δραστηριότητες, λειτουργίες συλλογικών οργάνων (Δημοτικό Συμβούλιο, Σύλλογος γονέων, κλπ.) 7. Συνεντεύξεις στο πλαίσιο Σχεδίων Εργασίας ή με άλλες ευκαιρίες 8. Διεκπεραίωση συναλλαγών (αναλήψεις, καταθέσεις, πληρωμές, κρατήσεις θέσεων, κλπ.) 9. Ψώνια, αγορές, εμπορικές συναλλαγές 10. Κοινωνικές επαφές, κοινωνικές συναλλαγές σε χώρους εργασίας, εκπαίδευσης και ψυχαγωγίας, επικοινωνία τυπική και επίσημη, επικοινωνία φιλική 11. Οργάνωση ταξιδιού, επίσκεψης, εκδρομής, επιλογή τόπου, χρόνου, χώρου, μέσου, μελέτη διαφημιστικών φυλλαδίων, τουριστικών οδηγών, χαρτών, εντύπων, κλπ. 12. Εφαρμογή και σύνταξη οδηγιών χρήσης συσκευών και μηχανημάτων 13. Εντοπισμός βασικών σημείων ενός κειμένου (προφορικού ή γραπτού). Απόδοση τίτλου σε κείμενα, λεζάντας σε φωτογραφίες, τίτλων σε παραγράφους 14. Περιγραφή εικόνων, φωτογραφιών, πινάκων ζωγραφικής, αντικειμένων, κλπ. 15. Σύνταξη χρηστικών κειμένων, όπως αγγελίες, προσκλήσεις, αιτήσεις, επιστολές, σημειώματα, κλπ. με αφορμή γεγονότα και πραγματικές ή «αυθεντικοποιημένες» επικοινωνιακές καταστάσεις 16. Άσκηση στη σύνταξη απαιτητικών κειμένων, όπως βιογραφικό, άρθρο, μελέτη, διάλεξη, ομιλία, κλπ. 17. Σύνταξη και εκτέλεση συνταγών μαγειρικής και ζαχαροπλαστικής 18. Δημιουργία πινάκων, σχεδιαγραμμάτων, σχεδίων, νοητικών χαρτών κατά την επεξεργασία του νοήματος ενός κειμένου 19. Οργάνωση εκδηλώσεων, γιορτών, κλπ. 4 / 5

5 20. Άσκηση στη χρήση λεξικού 21. Άσκηση στη χρήση καταλόγων, πινάκων, ιστογραμμάτων, εικόνων, σχεδίων, κλπ. 22. Άσκηση στη χρήση του διαδικτύου, αναζήτηση και εντοπισμός της πληροφορίας 23. Ποικίλες παιγνιώδεις δραστηριότητες: κατασκευή και λύση σταυρολέξων, ακροστιχίδων, αινιγμάτων, διήγηση ανεκδότων, μύθων, ιστοριών, περιστατικών, παντομίμες, παιχνιδόλεξα με συνώνυμα, αντίθετα, υπώνυμα, υπερώνυμα, κλπ. 5 / 5