Γιερεσνώνηας ηη ζτέζη ηων.γ.π. και ηης Πολεοδομίας: εθαρμογή ζηην πόλη ηοσ Ηρακλείοσ καηά ηον 20ο αιώνα.

Transcript

1 Γιερεσνώνηας ηη ζτέζη ηων.γ.π. και ηης Πολεοδομίας: εθαρμογή ζηην πόλη ηοσ Ηρακλείοσ καηά ηον 20ο αιώνα. Βαγησλά Γήκεηξα, Κάθηα, Σππξηδνχια, Καξαληθφιαο, Νηθφιανο*, Παπακαζηνξάθε-Απγνπζηάθε, Γήκεηξα, Αξηζηνηέιεην Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο, Πνιπηερηθή Σρνιή, Τκήκα Μεραληθψλ Φσξνηαμίαο θαη Αλάπηπμεο, Βέξνηα. ΠΔΡΙΛΗΦΗ Σηελ παξνχζα εξγαζία πξαγκαηνπνηείηαη ε αλάιπζε ησλ πνιενδνκηθψλ παξακέηξσλ ηεο πφιεο ηνπ Ηξαθιείνπ ηεο Κξήηεο, θαζψο θαη ε θαηαγξαθή ηεο εμέιημεο ηνπο κε ηε ρξήζε Σπζηεκάησλ Γεσγξαθηθψλ Πιεξνθνξηψλ. Τν ζχλνιν ηεο έξεπλαο ηεθκεξηψλεηαη απφ ηε κειέηε ραξηνγξαθηθνχ πιηθνχ ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ αμηνπνίεζε πιήζνπο δεκνγξαθηθψλ, θνηλσληθννηθνλνκηθψλ αιιά θαη πνιηηηθψλ, ηζηνξηθψλ ζηνηρείσλ. Η πφιε ηνπ Ηξαθιείνπ απνηειεί ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα πφιεο, φπνπ ε έιιεηςε ζρεδηαζκνχ θαζψο θαη ε απψιεηα νξγαλσκέλσλ πξνζπαζεηψλ εμπγίαλζεο ηνπ πνιενδνκηθνχ ηεο ηζηνχ απνηππψλεηαη ζηα αζηηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο θαη ηε ζεκεξηλή πξαγκαηηθφηεηα ηνπ θνηλσληθννηθνλνκηθνχ ηζηνχ ηεο. Η απηνλνκία ηεο Κξήηεο θαη ε ελζσκάησζή ηεο ζηελ Διιάδα ζηηο αξρέο ηνπ 19 νπ αηψλα, νδεγνχλ ην λεζί ζε κία δηαδηθαζία εθζπγρξνληζκνχ, φπσο θαη ηα πεξηζζφηεξα αζηηθά θέληξα ηεο Διιάδνο. Αξρηθά, ε πφιε αλαπηχζζεηαη εληφο ησλ ηεηρψλ. Η κηθξαζηαηηθή θαηαζηξνθή ην 1922 θαη ε άθημε κεγάινπ αξηζκνχ πξνζθχγσλ επηθέξνπλ ην δηπιαζηαζκφ ηνπ πιεζπζκνχ ηεο πφιεο θαη θαζηζηνχλ απαξαίηεηε ηελ εχξεζε λέσλ νηθνδνκήζηκσλ εθηάζεσλ. Οη επεθηάζεηο απηέο βξέζεθαλ εθηφο ηεο πεξηνρήο ησλ ηεηρψλ θαη ζηαδηαθά κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ απμεζήθαλ. Τν 1936, κε ην λέν ξπζκηζηηθφ ζρέδην, δεκηνπξγνχληαη θαη άιιεο επεθηάζεηο ζην εμσηεξηθφ ησλ ηεηρψλ. Απφ ην 1958 θαη έπεηηα, ε θαηάζηαζε αξρίδεη πιένλ λα γίλεηαη κε αλαηξέςηκε, θαζψο παξαηεξείηαη έμαξζε ηεο άλαξρεο δφκεζεο θαη επηπιένλ νηθνπεδνπνίεζε ησλ εμσηεξηθψλ νρπξψζεσλ. Τν 1968 θαη ην 1979, εθπνλνχληαη δπν ξπζκηζηηθά ζρέδηα θαη ην 1970 παξαηεξείηαη κεγάιε αχμεζε ησλ πιεζπζκψλ θαη πεξαηηέξσ έμαξζε ηνπ θαηλνκέλνπ. Η πφιε ηνπ Ηξαθιείνπ, ελψ είρε επθαηξίεο εμνκάιπλζεο ηεο δεδνκέλεο θαηάζηαζεο, κε λέα πνιενδνκηθά ζρέδηα, δελ ηηο έρεη αμηνπνηήζεη κέρξη θαη ζήκεξα. Η κειέηε ηεο πνξείαο ηεο πφιεο ζηε δηάξθεηα ηνπ 20 νπ αηψλα καδί κε ηελ εμέιημε ηνπ αζηηθνχ ηεο ηζηνχ, ε απνηχπσζε ηεο πθηζηάκελεο θαηάζηαζεο θαη ε θαηαγξαθή απηήο κέζσ ησλ Σπζηεκάησλ Γεσγξαθηθψλ Πιεξνθνξηψλ απνηειεί ην βαζηθφ ζηφρν ηεο παξνχζαο εξγαζίαο. Τα Σπζηήκαηα Γεσγξαθηθψλ Πιεξνθνξηψλ θαη ε επηζηήκε ηεο αλάιπζεο ησλ ρσξηθψλ θαηλνκέλσλ απνηεινχλ ηα θχξηα εξγαιεία αλάιπζεο θαη εθαξκνγήο πνιενδνκηθψλ κειεηψλ θαη παξεκβάζεσλ. Σηελ ζπγθεθξηκέλε έξεπλα εθηφο απφ ηε ρσξηθή ηαπηνπνίεζε ηεο πνιενδνκηθήο ηζηνξίαο ηνπ Ηξαθιείνπ πξαγκαηνπνηείηαη θαη ε ρξνληθή παξαθνινχζεζε ηνπ πνιενδνκηθνχ ηζηνχ κέζα απφ ηελ ηζηνξία ηεο πφιεο θαη ηα θχξηα γεγνλφηα πνπ ηε δηακφξθσζαλ.

2 Γηα ηελ επίηεπμε ηνπ ζθνπνχ απηνχ, ρξεζηκνπνηνχληαη ράξηεο απφ κειέηεο γηα ηελ αξρηηεθηνληθή θαη πνιενδνκηθή εμέιημε ηεο πεξηνρήο θαζψο θαη θσηνγξαθηθφ πιηθφ. Τν ραξηνγξαθηθφ πιηθφ ζπγθεληξψζεθε κέζα απφ κία επίπνλε δηαδηθαζία ζπιινγήο απφ νξγαληζκνχο θαη θνξείο ηεο πφιεο θαζψο θαη κε ηελ πξνζθνξά θάπνησλ ηδησηψλ. Η εκπεηξηθή εηθφλα γηα ηελ πεξηνρή ηεθκεξηψλεηαη κε δεδνκέλα απφ ηζηνξηθέο πεγέο, αξρεία ησλ Γηαρεηξηζηηθψλ Φνξέσλ ηεο πεξηνρήο θαη ζηνηρεία ηνπ εκεξήζηνπ ηχπνπ. Η πξσηνγελήο έξεπλα εκπινπηίδεηαη θαη κε ηελ ρξήζε θσηνγξαθηθνχ πιηθνχ πνπ ζπιιέρζεθε απφ ηνπο ζπγγξαθείο φπσο θαη ηελ παξαθνινχζεζε ησλ θχξησλ θηηξηαθψλ αληηπξνζψπσλ ηεο πφιεο κε ζρέδηα θαη εηθφλεο. Η εξγαζία απηή εθπνλείηαη απφ νκάδα θνηηεηψλ θαη θαζεγεηψλ ηνπ Τκήκαηνο Φσξνηαμίαο θαη Αλάπηπμεο ηεο Πνιπηερληθήο Σρνιήο ηνπ Αξηζηνηειείνπ Παλεπηζηεκίνπ Θεζζαινλίθεο κέζα απφ ηα επηζηεκνληθά ελδηαθέξνληα ηνπ ηκήκαηνο ζε ζρέζε κε ηελ αιιειεμάξηεζε ηεο επηζηήκεο ηεο πνιενδνκίαο θαη ησλ Σπζηεκάησλ Γεσγξαθηθψλ Πιεξνθνξηψλ. ΛΔΞΔΙ ΚΛΔΙΓΙΑ Πνιενδνκία, Σ.Γ.Π., Πνιενδνκηθή ηζηνξία. 1. ΔΙΑΓΧΓΗ Σθνπφο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο είλαη ε δηεξεχλεζε ησλ δπλαηνηήησλ θαη ησλ πιενλεθηεκάησλ πνπ πξνζθέξνπλ ηα Σπζηήκαηα Γεσγξαθηθψλ Πιεξνθνξηψλ ζηελ κειέηε αιιά θαη ηελ απφδνζε ζεκάησλ ηζηνξηθήο πνιενδνκίαο. Σήκεξα θαη κε ηελ εμέιημε ησλ ηειεπηαίσλ εηψλ ζε ζέκαηα πνπ δηαπξαγκαηεχνληαη κε ην ζρεδηαζκφ θαη ηελ αλάπηπμε Σπζηεκάησλ Γεσγξαθηθψλ Πιεξνθνξηψλ αζηηθνχ επηπέδνπ, ζεκαληηθφο αξηζκφο Διιεληθψλ πφιεσλ θάζε θιίκαθαο ζπληεξεί Σπζηήκαηα Γεσγξαθηθψλ Πιεξνθνξηψλ. Σθνπφο ησλ ζπζηεκάησλ απηψλ είλαη ζε έλα κεγάιν πνζνζηφ ζρεδηαζκνχ, ε κειέηε θαη ε αλάιπζε γεσ-ρσξηθψλ δεδνκέλσλ πνπ απαζρνινχλ ηνπο Διιεληθνχο αζηηθνχο ηζηνχο ζήκεξα. Δίλαη πνιχ πην ζπάλην ην θαηλφκελν ελζσκάησζεο ζηα ζπζηήκαηα απηά ησλ ηζηνξηθψλ θάζεσλ αλάπηπμεο πνπ αθνινχζεζαλ νη Διιεληθέο πφιεηο. Απηέο αλ θαη δελ είλαη άκνηξεο ηεο θπζηνγλσκίαο θαη ηεο ηειηθήο εμειηθηηθήο πνξείαο ησλ ηζηψλ, απνηεινχλ ζηηο πεξηζζφηεξεο ησλ πεξηπηψζεσλ πιεξνθνξία «πνιπηειείαο» επεηδή αθξηβψο, ε αλάιπζε θαη ε επεμεξγαζία ησλ ζηνηρείσλ ηνπο θξίλεηαη θαηά πνιχ αζχκθνξε ή θαη αλαίηηα απφ ηηο ζχγρξνλεο κειέηεο. Πξνθαλψο φκσο ζε κία απζηεξφηεξε αλάιπζε απνκαθξπζκέλε απφ νηθνλνκηθέο ζθνπηκφηεηεο- γίλεηαη αληηιεπηή ε αλάγθε εκπινπηηζκνχ ησλ ζπζηεκάησλ απηψλ κε ηελ ηζηνξηθή δηάζηαζε ηνπ Διιεληθνχ αζηηθνχ γεσ-ρψξνπ. 2. Η ΠΔΡΙΟΥΗ ΜΔΛΔΣΗ ΚΑΙ ΣΑ ΓΔΓΟΜΔΝΑ ΣΟΤ ΤΣΗΜΑΣΟ Αληηθείκελν ηεο ζπγθεθξηκέλεο εξγαζίαο είλαη ε παξνπζίαζε ηεο πνιενδνκηθήο εμέιημεο ηεο πφιεο ηνπ Ηξαθιείνπ Κξήηεο φπσο πξνθχπηεη απφ ηε κειέηε ηζηνξηθνχ ραξηνγξαθηθνχ πιηθνχ εκπινπηηζκέλνπ κε πνιηηηθά θαη θνηλσληθννηθνλνκηθά δεδνκέλα θάζε επνρήο. Γηα ηελ παξνπζίαζε ηεο πνιενδνκηθήο αλάπηπμεο ηνπ Ηξαθιείνπ, θξίλεηαη απαξαίηεην λα γίλεη κηα ζχληνκε ηζηνξηθή αλάδξνκή, θαζψο ε

3 κνξθή ηεο πφιεο επεξεάζηεθε απφ πνιινχο πνιηηηζκνχο. Η ηζηνξία ηεο μεθηλά πηζαλφηαηα απφ ηε Μηλσηθή πεξίνδν. Σηε ζπλέρεηα εληνπίδνληαη δείγκαηα θαηνίθεζεο ηνπ νηθηζκνχ θαηά ηελ πεξίνδν ησλ Διιεληζηηθψλ θαη ξσκατθψλ ρξφλσλ. Αλαγλσξίδνληαη έμη ζεκαληηθνί ζηαζκνί ζηελ ηζηνξία ηεο πφιεο: ηελ πξψηε Βπδαληηλή πεξίνδν (395-αξρέο 9νπ αη. κ.φ.), ηελ πεξίνδν ηεο Αξαβνθξαηίαο (822 ή κ.φ.), ηε δεχηεξε Βπδαληηλή πεξίνδν ( ), ηελ πεξίνδν ηεο Δλεηνθξαηίαο ( ), ηελ πεξίνδν ηεο Τνπξθνθξαηίαο ( ) θαη ηελ πεξίνδν ηεο Απηνλνκίαο ( ). Καηά ηε πξψηε Βπδαληηλή πεξίνδν δελ ππάξρνπλ ηδηαίηεξα επξήκαηα γηα ην πψο δηακνξθψζεθε ην Κάζηξν (έηζη νλφκαζαλ ηνλ νηθηζκφ). Πηζαλφλ, λα είρε νξγαλσζεί φπσο θαη νη άιινη βπδαληηλνί νηθηζκνί, νη νπνίνη ιφγσ ησλ ζπρλψλ επηδξνκψλ πνπ δέρνληαλ θαηαζθεχαδαλ νρπξσκαηηθά ηείρε. Με βάζε ηα ζηνηρεία αλάπηπμεο ησλ άιισλ βπδαληηλψλ νηθηζκψλ αιιά θαη θάπνηα αξραηνινγηθά δεδνκέλα εμάρζεθαλ θάπνηα πηζαλά ζπκπεξάζκαηα γηα ηελ έθηαζε ( ζηξέκκαηα) ηνπ νηθηζκνχ θαηά ηελ πεξίνδν απηή (Φάξηεο 1) (Τδνκπαλάθε Φ., 1996). Γηα ηελ πεξίνδν ηεο Αξαβνθξαηίαο πνπ αθνινπζεί επίζεο δελ είλαη δηαζέζηκεο ηδηαίηεξεο πιεξνθνξίεο. Ο νηθηζκφο, Rabdh el Khandak / Φξνχξην ηεο Τάθξνπ φπσο νλνκάζηεθε ιφγσ ηεο βαζηά ηάθξνπ ζηελ νπνία πεξηραξάθσζαλ ηα ηείρε ηεο πφιεο, επεθηάζεθε πξνο ηα δπηηθά ελψ ε πξσηεχνπζα ηνπ λεζηνχ έρεη ηε ζέζε πνπ έρεη ην ζεκεξηλφ Ηξάθιεην (Φάξηεο 2) Όζνλ αθνξά ζηελ νξγάλσζε ηνπ νηθηζκνχ πηζαλνινγείηαη φηη έγηλε κε βάζε εθείλε φισλ ησλ ππφινηπσλ νηθηζκψλ πνπ βξίζθνληαλ ππφ ηελ αξαβηθή θπξηαξρία. Υάρηης 1: Έθηαζε νηθηζκνύ θαηά ηελ πξώηε βπδαληηλή πεξίνδν κε βάζε αξραηνινγηθά θαη άιια δεδνκέλα.(πζγζ: Σδνκπαλάθε Χξπζνύια (1996): Χάλδαθαο, ε Πόιε θαη ηα Σείρε, Δηαηξεία Κξεηηθώλ Ηζηνξηθώλ πνπδώλ, Βηθειαία Γεκνηηθή Βηβιηνζήθε, Ζξάθιεην.)

4 Υάρηης 2: Έθηαζε νηθηζκνύ θαηά ηελ πεξίνδν ηεο Αξαβνθξαηίαο κε βάζε αξραηνινγηθά θαη άιια δεδνκέλα. (ΠΖΓΖ: Σδνκπαλάθε Χξπζνύια (1996): Χάλδαθαο, ε Πόιε θαη ηα Σείρε, Δηαηξεία Κξεηηθώλ Ηζηνξηθώλ πνπδώλ, Βηθειαία Γεκνηηθή Βηβιηνζήθε, Ζξάθιεην.) Σηε δεχηεξε βπδαληηλή πεξίνδν πνπ αθνινπζεί ηα ηείρε πνπ πξνυπήξραλ είραλ θαηαζηξαθεί ηειείσο απφ ηηο πνιηνξθίεο, ελψ δεκηνπξγήζεθαλ θαηλνχξγηα πάλσ ζηηο βάζεηο ησλ θαηεζηξακκέλσλ. Η πφιε απνθηά αζηηθή νξγάλσζε πξνζηαηεπκέλε απφ ηζρπξφ θξνπξηαθφ ζπγθξφηεκα θαη νξγαλσκέλν ιηκάλη. Δικόνα 1: Ζ νρύξωζε θαη ν ιηκέλαο ηνπ Χάλδαθα θαηά ηε δεύηεξε Βπδαληηλή πεξίνδν. ρέδην ηεο Χξ. Σδνκπαλάθε (ΠΖΓΖ: Σδνκπαλάθε Χξπζνύια: Σν Ζξάθιεην εληόο ηωλ ηεηρώλ αζηηθή αξρηηεθηνληθή ηωλ λεόηεξωλ ρξόλωλ από ηηο αξρέο ηνπ 19νπ έωο θαη ηε δεύηεξε δεθαεηία ηνπ 20νπ, 2000.) Η έθηαζε ηνπ νηθηζκνχ παξακέλεη ίδηα κε απηήλ ηεο πξνεγνχκελεο πεξηφδνπ. Τν ίδην ηζρχεη θαη γηα ηηο πξψηεο δεθαεηίεο ηεο Δλεηνθξαηίαο. Όκσο ηα επφκελα έηε ηεο ελεηνθξαηίαο ν Φάλδαθαο γλσξίδεη ηδηαίηεξε άλζηζε (εθζπγρξνληζκφο ησλ ηεηρψλ κε επηζθεπέο θαη νρπξψζεηο, βειηίσζε θαη δηεχξπλζε ηνπ παιηνχ ιηκέλα, δεκηνπξγία νρπξνχ πχξγνπ ζηελ είζνδν ηνπ ιηκαληνχ, θαηαζθεπή λαχζηαζκνπ) θαη ζεσξείηαη ζεκαληηθφ δηακεηαθνκηζηηθφ ιηκάλη ζηελ Αλαηνιηθή Μεζφγεην. Ταπηφρξνλα απηήλ ηελ πεξίνδν εκθαλίδεηαη ην πξψην ζρέδην ηεο πφιεο θαη ηνπ θξνπξίνπ κέζα απφ ην ζθαξίθεκα ηνπ Φισξεληηλνχ κνλαρνχ Christoforo Buondelmonti, ην νπνίν ρξνλνινγείηαη γχξσ ζην 1429 (Δηθφλα 2).

5 2000, ζει.21.) Δικονα 2: Σν πξώην ζρέδην ηνπ Χάλδαθα. Ζ πόιε, ε νρύξωζε, ν ιηκέλαο θαη ηα πξνάζηηα όπωο ππήξμαλ ζηηο αξρέο ηνπ 15νπ αη. Christoforo Buondelmonti, Πεξηγξαθή ηεο Νήζνπ ηεο Κξήηεο, Biblioteca Laurenziana, Φιωξεληία. (ΠΖΓΖ: Σδνκπαλάθε Χξ.: Σν Ζξάθιεην εληόο ηωλ ηεηρώλ αζηηθή αξρηηεθηνληθή ηωλ λεόηεξωλ ρξόλωλ από ηηο αξρέο ηνπ 19νπ έωο θαη ηε δεύηεξε δεθαεηία ηνπ 20νπ, Καηά ηνλ 15ν αηψλα, ε πφιε εμειίρζεθε έμσ απφ ηα παιηά βπδαληηλά ηείρε, κε ηελ αλάπηπμε εθηεηακέλσλ νηθηζηηθψλ πεξηνρψλ. Γη απηφ απνθαζίζηεθε ε ράξαμε λέαο επξχηεξεο νρχξσζεο έηζη ψζηε λα πξνζηαηεχεηαη ηφζν ε παιηά πφιε (Citta Vecchia) φζν θαη ε λέα (Citta Nuova). Οη λένη απηνί κεραληζκνί πεξηιακβάλνπλ ηνπο πξνκαρψλεο (ηζρπξέο πνιπγσληθέο πιαηθφξκεο αηζζεηά πξνσζεκέλεο πξνο ηα έμσ σο πξνο ηελ θχξηα γξακκή άκπλαο) πνπ πξνζηαηεχνπλ ηηο πχιεο κέζσ ησλ νπνίσλ πξνζηαηεχεηαη ε είζνδνο ζηε πφιε (νη πχιεο απηέο ππήξραλ ήδε απφ ηελ δεχηεξε βπδαληηλή πεξίνδν). Δικόνα 3: Ο ελεηηθόο πεξίβνινο ηνπ Χάλδαθα όπωο ηξνπνπνηήζεθε από ηνλ G. Savorgan ην (ΠΖΓΖ: Χξπζνύια Σδνκπαλάθε (1997): Θαιιαζηλή Σξηινγίαηνπ Χάλδαθα, ην ιηκάλη-ηα λεώξηα-ην θξνύξην ζηε ζάιαζζα (Κνύιεο), Σππνθξέηα, Ζξάθιεην.)

6 Η θαηάιεςε ηνπ Φάλδαθα απφ ηνπο Τνχξθνπο πξαγκαηνπνηείηαη ην 1669, έπεηηα απφ 21 ρξφληα πνιηνξθίαο, θαη εδψ ζηακαηάεη ε ιακπξή πεξίνδνο ηεο ελεηνθξαηίαο θαη ην Βαζίιεην ηεο Κξήηεο κεηαηξέπεηαη ζε εγηαιέηη (Kandiye) ηεο Κξήηεο. Έπεηηα απφ ηφζα έηε πνιηνξθίαο είρε θαηαζηξαθεί ην ζχλνιν ησλ θηηζκάησλ ηεο πφιεο ελψ ηα ηείρε είραλ ππνζηεί αξθεηέο δεκηέο. Έηζη μεθηλνχλ δηάθνξεο επεκβάζεηο νη νπνίεο φκσο δελ ηξνπνπνίεζαλ νπζηαζηηθά ηνλ παιηφ, ελεηηθφ, πνιενδνκηθφ ηζηφ. Σηα ηείρε επηζθεπάζηεθε φιν ην λφηην ηκήκα ηνπ νρπξνχ πεξηβφινπ θαη ζπκπιεξψζεθαλ νη απφ ηνηρνπνηία επελδχζεηο ησλ επζχγξακκσλ ηκεκάησλ θαη ησλ πξνκαρψλσλ. Γεληθά γηα ηελ πεξίνδν ηεο ηνπξθηθήο θαηνρήο δελ ππάξρνπλ πνιιά ζηνηρεία, νη πιεζπζκηαθέο κεηαβνιέο ήηαλ έληνλεο θαη ζπλερείο θαη ε πλεπκαηηθή δσή πεξηνξίζηεθε ζεκαληηθά. Ταπηφρξνλα ην ραξηνγξαθηθφ πιηθφ απηήο ηεο επνρήο ήηαλ ειάρηζην ζπγθξηηηθά κε απηφ πνπ ππήξρε ζηελ ελεηνθξαηία. Δικόνα 4: Αλαπαξάζηαζε ηνπ Χάλδαθα ζηηο αξρέο ηνπ 17νπ αη. Georg Braun θαη Frans Hogenberd, Candia Civitates Orbis Terrarum, Κνιωλία , Χαιθνγξαθία 17,5*48,7 εθ. (ΠΖΓΖ: Βηθειαία Γεκνηηθή Βηβιηνζήθε Ζξαθιείνπ.) Υάρηης 3: Οη ζηαδηαθέο επεθηάζεηο ηνπ Χάλδαθα. (ΠΖΓΖ: Σδνκπαλάθε Χξπζνύια (1996): Χάλδαθαο, ε Πόιε θαη ηα Σείρε, Δηαηξεία Κξεηηθώλ Ηζηνξηθώλ πνπδώλ, Βηθειαία Γεκνηηθή Βηβιηνζήθε, Ζξάθιεην.)

7 Υάρηης 4: Σν κεγάιν θάζηξν ην 1843, Ληζνγξαθεία, Χάξηεο Αγγιηθνύ Ναπαξρείνπ, G. Gerola Monumenti Veneti nel isola di Creta , Βελεηία. (ΠΖΓΖ: Σδνκπαλάθε Χξπζνύια (1996): Χάλδαθαο, ε Πόιε θαη ηα Σείρε, Δηαηξεία Κξεηηθώλ Ηζηνξηθώλ πνπδώλ, Βηθειαία Γεκνηηθή Βηβιηνζήθε, Ζξάθιεην.) Τν 1898 επέξρεηαη ε πεξίνδνο ηεο απηνλνκίαο, κεηά απφ ηελ απνρψξεζε θαη ησλ ηειεπηαίσλ ηνχξθηθσλ ζηξαηεπκάησλ. Απφ απηή ηελ πεξίνδν μεθηλνχλ νη πνιενδνκηθέο πεξηπέηεηεο θαη νη θαηαζηξνθηθέο επεκβάζεηο ηνπ 20νπ αηψλα Δίζοδος ζηον 20 ο αιώνα Απφ ηελ πεξίνδν ηεο Κξεηηθήο πνιηηείαο μεθηλάεη κηα πξνζπάζεηα εθζπγρξνληζκνχ ησλ αζηηθψλ θέληξσλ θαη αιιαγήο ηεο φςεο ηνπ ηφπνπ κέζα απφ κηα ζεηξά ζρεδηαζκψλ ελφο επξχηεξνπ πξνγξάκκαηνο δεκνζίσλ έξγσλ θαη λνκνζεηεκάησλ. Έηζη, ζηηο 2 Απγνχζηνπ 1901 δεκνζηεχεηαη ζηελ Δπίζεκε Δθεκεξίδα ηεο Κξεηηθήο Πνιηηείαο ν λφκνο 395/1901 «Πεξί ηνπ ζρεδίνπ πφιεσο ηνπ Ηξαθιείνπ». Απηφ απνηειεί ην πξψην ξπκνηνκηθφ ζρέδην ηνπ Ηξαθιείνπ (ζπληάρζεθε απφ ηνλ κεραληθφ Πξσηνπαπαδάθε) θαη πξνέβιεπε ηελ απαξαίηεηε εθαξκνγή ηνπ γηα ηηο νδνχο Βεδίξ Ταξζί (25 εο Απγνχζηνπ), ηελ θεληξηθή αγνξά Μετληάλε θαη ηελ πιαηεία Πξίγθεπνο Γεσξγίνπ. Αθνινπζεί ην ππ αξηζκφλ δηάηαγκα 37 «πεξί εγθξίζεσο δηαγξάκκαηνο ξπκνηνκίαο ηεο πφιεο ηνπ Ηξαθιείνπ.

8 Υάρηης 5: Σν πνιενδνκηθό ζπγθξόηεκα ηνπ Ζξαθιείνπ ,ρέδην ηεο αξρηηέθηνλνο Χξ. Σδνκπαλάθε, αληίγξαθν από ην αξρείν ηνπ αξρηηέθηνλα Γηάλλε Σδνκπαλάθε. (ΠΖΓΖ: Σδνκπαλάθε Χξπζνύια (επηκ.), Σν Ζξάθιεην εληόο ηωλ ηεηρώλ αζηηθή αξρηηεθηνληθή ηωλ λεόηεξωλ ρξόλωλ από ηηο αξρέο ηνπ 19 νπ έωο θαη ηε δεύηεξε δεθαεηία ηνπ 20 νπ, 2000, ζει 121) Απηφ ην δηάηαγκα δελ πεξηιακβάλεη κφλν ηα ππάξρνληα νηθνδνκηθά ηεηξάγσλα αιιά επεθηείλεηαη θαη ζηνπο ειεχζεξνπο ρψξνπο εληφο ησλ ηεηρψλ θαη ηνπο νηθνπεδνπνηεί. Μεηά απφ απηφ δεκνζηεχνληαη θη άιια δηαηάγκαηα. Απηή φκσο ε πνιενδνκηθή νξγάλσζε, δελ ήηαλ παξά κφλν θαηλνκεληθή. Τα ξπκνηνκηθά ζρέδηα δελ εθαξκφζηεθαλ ελψ ηαπηφρξνλα μεθίλεζε απφ ηελ Κξεηηθή Πνιηηεία θαη ην δήκν Ηξαθιείνπ κηα ζεηξά απφ θαηαζηξνθηθέο επεκβάζεηο ζην ελεηηθφ θξνχξην, ζην ελεηηθφ ιηκάλη αιιά θαη ζε κεκνλσκέλα κλεκεία θαη αζηηθά θηίζκαηα ηεο πφιεο. Τν ηεξάζηην θξνπξηαθφ ζπγθξφηεκα, πνπ ζηα ρξφληα ηεο ελεηνθξαηίαο ιεηηνπξγνχζε πιενλεθηηθά γηα ηελ πφιε, ηψξα πιένλ ιεηηνπξγεί ζαλ έλαο αζθπθηηθφο θινηφο πνπ δελ επηηξέπεη ηελ επέθηαζή ηεο εθηφο ησλ ηεηρψλ. Ταπηφρξνλα, εηζβάιεη θαη ην ζεκαληηθφηεξν λεσηεξηζηηθφ ζηνηρείν ηεο επνρήο, ην απηνθίλεην. Έηζη πιένλ ηα κεηαθνξηθά απηά κέζα δελ κπνξνχλ λα δηέξρνληαη απφ ηηο πχιεο ησλ ελεηηθψλ ηεηρψλ. Δπνκέλσο, απνθαζίδεηαη ε θαηεδάθηζε ηκεκάησλ ησλ ηεηρψλ πνπ θαηαιήγνπλ ζε βαζηθέο νδηθέο αξηεξίεο. Γεκηνπξγνχληαη ηξία ξήγκαηα: λφηηα απφ ηνλ Πξνκαρψλα Παληνθξάηνξα (Φαληψπνξηα), αλαηνιηθά απφ ηνλ πξνκαρψλα Ιεζνχ (Καηλνχξγηα πφξηα) θαη Βφξεηα απφ ηελ πχιε Αγίνπ Αλδξέα.(Φάξηεο 4). Αθνινπζνχλ θη άιιεο θαηεδαθίζεηο (π.ρ. πξνκαρψλαο Σακπησλάξα γηα ηε θαηαζθεπή εκπνξηθήο ζρνιήο) νη νπνίεο μεθίλεζαλ ην 1900 θαη νινθιεξψζεθαλ ην 1917 κε ζθνπφ ηελ επέθηαζε ηνπ παιηνχ ιηκέλα (θαηαζηξνθή λεψξησλ), ηε δηάλνημε νδηθψλ δηαβάζεσλ θιπ. Η έλλνηα ηνπ κλεκείνπ έλαληη ζηελ εθζπγρξνληζηηθή καλία, δελ δηαδξακαηίδεη θαλέλα ξφιν ζηηο απνθάζεηο ηνπο. Τν 1917 πξαγκαηνπνηείηαη ε ζπλέλσζε ηεο Κξεηηθήο πνιηηείαο κε ηελ ππφινηπε Διιάδα (πεξίνδνο Βαιθαληθψλ πνιέκσλ). Παξάιιεια, ιφγσ ηεο Μηθξαζηαηηθήο

9 Καηαζηξνθήο κεγάιν θχκα πξνζθχγσλ θαηέθηαζε γηα λα εγθαηαζηαζεί ζην Ηξάθιεην, φπσο θαη ζε δηάθνξεο πφιεηο ηεο Διιάδνο. Η πξψηε νκάδα πξνζθχγσλ θαηαθηάλεη ζηηο 12 Σεπηεκβξίνπ ην Δλδεηθηηθά αλαθέξεηαη φηη ν πιεζπζκφο ηνπ Ηξαθιείνπ δηπιαζηάζηεθε απφ ην 1913 ( θάηνηθνη) έσο ην 1928 ( θάηνηθνη) (Πεγή: ΔΣΥΔ, ΙΤΔ/ΙΜΣ). Δπηπξφζζεηα, ν κεγάινο ζεηζκφο ηνπ 1926 θαηαζηξέθεη κεγάιν αξηζκφ θηηξίσλ. Άκεζν επαθφινπζν ησλ δχν απηψλ γεγνλφησλ ήηαλ ε αλάγθε αχμεζεο ηεο αζηηθήο γεο. Γπζηπρψο, κέρξη ηφηε θαλέλα ζρέδην δελ είρε πξνβιέςεη απηή ηελ αλάγθε, αθνχ ηα 107 εθηάξηα αζηηθήο γεο εληφο ησλ ηεηρψλ έκνηαδαλ αξθεηά γηα ηελ εγθαηάζηαζε ησλ είθνζη πεξίπνπ ρηιηάδσλ θαηνίθσλ Σο Ρσμοηομικό ζτέδιο ηοσ 1936 Τν 1936, δέθα ρξφληα κεηά ηνλ θαηαζηξνθηθφ ζεηζκφ θαη ιίγα ρξφληα κεηά ηελ έιεπζε ησλ πξνζθχγσλ, ζπληάζζεηαη κε ην βαζηιηθφ δηάηαγκα 31-10/ , ΦΔΚ 488 Α, ην λέν ξπκνηνκηθφ ζρέδην ηεο πφιεο ηνπ Ηξαθιείνπ (γηα θάπνηνπο ζεσξείηαη ην πξψην θαζψο ηα πξνεγνχκελα δελ εθαξκφζηεθαλ) «πεξί θαζνξηζκνχ ειαρίζησλ νξίσλ θ.ι.π. ησλ νηθνπέδσλ ηνπ Ηξαθιείνπ Κξήηεο». Τν ζρέδην απηφ πεξηιακβάλεη φιν ην εληφο ησλ ηεηρψλ ηκήκα αιιά θαη κηθξέο πεξηνρέο εθηφο ησλ ηεηρψλ (γχξσ απφ ηνπο Πξνκαρψλεο) (Φάξηεο 5 θαη 6). Τν ξπκνηνκηθφ ζρέδην ηνπ 1936 καδί κε ηνλ λφκν 3741 ηνπ 1929 πεξί νξηδφληηαο ηδηνθηεζίαο, νδήγεζαλ ηελ πφιε ζηελ απψιεηα ηνπ ηζηνξηθνχ ηεο θέληξνπ θαη άλνημαλ ην δξφκν γηα ηελ θαηαζθεπή πςειψλ θηηξίσλ εληφο ησλ ηεηρψλ. Τν ηειεπηαίν ζπληάρζεθε κε βάζε ηε λνκνζεζία ηνπ 1923 «Πεξί Σρεδίσλ Πφιεσλ, Κσκψλ θαη Σπλνηθηζκψλ ηνπ Κξάηνπο θαη νηθνδνκήο απηψλ», ε νπνία απνηέιεζε γηα κηζφ αηψλα πεξίπνπ ην θχξην λνκνζεηηθφ πιαίζην ηνπ πνιενδνκηθνχ ζρεδηαζκνχ (Αξαβαληηλφο Αζ., 2007). Με βάζε απηή ηε λνκνζεζία ζρεδηάζηεθε θαη ε Ν. Αιηθαξλαζζφο ( αλαηνιηθή πξνέθηαζε Ηξαθιείνπ) γηα λα εγθαηαζηαζεί ζε απηή κεγάινο αξηζκφο πξνζθχγσλ. Τν ηειεησηηθφ ρηχπεκα γηα ην ηζηνξηθφ θέληξν ζηηγκαηίδεηαη κε ηνπο βνκβαξδηζκνχο ηνπ 1940, θαηά ηελ πεξίνδν ηνπ δεχηεξνπ παγθνζκίνπ πνιέκνπ. Τν 30% ησλ θηηξίσλ θαηαζηξάθεθε νινζρεξψο.

10 Υάρηης 6: Ρπκνηνκηθό ζρέδην ηνπ 1936 ΔΙΚΟΝΑ 5: Φωηνγξαθία ηεο πεξηνρήο Καινθαηξηλνύ έπεηηα από ηνπο βνκβαξδηζκνύο ηνπ 1941 (ΠΖΓΖ: Σδνκπαλάθε Χξπζνύια (1996): Χάλδαθαο, ε Πόιε θαη ηα Σείρε, Δηαηξεία Κξεηηθώλ Ηζηνξηθώλ πνπδώλ, Βηθειαία Γεκνηηθή Βηβιηνζήθε, Ζξάθιεην.) 2.3. Σο Ρσμοηομικό ζτέδιο ηοσ 1958 Μεηά ην δεχηεξν παγθφζκην πφιεκν, ε κεηαπνιεκηθή πεξίνδνο ραξαθηεξίδεηαη απφ θηηξηαθή ππνδνκή ρακεινχ επηπέδνπ θαη απφ επεκβάζεηο, νη νπνίεο δε ζέβνληαη ηελ ηζηνξηθφηεηα ηνπ θέληξνπ. Η πεξίνδνο απνηέιεζε ηελ θχξηα θάζε αζηηθνπνίεζεο ζηελ Διιάδα θαη δεκηνχξγεζε ην κεγαιχηεξν ηκήκα αζηηθνχ ηζηνχ πνπ ππάξρεη ζηε ζεκεξηλή επνρή. Σην Ηξάθιεην ηελ πεξίνδν απηή πξαγκαηνπνηείηαη

11 νηθνπεδνπνίεζε ησλ εμσηεξηθψλ νρπξψζεσλ κε απνηέιεζκα ηελ εμαθάληζε ηεο πεξηκεηξηθήο δψλεο πξαζίλνπ θαη ειεχζεξσλ δσλψλ, πνπ ζα πξνζηάηεπαλ θαη ζα δηαρψξηδαλ ην ηζηνξηθφ θέληξν απφ ηηο επεξρφκελεο παξεκβάζεηο. Ταπηφρξνλα ππάξρεη έθξεμε ηεο επεθηαηηθήο δηάζεζεο ζε ζπλδπαζκφ κε ην θαηλφκελν ηεο αζηπθηιίαο (ην 1940 ν πιεζπζκφο έθηαλε ηηο ελψ ην 1951 ηηο πεγή ΔΣΥΔ). Τελ πεξίνδν απηή ζπληάζζεηαη ην ξπκνηνκηθφ ζρέδην ηνπ 1958 (ΦΔΚ 23/8/1958). Οη πεξηνρέο φκσο πνπ αθνξνχζε ζχληνκα έθηαζαλ ζε πςειά επίπεδα θνξεζκνχ θαη δελ κπφξεζε λα εθαξκνζηεί. Οη ηειεπηαίεο απεηθνλίδνληαη ζην Φάξηε 6 πνπ αθνινπζεί. Υάρηης 7: Ρπκνηνκηθό ζρέδην ηνπ Γιαδοτικές επεκηάζεις ζτεδίων πόλης έως και ηο 1999 Μεηά ην ξπκνηνκηθφ ζρέδην ηνπ 1958 αθνινχζεζαλ άιια δχν ξπζκηζηηθά: ηνπ Α. Πξνβειέγγηνπ ην 1968 θαη ηνπ Π. Λνπθάθε ην 1979, ηα νπνία φκσο δελ εθαξκφζηεθαλ πνηέ ιφγσ έιιεηςεο απνθαζηζηηθφηεηαο ησλ ηνπηθψλ αξρψλ. Η αλάγθε γηα ζηέγαζε λένπ αζηηθνχ πιεζπζκνχ θαη ε αδπλακία νξγαλσκέλεο θξαηηθήο παξέκβαζεο γηα ην ζθνπφ απηφ, ε θπξηαξρία ηεο αηνκηθήο ηδηνθηεζίαο, ν ζεζκφο ηεο αληηπαξνρήο είλαη κεξηθέο απφ ηηο αηηίεο πνπ νδήγεζαλ ζηελ νηθηζηηθή αλάπηπμε ηεο πφιεο απηή ηε πεξίνδν. Παξαηεξείηαη ηαρεία θαη αζρεδίαζηε επέθηαζε ηεο πφιεο. Απηή ε έιιεηςε ζρεδηαζκνχ νδεγεί ζηε κεγάιε αλαινγία ηνπ δνκεκέλνπ σο πξνο ηνλ αδφκεην ρψξν. Σηαδηαθά φιεο απηέο νη πεξηνρέο εληάζζνληαη ζην ζρέδην πφιεο, ιφγσ δηάθνξσλ πηέζεσλ θαη φρη κε θξηηήξην ηελ νξγάλσζε θνηλσληθψλ ζπλζεθψλ θαιήο πνηφηεηαο δσήο, κε κηα απιή ράξαμε ησλ νηθνδνκηθψλ ηεηξαγψλσλ θαη ησλ δξφκσλ θαη ρσξίο θακία ηδηαίηεξε κειέηε. Έηζη ην , ραξαθηεξίδεηαη απφ ηε ξαγδαία αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ (απφ ην 1970 ν πιεζπζκφο έρεη απμεζεί πεξίπνπ θαηά ) θαη ηηο ζπλερείο επεθηάζεηο ηνπ ζρεδίνπ πφιεο. Σην ράξηε (Φάξηεο 8) πνπ αθνινπζεί θαίλνληαη φιεο νη επεθηάζεηο ζρεδίνπ πφιεο απφ ην

12 Χάρτης 8: Γηαδνρηθέο επεθηάζεηο ζρεδίωλ πόιεωο 2.5. Γενικό Πολεοδομικό τέδιο 2003 Τν 1988 ζπληάρζεθε ην πξψην Γεληθφ Πνιενδνκηθφ Σρέδην ηνπ Ηξαθιείνπ απφ ηνλ θ. Φνπξδάθε. Τα ζρέδην απηφ αληηκεησπίδεη γηα πξψηε θνξά ην δήκν Ηξαθιείνπ, Ν. Αιηθαξλαζζνχ θαη ηνπο νηθηζκνχο Γαδίνπ θαη Αγ. Μαξίλαο (δπηηθέο επεθηάζεηο Ηξαθιείνπ, βι. παξαθάησ ΓΠΣ 1998) ζαλ έλα εληαίν πνιενδνκηθφ ζπγθξφηεκα. Γπζηπρψο ην ζρέδην απηφ παξά ην φηη παξείρε θαηλνηφκεο ηδέεο ζρεδηαζκνχ δελ εθαξκφζηεθε. Αθνινπζεί ε αλαζεψξεζή ηνπ ην 1998 απφ ηελ Δ. Σηφια θαη ην κεηέπεηηα Γ.Π.Σ ηνπ Σην ράξηε 10 πνπ παξνπζηάδεηαη παξαθάησ απεηθνλίδεηαη ε δπηηθή θαη λνηηνδπηηθή επέθηαζε ηνπ πνιενδνκηθνχ ζπγθξνηήκαηνο φπνπ, κφλν νη πεξηνρέο 21 ( πεξηνρή Αγ. Μαξίλα Γαδίνπ), 22 ( πεξηνρή Γάδηνλ), 25, 26, 27, 29 θαη 31(πεξηνρή Αγάθνπ Μεηφρη), έρνπλ εληαρζεί ζην ζρέδην πφιεο. Δπίζεο, απεηθνλίδνληαη θαη νη αλαηνιηθέο επεθηάζεηο ηνπ πνιενδνκηθνχ ζπγθξνηήκαηνο, νη νπνίεο πεξηιακβάλνπλ ην δήκν ηεο Νέαο Αιηθαξλαζζνχ θαη ηε Βηνκεραληθή πεξηνρή Ηξαθιείνπ. ΔΙΚΟΝΑ 4: Οηθνδνκηθή δξαζηεξηόηεηα ζην Ζξάθιεην ηνλ 20 ν αηώλα. (ΠΗΓΗ: Εαραξάθεο, Καιιηγηαλλάθεο, Μνπηζνπνύινπ.)

13 Υάρηης 9: Σν ηζρύνλ Γ.Π..(2003) ηεο πόιεο ηνπ Ζξαθιείνπ.

14 Τν ζχλνιν ηεο πιεξνθνξίαο θαη ησλ ραξηψλ πνπ ζπιιέρζεθαλ ζηα πιαίζηα απηήο ηεο εξγαζίαο γεσαλαθέξζεθαλ θαη απνηεινχλ επίπεδα πξφζζεηεο πνιενδνκηθήο πιεξνθνξίαο ηεο Φαξηνζήθεο ηνπ ΤΜΦΑ ΑΠΘ. Σπγρξφλσο ε απφδνζε ηεο πιεξνθνξίαο έγηλε ζε ζπκθσλία κε ηνλ map server ηεο Κηεκαηνιφγην Α.Δ. έηζη ψζηε ε απφδνζε ζε WGS 84 λα επλνεί ηελ απφδνζε ηεο ηζηνξηθήο πιεξνθνξίαο ζηελ απφ αέξα απνηχπσζε ησλ αεξνθσηνγξαθηψλ ηεο Κηεκαηνιφγην. Οη ηζηνξηθέο θσηνγξαθίεο ηεο πφιεο πνπ ζπλερψο ζπιιέγνληαη γεσαλαθέξνληαη επίζεο ζηα ζεκεία ιήςεο ηνπο σο πξφζζεηε πνηνηηθή πιεξνθνξία. Με απηφ ηνλ ηξφπν ε γεσγξαθηθά θαηαρσξεκέλε πνιενδνκηθή ηζηνξία ηνπ Ηξαθιείνπ δίλεη έλα λέν πιαίζην επηθνηλσλίαο ησλ επηζηεκψλ ηνπ ρψξνπ κε άιιεο επηζηήκεο φπσο ε ηζηνξία, ε πνιηηηθή, ε νηθνλνκία θαη ε θνηλσληνινγία. 3. ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ Σπκπεξαζκαηηθά, παξαηεξείηαη φηη ε πνιενδνκηθή εμέιημε ηεο πφιεο δελ έρεη λα επηδείμεη θάπνην αμηφινγν παξάδεηγκα ζρεδηαζκνχ παξαιηαθνχ κεηψπνπ, άηη ην νπνίν απνδεηθλχεηαη θαη απφ ηελ ρσξηθή αλαθνξά ησλ θάζεσλ θαη ησλ ηζηνξηθψλ λεζίδσλ αλάπηπμεο ηνπ αζηηθνχ ηζηνχ ηνπ Ηξαθιείνπ. Αληίζεηα, ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ άλαξρε δφκεζε θαη ηελ απνπζία νξγαλσκέλσλ πξνζπαζεηψλ εμπγίαλζεο ηνπ πνιενδνκηθνχ ηζηνχ. Η θαηάζηαζε πνπ πεξηγξάθεηαη παξαπάλσ, γηα ηελ αλάπηπμε εθηφο εγθεθξηκέλνπ θαη ζπγθεθξηκέλνπ ζρεδίνπ πφιεο ζπλερίδεηαη εσο θαη ζήκεξα. Τν κφλν ζεηηθφ πνπ αμίδεη λα ζεκεησζεί είλαη ηα έξγα πνπ πινπνηήζεθαλ ηελ πεξίνδν , ιφγσ ηεο αλάιεςεο ησλ Οιπκπηαθψλ αγψλσλ. Τα ζεκαληηθφηεξα απφ απηά ζρεηίδνληαη κε ηνλ ηνκέα ησλ κεηαθνξψλ θαη θαηάθεξαλ λα δηεπθνιχλνπλ ηελ θαζεκεξηλή κεηαθίλεζε κέζα ζην πνιενδνκηθφ ζπγθξφηεκα. Ταπηφρξνλα, ηα ηειεπηαία ρξφληα παξαηεξείηαη απφ ηελ ηνπηθή απηνδηνίθεζε έληνλε δξαζηεξηφηεηα ζηελ εθκεηάιιεπζε θνηλνηηθψλ θαη επξσπατθψλ θνλδπιίσλ. Έλα ηέηνην παξάδεηγκα είλαη ε έληαμε ηεο ζην θνηλνηηθφ πιαίζην URBAN II γηα ηελ αλάπιαζε ηνπ δπηηθνχ παξαιηαθνχ κεηψπνπ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αξαβαληηλφο, Αζ., 2007, Πνιενδνκηθφο ζρεδηαζκφο γηα κηα βηψζηκε αλάπηπμε ηνπ αζηηθνχ ρψξνπ, Δθδφζεηο ζπκκεηξία, Αζήλα. Bill R., Dransch D. and Voight C., 1999, Multimedia GIS: concepts, cognitive aspects and applications in an urban environment. In A. S. Camara and J. Raper (eds.), Spatial Multimedia and Virtual Reality. London: Taylor and Francis. Κσζηφπνπινο, Αλ., Αξαβαληηλφο, Αζ., 2006, Τα λέα αζηηθά ηνπία θαη ε ειιεληθή πφιε, Κξεηηθή. Τδνκπαλάθε, Φξ. (επηκ.), 2000, Τν Ηξάθιεην εληφο ησλ ηεηρψλ αζηηθή αξρηηεθηνληθή ησλ λεφηεξσλ ρξφλσλ απφ ηηο αξρέο ηνπ 19νπ έσο θαη ηε δεχηεξε δεθαεηία ηνπ 20νπ, ζει.21. Τδνκπαλάθε, Φξ., 1996, Φάλδαθαο, ε Πφιε θαη ηα Τείρε, Δηαηξεία Κξεηηθψλ Ιζηνξηθψλ Σπνπδψλ, Βηθειαία Γεκνηηθή Βηβιηνζήθε, Ηξάθιεην. Τδνκπαλάθε, Φξ., 1997, Θαιιαζηλή Τξηινγίαηνπ Φάλδαθα, ην ιηκάλη-ηα λεψξηα-ην θξνχξην ζηε ζάιαζζα(κνχιεο), Τππνθξέηα, Ηξάθιεην.