φορντικός τρόπος παραγωγής, ευέλικτη εξειδίκευση, ευέλικτη συσσώρευση, χωρικές ανακατατάξεις, άνιση γεωγραφικά ανάπτυξη, Παγκόσμιο επίπεδο, Ευρώπη

Transcript

1 φορντικός τρόπος παραγωγής, ευέλικτη εξειδίκευση, ευέλικτη συσσώρευση, χωρικές ανακατατάξεις, άνιση γεωγραφικά ανάπτυξη, Παγκόσμιο επίπεδο, Ευρώπη

2 Εισαγωγικές έννοιες Φορντισμός και βιομηχανική επέκταση και αναδιάρθρωση

3 Ο καταμερισμός εργασίας. Κατά την κατάτμηση της παραγωγής σε κλάδους, επιχειρήσεις και στάδια παραγωγής, αναπτύσσεται η τεχνική, εξελίσσονται τα μέσα παραγωγής οπότε προωθείται αντίστοιχα και η επαγγελματική εξειδίκευση. Για τα διάφορα στάδια της παραγωγής ενός προϊόντος συνεργάζονται εξειδικευμένες επιχειρήσεις. Ο καταμερισμός αυτός με τη σειρά του επιμηκύνεται και στο εσωτερικό της κάθε επιχείρησης (τεχνικός καταμερισμός). Ο τελευταίος είναι προϊόν της καπιταλιστικής κοινωνίας, σε αντίθεση με τον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας που προϋπήρχε ως ιστορικό φαινόμενο

4 και οι τρεις βασικές διαστάσεις του Κοινωνικός: κατάτμηση ανάμεσα σε κλάδους και επιχειρήσεις, στο εσωτερικό μιας κοινωνίας ή μιας ομάδας. Τεχνικός: κατάτμηση ή οργάνωση της παραγωγής στο εσωτερικό μιας επιχείρησης σε επιμέρους λειτουργίες και ενέργειες. Γεωγραφικός: ανάμεσα στις γεωγραφικές θέσεις που καταλαμβάνουν οι κλάδοι, ο επιχειρήσεις και τα στάδια παραγωγής.

5 Φορντισμός Φορντική περίοδος: ξεκινάει για χώρες όπως η Αγγλία, η Γαλλία και οι Η.Π.Α, με την αυγή του 20ου αιώνα, αποκτά παγκόσμια κυριαρχία μετά την λήξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου και περνά σε κρίση τη δεκαετία του 70. Η ονομασία προέρχεται από τον Ηenry Ford (Ford Motor Co), ο οποίος με τις καινοτόμες μεθόδους που εισήγαγε στην παραγωγική διαδικασία της αυτοκινητοβιομηχανίας του, έγινε σύμβολο μιας εποχής.

6 Φορντισμός χαρακτηρίστηκε από: εκρηκτική αύξηση της παραγωγικότητας, μεγάλη τυποποίηση των προϊόντων υιοθέτηση νέων μορφών οργάνωσης της εργασίας παράλληλα με την κυριαρχία της μαζικής «καταναλωτικής» κοινωνίας. στα πλαίσια μιας διπολικής αντιπαράθεσης, με το τότε εναλλακτικό μοντέλο των χωρών του υπαρκτού σοσιαλισμού.

7 ανάλυση του φορντικού προτύπου: (4) βασικά επίπεδα συγκρότησης α) ενδοβιομηχανική οργάνωση. υψηλή παραγωγικότητα που επιτυγχάνεται απαλείφοντας τους «νεκρούς» χρόνους κίνησης του εργάτη, χρησιμοποιώντας κινητές ταινίες συναρμολόγησης που μεταφέρουν εξαρτήματα και πρώτες ύλες από και προς αυτόν Τεϋλορισμός!!!! σταδιακή αποειδίκευση του «μαζικού» εργάτη

8 ανάλυση του φορντικού προτύπου: (4) βασικά επίπεδα συγκρότησης (συνέχεια) β) διάκριση ανάμεσα στην ιδιοκτησία και τον έλεγχο των μεγάλων εταιριών. ανάδειξη γραφειοκρατίας που ασκεί έλεγχο στην εργασία. θεμελίωση του πεδίου των εργασιακών σχέσεων, αναγνώριση συνδικάτων, συλλογική διαπραγμάτευση εργοδοτώνεργαζομένων, σύνδεση μισθώνπαραγωγικότητας

9 ανάλυση του φορντικού προτύπου: (4) βασικά επίπεδα συγκρότησης (συνέχεια) γ) πρότυπο βιομηχανικής επέκτασης και μονοπωλιακής συσσώρευσης. Σαν τέτοιο, στηρίζεται σε δύο βασικούς πυλώνες: 1) τη μαζική παραγωγή 2) τη συνεχή αύξηση της καταναλωτικής ζήτησης μέσα από ανάλογη διεύρυνση του μεριδίου των μισθών

10 ανάλυση του φορντικού προτύπου: (4) βασικά επίπεδα συγκρότησης (συνέχεια) δ) τρόπος ρύθμισης και εξομάλυνσης των αντιθέσεων των καπιταλιστικών κοινωνικών σχηματισμών. αύξηση της ζήτησης σε αντιστοιχία με την αύξηση της παραγωγικότητας, μαζική κατανάλωση αγαθών, προϊόντων και υπηρεσιών. το κράτος ως συλλογικός μηχανισμός οργανώνεται για να παράγει κοινωνικού χαρακτήρα αγαθά και υπηρεσίες ενώ παίζει διαχειριστικό ρόλο στις εντάσεις κεφαλαίουεργασίας και εφαρμόζει κεϋνσιανού τύπου δημοσιονομική πολιτική.

11 Τεϋλορισμός Ο τεϋλορισμός στηρίχθηκε στη λήψη αποφάσεων βάση επιστημονικών μεθόδων και όχι βάση παραδόσεων, αισθημάτων, υποκειμενικών αντιλήψεων και παράλληλα στην καλλιέργεια αισθήματος κοινών συμφερόντων στους εργαζόμενους σηματοδοτώντας μια οριστική τομή με τα πατερναλιστικά πρότυπα.

12 Τεϋλορισμός Οι τρεις (3) βασικές αρχές της θεωρίας του F. Taylor ήταν: Η μελέτη και αφομοίωση της εμπειρίας των εργατών, η γενίκευση της από τον manager και έπειτα η «απομάκρυνση» της γνώσης αυτής από τους εργαζόμενους, μέσω του κατακερματισμού της παραγωγής. Ο πλήρης διαχωρισμός σε όλα τα παραγωγικά στάδια της σύλληψης από την εκτέλεση μιας εργασίας (conception/execution), ώστε ο εργαζόμενος να σκέφτεται λίγο, επαναλαμβάνοντας μηχανικές διαδικασίες. Η χρήση του μονοπωλίου γνώσης για την γραμμή παραγωγής, με στόχο τον έλεγχο κάθε σταδίου, τον πλήρη προσχεδιασμό και προϋπολογισμό του τρόπου και του χρόνου εκτέλεσης.

13

14 Σταδιακά το εργοστάσιο επιβάλλει την αύξηση της ζήτησης (μαζική παραγωγή, φθηνό κόστος) και όχι το αντίστροφο Παράλληλα καταφέρνει επιτυχώς και με προνομιακούς όρους να ενσωματώσει, χωρίς να εξαφανίσει, τις προγενέστερες μορφές παραγωγής (π.χ. Οικοτεχνίες)

15 Διεθνής καταμερισμός εργασίας & φορντισμός (άνιση ανάπτυξη) ανάπτυξη του τεχνικού καταμερισμού εργασίας σε διεθνές επίπεδο, αυξανόμενη βιομηχανική συγκέντρωση σε εθνικό/περιφερειακό επίπεδο. Κάθε στάδιο αντιστοιχεί σε ένα ολοένα αυξανόμενο καταμερισμό εργασίας, λειτουργικά και χωρικά: Προ-φορντικό στάδιο (διεθνοποίησης εμπορευμάτων) απαρχές του κ.τ. π., κυριαρχία απλής εμπορευματικής παραγωγής, σταδιακά η ανταλλαγή εμπορευμάτων έγινε κυρίαρχη σχέση και κάθε επιμέρους περιφέρεια «υποτάχθηκε» σε αυτήν. χαλαρός ανταγωνισμός μεταξύ χωρών Φορντικό στάδιο (διεθνοποίησης κεφαλαίου) κυριαρχία της μονοπωλιακής βιομηχανίας σε μια σειρά χώρες. εξαγωγή κεφαλαίων και ιμπεριαλιστική εποχή

16 Διεθνής καταμερισμός εργασίας & φορντισμός (συνέχεια) Μετα-φορντικό στάδιο της διεθνοποίησης της παραγωγής (ξεκινάει την δεκαετία του 70 και εντείνεται στις επόμενες δεκαετίες) συσσώρευση κεφαλαίου σε παγκόσμια κλίμακα, πολυδιάσπαση των επιμέρους σταδίων, άνοιγμα παραρτημάτων των μεγάλων βιομηχανικών επιχειρήσεων, σε αναπτυσσόμενες χώρες, αναζήτηση φθηνού εργατικού δυναμικού Η χωρική εγγύτητα/συγκέντρωση και ταυτόχρονα η διάχυση της παραγωγής σε υπεργολαβικές μονάδες αποτελούν κεντρικά στοιχεία των σύγχρονων ευέλικτων παραγωγικών συστημάτων Αποβιομηχάνιση παλιών σημαντικών αστικών/ βιομηχανικών κέντρων

17 Εναλλακτικές εκδοχές του φορντισμού Τύπος Χαρακτηριστικά Φορντισμού Κλασικός * Μαζική παραγωγή & κατανάλωση που διασφαλίζεται από αστικό κράτος πρόνοιας. Ευέλικτος * Αποκεντρωμένο ομοσπονδιακό κράτος. Συνεργασία χρηματιστηριακού-βιομηχανικού κεφαλαίου & διευκόλυνση διεπιχ/κών δεσμών. Χώρες- Παραδείγματα Η.Π.Α. Γερμανία Μπλοκαρισμένος * Άγονη ολοκλήρωση χρηματιστικού & παραγωγικού κεφαλαίου. Αγγλία Κρατικός * "Κράτος-επιχειρηματίας" με αποφασιστικό ρόλο για την Γαλλία ενθάρρυνση της μαζικής παραγωγής. Υβριδικός Υπερεντατικοποίηση παραγωγής-εργασίας & τροποποιημένες Ιαπωνία εκδοχές του τεϋλορισμού. Έμμεση σύνδεση μισθών & παραγωγικότητας. Καθυστερημένος Περιφερειακός Φυλετικός Πρώιμος (πρωτόγονη τεϋλοριοποίηση) * κεντρικό φορντικό πρότυπο (core fordism) Φθηνή εργασία σε έναν φορντικό βιομηχανικό πυρήνα. Το κράτος με κεντρικό ρόλο στην ταχεία εκβιομηχάνιση τη δεκαετία του Εγχώρια γραμμή συναρμολόγησης κυρίως για εξαγωγή. Εξωτερικός δανεισμός & μεγάλα χρέη. Αυταρχικές κρατικές δομές, προσπάθειες αντιγραφής του φορντικού προτύπου με απουσία ρυθμιστικών πολιτικών Διχοτόμηση της εργατικής δύναμης με φυλετικά κριτήρια. Προνομιούχα μειοψηφία Β. Αμερικανικού τύπου. Αυταρχικές κρατικές δομές & συνθήκες υπερεκμετάλλευσης. Τεϋλορική εργασιακή διαδικασία & μεγάλη προσφορά εργασίας, υποκατάσταση εξαγωγών μέσα από τεράστια απόσπαση υπεραξίας. Δικτατορικά καθεστώτα & απουσία τρόπων ρύθμισης. Ισπανία, Ιταλία Μεξικό, Βραζιλία Νότια Αφρική (επί apartheid) Μαλαισία, Μπαγκλαντές, Φιλιππίνες ΠΗΓΗ: Λυμπεράκη και Μουρίκη, 1996

18 Φορντισμός και γεωγραφική συγκέντρωση παραγωγής Προ-φορντικό στάδιο βιομηχανικής ανάπτυξης (manufacture) με διασπορά της βιομηχανίας σε όλη την χώρα Αρχικό φορντικό στάδιο εδραίωσης και επέκτασης της βιομηχανικής ανάπτυξης με συγκέντρωση (αλλά και συνακόλουθη διασπορά) της παραγωγής σε αστικές περιοχές και εκτεταμένη αστικοποίηση Ώριμο φορντικό στάδιο μαζικής παραγωγής με ωρίμανση της αστικοποίησης και μερική αποκέντρωση της βιομηχανίας στα προάστια

19 Γεωγραφικές διαστάσεις του φορντισμού Χωρική συγκέντρωση της παραγωγής σε μεγάλες βιομηχανικές μονάδες Αστικά βιομηχανικά κέντρα Εργατικά χωριά-πόλεις Ανάπτυξη υπηρεσιών - εμπορίου

20 Μεγέθη, τύποι και κοινωνική γεωγραφία πόλεων, η σημασία των δικτύων και υποδομών Σταδιακή ανάπτυξη δικτύων ενέργειας (θέρμανσης, φωτισμού κλπ) με άνισους ρυθμούς και ανεπαρκή κάλυψη πραγματικών αναγκών Επίλυση των προβλημάτων στις μεταφορές με αντικατάσταση αλόγων από οχήματα

21 Μεγέθη, τύποι και κοινωνική γεωγραφία πόλεων, η σημασία των δικτύων και υποδομών Συστέγαση πολλών ανθρώπων μαζί, οξύτατο πρόβλημα κατοικίας-στέγασης Συστάδες ενωμένων και γρήγορα κατασκευασμένων σπιτιών, σε διάταξη πλάτη με πλάτη στο εσωτερικό τυποποιημένων ή μη οικοδομικών τετραγώνων Σταδιακή εμφάνιση της εργατικής πολυκατοικίας

22 Σταδιακή επέκταση πυκνοδομημένων γειτονιών

23 Κρίση φορντισμού και ανάδυση μετα-φορντικής περιόδου αυξημένη ανεργία υποαπασχόληση του ήδη επενδεδυμένου κεφαλαίου αστάθεια στις μαζικές αγορές. μείωση ρυθμών ανάπτυξης-παραγωγικότητας και πτώση του βιομηχανικού ποσοστού κέρδους. «φρακάρισμα» και η έλλειψη συντονισμού μεταξύ των μεγάλων γραμμών συναρμολόγησης αδυναμία συνεχούς προσαρμογής στις αλλαγές της ζήτησης Η ανισορροπία στα εθνικά ισοζύγια πληρωμών κατέστησε αδύνατη την αύξηση της καταναλωτικής ζήτησης, θέτοντας στο περιθώριο τα εργαλεία δημοσιονομικής πολιτικής και καθιστώντας ευάλωτες τις εθνικές οικονομίες

24 Κρίση φορντισμού και ανάδυση μετα-φορντικής περιόδου συγκερασμός ευέλικτων παραγωγικών τεχνικών, διαφοροποιημένα καταναλωτικά πρότυπα, περιοριστικές προνοιακές πολιτικές και μεταμοντέρνες πολιτιστικές αξίες και φόρμες. αναζήτηση περισσότερης ευελιξίας, σε όλα τα επίπεδα. Η νέα αυτή ευελιξία παρουσιάζει πέντε κύριες διαστάσεις: Ευελιξία στις μεθόδους οργάνωσης της παραγωγής (παραγωγική) Δυνατότητα των εργαζομένων να μετακινούνται από μια δουλειά σε άλλη (ενδό/δια- επιχειρησιακή ευελιξία εργαζομένων) Χαλάρωση περιορισμών προστασίας των εργαζομένων (όρια απολύσεων, ωράρια, «ακαμψίες» τυπικού μοντέλου) «Προσαρμοστικότητα» και συμπίεση των μισθών (μισθολογική ή επιδοματική ευελιξία) Δυνατότητα των επιχειρήσεων να μειώσουν το κόστος τους σε κοινωνικές και φορολογικές επιβαρύνσεις

25 Πολιτικο-οικονομική προσέγγιση Μετεξέλιξη του ριζοσπαστικού παραδείγματος. Αναζητά τις επιπτώσεις της παραγωγικής αναδιάρθρωσης στο γεωγραφικό χώρο. Αναζητά την διαπλοκή του τοπικού με το παγκόσμιο, δίνει σημασία στις τοπικές κοινωνίες Δεν είναι απλώς ότι ο χώρος κατασκευάζεται κοινωνικά......το κοινωνικό επίσης είναι χωρικά κατασκευασμένο Κοινωνικό γίγνεσθαι Μεταφορντική περίοδος/ ευέλικτη συσσώρευση /τότε που χρειάζεται / άτυπη οικονομία / τεταρτογενής τομέας / νεα χωρική διαίρεση της εργασίας

26 Αναλύσεις γύρω από το αναδυόμενο πρότυπο συσσώρευσης, σε παραγωγικό, εργασιακό και γεωγραφικό επίπεδο α) αναλύσεις περί νέου, μεταφορντικού καθεστώτος συσσώρευσης, που σταδιακά υποκαθιστά το μοντέλο του φορντισμού β) αναλύσεις περί αναδυόμενου καθεστώτος συσσώρευσης, που δεν υποκαθιστά πλήρως το φορντικό πρότυπο οργάνωσης, αλλά λειτουργεί συμπληρωματικά με αυτό και γ) αναλύσεις περί «συνέχειας/διαφοροποίησης»για τις οποίες οι βασικές μεταπολεμικές βιομηχανικές δομές εξακολουθούν να επικρατούν, παρουσιάζοντας σημαντικές, πλην όμως όχι ριζικές, αλλαγές

27 Προσέγγιση της χωρικής διαίρεσης της εργασίας: η ευέλικτη εξειδίκευση επιτρέπει το «σπάσιμο» των εργοστασίων, δεν υπάρχει ανάγκη για αστικά κέντρα με πολυάριθμο εργατικό δυναμικό, εμφανίζονται ξανά 'παρωχημένες' μορφές εργασίας (άτυπη, υπεργολαβία) Η ιδιαιτερότητα του τόπου διαμορφώνεται ως αποτέλεσμα διαφορετικών «στρώσεων» των αναδιαρθρώσεων του κεφαλαίου

28

29

30 Η θεωρία της «ευέλικτης εξειδίκευσης» Εισηγητές: Piore& Sabel,(1984) Αναβίωση των χειροτεχνικών προτύπων παραγωγής (19ος αιώνας) όπου χωρικά συγκεντρωμένες μικρομεσαίες βιοτεχνίες : Παράγουν ποικίλα προϊόντα (βλ. Τρίτη Ιταλία) Συνεργάζονται στα πλαίσια δικτύων προμήθειας, εκπαίδευσης... Χρησιμοποιούν ευέλικτα αυτοματ/μένα μηχανήματα (CAD, CAM) Απασχολούν «πολυειδικευμένους» εργαζόμενους, με αναβαθμισμένες εργασιακές σχέσεις «Δεύτερη βιομηχανική τομή»: επιστροφή σε μικρότερες κλίμακες παραγωγής και αναβαθμισμένα παραγωγικά συστήματα-περιφερειακές οικονομίες

31 Αναλύσεις για το αναδυόμενο πρότυπο συσσώρευσης Η θεωρία της «ευέλικτης εξειδίκευσης» (Piore & Sabel, 1984) παράγουν ποικίλα προϊόντα χρησιμοποιούν αυτοματ/μένα μηχανήματα (CAD, CAM) χωρικά συγκεντρωμένες μικρομεσαίες βιοτεχνίες συνεργάζονται στα πλαίσια δικτύων απασχολούν «πολυειδικευμένους» εργαζόμενους «Δεύτερη βιομηχανική τομή»: επιστροφή σε μικρότερες κλίμακες παραγωγής, αναβαθμισμένα παραγωγικά συστήματα - περιφερειακές οικονομίες «Τρίτη Ιταλία»

32 Το πρότυπο της «ευέλικτης επιχείρησης» Εισηγητής: Atkinson, (1986) Υποστηρίζει με βάση εμπειρικά στοιχεία από τη Μ. Βρετανία, πως οι «ανταγωνιστικές επιχειρήσεις» επιστρατεύουν δύο τύπους εργασιακής ευελιξίας, στο εσωτερικό τους: Λειτουργική ευελιξία, που εφαρμόζεται σε έναν κεντρικό πυρήνα του εργατικού δυναμικού και περιλαμβάνει πολυειδίκευση, σταθερές εργασιακές σχέσεις, υψηλές αμοιβές κ.λ.π. Αριθμητική ευελιξία, που εφαρμόζεται σε περιφερειακές ομάδες του εργατικού δυναμικού, που δουλεύουν με άτυπες εργασιακές σχέσεις, και χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση των διακυμάνσεων της ζήτησης Είναι δυνατόν, υπό προϋποθέσεις: Ο κεντρικός πυρήνας, «λειτουργικά ευέλικτων» εργαζομένων, συνεχώς να διευρύνεται

33 Από τον «οργανωμένο» στον «ανοργάνωτο» καπιταλισμό;;; Οργανωμένος καπιταλισμός Συγκέντρωση και συγκεντροποίηση του εμπορο- βιομηχανικού και τραπεζικού κεφαλαίου διάκριση μεταξύ ιδιοκτησίας και ελέγχου και εφαρμογή διευθυντικών ιεραρχιών Επέκταση νέων ομάδων διευθυντικής, επιστημονικής και τεχνοκρατικής διανόησης και μεσοαστικής γραφειοκρατίας Ανάπτυξη μηχανισμών συλλογικής διαπραγμάτευσης σε περιφερειακό και κρατικό επίπεδο Στενή σύμφυση κράτους και μονοπωλιακού κεφαλαίου Επέκταση οικονομικών «αυτοκρατοριών» και υπερατλαντικός έλεγχος παραγωγής και αγορών Ενσωμάτωση αντιτιθέμενων ταξικών συμφερόντων Ηγεμονία του τεχνικο- επιστημονικού ορθολογισμού. Μοντέρνα ιδεολογικοπολιτικά πρότυπα Συγκέντρωση σε συγκεκριμένες βιομηχανίες και περιφέρειες Ισχυρή παρουσία βιομηχανιών εξαγωγικής βάσης Ισχυρή περιφερειακή συγκέντρωση και εξειδίκευση Αναζήτηση οικονομιών κλίμακας με αυξανόμενα μεγέθη παραγωγικών μονάδων και τυπικής εργασίας Ανάπτυξη μεγάλων αστικών συγκεντρώσεων, κυρίαρχων στο εσωτερικό κάποιων περιφερειών και παροχή κεντρικών εμπορικών και τραπεζικών- υπηρεσιών ΠΗΓΗ: S. Lash & J. Urry (1987) Ανοργάνωτος καπιταλισμός Από- συγκέντρωση αυξανόμενης επιχειρηματικής εξουσίας, διεθνοποίηση του κεφαλαίου αύξηση του διευθυντικού στρώματος με βαρύνουσα ιδεολογική και πολιτική ατζέντα Σχετική/απόλυτη μείωση του αριθμού των μισθωτών εργατών στη βιομηχανία Συρρίκνωση της αποτελεσματικότητας των εθνικών συλλογικών συμβάσεων Αυξανόμενη ανεξαρτησία μεγάλων μονοπωλίων από την κρατική ρύθμιση Εκβιομηχάνιση σε χώρες του τρίτου κόσμου και αποβιομηχάνιση σε κεντρικές χώρες, Σχετική παρακμή του ρόλου των πολιτικών θεσμών και φορέων Πολιτιστικός κατακερματισμός και πλουραλισμός, σε συνδυασμό με υποβαθμισμένες ταξικές και εθνικές συλλογικές ταυτότητες. Διάχυση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής σε πολλούς τομείς και περιοχές Μείωση των βιομηχανιών εξαγωγικής βάσης και ανάπτυξη των μονάδων παροχής υπηρεσιών Διάχυση, διαφοροποίηση του περιφερειακούχωρικού καταμερισμού της εργασίας Διάχυτη εκβιομηχάνιση, επέκταση των υπεργολαβιών, παγκόσμια συστήματα παραγωγής Σχετική παρακμή των βιομηχανικών πόλεων και αποκέντρωση από τα αστικά κέντρα προς περιφερειακές ή ενδιάμεσες περιοχές, ενδοαστική υποβάθμιση