László Z. Karvalics. Μια έννοια και τι βρίσκεται πίσω από αυτή

Transcript

1 László Z. Karvalics Κοινωνία της Πληροφορίας - Ποιά η ακριβής σημασία του όρου; (Η έννοια, η ιστορία και το εννοιολογικό πλαίσιο του συμπλέγματος εννοιών) Μια έννοια και τι βρίσκεται πίσω από αυτή Στο τέλος της χιλιετίας, η χρήση της φράσης κοινωνία της πληροφορίας είχε ήδη γνωρίσει εκτεταμένη διάδοση και αποδοχή, όχι μόνο από τους ασχολούμενους με θέματα των κοινωνικών επιστημών, αλλά επικράτησε και ως ο προτιμώμενος όρος όσων εμπλέκονταν στον πολιτικό σχεδιασμό κάθε κυβερνητικού σχήματος, όπως επίσης και στον επιχειρηματικό κόσμο. Επιπλέον, εδραιώθηκε οριστικά στο γραπτό λόγο και στον ηλεκτρονικό τύπο. Από την άλλη μεριά όμως, αυτή η εκτεταμένη διείσδυση και δημοτικότητα είναι η αιτία για το γεγονός ότι η έκφραση αυτή δεν έχει πλέον ένα και μοναδικό, επακριβώς καθορισμένο νόημα και δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες εντοπίζονται αντιθέσεις και ασάφειες αναφορικά με αυτή. Επιπλέον, έχουν ήδη προταθεί κάποιοι φιλόδοξοι (μερικοί μάλιστα υπέρμετρα τέτοιοι) εναλλακτικοί όροι. Εάν υπήρχε μια γενικά αποδεκτή ερμηνεία του όρου ή ένας ακριβής καθορισμός αυτού, με βάση τα πλέον ουσιαστικά επιχειρήματα, τόσο από την επαγγελματική και επιστημονική ζωή, όσο και από τη σχετική βιβλιογραφία της κοινωνίας της πληροφορίας, θα ήταν ίσως ευκολότερο να ξεκαθαρίσουν τα όποια εκκρεμή ζητήματα και να αναδιαρθρωθεί τη οικοδόμημα των σχετικών θεμάτων, το οποίο γίνεται συνεχώς όλο και πιο χαοτικό. Όμως, υπάρχουν πολυάριθμες θεωρίες αναφορικά με την κοινωνία της πληροφορίας, οι οποίες εκπηγάζουν από διαφορετικά επιστημονικά γνωστικά αντικείμενα και βασίζονται σε αποκλίνουσες παραδοσιακές υποδομές. Επομένως, αντί για μια συστηματοποίηση βασισμένη στα κοινά πρακτικά συστατικά όλων, εξακολουθεί έως και σήμερα να διεξάγεται μια άτυπη μάχη, τόσο 31

2 32 Κοινωνία της Πληροφορίας - Σημασία του όρου σε επίπεδο έρευνας όσο και προσώπων, σχετικά με τα θέματα της κοινωνίας της πληροφορίας. Η κατάσταση αυτή περιπλέκεται περισσότερο, λόγω του ότι η έννοια της κοινωνίας της πληροφορίας έχει από την αρχή αναπτυχθεί ξεχωριστά, ανεξάρτητα από την εμπειρική της βάση, την πραγματικότητα δηλαδή που ζούμε καθημερινά και που τώρα χαρακτηρίζουμε ως κοινωνία της πληροφορίας. Ο θεωρητικός ορισμός ταυτίστηκε με τον εμπειρικό μέσα από την επιλογή (και απόρριψη) των διάφορων εναλλακτικών όρων που έχουν προταθεί κατά καιρούς και οι οποίοι ήταν ήδη σε κοινή χρήση. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι Μελέτες της Κοινωνίας της Πληροφορίας, ως επιστημονικό αντικείμενο, έγιναν αποδεκτές ως τέτοιες σε μια πολύ μεταγενέστερη σχετικά φάση, εντοπισμένη χρονικά ακριβώς στη λήξη της χιλιετίας που διανύσαμε. Ένα από τα πρώτα μελήματα του νέου αυτού επιστημονικού πεδίου ήταν η καταγραφή και οριοθέτηση μιας «λογικής συστηματοποίησης» του όλου γνωστικού τομέα, μια χαρτογράφηση εννοιών. Αυτή η προσπάθεια απετέλεσε το έδαφος για ενδελεχείς επαγγελματικές συζητήσεις και διαβουλεύσεις, όπως και διαμάχες και διαφωνίες φυσικά, και συντέλεσε στο να εισαχθούν οι προβληματισμοί αυτοί στα τρέχοντα προγράμματα σπουδών της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Αν και το παρόν κεφάλαιο αποσκοπεί στην αντικειμενική παράθεση των πλέον σημαντικών σημείων αναφοράς αυτής της συστηματοποίησης, λόγω της έλλειψης ομόφωνης γνώμης και αποδοχής εννοιών σε πολλά σημεία («πρότυπα», standards ), αναπόφευκτα θα δίνει την εντύπωση ότι εκφράζει τη γνώμη του συγγραφέα σε πολλές επιμέρους λεπτομέρειες. 1. Κοινωνία της Πληροφορίας η γένεση μιας έννοιας Η φραστική διατύπωση «κοινωνία της πληροφορίας», όπως αυτή χρησιμοποι χρησιμοποι χρησιμοποι χρησιμοποι χρησιμοποι χρησιμοποι χρησιμοποι χρησιμοποι χρησιμοποι χρησιμοποιείται επί του παρόντος, πρωτοδιατυπώθηκε στις απωνικές απωνικές απωνικές απωνικές απωνικές απωνικές απωνικές απωνικές απωνικές Ιαπωνικές απωνικές απωνικές απωνικές κοινωνικές επιστή επιστή επιστή επιστή επιστή επιστή επιστή επιστή επιστή επιστή επιστή επιστή επιστή επιστή- επιστή επιστή επιστή χρησιμοποι χρησιμοποι χρησιμοποι χρησιμοποι χρησιμοποι χρησιμοποι χρησιμοποι μες στις αρχές της δεκαετίας του Η Ιαπωνική εκδοχή της έκφρασης (joho shakai, johoka shakai) εμφανίστηκε σε μια συζήτηση που έλαβε χώρα το 1961 μεταξύ του Kisho Kurokawa, του παγκοσμίου φήμης αρχιτέκτονα και του Tudao Umesao, του διάσημου ιστορικού και ανθρωπολόγου. Στο γραπτό λόγο πρω πρωτοεμφανίστηκε ως τίτλος μιας μελέτης που παρουσιάστηκε τον Ιανουάριο του Ο συγγραφέας της μελέτης ήταν ο Jiro Kamishima, αλλά ο τίτλος της αποδίδεται στην εκδότρια (editor) Michiko Igarashi (ακριβής τίτλος: «Sociology in Information Societies»). Τρεις συγγραφείς ανταγωνίζονται (διεκδικώντας την πρωτιά) για το ποιος διατύπωσε τη φράση information society ως τίτλο βιβλίου, φέρνοντας ως επιχείρημα τις δυσκολίες στον καθορισμό ημερομηνιών (ημερομηνία παρουσίασης του έργου στον εκδότη, ημερομηνία αποδοχής χειρογράφου, ημερομηνία έκδοσης κλπ.) και είναι πρακτικά αδύνατο να διευθετηθεί ποιος ακριβώς είναι τελικά ο πρώτος. Το bestseller του Yujiro Hayashi (1969)

3 László Z. Karvalics 33 Johoka Shakai: Hado No Shakai Kara Sofuto no Shakai e, Η Κοινωνία της Πληροφορίας: Από τη Σκληρή στην Απαλή Κοινωνία, The Information Society: From Hard to Soft Society, ή τα εισαγωγικά, κατανοητά και εκλαϊκευτικά βιβλία των Yoneji Masuda και Konichi Kohyma που δημοσιεύθηκαν στα 1968 (Joho Shakai Nyumon Εισαγωγή στην Κοινωνία της Πληροφορίας); Όπως και να έχει το πράγμα όμως, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η γένεση και η γοργή ανάπτυξη και καθιέρωση του όρου συνετελέσθη στη νησιωτική αυτή χώρα: ήδη, στα 1971, δημοσιεύεται μια απόπειρα «λεξικής συστηματικοποίησης» της κοινωνίας της πληροφορίας στα Ιαπωνικά (Johoka Shakai Jiten, Λεξικό των Κοινωνιών της Πληροφορίας). Η πρώτη αγγλόφωνη λεκτική αναφορά ανάγεται στο 1970 και μπορεί να αποδοθεί στον Yoneji Masuda, ο οποίος χρησιμοποίησε την έκφραση αυτή σε μια διάλεξη σε ένα συνέδριο (τα πρακτικά του οποίου δημοσιεύθηκαν την ίδια χρονιά). Φυσικά, αυτό δε σημαίνει αναγκαστικά ότι τα αγγλόφωνα γραπτά κείμενα δεν περιέχουν προγενέστερες αναφορές. Απλά αυτές ήταν διατυπωμένες με διαφορετικές λεκτικές εκφράσεις, μια προσπάθεια περιγραφής της νεοεμφανισθείσας κοινωνικο-οικονομικής οντότητας, συγκεκριμένα οι όροι «μετα-βιομηχανική εποχή» (post-industrial society) και «επανάσταση των λευκών κολάρων» (white collar revolution). Κοινό χαρακτηριστικό αυτών των πρώιμων εννοιολογικών επισημάνσεων είναι ότι απομονώνουν (και επομένως προσδίδουν έμφαση σε αυτήν) μια από τις συνιστώσες του πολύπλοκου συστήματος, συγκεκριμένα την ταχέως μεταβαλλόμενη οικονομική και κοινωνική πολυπλοκότητά του και ισχυρίζονται ότι αυτή από μόνη της είναι αρκετή για να περιγράψει (κυριολεκτικά ή μεταφορικά) το σύνολο του συστήματος. Ως αποτέλεσμα αυτού, εμφανίστηκαν και κατηγοριοποιήθηκαν μερικές δεκάδες συναφών όρων ανάμεσα στα 1950 και 1980 και ο συγκερασμός τους συνετελέσθη γύρω στα 1980 (κατά τη γνώμη μας τουλάχιστον), οπότε και εμφανίστηκαν κάτω από την αιγίδα ενός γενικού, περιεκτικού όρου, ο οποίος συνδύαζε τις έννοιες της πληροφορίας και της κοινωνίας: αυτή η νέα έννοια συμπεριλάμβανε και ενθυλάκωνε όλα τα προγενέστερα μερικά χαρακτηριστικά, ενώ παράλληλα διατήρησε την εκφραστική τους γλαφυρότητα, τις προσεγγίσεις και τις παραδοχές που αυτά αντιπροσώπευαν. Η φράση «μετα-βιομηχανική εποχή» πρωτοδιατυπώθηκε το 1914 στη Ηνωμένο Βασίλειο από τους A. K. Coomaraswamy και A. J. Penty και αργότερα επανεμφανίστηκε, το 1958 στις Η.Π.Α. (κυρίως από τον D. Bell) και, από το τέλος της δεκαετίας του 1960 και στις Γαλλικές κοινωνικές επιστήμες (εδώ κυρίως μέσω του A. Touraine). Αρχικά ο όρος χρησιμοποιήθηκε σε ένα ισχυρά κανονιστικό (normative) (πώς ακριβώς πρέπει να είναι:) ή ισχυρά προδικαστικό (predictive) πλαίσιο (πώς θα είναι:), αλλά παρ όλα αυτά μια κοινή πεποίθηση των συγγραφέων αυτών ήταν η επιταχυνόμενη «αποσύνθεση» και ο μετασχηματισμός των βιομηχανικών κοινωνιών, οι οποίες, για να φτάσουν σε αυτή την κατάσταση, χρειάστηκε να περάσουν περίπου 200 χρόνια. Ένα άλλο χαρακτηριστικό των

4 34 Κοινωνία της Πληροφορίας - Σημασία του όρου ίδιων αυτών δομικών αλλαγών έγινε αντικείμενο ανάλυσης από τον Αυστραλό οικονομολόγο C. Clark, ο οποίος εισήγαγε την έννοια του τριτογενούς τομέα (third (tertiary) sector) στα 1940, εφιστώντας την προσοχή στην αυξανόμενη σημασία της παροχής υπηρεσιών, σε αντιδιαστολή με την παραγωγή υλικών αγαθών (οικονομία παροχής υπηρεσιών = τριτογενής τομέας). Όσον αφορά την τεχνολογία, η οποία αποτελεί τη βάση της παραγωγής αγαθών, ο όρος «αυτοματισμός» και αργότερα «κυβερνοποίηση» ( cybernation ), ο οποίος εισήχθη από τον μηχανολόγο μηχανικό D. S. Harder της εταιρείας Ford στα 1946, έδωσε τροφή σε συζητήσεις που κράτησαν ολόκληρες δεκαετίες και έκτοτε έχουν επινοηθεί δεκάδες εύστοχοι όροι για να περιγράψουν τις ριζικές μεταβολές που επήλθαν από την αλματώδη πρόοδο της τεχνολογίας της πληροφορικής. Από τα επιτεύγματα αυτά, τα πλέον γνωστά είναι οι μύριες μορφές υπολογιστών και η καταφανής επιστημονική και τεχνολογική ανάπτυξη, ή καλύτερα επανάσταση. Η φράση «εγκεφαλική εργασία» αντικατέστησε τη φράση «χειρωνακτική εργασία» και άνοιξε το δρόμο για την εμφάνιση της φράσης «κοινωνία της πληροφορίας». Αυτό, ως κοινωνική διαδικασία, έγινε αρχικά αντιληπτό από τον οικονομολόγο A.Marshall και τον κοινωνικό φιλόσοφο και επαναστάτη P. Kropotkin, γύρω στα Για ένα σύντομο χρονικό διάστημα, η λέξη intelligentsia (έτσι παραμένει και προφέρεται και στα ελληνικά, ιντελλιγκέντσια, σημαίνει εξυπνάδα, νοημοσύνη), η χρήση της οποίας είχε εξαπλωθεί στις γερμανόφωνες χώρες μετά το 1848 και στις χώρες υπό ρωσική επιρροή μετά το 1860, έδειχνε ότι ήταν μια εύστοχη επιλογή, ως προς το ότι αυτή εξέφραζε την αυξανόμενη σπουδαιότητα εκείνων των κοινωνικών ομάδων στην αγορά εργασίας, οι οποίες εμφανίζονται την εποχή αυτή και οι οποίες χρησιμοποιούσαν τις διανοητικές τους ικανότητες και γνώσεις για να μπορέσουν να κερδίσουν τα προς το ζην. Όμως, λόγω των πολλών (και συνεχώς αυξανομένων) ιδεολογικών ζυμώσεων (νοηματικών αλληλοπαρεμβολών) που υπεισέρχονται, η φράση «επανάσταση των λευκών κολάρων» χρησιμοποιήθηκε περισσότερο στη δεκαετία του 1950, οπότε και καθιερώθηκε ως «επίσημος» όρος, ο οποίος περιγράφει μια βασική κατηγορία ανθρώπινου δυναμικού σε όρους στατιστικής αποτίμησης και εργασιακών σχέσεων. Αρχικά ο όρος αυτός, ο οποίος δημιουργήθηκε από τον U. Sinclair στα 1919, χρησιμοποιήθηκε σχεδόν αποκλειστικά για τους υπαλλήλους γραφείου και εκείνα τα στελέχη που μετακινήθηκαν από τη βιομηχανική παραγωγή στον κόσμο της διανόησης. Αργότερα επεκτάθηκε η χρήση του, ώστε να καλύπτει και τους εργάτες οι οποίοι επιτελούσαν δραστηριότητες που απαιτούσαν κάποια (συχνά πολύ υψηλού επιπέδου μάλιστα) πιστοποίηση και εξειδίκευση. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η σχετικά μεγάλη καθυστέρηση που μεσολάβησε, έως ότου να υπαχθούν στην κατηγορία αυτή οι δάσκαλοι, οι καθηγητές και οι πτυχιούχοι διάφορων επιστημονικών κλάδων. Αυτό κατέστη δυνατό μόνο κατά την αρχή της

5 László Z. Karvalics 35 δεκαετίας του Λίγα χρόνια μετά, δημιουργήθηκε ο όρος εργάτης γνώσης (knowledge worker), το 1967, από τον P. Drucker. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 και μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1980 φαινόταν ότι η φράση «μετα-βιομηχανική εποχή» θα ήταν ο γενικός περιεκτικός όρος, κάτω από τον οποίο θα περιγραφόταν οι μεγάλοι κοινωνικοί μετασχηματισμοί που έλαβαν χώρα, αλλά ο όρος αυτός σταδιακά κατέστη όλο και πιο αντιφατικός και ασαφής. Από τη μια πλευρά, η «παραδοσιακή κατασκευαστική βιομηχανία που βασιζόταν στη χειρωνακτική εργασία», δεν ήταν ποτέ ταυτισμένη με τον όρο «βιομηχανία». Ο F. Machlup, ένας από τους πρωτοπόρους των μελετών των σχετικών με την κοινωνία της πληροφορίας, χρησιμοποιώντας τη γλώσσα της οικονομικής επιστήμης, απέδειξε στις αρχές της δεκαετίας του 1960 ότι η παραγωγή γνώσης είναι μια οικονομική δραστηριότητα και μπορούσε να περιγραφεί με τους όρους ανάλυσης που χρησιμοποιούνταν στο βιομηχανικό τομέα. Όρισε μια ενοποιημένη βιομηχανία γνώσης, οργανώνοντας μια δομή, η οποία περιελάμβανε περισσότερες από 30 βιομηχανίες. Επισκόπησε το εννοιολογικό της πεδίο και κατόπιν περιέγραψε λεπτομερώς έναν από τους τομείς της, τον τομέα παραγωγής γνώσης. Τέλος υπογράμμισε ότι ο μεγαλύτερος και πλέον σημαντικός τομέας της βιομηχανίας αυτής είναι η εκπαίδευση. Όμως, εξαιτίας της συνεχώς αυξανόμενης πολυπλοκότητας των προτύπων της πληροφορίας, των διαδικασιών απόκτησης γνώσης και των θεσμικών επιπτώσεων, άλλοι όροι καθίστατο διαρκώς λιγότερο κατάλληλοι επειδή προσπαθούσαν να εξισορροπήσουν την αυξανόμενη πολυπλοκότητα της παραγωγής, ενσωματώνοντας και τους τομείς τέταρτης και πέμπτης τάξης (quaternary and quinary sectors). Ούτε ο όρος «λευκά κολάρα», ούτε η «εγκεφαλική εργασία» δεν ήταν σε θέση να αποδώσουν την διαδικασία κατά την οποία η ίδια η γνώση αναβάθμιζε τον εαυτό της, στην περίπτωση του κάθε εργαζόμενου ξεχωριστά, και με βάση την οποία οι παραδοσιακές βιομηχανίες μετατρεπόταν σε βιομηχανίες εντατικής πληροφόρησης και γνώσης. Επιπλέον, η «μετα-βιομηχανικοποίηση» είχε και τη δευτερεύουσα σημασία του «μετα-καπιταλιστικού», οικοδομήματος κάτι που παρουσίαζε δυσκολίες, από τη στιγμή που τα θεμέλια του καπιταλισμού παρέμεναν αναλλοίωτα, παρά τις όποιες, έστω και σημαντικές, εσωτερικές αναδιαρθρώσεις, οι οποίες αφορούσαν άλλωστε κυρίως θέματα ιδιοκτησίας, ισχύος και πρόνοιας για το κοινωνικό σύνολο. Τελικά, ο όρος «κοινωνία της πληροφορίας», ο οποίος χρησίμευε ως περιεκτικός όρος περιγραφής των ριζικών κοινωνικών αλλαγών που έλαβαν χώρα στο δεύτερο ήμισυ του 20 ου αιώνα, επεκράτησε όλων των άλλων. Όχι όμως για πολύ: η φράση γρήγορα βρήκε δίοδο προς τη σφαίρα της πολιτικής σκέψης και της γλώσσας των μέσων μαζικής επικοινωνίας και ως αποτέλεσμα αυτού έχει από τότε να αντιμετωπίσει πολλαπλές προκλήσεις.

6 36 Κοινωνία της Πληροφορίας - Σημασία του όρου 2. Αναφορικά με την ετυμολογία της φράσης «Κοινωνία της Πληροφορίας» Εξαιτίας των τελευταίων «θαυμαστών επιτευγμάτων» της συνεχώς επιταχυνόμενης τεχνολογικής επανάστασης και την κάλυψη που παρέχουν τα μέσα ενημέρωσης σε αυτά τα επιτεύγματα, μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1990, η συνειρμική απήχηση της έννοιας της κοινωνίας της πληροφορίας παρέπεμπε σε διαρκώς αυξανόμενες διασυνδέσεις περισσότερο με την τεχνολογία και λιγότερο με κοινωνιολογικά και κοινωνιοθεωρητικά μοντέλα. Για ένα σύντομο χρονικό διάστημα, η πολιτική πρακτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης ερμήνευσε και χρησιμοποίησε την έννοια με έναν τρόπο εντελώς ξένο προς την επικρατούσα σημασία της, δηλώνοντας σχεδόν ότι η απελευθέρωση των τηλεπικοινωνιών ισούται περίπου με την ίδια την κοινωνία της πληροφορίας. Κατόπιν, χρησιμοποιώντας το σύμπλοκο υλικό-λογισμικό-διαδίκτυο, επεξέτειναν τη χρήση του όρου, ώστε να συμπεριλαμβάνει όλα τα εργαλεία της πληροφορικής. Με την απλοποίηση αυτή, η στενή ερμηνεία της έννοιας «κοινωνία της πληροφορίας», η οποία απέχει παρασάγγες από την αρχική της σημασία, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η ουσία έχει χαθεί. Δεν πρέπει να επιζητούμε να καθορίσουμε τις πραγματικές διαστάσεις της κοινωνίας της πληροφορίας εντός των πεδίων των τηλεπικοινωνιών ή της πληροφορικής, αλλά μάλλον στην εκπαίδευση, στην επιστήμη, στην καινοτομία, στη (νέας μορφής) οικονομία, στο γνωσιακό περιεχόμενο και στην πολιτισμική υφή. Η «ρεαλιστικοποίηση» (εμπραγματοποίηση, actualisation ) ή η «ανανέωση» της χρήσης της έννοιας δεν έλαβε χώρα στο συστημικό επίπεδο της ερμηνείας, κατά τη διάρκεια συζητήσεων καθορισμού εννοιών, αλλά κυρίως μέσω λεκτικών διαξιφισμών, κάτι σαν κλεφτοπόλεμος εννοιών. Παράλληλα με την όλο και συχνότερη εμφάνιση της έννοιας «γνώση» ως συναφούς έννοιας, θεωρήθηκε πρέπον (όσο και τεκμηριωμένο) το να συνδεθεί το επιπλέον νόημα του όρου με μια νέα έκφραση σχετική με τη γνώση (πρβλ. «κοινωνία της πληροφορίας» και «κοινωνία της γνώσης», «κοινωνία βασισμένη στη γνώση»). Τέτοια είναι η δύναμη της γλώσσας, αυτού του ζωντανού, αυτόδημιουργούμενου συστήματος! Εάν γίνει αντιληπτό ένα εμπόδιο μεταξύ της έκφρασης / διατύπωσης μιας έννοιας και της αμοιβαίας κατανόησής της από τα ενδιαφερόμενα μέρη, τότε αμέσως η γλώσσα δημιουργεί μια εναλλακτική (πολλές φορές αντίπαλη) εκδοχή, η οποία εισέρχεται στο κοινό γλωσσικό πεδίο και αναμιγνύεται με τις άλλες έννοιες σε αυτό, βρίσκοντας το δρόμο της και ενσωματώνεται στο λεξιλόγιο της καθημερινής επικοινωνίας. Ο εννοιολογικός αυτός πολλαπλασιασμός μπορεί να θεωρηθεί ουσιαστικά ως μια προσπάθεια επιστροφής στην αρχικά πολύπλοκη, παραδειγματική, ολιστική ερμηνεία της έννοιας της «κοινωνίας της πληροφορίας». Το πρόβλημα που ανακύπτει εδώ, είναι ότι η μεταβολή αυτή δε βασίζεται σε στοχασμό σχετικό με την αντίληψη, την προδιάθεση, τις όποιες επιλογές ή επιχειρήματα, αλλά μάλλον στην αργόσυρτη,

7 László Z. Karvalics 37 αλληλοσυμφυόμενη, ανεξάρτητη συμπεριφορά των διαφόρων «λεκτικά καινοτόμων εστιών σκέψης» που κατέδειχναν, λίγο-πολύ, προς την ίδια κατεύθυνση. Για το λόγο αυτό, η βασική ερώτηση παραμένει αναπάντητη: οι ερμηνείες εξακολουθούν να είναι αυθαίρετες, οι άνθρωποι συνεχίζουν να αποδίδουν ξεχωριστά και διακριτά μεταξύ τους νοήματα σε καθεμιά τέτοια έκφραση. Πέρα από αυτό, η κατάσταση δυσχεραίνεται ακόμη περισσότερο, επειδή πίσω από την κοινότυπη μεταβολή της λειτουργίας των νοημάτων, αρχίζουν να εμφανίζονται υποτιθέμενες επιστημονικά τεκμηριωμένες επεξηγήσεις, συγκεκριμένης ιδεολογικής φύσης, οι οποίες αποφαίνονται γιατί και για ποιο λόγο η κοινωνία η βασισμένη στη γνώση ή η κοινωνία της γνώσης έχει μεγαλύτερη αξία από την κοινωνία της πληροφορίας. Το θέμα, με τον τρόπο αυτό, εκφυλλίζεται σε πόλεμο χαρακωμάτων. Κάποιος διατυπώνει τον ισχυρισμό ότι «η κοινωνία της πληροφορίας έχει αυτά τα χαρακτηριστικά» (χρησιμοποιώντας τις φράσεις «πληροφοριακές διαδικασίες» ( information processes ) και «τεχνολογίες πληροφορικής» ( information technologies ) όσο το δυνατόν περισσότερο) και κατόπιν προσπαθεί να αποδείξει πόσο περισσότερο εμβριθής και ουσιώδης γίνεται το όλο ζήτημα, εάν αντί αυτών αρχίσουμε να μιλάμε για «γνωσιακές διαδικασίες» (knowledge processes) και «τεχνολογίες γνώσης» (knowledge technologies). Προσπαθεί να μας πείσει δηλαδή ότι η έκφραση «κοινωνία της γνώσης» (knowledge society) προσδίδει μια πιο «προοδευτική» χροιά στο θέμα, από ό,τι η φράση «κοινωνία της πληροφορίας». Επιπλέον, αυτή η πολέμια αντιμετώπιση της κοινωνίας της πληροφορίας δεν είναι καν αυτοσυνεπής. Μερικοί ισχυρίζονται ότι «η κοινωνία της πληροφορίας είναι απλά μια από τις συνιστώσες της κοινωνίας της γνώσης», κάτι που από μόνο του δεν προκαλεί έκπληξη, από τη στιγμή που η πληροφορία αποτελεί ένα από τα δομικά συστατικά της έννοιας γνώση. Άλλοι εκφράζουν τη γνώμη ότι «η κοινωνία της γνώσης θα πάρει τη θέση της, ή και θα αντικαταστήσει εξελικτικά την κοινωνία της πληροφορίας, η οποία θα αποδειχθεί πεπαλαιωμένη έννοια. Και η διαμάχη αυτή διαιωνίζεται: κάθε τέτοια πολεμική έχει τις ρίζες της στην αναζήτηση τρόπων υποτίμησης και απαξίωσης της έννοιας της κοινωνίας της πληροφορίας. Παρόλα τα ισχυρά αντεπιχειρήματα όμως της εξειδικευμένης βιβλιογραφίας, ο γενικός / περιεκτικός όρος κοινωνία της πληροφορίας βαίνει συνεχώς πιο αδύνατος, κάτι που δεν έχει λάβει τη δέουσα προσοχή στους κύκλους της επιστημονικής κοινότητας που μελετά την κοινωνία της πληροφορίας. 3. Πληροφορία και Γνώση Υπερβαίνοντας τον Τεχνητό Διαχωρισμό των Εννοιών Αυτή η αντιπαραγωγική, αντιφατική και ασύμβατη κατάσταση κατέστη δυνατό να βρει έδαφος και να αναπτυχθεί, επειδή οι βασικές έννοιες «πληροφορία» και «γνώση» ήταν εξ υπαρχής ασαφείς. Με άλλα λόγια, δεν είχαν αναπτυχθεί κριτήρια από τις κοινωνικές επιστήμες, όσον αφορά τις έννοιες «πληροφορία»

8 38 Κοινωνία της Πληροφορίας - Σημασία του όρου και «γνώση», ενώ θα μπορούσαν να είχαν διεξαχθεί ταυτόχρονα κοινωνικοθεωρητικές μελέτες, με τη χρήση ξεκάθαρων εννοιολογικών εργαλείων. Υπάρχει μια μαθηματική / στατιστική θεωρία της πληροφορίας, στην οποία δεν υπεισέρχεται η διάσταση της ποιότητας και η οποία δεν είναι σε θέση να κοινοποιήσει λειτουργικές έννοιες εργασίας (όρος παρεμφερής της «υπόθεσης εργασίας») προς τις κοινωνικές επιστήμες. Αναφορικά με την έννοια της πληροφορίας στην περίπτωση των επιστημών τεκμηρίωσης και βιβλιοθηκονομίας, αυτή αποδεικνύεται έγκυρη μόνο σε μια ευκρινώς προσδιοριζόμενη περιοχή. Η κοινωνιολογία της γνώσης ή οι μέθοδοι των γνωσιακών επιστημών (cognitive sciences) μπορούν να ανταποκριθούν σε συγκεκριμένες μόνο ερωτήσεις, οι οποίες τίθενται περί του φαινομένου της πληροφορίας ή της γνώσης και δεν έχουν τη φιλοδοξία να παράξουν μια γενικευμένη θεωρία της πληροφορίας ή της γνώσης. Μπορούμε να ψέξουμε ακόμη και τα «κλασικά» κείμενα-βασικές αναφορέςπερί την κοινωνία της πληροφορίας, για το ότι χειρίζονται το εννοιολογικό αυτό υπόβαθρο με επιπόλαιο τρόπο, χωρίς στην ουσία να παρέχουν κάποια στερεή εννοιολογική βάση. Αυτοί που ενδιαφέρονται για τη φύση της «πληροφορίας» έχουν κάνει πολύ περισσότερα, σε σύγκριση με αυτούς που έντεχνα αποφεύγουν να μελετήσουν αυτή τη βασική οντολογική κατηγορία, ή που προσποιούνται ότι ασχολούνται με αυτή, προβάλλοντας ένα κακέκτυπο αντίγραφο μιας (άνευ πραγματικής χρησιμότητας) σχέσης τύπου Shannon-Weaver. Οι F. Machlup και D. Bell έχουν υπόψη τους ότι, εντός του εννοιολογικού πλαισίου της ανάλυσης συστημάτων και της κυβερνητικής, το οποίο δημιουργήθηκε βασικά από τον N. Wiener, οι έννοιες «πληροφορία» και «γνώση» πρέπει να καταστούν ξεκάθαρες και πράγματι κάνουν μερικά βήματα προς την κατεύθυνση αυτή. Το 1962, ο οικονομολόγος Machlup σημείωσε πως είναι πλεονασματικό να συζητάμε για γνώση και πληροφορία ταυτόχρονα. Στην ουσία μιλάμε για την ίδια οντότητα, εάν αναφερόμαστε και στις δύο αυτές έννοιες στην ίδια πρόταση. Σε μια κατοπινή φάση, ο ίδιος έγινε ένας από τους πρωτεργάτες του διαθεματικού κινήματος που, ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1960, προσπάθησε να δημιουργήσει μια «γενικευμένη θεωρία πληροφοριών». Ο D. Bell, όμως, προξένησε μεγάλη ζημιά σε αυτό, ερμηνεύοντας τη σχέση που υφίσταται μεταξύ πληροφορίας και γνώσης, επί τη βάσει μερικών φιλοσοφικών, λογικών, επιστημολογικών και κοινωνικο-θεωρητικών μελετών, με έναν κάπως επιπόλαιο και ενδογενώς περιορισμένο τρόπο, αρνούμενος να χρησιμοποιήσει με συστηματικό τρόπο την έννοια της κοινωνίας της πληροφορίας. Οι τρέχουσες αντιλήψεις μας για την ομάδα των φαινομένων που αποτελούν τις ανώτερες ψυχικές λειτουργίες, το ανθρώπινο νευρικό σύστημα, τη συνείδηση και τη λειτουργία του μυαλού, είναι ότι τα φαινόμενα αυτά μπορούν να περιγραφούν από ένα πεδίο πολυπλοκότητας, του οποίου η φύση είναι συνεχής (a complexity-continuum). Αναφερόμαστε, βέβαια, σε ένα αφάνταστα μεγάλο και περίπλοκο σύμπαν στενών αλληλεπιδράσεων, αλληλοβοηθούμενων λειτουργιών

9 László Z. Karvalics 39 και οντοτήτων, προτύπων και μοντέλων. Η συμπίεση όλων αυτών των εννοιών σε ένα εξαιρετικά απλοϊκό ψευδο-μοντέλο, μας οδηγεί στην πραγματικότητα, ακόμη πιο μακριά από τη γνώση και τη συνειδητοποίηση των πραγματικών δομών και φύσεων των εννοιών αυτών. Πώς είναι δυνατό να πιστέψει κανείς ότι με τη δυικότητα της «πληροφορίας» και της «γνώσης» και ίσως με την έννοια «σοφία» ( wisdom ) ως τρίτη εμβόλιμη, έχουμε κατανοήσει και καταγράψει όλα όσα πρέπει, αναφορικά με αυτό το απίστευτης πολυπλοκότητας σύστημα; Αν και η «γενικευμένη κοινωνία της πληροφορίας» δεν έχει λάβει υπόσταση ακόμη, εν τούτοις μερικά από τα προκαταρκτικά αξιώματά της μπορούν να διατυπωθούν με σαφήνεια και καθαρότητα. Ενδεικτικά λοιπόν: Η διαδικασία της γένεσης της πληροφορίας λαμβάνει χώρα στο μυαλό των ατόμων και όχι σε κάποια φυσικώς ή τεχνητώς προσδιοριζόμενη «εξωτερική» του ατόμου θέση (κάτι που τοποθετεί άμεσα τη διερεύνηση της ροής της πληροφορίας σε ένα «ανθρώπινο» και «κοινωνικό» πλαίσιο, στο οποίο η τεχνολογία τίθεται σε δεύτερη μοίρα). Τα συστήματα της τεχνολογίας πληροφοριών λειτουργούν με βάση πληροφορία που έχει μετατραπεί σε συμβολική μορφή. Οι υπολογιστές και οι μηχανές επεξεργάζονται σύμβολα, το μυαλό και η διανόηση επεξεργάζονται πληροφορία. Η γνώση μπορεί να οριστεί ως περαιτέρω μετασχηματισθείσα ή εννοιολογικά προσδιορισθείσα πληροφορία. Όταν μιλάμε για πληροφορία και γνώση, συζητάμε για δύο αδιαίρετες συνιστώσες ενός ενιαίου, ενοποιημένου, γνωσιακού σύμπαντος. Όταν μιλάμε για την κοινωνία της πληροφορίας, συμπυκνώνουμε στην εννοιολογική περιοχή της ερμηνείας της οντότητας αυτής, όλες τις σημασίες και τις διασυνδέσεις που εμφανίζονται αδιαίρετες στις εκφορές του λόγου που σχετίζονται με τις διαδικασίες της πληροφορίας και της γνώσης. Μπορούμε να πλησιάσουμε περισσότερο στην πεμπτουσία της κοινωνίας της πληροφορίας, εξετάζοντας τις επιμέρους συνιστώσες της, αντί να προσπαθούμε να καθορίσουμε ακραία κατηγορικούς, αφοριστικούς ορισμούς. Καθορίζοντας την Κοινωνία της Πληροφορίας Στην περίπτωση μιας τόσο αφηρημένης έννοιας όπως η κοινωνία της πληροφορίας, οι βραχείς ορισμοί ενδέχεται να αποδίδουν έμφαση σε τελείως διαφορετικά χαρακτηριστικά, ενώ μια διάσταση της ομάδας των φαινομένων της πληροφορίας και της γνώσης, είναι το κεντρικό στοιχείο της οργάνωσης. Επιλέξαμε τους παρακάτω ορισμούς μέσα από μια ομάδα 50 (!) υποψήφιων: Μια κοινωνία που αυτo-οργανώνεται γύρω από την έννοια της γνώσης προς όφελος του κοινωνικού ελέγχου και της διαχείρισης της καινοτομίας και της αλλαγής... (Daniel Bell)

10 40 Κοινωνία της Πληροφορίας - Σημασία του όρου Ένας νέος τύπος κοινωνίας, στην οποία η κατοχή πληροφορίας (σε αντιδιαστολή με τα υλικά πλούτη) είναι η κινητήρια δύναμη που βρίσκεται πίσω από την εξέλιξη και ανάπτυξή της [ ] (και όπου) καλλιεργείται η ανθρώπινη διανοητική δημιουργικότητα. (Yoneji Masuda) Η κοινωνία της πληροφορίας είναι μια οικονομική πραγματικότητα και όχι απλά μια διανοητική αφηρημένη έννοια. Η αργή εξάπλωση/γνωστοποίηση των πληροφοριών [ ] παρέχει τις δυνατότητες για να φανερωθούν σταδιακά νέες δραστηριότητες,, λειτουργίες και προϊόντα (John Naisbitt). Μια κοινωνία, όπου [ ] η πληροφορία χρησιμοποιείται ως οικονομικός πόρος, η κοινότητα τη δαμάζει και την εκμεταλλεύεται και πίσω από όλα αυτά υπάρχει μια ολόκληρη βιομηχανία, η οποία παράγει αυτή την αναγκαία πληροφορία... (Nick Moore) Μια κοινωνική δομή, η οποία βασίζεται στην ελεύθερη δημιουργία, διάδοση, πρόσβαση και χρήση της πληροφορίας και της γνώσης [ ] και που οδηγεί στην παγκοσμιοποίηση διαφόρων τομέων της καθημερινής ζωής ((Hungarian) National Strategy of Informatics, 1995) Ένας νέος τύπος κοινωνίας, στην οποία η ανθρωπότητα έχει την ευκαιρία να ακολουθήσει ένα νέο τρόπο ζωής, να υιοθετήσει κάποια ανώτερα πρότυπα διαβίωσης, να καθιερώσει καλύτερες συνθήκες εργασίας και να διαδραματίσει έναν ποιοτικά ουσιαστικότερο ρόλο εντός της κοινωνίας, χάρη στην καθολική χρήση των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών. (Béla Murányi) Είναι προφανές ότι όλοι αυτοί οι ορισμοί βασίζονται σε κρυμμένες προϋποθέσεις (και μερικές φορές προκαταλήψεις), αναφορικά με τους τομείς της ζωής που επηρεάζονται περισσότερο. Μερικοί από αυτούς επικεντρώνονται στους πόρους, έννοια καθαρά χρηστική, άλλοι στα προϊόντα, στις βιομηχανίες, στις δραστηριότητες, ή στην κοινωνία και τους ανθρώπους, γενικότερα. Μερικοί θεωρούν κρίσιμης σημασίας την πλευρά της παγκοσμιοποίησης, ενώ άλλοι όχι και τόσο. Μερικοί εκφράζουν την άποψη ότι οι πολιτικές διαστάσεις του θέματος (βλ. έλεγχος) είναι θεμελιώδεις, ενώ άλλοι δεν τις λαμβάνουν καν υπόψη. Όλα αυτά κατατείνουν, λοιπόν, στο ότι για να φτάσουμε στο βάθος της έννοιας, θα πρέπει να θεωρήσουμε όλα τα δυνατά σημεία αναφοράς της και να μεταχειριστούμε πολυδιάστατα αναλυτικά σχήματα διερεύνησης. 1. Μοντέλα Αντί Ορισμών Θα εισάγουμε τώρα τρεις «κλασικές» συστηματοποιήσεις και κατόπιν θα προ προ προ προ προ προ προ προ προ προ προ προ προ προ προ προ προ προ προτείνουμε ένα πληρέστερο, συνθετικό μοντέλο. Σε αυτή την «ανάλυση υψηλής ευκρίνειας», η οποία μέχρι σήμερα είναι η πιο συχνά παρατιθέμενη στη βιβλιογραφία για την κοινωνία της πληροφορίας, ο D. Bell επισκοπεί τις χαρακτηριστικές διαφορές που καθορίζονται στις κοινω κοινω κοινω κοινω κοινω-

11 László Z. Karvalics 41 νικο-ιστορικές φάσεις, οι οποίες απλοποιούνται χονδρικά σε τρεις κύριες περιόδους, σχηματίζοντας εννέα χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Αυτά είναι τα εξής: Οικονομικός τομέας, (Economic sector), πόροι πρόκλησης μεταβολών (resources bringing about change), τεχνολογία, βάση γνώσης, μεθοδολογία, χρονική οπτική (time perspective), σχεδιασμός και κατευθυντήριες αρχές. Πίνακας 1: Διαστάσεις της Κοινωνίας της Πληροφορίας (κατά D. Bell) Πηγή: Bell, 1979

12 42 Κοινωνία της Πληροφορίας - Σημασία του όρου Πίνακας 2: Σύγκριση των χαρακτηριστικών της βιομηχανικής κοινωνίας και της κοινωνίας της πληροφορίας (κατά Yoneji Masuda) Πηγή: Masuda, 1980 Οι τρεις αυτές μεγάλες περίοδοι αντιστοιχούν σε αυτές που ορίζονται στην πραγματεία «Το Τρίτο Κύμα» του Alvin Toffler (1980), το πλέον πολυδιαβασμένο έργο σχετικά με την κοινωνία της πληροφορίας, που έχει μεταφραστεί

13 László Z. Karvalics 43 σε κάθε σχεδόν γλώσσα του πλανήτη. Οι περίοδοι κατατάσσονται χρονικά και συμπίπτουν με την τυπολογία που χρησιμοποιήθηκε από τον T. Umesao, ο οποίος διαίρεσε την οικονομία σε τομείς: ενδοδερμικός (αγροκαλλιέργεια, αλιεία), μεσοδερμικός (μεταφορές, βαριά βιομηχανία) και εξωδερμικός (πληροφορία, επικοινωνία, εκπαίδευση) τομέας. Σε αντίθεση με τον Masuda, οι Schement και Curtis κατατάσσουν τις «ουσιώδεις συνιστώσες» σε 6 κατηγορίες. Αυτές σχετίζονται με τα αγαθά, τη βιομηχανία και την εργασία και ενσωματώνουν ορισμένα από τα ήδη γνωστά στοιχεία, υπάρχουν όμως και ορισμένα εντελώς νέα, όπως ο βαθμός διασύνδεσης (interconnectedness), το περιβάλλον των μέσων μαζικής ενημέρωσης και οι κοινότητες, τα οποία φθάνουν σε σημασία τα πρωτογενή στοιχεία, όπως είναι τα αγαθά, η βιομηχανία και η εργασία. Πίνακας 3: Τα 6 χαρακτηριστικά και οι καθοριστικοί παράγοντες της κοινωνίας της πληροφορίας, κατά Schement και Curtis Πηγή: Schement, J. R. - Curtis, T., 1997 Μετά την επισκόπηση των κριτηρίων εξέτασης, ακολουθεί ένας συνθετικός πίνακας, ο οποίος αναιρεί εν μέρει τα προηγουμένως παρατεθέντα μοντέλα και εν μέρει τα επιβεβαιώνει, σε επίπεδο λεπτομερειών υλοποίησης. Ο πίνακας αυτός περιλαμβάνει τύπους που καθιστούν μετρήσιμα τα επιμέρους στοιχεία και επομένως παρέχει απαντήσεις σε ερωτήματα του τύπου από ποιο σημείο και μετά και σε τι απόκλιση από αυτούς τους (απόλυτους ή σχετικούς) δείκτες μπορεί μια κοινωνία να θεωρηθεί ως κοινωνία της πληροφορίας. Δηλαδή, ποιο είναι εκείνο το σημείο καμπής, το σημείο μετάβασης από τη μια φάση στην άλλη, σε κάποιο από τα θεω-

14 44 Κοινωνία της Πληροφορίας - Σημασία του όρου ρούμενα υποσυστήματα, αναφορικά με ένα χαρακτηριστικό και, κατ επέκταση, με όλη την κοινωνία. Ο ίδιος πίνακας καταδεικνύει ότι σε πολλές περιπτώσεις, είναι συνήθης η έμφαση που δίνεται στις μεταφορές που αναγράφονται στους τίτλους βιβλίων και μάλιστα η εστίασή τους σε συγκεκριμένους τομείς και μόνο. Επιστρέφοντας στην ιδέα που προτάθηκε στην εισαγωγή, μπορούμε να επαναλάβουμε ότι ο όρος «κοινωνία της πληροφορίας» δεν έρχεται σε «αντιπαλότητα» με τους όρους του πίνακα (βλ. στήλη «Μεταφορές» παρακάτω), αλλά μάλλον θα πρέπει να θεωρηθεί ως «όρος-ομπρέλα», στον οποίο ενσωματώνονται όλοι οι επιμέρους όροι. Με βάση τα ανωτέρω περιγραφέντα κριτήρια, τα υπόλοιπα μέρη του παρόντος κεφαλαίου θα μελετήσουν την ανάδυση της κοινωνίας της πληροφορίας, αναφορικά με το ρυθμό της, τα μέσα, το χρονισμό, το περιβάλλον της και άλλα επιμέρους χαρακτηριστικά. 2. Το ιστορικό υπόβαθρο της κοινωνίας της πληροφορίας Οι παρεξηγήσεις και οι παραμορφώσεις που σχετίζονται με την κοινωνία της πληροφορίας υποσκάπτουν την ισχύ του όρου, τοποθετώντας την απαρχή της, την άφιξή της ακριβέστερα, στο μακρινό μέλλον και επομένως συντηρείται ένα κλίμα «μετάβασης», στην παρούσα χρονική στιγμή. Εναλλακτικά, ορισμένοι φτάνουν να εξάγουν το αντίθετο συμπέρασμα και προσπαθούν να αποδείξουν ότι μια κοινωνία της πληροφορίας υπήρχε ήδη από τα τέλη του 19 ου αιώνα (και τελευταία μερικοί έχουν φτάσει στο σημείο να προτείνουν και τον 18 ο ως αφετηρία), ενώ ορισμένοι άλλοι ισχυρίζονται ότι η ερώτηση όσον αφορά τη βιωσιμότητα του όρου, εάν δηλαδή χρησιμοποιηθεί ο όρος «πληροφορία» ή «γνώση», ήταν πάντοτε ένα κομβικό σημείο σε όλη την ιστορία της ανθρωπότητας. Όμως η κοινωνία της πληροφορίας θα πρέπει να γίνει αντιληπτή ως μια ισχυρά ιστορική έννοια και αυτό σε μια συγκεκριμένη χρονολογική σειρά. Αναφέρεται σε μια κοινωνική κατάσταση (ποιότητα), εντός μιας συγκεκριμένης κοινωνίας, η οποία μπορεί να ισχυρισθεί ότι την έχει «επιτύχει», θεωρώντας διάφορα κριτήρια, εν αντιθέσει με την πρότερη φάση της ανάπτυξης, που αυτή η κοινωνία είχε επιτύχει. Δεν υπάρχει κάποια κοινά αποδεκτή συμφωνία στη βιβλιογραφία, όσον αφορά το πότε οι διάφορες χώρες εισήλθαν στην κοινωνία της πληροφορίας, καθώς και το ποιες ακριβώς μεταβλητές θα πρέπει να εξεταστούν για τον καθορισμό αυτό. Κάτι που παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι ορισμένοι ερευνητές διαχωρίζουν ξεκάθαρα τη θέση τους σε αυτό το ερώτημα, αλλά, ακόμη όταν το κάνουν αυτό, είναι εξαιρετικά φειδωλοί. Ο Alvin Toffler και ο John Naisbitt επιμένουν ότι, όσον αφορά τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, το «σημείο καμπής» (εισόδου στην κοινωνία της πληροφορίας) ήταν τα τέλη της δεκαετίας του Κάποιοι άλλοι χρονολογούν με αφετηρία τα τέλη της δεκαετίας του 1960.

15 László Z. Karvalics 45 Πίνακας 4: Βασικές συνθετικές κατηγορίες της κοινωνίας της πληροφορίας, των δυνατοτήτων μέτρησής τους και των χρησιμοποιούμενων μεταφορών Πηγή: Z. Karvalics, 2007

16 46 Κοινωνία της Πληροφορίας - Σημασία του όρου Όπως και να έχει το πράγμα όμως, εάν χρησιμοποιηθούν τα εύκολα μετρήσιμα κριτήρια του Πίνακα 4 (παραγωγή, απασχόληση, εργασία, επίπεδο εκπαίδευσης και διασυνδετικότητα), τότε εμφανίζεται ένα πρότυπο, ένας «ρυθμός», αυτός του «τρίτου κύματος» που συζητήσαμε παραπάνω, το οποίο πρότυπο αναπτύσσεται στον παγκόσμιο χάρτη. Και αυτό εντοπίζεται, παρά τις όποιες ασυνέπειες των εκ των υστέρων αναλύσεων, οι οποίες επιτρέπουν μια χονδρική μόνο προσέγγιση - ελλείψει αυστηρών και επακριβώς καθορισμένων υπολογισμών. Φυσικά, μετά την ικανοποίηση των απαιτήσεων κυριαρχίας, οι ανεπτυγμένες χώρες του κόσμου σταδιακά καθίστανται «κοινωνίες της πληροφορίας» και η ανάπτυξή τους εξακολουθεί κατόπιν, αλλά πλέον μετράται με νέους ενδείκτες. Παραδείγματος χάριν, το πλήθος των τηλεφώνων ήταν τότε ένα από τα καλύτερα μέτρα της διασυνδετικότητας (interconnectedness), ενώ σήμερα οι βασικοί ενδείκτες για αυτό, έχουν αντικατασταθεί από την κινητή τηλεφωνία και τη χρήση του Διαδικτύου. Σύμφωνα με μια συντηρητική εκτίμηση, οι Ηνωμένες Πολιτείες εισήλθαν στη φάση της κοινωνίας της πληροφορίας στις αρχές της δεκαετίας του 1960, με την Ιαπωνία να εισέρχεται κι αυτή δέκα με δεκαπέντε χρόνια αργότερα και άλλες πρωτοπόρες χώρες να εισέρχονται στο τέλος της δεκαετίας του 1970, ενώ άλλες ταχέως αναπτυσσόμενες χώρες (αναφερόμαστε κυρίως στις λεγόμενες ασιατικές τίγρεις, 4 τον αριθμό) έφτασαν στο σημείο να χαρακτηριστούν ως κοινωνίες της πληροφορίας στις αρχές της δεκαετίας του Στην περίπτωση των χώρων του που προσχώρησαν στην Ευρωπαϊκή Ένωσή σε μια κατοπινή φάση, μεταξύ αυτών και η Ουγγαρία, η εισαγωγή τους στην κοινωνία της πληροφορίας επιτελέστηκε γύρω στα τέλη της χιλιετίας που πέρασε. Ένα μεγάλο μέρος της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής, δεν είναι ακόμη σε θέση να χαρακτηριστεί ως κοινωνία της πληροφορίας. Ένα από τα χαρακτηριστικά της εποχής της πληροφορίας είναι ότι οι προβιομηχανικές οι βιομηχανικές και οι πληροφοριακές κοινωνίες, συνυπάρχουν. Μια «παγκόσμια κοινωνία της πληροφορίας», ακόμη και με τις ήδη υπάρχουσες οξείες ανισότητες, θα καταστεί πραγματικότητα, όταν οι ενδείκτες των πλέον ανεπτυγμένων κρατών θα ισορροπήσουν τους ανερχόμενους, αλλά ακόμα σε πολύ χαμηλό επίπεδο, ενδείκτες των άλλων χωρών. Αυτή η διαδικασία είναι παρόμοια εκείνης με την οποία σε ορισμένες χώρες οι μεταβολές πρωτοεμφανίστηκαν στις πλέον οικιστικά ανεπτυγμένες περιοχές τους και εξαπλώθηκαν με αργό ρυθμό στις λιγότερο ανεπτυγμένες, αγροτικές περιοχές. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, για παράδειγμα, με βάση τους ενδείκτες αυτούς, η πρωτεύουσα και τα περίχωρά της (Greater Washington Area) θεωρούνταν ως μια κοινωνία της πληροφορίας, ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του Μέσα σε λίγα μόλις χρόνια, ο άξονας Νέας Υόρκης Βοστόνης έφτασε και αυτός να χαρακτηριστεί ως τέτοιος (περιοχή της κοινωνίας της πληροφορίας) και μέχρι το 1955 ολόκληρη η Ανατολική Ακτή, η λεγόμενη «Μεγάπολη», καθώς επίσης

17 László Z. Karvalics 47 και η Καλιφόρνια και η Περιοχή των Μεγάλων Λιμνών, έφτασαν σε αυτό το status. Με βάση τους εθνικούς ενδείκτες, θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι γύρω στα 1960 οι Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες έχουν το γεωγραφικό μέγεθος μιας ηπείρου, είχαν καταστεί πλέον μια κοινωνία της πληροφορίας. Τα κράτη - πολιτείες (για παράδειγμα η Σιγκαπούρη και το Χονγκ Κονγκ), μικρότερες νησιωτικές χώρες (όπως η Ταϊβάν και η Ολλανδία), καθώς και οι λεγόμενες «μικρές χώρες» (όπως η Φιλανδία, η Σλοβενία και η Εσθονία), στις οποίες ο χρόνος εσωτερικής διείσδυσης είναι «ελάχιστος», μετετράπησαν σε κοινωνίες της πληροφορίας εξαιρετικά γρήγορα και φυσικά ορισμένες υπέρ-κατοικημένες πόλεις επέδειξαν σημάδια της κοινωνίας της πληροφορίας, πολύ πριν χαρακτηρισθεί έτσι ολόκληρη χώρα στην οποία αυτές ανήκουν (όπως για παράδειγμα η Στοκχόλμη, στις αρχές της δεκαετίας του 1960). Εάν πρέπει να διαλέξουμε ένα συγκεκριμένο, «εμβληματικό» έτος-ορόσημο, το οποίο να δηλώνει τις απαρχές της κοινωνίας της πληροφορίας, όσον αφορά μελλοντικές αναφορές σε εγχειρίδια της ιστορίας, θα διαλέγαμε το Αυτή ήταν η χρονιά κατά την οποία οι κύριοι οικονομικοί ενδείκτες στις Ηνωμένες Πολιτείες θεωρείται ότι πέρασαν το σημείο καμπής και όπου κατασκευάστηκε ένα πρότυπο ενός δικτύου υπολογιστών, κάτι που αποτελεί τον ιστό ανάπτυξης της τεχνολογίας της κοινωνίας της πληροφορίας. Αυτή ήταν η χρονιά όπου η ανθρωπότητα εισήλθε στην εποχή του διαστήματος και χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά συστήματα μετάδοσης σημάτων μέσω δορυφόρου και, τελικά, όπως αναφέραμε άλλώστε και πριν, πρωτοεμφανίστηκε ο όρος «κοινωνία της πληροφορίας». Υπάρχουν αρκετά συντηρητικές εκτιμήσεις, όσον αφορά την γένεση της παγκόσμιας κοινωνίας της πληροφορίας. Το σημείο καμπής σε αυτήν την περίπτωση αναμένεται να οριστεί γύρω στα Είναι επίσης βέβαιο ότι οι χώρες οι οποίες υφίστανται την παρούσα χρονική στιγμή σημαντικές μεταβολές, μετά την αναβάθμισή τους στην κατάσταση της κοινωνίας της πληροφορίας, θα είναι πλέον σε θέση να επιτύχουν σημαντική βελτίωση των ενδεικτών τους. Αυτή η πιο προχωρημένη φάση θα μπορούσε να αποκληθεί «ανεπτυγμένη / προηγμένη κοινωνία της πληροφορίας» (με ένα επίπεδο κατωφλίου το οποίο θα κυμαίνεται γύρω στο 66-75%, εν αντιθέσει με αυτό που είδαμε στα προηγούμενα, που ήταν το 50% και πλέον). Ας δούμε τώρα, πέρα από τα νούμερα, το πως έχουν σχηματιστεί οι σχετικές θεωρίες. Η θεωρία της κοινωνίας της πληροφορίας στην πράξη Η βιβλιογραφία της κοινωνίας της πληροφορίας διακρίνει μεταξύ τριών συσχετιζόμενων μεν, αλλά στην ουσία διακριτών περιοχών προβλημάτων, ανάλογα με το επίπεδο αφαίρεσης της προσέγγισης που υιοθετήθηκε από κάποιον συγγραφέ-

18 48 Κοινωνία της Πληροφορίας - Σημασία του όρου α-ερευνητή κατά τη μελέτη ενός θέματος, όπως επίσης και κατά την πολυπλοκότητα με την οποία αυτός παρουσιάζει το αντικείμενο και το βάθος των εννοιών με το οποίο επιλέγουν να εκφραστούν. 1. Τρία σενάρια της κοινωνίας της πληροφορίας Το μεγάλο σενάριο η πολιτισμική θεωρία ως πλαίσιο - ανάλυση σε μακροσκοπικό επίπεδο Έχουν αναπτυχθεί πολυάριθμες και γνωστές θεωρίες, απόρροιες συγκερασμού της ιστορικής κοινωνιολογίας, της κοινωνικής φιλοσοφίας και της ιστορίας του πολιτισμού, οι οποίες συνεχίζουν να αναπτύσσουν όλο και τολμηρότερους κατηγορικούς συλλογισμούς, καθώς αναπτύσσεται η κοινωνία της πληροφορίας. Ο πλέον κατανοητός τομέας, ο οποίος ενδείκνυται για τέτοιου είδους εξερευνήσεις, καθορίζεται στο επίπεδο της θεωρίας του πολιτισμού ( civilisation theory ). Η πρώιμη βιβλιογραφία, η οποία ασχολείται με την κοινωνία της πληροφορίας, έχει τις απαρχές της στον Ιάπωνα T. Umesao, στον Καναδό M. McLuhan και στον Αμερικανό A. Toffler, οι οποίοι είχαν υιοθετήσει την προσέγγιση αυτή, όταν μελετούσαν την κοινωνία της πληροφορίας, έτσι ώστε να καταλήξουν σε κάποιο συνεπές σύστημα. Αναμφίβολα, η θεωρία του πολιτισμού που βασίζεται στην πληροφορία, του Ιάπωνα S Kumon, είναι αυτή που αναπαριστά τις πλέον τολμηρές διανοητικές προεκτάσεις του αντικειμένου. Η προσέγγιση της θεωρίας του πολιτισμού καθορίζει ως αντικείμενό της ολόκληρη την επιστήμη της κοινωνικής ιστορίας. Η παρουσίαση της κοινωνίας της πληροφορίας στο πλαίσιο αυτό, λαμβάνεται ουσιαστικά ως το τελικό προϊόν μιας πνευματικής διαδικασίας και όχι ως το πραγματικό γνωστικό αντικείμενο. Όταν ήρθε ο χρόνος για την εισαγωγή στη δημόσια διαβούλευση της ιδέας της μεταβολής προτύπου ( paradigm change ), η προϋπάρχουσα παγκόσμια ιστορία και οι αναλύσεις οι οποίες κάλυπταν περιόδους της τάξης των εκατοντάδων ετών, ήταν αυτές που παρείχαν την εργαλειοθήκη όρων ορολογίας, ώστε να περιγραφεί με επακριβή και ζωντανό τρόπο το βάθος, οι διαστάσεις, η κλίμακα, η σπουδαιότητα και το εξελικτικό πρότυπο της επιτελούμενης διαδικασίας (μετάβαση στην κοινωνία της πληροφορίας). Εφόσον έχει γίνει αποδεκτό ότι αυτές οι μεταβολές όντως λαμβάνουν χώρα, τότε ο ορίζοντας και ο χρονικός άξονας έχουν καταστεί πιο περιορισμένοι, καθώς οι ερωτήσεις οι οποίες τίθενται από τους ερευνητές είναι ακριβώς αυτές με το μεγαλύτερο κοινωνικό περιεχόμενο. Για παράδειγμα, με ποιο τρόπο οι τεχνικές οργάνωσης μιας κοινότητας, καθώς και η συνεργασία των μελών της, αντικαθιστούν η μια την άλλη και μεταβάλλονται; Με ποιο τρόπο μεταβάλλεται η ανθρώπινη ψυχοσύνθεση; Με ποιο τρόπο μετασχηματίζονται οι μηχανισμοί του οικονομικού και πολιτικού ελέγχου και τι επιπτώσεις έχει αυτό στο περιβάλλον και στη γενικότερη σχέση μεταξύ ανθρώπου και φύσης;

19 László Z. Karvalics 49 Το μικρό σενάριο - η θεωρία της ανάπτυξης ως πλαίσιο το μεσοσκοπικό επίπεδο. Αναμφίβολα η διάσημη τριλογία «Η Εποχή της Πληροφορίας» του M. Castells αποτελεί ένα ορόσημο στη χρήση του λεγόμενου «μικρού σεναρίου», έως και τις μέρες μας. Οι προσπάθειες εξεχόντων οικονομικών ερευνητών, κοινωνιολόγων και πολιτικών επιστημόνων να χαρτογραφήσουν τις πλέον σημαντικές δομικές αρχές, αλλά και τη λογική που διέπει το μετασχηματισμό των κοινωνιών, από τις αρχές του δεκαετίας του 1960, φτάνουν στο απόγειό τους με αυτήν την εργασία. Ξεκάθαρα, ο Castells καταφέρνει να υπερκεράσει τους παραδοσιακούς συλλογισμούς, προσφέροντας ένα συμπαγές και πολυεπίπεδο θεμέλιο, το οποίο συνδέει τις οικονομικές, πολιτικές και πολιτιστικές θεωρίες. Παρείχε επομένως με τον τρόπο αυτό την πλέον πλήρη εμπειρική ενσωμάτωση (επαρκώς υποστηριζόμενη από μεγάλο όγκο δεδομένων) και την ίδια στιγμή δημιούργησε ένα ενοποιημένο πλαίσιο ορολογίας, το οποίο χρησιμοποιεί με συνεπή τρόπο την έννοια των δικτύων για τη μελέτη των νέων συνόλων κοινωνικών φαινομένων, τα οποία άπτονται της κοινωνίας της πληροφορίας. Μετά τον Castells, ανεξάρτητα του πόσο εμβριθείς είναι οι διάφορες πραγματείες και προσεγγίσεις, αυτές χαρακτηρίζονται ως μονομερείς και κατά συνέπεια ως μεροληπτικές η ελλιπείς. Επομένως, υπάρχει μια εστία ανακυπτόντων θεμάτων κάτω από το επίπεδο της συστημικής θεωρίας του πολιτισμού. Υπάρχουν δεκάδες νέων και θεμελιωδών φαινομένων, τα οποία μπορούν να εντοπιστούν στο λεγόμενο «μικρό σενάριο», το κοινό χαρακτηριστικό των οποίων είναι ότι όλα λειτουργούν σε ένα ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης, κατά τη συζήτηση θεμάτων μετασχηματισμού, όσον αφορά συγκεκριμένα κοινωνικά υποσυστήματα. Η οικονομία που στηρίζεται σε δίκτυα, τα νέα κοινωνικά και κοινοτικά φαινόμενα, η γενιά της ψηφιακής εποχής, τα χαρακτηριστικά των νέων μέσων μαζικής ενημέρωσης και του αντίστοιχου περιβάλλοντος, η ισχύς και τα πρότυπα επικοινωνιών της νέας τάξης πραγμάτων και επίσης η άνοδος της κυβερνητικής επιστήμης. Τα θέματα αυτά συνδέονται με διάφορες εξέχουσες ομάδες προβλημάτων. Είναι θέματα που άπτονται των ανισοτήτων στην πληροφόρηση και περισσότερο συζητούνται με τη μορφή αναλύσεων που έχουν να κάνουν με την έννοια του ψηφιακού χάσματος. Υπάρχουν τα πολύπλοκα σύνολα ερωτήσεων που άπτονται της πληροφοριακής παιδείας (information literacy) και τα οποία ασχολούνται με σημαντικά ζητήματα, τα οποία ποικίλλουν από την παιδαγωγική έως την ψυχολογία. Υπάρχει η διαθεματική ερμηνεία των παιχνιδιών της πληροφορικής, μεταξύ των πολιτών και των διαφόρων αρχών, όπως επίσης και θέματα νομικής και φιλοσοφικής φύσης, τα οποία ανακύπτουν κατά την παραγωγή και κατανάλωση των διαφόρων πνευματικών αγαθών. Επιπλέον των όσων αναφέραμε παραπάνω, το λεγόμενο «μικρό σενάριο» ανταποκρίνεται θετικά στη δυναμική και στους δομικούς μετασχηματισμούς, στις ήδη υπάρχουσες κοινωνίες της πληροφορίας. Ασχολείται με ερωτήσεις όπως, για παράδειγμα, ποιες φάσεις, μοντέλα και πρότυπα συνυπάρχουν εντός

20 50 Κοινωνία της Πληροφορίας - Σημασία του όρου μιας διαδικασίας ανάπτυξης της κοινωνίας της πληροφορίας και από ποιους κανόνες διέπονται αυτά. Ποιες νέες πληροφορίες παράγει η μελέτη μιας κοινωνίας της πληροφορίας; Πώς μπορούν να γίνουν αντιληπτά, με τον καλύτερο τρόπο, τα νέα επιμέρους πρότυπα; (Για παράδειγμα, εισάγοντας εκφράσεις όπως η «περιρρέουσα νοημοσύνη», ambient intelligence, οι οποίες χρησιμοποιούνται για να υποδηλώσουν το παγκόσμιο περιβάλλον των μέσων και των συναλλαγών, χρησιμοποιώντας με πολυποίκιλη ανάλυση των ιδεατών διαστάσεων της πραγματικότητας, ή εξερευνώντας και μελετώντας το φαινόμενο του Διαδικτύου, χρησιμοποιώντας μια εμβριθή και πολύπλοκη προσέγγιση των κοινωνικών Επιστημών.) Το μικροσκοπικό σενάριο - η πρακτική κι ο απολογισμός της το μικροσκοπικό επίπεδο Η μεγάλη πλειοψηφία των κειμένων που ασχολούνται με το «μικροσκοπικό σενάριο», ανακύπτουν στα διάφορα συνέδρια και από διάφορους ερευνητές, οι οποίοι καταπιάνονται με συγκεκριμένα, μικρότερα, τμήματα της πραγματικότητας, τα οποία αποδεικνύονται σημαντικά για διάφορες πρακτικές θεωρήσεις, ενώ αναζητούν τυπικά απαντήσεις σε ερωτήματα στο δικό τους επιμέρους γνωστικό πεδίο, ή έχοντας βρει μια θέση γι αυτές τις συζητήσεις τους στο πλαίσιο της ψηφιακής εποχής.. Από τη στιγμή που τα μέσα και τα δίκτυα των ινστιτούτων δομούνται γύρω από τις τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών - από την κινητή τηλεφωνία και τους παρόχους υπηρεσιών Διαδικτύου, από τα γραφεία πληροφοριών στους διάφορους χώρους, π.χ. σιδηροδρομικούς σταθμούς, έως τις βιβλιοθήκες και τα Αρχειοφυλακεία, το Διαδίκτυο διαπερνά κάθε τομέα ως «εφαρμογή» και κάθε σημείο τομής εξελίσσεται σε ένα εγχείρημα, το οποίο δημιουργεί νέα θέματα που θα πρέπει να συζητηθούν και να ερευνηθούν, με βάση τις αρχές της ανεύρεσης και του εντοπισμού γεγονότων, του πολλαπλασιασμού της πληροφορίας και της ανάγκης ένταξης σε ένα πλαίσιο μελέτης. Η πρακτική άποψη του μικροσκοπικού σεναρίου αποκαλύπτεται στην αγνότερη της μορφή, όταν η άμεση παρέμβαση αποτελεί προϋπόθεση για την εύρεση νέας πληροφορίας. Στην περίπτωση των διαφόρων οικονομικών παικτών και παραγόντων, αυτό σημαίνει ανάπτυξη προϊόντος και καινοτομία. Στη δημόσια σφαίρα, εμφανίζεται ως πληροφοριακή στρατηγική, δηλαδή ως ένας πολιτικός σχεδιασμός, ο οποίος αντιλαμβάνεται το πληροφοριακό πλαίσιο ως μια νέα πρακτική κοινωνικού και οικονομικού ελέγχου, στηριζόμενη σε θέματα που άπτονται της κοινωνίας της πληροφορίας. Οι πληροφοριακές στρατηγικές, τα προγράμματα δηλαδή με στόχο την κατασκευή της κοινωνίας της πληροφορίας, προσθέτουν μία σειρά από συναφείς επιστήμες στο οπλοστάσιό τους και ως αποτέλεσμα αυτής της ελευθερίας της πληροφόρησης, αλλά και του δικαιώματος ιδιωτικότητας της πληροφορίας, έχουν καταστεί περισσότερο σημαντικές παρά ποτέ.