Η ΟΔΗΓΙΑ 2000/60 ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΕΡΕΥΝΑ & ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ

Transcript

1 Η ΟΔΗΓΙΑ 2000/60 ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΕΡΕΥΝΑ & ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΑΘΗΝΑ 2016

2 Τυπώθηκε για πρώτη φορά στην ΑΘήνα το 2016 Χορηγός: Ινστιτούτο Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων και Εσωτερικών Υδάτων (ΙΘΑΒΙΠΕΥ), ΕΛΚΕΘΕ ISBN: Δικαιώματα έκδοσης: ΙΘΑΒΙΠΕΥ, ΕΛΚΕΘΕ Συντάκτες - Υπεύθυνοι έκδοσης (editors): Σταμάτης Ζόγκαρης, Νικόλαος Σκουλικίδης, Αλκιβιάδης Οικονόμου, Δήμητρα Μπόμπορη, Μαρία Γκίνη, Κωνσταντίνος Ι. Στεργίου Τεχνική επιμέλεια: Χρήστος Θεοδωρόπουλος, Δαυίδ Κουτσογιαννόπουλος, Αικατερίνη Βούρκα, Ελένη Μπιντούδη, Αιμιλία Παναγιώτου Αναφορά επί της εισήγησης: Σκουλικίδης, Ν., Παρουσίαση του προγράμματος, σελ Στο: Ζόγκαρης, Σ., Σκουλικίδης, Ν., Οικονόμου, Α.Ν., Μπόμπορη, Δ., Γκίνη, Μ., Στεργίου, Κ.Ι. (Επ.) Η Οδηγία 2000/60 και η Προστασία των Εσωτερικών Υδάτων: Έρευνα και Προοπτικές. ΙΘΑΒΙΠΕΥ, ΕΛΚΕΘΕ, Αθήνα, 70 σελ. Σύνολο έργο: Ζόγκαρης, Σ., Σκουλικίδης, Ν., Οικονόμου, Α.Ν., Μπόμπορη, Δ., Γκίνη, Μ., Στεργίου, Κ.Ι. (Επ.) Η Οδηγία 2000/60 και η προστασία των Εσωτερικών Υδάτων: Έρευνα και Προοπτικές. ΙΘΑΒΙΠΕΥ, ΕΛΚΕΘΕ, Αθήνα, 70 σελ. Zogaris, S., Skoulikidis, N., Economou, A.N., Bobori, D., Ghini, M., Stergiou, K.I. (eds.) EU Directive 2000/60 and the conservation of inland waters: Research and prospects. IMBRIW, Hellenic Centre for Marine Research. Athens, 70 pp. (In Greek). 2

3 Πρακτικά της ημερίδας που οργανώθηκε από το Ινστιτούτο Θαλασσίων Βιολογικών Πόρων και Εσωτερικών Υδάτων του ΕΛΚΕΘΕ Αθήνα, 16 Μαρτίου 2015 Αμφιθέατρο ΥΠΕΝ, Λ. Μεσογείων 119 Η ΟΔΗΓΙΑ 2000/60 ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ ΥΔΑΤΩΝ Συντάκτες - Υπεύθυνοι έκδοσης Σταμάτης Ζόγκαρης Νικόλαος Σκουλικίδης Αλκιβιάδης Οικονόμου Δήμητρα Μπόμπορη Μαρία Γκίνη Κωνσταντίνος Ι. Στεργίου Αθήνα, Μάρτιος 2016 ΙΘΑΒΙΠΕΥ, ΕΛΚΕΘΕ 3

4 ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΑ Στεργίου Κ.Ι. σελ. 6 Πρόλογος του Διευθυντή ΙΘΑΒΙΠΕΥ-ΕΛΚΕΘΕ Σκουλικίδης Ν. σελ. 7 Παρουσίαση του προγράμματος παρακολούθησης της οικολογικής ποιότητας ποταμών της Ελλάδας Χατζηνικολάου Γ. σελ. 11 Εθνικό πρόγραμμα παρακολούθησης: οικολογική κατάσταση και βιολογικά στοιχεία ποταμών Τάχος Β. σελ. 14 Εθνικό πρόγραμμα παρακολούθησης - βιολογική ποιότητα ποταμών: Ψάρια Λαζαρίδου Μ. σελ. 17 Εθνική Επιτροπή και Εθνικό πλαίσιο διαχείρισης νερών - Οδηγία 2000/60 Ζόγκαρης Σ., Οικονόμου Α. σελ. 19 Ερευνητικές ανάγκες για την «διαχείριση» και «διατήρηση» των ποτάμιων οικοσυστημάτων: Ευκαιρίες στα πλαίσια της ΟΠΥ 2000/60 Κεμιτζόγλου Δ., Αποστολάκης Α., Μαυρομάτη σελ. 23 Ε., Σεφερλής Μ., Σκόπα Μ., Τσαντήλα Ε., Τσιαούση Β. Οι λίμνες στο Εθνικό Πρόγραμμα Παρακολούθησης: Μία επισκόπηση Πετρίκη Ο., Μπόμπορη Δ. σελ. 26 Ψάρια λιμνών: Αποτελέσματα και ανάγκες παρακολούθησης Κουβόπουλος Γ. σελ. 28 Ο ρόλος του υδρομετεωρολογικού δικτύου της ΔΕΗ/ΔΥΗΠ στα πλαίσια των Οδηγιών 2000/60 και 2007/60. Δυνατότητες - προοπτικές Μεντζαφού Α., Δημητρίου Η., Παπαδόπουλος Α. σελ. 32 Τα μοντέλα ως εργαλείο διαχείρισης λεκανών απορροής ποταμών Θεοδωρόπουλος Χ., Σκουλικίδης Ν. σελ. 35 Οικολογική παροχή: Η ευρωπαϊκή προσέγγιση μέσω της Οδηγίας Πλαίσιο για τα Ύδατα 2000/60 Παπαδάκη Χ., Δημητρίου Η., Μεντζαφού Α., Σκουλικίδης Ν., σελ. 39 Ζόγκαρης Σ., Οικονόμου Α., Στουμπούδη Μ. Οικο-υδραυλικά μοντέλα και οικολογικές παροχές ποταμών: εφαρμογές στην Ελλάδα Παραγκαμιάν Κ., Γιαννακάκης Θ. σελ. 41 Η προστασία των μικρών υγροτόπων 4

5 Νάντσου Θ. σελ. 44 Εκτροπή του Αχελώου Κάγκαλου Ι. σελ. 46 Οικολογική αποκατάσταση και διαχείριση υπό το πρίσμα της ΟΠΥ 2000/60: Η εμπειρία από τη λίμνη Κάρλα Παναγιωτάκης Η., Δερματάς Δ., Μέρκος Π., Χρυσοχόου Μ., Μπούρας Θ. σελ. 48 Περίπτωση μελέτης: Ασωπός Βοιωτίας - Προκαταρκτική διερεύνηση περιοχής ρυπασμένης με εξασθενές χρώμιο Μπαρμπιέρι Ρ., Στουμπούδη Μ. σελ. 50 Η βιοποικιλότητα της ιχθυοπανίδας των γλυκών νερών της Ελλάδας Κουτράκης Μ., Σαπουνίδης Α. σελ. 52 Τα ψάρια ως ενδείκτες της κατάστασης των μεταβατικών υδάτων σύμφωνα με την Οδηγία Πλαίσιο για τα Νερά 2000/60/ΕΚ Λαχανάς Α., Μπλέτσος Σ., Ζόγκαρης Σ. σελ. 55 Προβλήματα διαχείρισης της ερασιτεχνικής αλιείας σε ορεινούς ποταμούς στην Ελλάδα Παπακωνσταντίνου Κ. σελ. 58 Οικολογική αποκατάσταση των εσωτερικών υδάτων: Νέα agenda για το δημόσιο διάλογο Ημερίδα - Φωτογραφικά στιγμιότυπα σελ. 61 Kατάλογος εισηγητών σελ. 66 5

6 Πρόλογος Το ΙΘΑΒΙΠΕΥ αποφάσισε να διοργανώσει μια σειρά ημερίδων που έχουν διπλό στόχο, από τη μια να κάνει γνωστές τις δραστηριότητές του τόσο στο ευρύ κοινό όσο και στον ακαδημαϊκό/ερευνητικό χώρο και από την άλλη να προκαλέσει την ανταλλαγή απόψεων για σύγχρονα και σημαντικά θέματα που εμπίπτουν ή αφορούν στην αποστολή και το αντικείμενό του. Η πρώτη ημερίδα οργανώθηκε στις 17 Οκτωβρίου 2014 και αφορούσε την Ελληνική αλιεία ( Ελληνική αλιεία και περιβάλλον: Πρότυπα, τάσεις και προοπτικές, βλέπε: Η δεύτερη ημερίδα οργανώθηκε στις 16 Μαρτίου 2015 και είχε τίτλο Η Οδηγία 2000/60 και η προστασία των εσωτερικών υδάτων - Έρευνα και προοπτικές. Στην ημερίδα αυτή παρουσιάστηκαν 27 εισηγήσεις (από τις οποίες 19 παρουσιάζονται εδώ). Στις εισηγήσεις αυτές συμμετείχαν 49 επιστήμονες και στελέχη από 17 διαφορετικά ιδρύματα και υπηρεσίες. Οι εισηγήσεις αυτές κάλυψαν σημαντικά θέματα που σχετίζονται με την Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα 2000/60 και την προστασία και διατήρηση των οικοσυστημάτων των εσωτερικών υδάτων της χώρας μας. Η ημερίδα αυτή άνοιξε το διάλογο ανάμεσα σε όλους αυτούς που ασχολούνται, από διαφορετική σκοπιά, με την ποιότητα των Ελληνικών ποταμών και λιμνών, συμβάλλοντας έτσι ουσιαστικά στην κατανόηση και την αντιμετώπιση των σημαντικών προβλημάτων που σχετίζονται με τον αποτελεσματικό σχεδιασμό της στρατηγικής διαχείρισης και διατήρησής τους. Και πρέπει πάντα να έχουμε υπόψη ότι τα μεγάλα επιτεύγματα απαιτούν συγκλίσεις ( consilience ) από διαφορετικά γνωστικά αντικείμενα (βλέπε Wilson ). Θέλω να πιστεύω ότι και αυτός ο διάλογος θα συνεχιστεί. Εδώ θεωρώ σημαντικό να τονίσω ότι όταν αναφερόμαστε στην ποιότητα των υδάτων και στις συνθήκες αναφοράς πρέπει να έχουμε πάντα στο μπροστινό (ή στο πίσω) μέρος του μυαλού μας το γνωστό σύνδρομο της μετατόπισης του σημείου αναφοράς (shifting the baseline syndrome; (Εικ. 1). Η έννοια αυτή εκφράστηκε για πρώτη φορά από τον Daniel Pauly το 1995 (Pauly ) και είχε άμεση και ισχυρή επίδραση στην επιστημονική κοινότητα, και αυτό γιατί ερμηνεύει πως επηρεάζεται η αντίληψη όλων των ανθρώπων για τη διαχείριση και διατήρηση των οικοσυστημάτων. Τι είναι όμως το σύνδρομο αυτό; Θα προσπαθήσω να το εξηγήσω με ένα απλό παράδειγμα. Ας υποθέσουμε ότι η κοίτη ενός ποταμού το 1970 είχε πλάτος περίπου 10 μέτρα, κάτι που για τον έφηβο της εποχής εκείνης ήταν η υγιής κατάσταση αλλά για τον παππού του έφηβου η υγιής κατάσταση ήταν τα 40 μέτρα πλάτος που είχε η κοίτη όταν αυτός ήταν έφηβος, ενώ για τον παππού του παππού του έφηβου η υγιής κατάσταση ήταν τα 60 μέτρα κοίτης, και πάει λέγοντας. Ο έφηβος του 1970 σήμερα είναι περίπου 60 χρονών και νιώθει, σίγουρα, ότι κάτι δεν πάει καλά αφού το ποτάμι που έπαιζε μικρός δεν έχει πια νερό, κάτι που θεωρεί φυσιολογικό όμως το παιδί του τότε έφηβου. Δηλαδή, η ευαισθητοποίηση και δραστηριοποίηση κάθε γενιάς σχετίζεται άμεσα με το τι αντιλαμβάνεται αυτή ως υγιές με βάση τα ερεθίσματά της (δηλαδή τα σημεία αναφοράς της). Κλείνοντας, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον αναπληρωτή υπουργό Περιβάλλοντος & Ενέργειας, κ. Ι. Τσιρώνη, που κήρυξε την έναρξη της ημερίδας, και τον Ειδικό Γραμματέα Υδάτων, Επίκουρο Καθηγητή του Τμήματος Βιολογίας του ΕΚΠΑ, Δρ. Κ. Τριάντη τόσο για τον χαιρετισμό του όσο και για την αμέριστη υποστήριξη της ημερίδας αυτής. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω όλους τους εισηγητές για τη συμμετοχή τους στην δεύτερη αυτή ημερίδα του ΙΘΑΒΙΠΕΥ. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τα μέλη της οργανωτικής επιτροπής και τους συμβασιούχους νέους επιστήμονες του ΙΘΑΒΙΠΕΥ, Χ. Θεοδωρόπουλο, Κ. Βούρκα, Α. Παναγιώτου, Α. Λάμπου και Ε. Μπιντούδη για τη συνεισφορά τους στην έκδοση των πρακτικών της ημερίδας. Κωνσταντίνος Ι. Στεργίου Καθηγητής Ιχθυολογίας και Αλιευτικής Βιολογίας Διευθυντής ΙΘΑΒΙΠΕΥ-ΕΛΚΕΘΕ 1. WILSON E.O., Consilience - the unity of knowledge. Vintage Books, A division of Random House, Inc., New York. 2. PAULY D., Anecdotes and the shifting baseline syndrome of fisheries. Trends in Ecology and Evolution 10:

7 Παρουσίαση του προγράμματος παρακολούθησης της οικολογικής ποιότητας ποταμών της Ελλάδας Νικόλαος Σκουλικίδης Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ) - Ινστιτούτο Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων & Εσωτερικών Υδάτων χλμ Λεωφ. Αθηνών - Σουνίου Ανάβυσσος - Αττική Ιστορικό Στα πλαίσια της εφαρμογής της Οδηγίας Πλαίσιο για τα Ύδατα (ΟΠΥ 2000/60), το ΕΛΚΕΘΕ υλοποιεί το Πρόγραμμα: Παρακολούθηση της οικολογικής ποιότητας υδάτων ποταμών, παρακτίων και μεταβατικών υδάτων της Ελλάδας σε εφαρμογή του Άρθρου 8 της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ, το οποίο ανατέθηκε στο ΕΛΚΕΘΕ με βάση την ΚΥΑ Αρ. Φύλλου 2017, 9 Σεπτεμβρίου 2011 (Ορισμός Εθνικού Δικτύου Παρακολούθησης της ποιότητας και της ποσότητας των υδάτων με καθορισμό των θέσεων (σταθμών) μετρήσεων και των φορέων που υποχρεούνται στην λειτουργία τους, κατά το άρθρο 4, παράγραφος 4 του Ν. 3199/2003 (Α 280)). Το Ινστιτούτο Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων και Εσωτερικών Υδάτων (Τομέας Εσωτερικών Υδάτων) του ΕΛΚΕΘΕ είναι υπεύθυνο για την παρακολούθηση των ποταμών της χώρας και παράλληλα συντονίζει το σύνολο του έργου. Οι κύριοι ερευνητικοί άξονες του Τομέα Εσωτερικών Υδάτων (ΤΕΥ) είναι: (1) Παρακολούθηση και Εκτίμηση της Οικολογικής Κατάστασης, (2) Διατήρηση της Βιοποικιλότητας και Περιβαλλοντική Αποκατάσταση και (3) Ολοκληρωμένη Διαχείριση Λεκανών Απορροής. Όσον αφορά στον ερευνητικό άξονα 1, ο ΤΕΥ διαθέτει σήμερα σημαντική εμπειρία και τεχνογνωσία, η οποία αποκτήθηκε με τη συμμετοχή του σε σειρά ερευνητικών ευρωπαϊκών και εθνικών προγραμμάτων με στόχο την υποστήριξη της εφαρμογής της ΟΠΥ, όπως τα: AQEM , STAR , FAME , tempqsim , ΥΠΑΝ , RIPIDURABLE , LIFE - EnviFriendly , MIRAGE , ΚΡΗΠΙΣ , ECOFLOW , GLOBAQUA Δράμα Ξάνθη Κομοτηνή Σέρρες Από τη δραστηριότητα αυτή προέκυψαν τα Καβάλα Αλεξανδρούπολη Έδεσσα Γιαννιτσά παρακάτω επιτεύγματα: Νάουσα Θεσσαλονίκη Πτολεμαϊΐδα Βέροια Εγκαθίδρυση δικτύων παρακολούθησης Ανάπτυξη οικολογικών, υδρομετεωρολογικών και υδροχημικών βάσεων δεδομένων Ανάπτυξη δεικτών οικολογικής ταξινόμησης Εφαρμογή μετεωρολογικών, υδρολογικών, ποιοτικών και οικολογικών μοντέλων (οικο-υδραυλικά μοντέλα και μοντέλα συνθηκών αναφοράς για βιοτικά στοιχεία) Κέρκυρα Ιωάννινα Άρτα Κοζάνη Τρίκαλα Καρδίτσα Αγρίνιο Πάτρα Αίγιο Κατερίνη Λάρισα Βόλος Λαμία Λεβάδεια Κόρινθος Χαλκίδα Θήβαι Ελευσίνα Αθήνα Χίος Μυτιλήνη Αποτέλεσμα της τεχνογνωσίας αυτής ήταν η ανάληψη της 1ης φάσης της οικολογικής παρακολούθησης των ποταμών της χώρας στα πλαίσια του προκαταρκτικού προγράμματος: Ανάπτυξη Δικτύου & Παρακολούθηση Ποιότητας των Επιφανειακών Εσωτερικών, Μεταβατικών και Παράκτιων Υδάτων της Χώρας - Αξιολόγηση/ Ταξινόμηση της Οικολογικής τους Κατάστασης, ΥΠΕΧΩΔΕ: Στα πλαίσια του έργου αυτού, έγινε μια πρώτη εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης των ποταμών της χώρας στις 5 κατηγορίες ποιότητας που ορίζει η ΟΠΥ με βάση 148 σταθμούς παρακολούθησης (Εικ. 1). Εικ. 1: Ταξινόμηση της οικολογικής κατάστασης ποτάμιων σωμάτων σε 5 κατηγορίες ποιότητας στα πλαίσια του έργου. ΥΠΕΧΩΔΕ: Υπόμνημα : Προκαταρκτική Οικολογική Ταξινόμηση Ποταμών ΙΕΥ ΕΛΚΕΘΕ Οικολογική Ποιότητα Άριστη Καλή Μέτρια Ελλιπής Κακή Χωρίς ταξινόμηση Λίμνες & Ταμιευτήρες Πόλεις Αμαλιάδα Πύργος Καλαμάτα Υδατικά Διαμερίσματα Τρίπολις Άργος 25% Χανιά Σχετικό μήκος ποτάμιων τμημάτων: ταξινομημένα και μη Μη ταξινομημένα Ταξινομημένα Ρέθυμνον 75% Αριθμός ταξινομημένων ποτάμιων τμημάτων ανά κατηγορία οικολογικής ποιότητας 39% Ηράκλειον 13% Kilometers % 7% 40% Υψηλή Καλή Μέτρια Ελλιπής Κακή Ρόδος 7

8 Το Πρόγραμμα Παρακολούθησης Αντικείμενο το παρόντος έργου Παρακολούθηση της οικολογικής ποιότητας υδάτων ποταμών, παρακτίων και μεταβατικών υδάτων της Ελλάδας σε εφαρμογή του Άρθρου 8 της Οδηγίας 2000/60/ΕΕ είναι: Η διεξαγωγή δειγματοληψιών και επί τόπου μετρήσεων βιολογικών, φυσικο-χημικών και υδρομορφολογικών ποιοτικών στοιχείων, Η ανάλυση των δειγμάτων για τα βιολογικά, φυσικοχημικά, υδρομορφολογικά ποιοτικά στοιχεία, και Η επεξεργασία και σύνθεση των αποτελεσμάτων ώστε με την εφαρμογή των κατάλληλων δεικτών και με τρόπο συμβατό με τους ορισμούς της ΟΠΥ να προκύπτει η ταξινόμηση της οικολογικής κατάστασης. Πίνακας 1. Λεπτομερή στοιχεία του έργου Χρηματοδότηση Συντονιστής έργου Επιστημονικός Υπεύθυνος για τα ποτάμια Επιστημονικός Υπεύθυνος για τα παράκτια και μεταβατικά Συνολικός Προϋπολογισμός (Ποτάμια-Μεταβατικά-Παράκτια) Συνολική Αυτεπιστασία (Ποτάμια-Μεταβατικά-Παράκτια) Υπεργολαβίες Επιλεξιμότητα Δαπανών Επίσημη Έναρξη Έργου Διάρκεια Έργου Πρώτη Δειγματοληψία Πρώτη πληρωμή Ομάδα έργου (ποτάμια) Αριθμός Συμβασιούχων (ποτάμια) Προβλήματα Οφέλη για τον ΤΕΥ ΕΣΠΑ ΕΠΠΕΡΑΑ Δρ. Νικόλαος Σκουλικίδης Δρ. Νικόλαος Σκουλικίδης Δρ. Παναγιώτης Παναγιωτίδης ΑΠΘ, Παν. Αθηνών, Παν. Πατρών, Παν. Ιωαννίνων, ΙΝΑΛΕ (98% των υπεργολαβιών αφορούν τα ποτάμια) 1/3/ /6/2012 έως 31/12/2015 Καλοκαίρι 2012 με αυτοχρηματοδότηση (απώλεια 2 δειγματοληπτικών περιόδων εντός του 2012, λόγω της καθυστέρησης της πρώτης χρηματοδότησης) 28/8/ επιστήμονες - τεχνικοί επιστήμονες 32 για τα Ποτάμια Ακανόνιστη χρηματοροή (κενά χρηματοδότησης: Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2012, Φεβρουάριος-Αύγουστος 2013, Ιανουάριος-Αύγουστος 2015) Εμπειρία στην εγκατάσταση δικτύων και στην παρακολούθηση Συνεργασίες με ακαδημαϊκούς φορείς και άλλα ερευνητικά κέντρα μέσω υπεργολαβιών Εκσυγχρονισμός εξοπλισμού πεδίου και εργαστηρίου 9

9 Το δίκτυο παρακολούθησης αποτελείται από 449 σταθμούς, εκ των οποίων 149 αφορούν στην επιχειρησιακή παρακολούθηση και 300 στην εποπτική. Η επιχειρησιακή παρακολούθηση εφαρμόζεται στην περίπτωση υδάτινων σωμάτων που κινδυνεύουν να μην επιτύχουν την καλή κατάσταση, και διεξάγεται κάθε χρόνο από 1 έως 3 φορές εποχικά ανάλογα με το ποιοτικό στοιχείο παρακολούθησης. Η εποπτική παρακολούθηση εφαρμόζεται όταν η κατάσταση είναι άγνωστη, για το σχεδιασμό μελλοντικών προγραμμάτων παρακολούθησης και για την εκτίμηση μακροπρόθεσμων μεταβολών των φυσικών συνθηκών ή/και των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Διεξάγεται συνολικά 1 έως 3 φορές στη διάρκεια του προγράμματος (εποχικά) ανάλογα με το ποιοτικό στοιχείο παρακολούθησης. Η Εικ. 2 παρουσιάζει το δίκτυο των σταθμών παρακολούθησης και ο Πίνακας 2 την κατανομή των σταθμών παρακολούθησης ανά Υδατικό Διαμέρισμα. Εικ. 2: Δίκτυο σταθμών παρακολούθησης ποταμών - Εποπτικό (αριστερά) και Επιχειρησιακό (δεξιά)υπεχωδε: Πίνακας 2. Κατανομή των σταθμών παρακολούθησης ανά Υδατικό Διαμέρισμα Υδατικά Διαμερίσματα Δυτική Πελοπόννησος (01) Βόρεια Πελοπόννησος (02) Ανατολική Πελοπόννησος (03) Δυτική Στερεά Ελλάδα (04) Ήπειρος (05) Αττική (06) Ανατολική Στερεά Ελλάδα (07) Θεσσαλία (08) Δυτική Μακεδονία (09) Κεντρική Μακεδονία (10) Ανατολική Μακεδονία (11) Θράκη (12) Κρήτη (13) Νήσοι Αιγαίου (14) ΣΥΝΟΛΟ Εποπτικοί σταθμοί Επιχειρησιακοί σταθμοί

10 Τα ποιοτικά στοιχεία που εξετάζονται είναι τα υδρομορφολογικά και χημικά-φυσικοχημικά (που υποστηρίζουν τα βιολογικά στοιχεία), και τα βιολογικά στοιχεία: σύνθεση και αφθονία των βενθικών ασπονδύλων, σύνθεση και αφθονία και ηλικιακή κατανομή των ψαριών (στο σύνολο των σταθμών παρακολούθησης) και σύνθεση και αφθονία της υδατικής χλωρίδας, ήτοι υδρόβια μακρόφυτα και επιλιθικά διάτομα (σε ένα υποσύνολο των σταθμών). Ο αριθμός δειγματοληψιών ανά σταθμό παρακολούθησης εξαρτάται από το είδος της παρακολούθησης (επιχειρησιακή/εποπτική) και το ποιοτικό στοιχείο που εξετάζεται. Συγκεκριμένα, τα υδρομορφολογικά στοιχεία εξετάζονται μία φορά στη διάρκεια του έργου, τα χημικάφυσικοχημικά στοιχεία εξετάζονται τρείς φορές εποχιακά (άνοιξη, καλοκαίρι, χειμώνας), είτε στη διάρκεια ενός μόνο έτους προκειμένου για εποπτικό σταθμό, είτε σε όλα τα έτη του έργου προκειμένου για επιχειρησιακό σταθμό. Το ίδιο ισχύει και για τα βιολογικά στοιχεία με τη διαφορά ότι διεξάγονται δύο εποχικές δειγματοληψίες (άνοιξη και καλοκαίρι). Οι δειγματοληψίες που υπολείπονται αφορούν στην καλοκαιρινή περίοδο Τα επόμενα στάδια του έργου αφορούν στον: Επανασχεδιασμό του τυπολογικού χαρακτηρισμού των Υ.Σ. Επανακαθορισμό των συνθηκών αναφοράς. Ανάπτυξη νέων δεικτών για τη μακροασπόνδυλη πανίδα και την ιχθυοπανίδα. Επανακαθορισμό της οικολογικής κατάστασης των Υ.Σ. Οι εργασίες αυτές πρόκειται να πραγματοποιηθούν σε συνεργασία με την Εθνική Επιτροπή για τον καθορισμό των μεθόδων ταξινόμησης της οικολογικής κατάστασης όλων των κατηγοριών επιφανειακών υδάτων που όρισε η Ειδική Γραμματεία Υδάτων (19/12/2014). 10

11 Εθνικό πρόγραμμα παρακολούθησης: οικολογική κατάσταση και βιολογικά στοιχεία ποταμών Γεώργιος Χατζηνικολάου Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ) - Ινστιτούτο Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων & Εσωτερικών Υδάτων χλμ Λεωφ. Αθηνών - Σουνίου Ανάβυσσος - Αττική Τυπολογία Ποταμών Είναι εύκολο να διαπιστώσει κανείς πόσο διαφορετικοί είναι οι ποταμοί μεταξύ τους μετά από λίγες επισκέψεις. Το μεγάλο πλάτος του ήρεμου, αργού και θολού Αξιού λίγο πριν τις εκβολές του, έξω από τη Θεσσαλονίκη, δεν επιδέχεται σύγκρισης με τα πεντακάθαρα νερά του Βοϊδομάτη στα Ζαγοροχώρια ή με την ορμητικότητα του Αράχθου στην περιοχή των Τζουμέρκων. Καθώς την ποιότητα των ποταμών την εξετάζουμε πια με οικολογικούς όρους και συγκεκριμένοι οργανισμοί ζουν σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα, δεν μπορούμε να μετρήσουμε με τον ίδιο τρόπο όλα τα ποτάμια. Η τυπολογία των ποταμών της Ελλάδας (Παναγόπουλος & Χατζηνικολάου, 2012) ορίζεται από 4 κριτήρια: τις βιο-περιφέρειες της Ελλάδας (I: Ιόνιο, N: Βορείου Αιγαίου, S: Νοτίου Αιγαίου), τη μέση ετήσια θεωρητική απορροή (s: μικροί, m: μέτριοι-μεγάλοι, g: πολύ μεγάλοι ποταμοί), το υψόμετρο των 700 m.a.s.l. (H: ορεινοί, L: υπόλοιποι), και την κλίση του 1,2 (1: ταχύροοι, 0: μη ταχύροοι ποταμοί). Με αυτά τα τυπολογικά κριτήρια χαρακτηρίστηκαν km ποταμών. Στο κριτήριο της μέσης ετήσιας θεωρητικής απορροής υπεισέρχονται ως παράμετροι: το μέγεθος της λεκάνης απορροής, η γεωλογία, η βροχόπτωση, η εξατμισοδιαπνοή. Ο αριθμός των τύπων θα ήταν πολύ μεγαλύτερος αν αντί του κριτηρίου μέση ετήσια θεωρητική απορροή χρησιμοποιούνταν ως ανεξάρτητα κριτήρια οι επιμέρους (υποχρεωτικοί και προαιρετικοί) παράγοντες. Συνολικά από τους 36 δυνητικούς τύπους ποταμών στην Ελλάδα υπάρχουν μόνο οι 21 τύποι. Η πλειονότητα των ποταμών της Ελλάδας αποτελείται από πεδινούς μικρούς ταχύροους ποταμούς (NsL1, SsL1, IsL1). Οκτώ τύποι ποταμών απαντώνται σπάνια (<1%): IsH0, IsL0, ImH1, IgL1, IgL0, SsH1, SsL0, SmL0. Η επιλογή των ορίων που διακρίνουν τις κλάσεις των κριτηρίων έγινε με βάση σύγχρονες οικολογικές προσεγγίσεις και προσαρμογή υδραυλικών εννοιών σε βιολογικά δεδομένα από τους ποταμούς της Ελλάδας. Η τυπολογία αυτή είναι συμβατή με τις απαιτήσεις της Οδηγίας 2000/60, καθώς ακολουθεί το σύστημα Β. Εκτίμηση κατάστασης των ποταμών Όπως ειπώθηκε παραπάνω, η εκτίμηση της κατάστασης των ποταμών έχει εξελιχθεί πολύ με την εφαρμογή της Οδηγίας 2000/60. Από την απλή εξέταση δειγμάτων νερού, τώρα γίνεται διπλή εκτίμηση ως προς την χημική και την οικολογική κατάσταση των υδάτινων σωμάτων ενός ποταμού. Τα υδάτινα σώματα ενός ποταμού είναι τα διακριτά του τμήματα που μοιάζουν μορφολογικά και αντιμετωπίζουν τις ίδιες πιέσεις. Η χημική εκτίμηση αφορά στην ανίχνευση συγκεντρώσεων ορισμένων ουσιών, με καθορισμένα επιτρεπτά πανευρωπαϊκά όρια. Η χημική ταξινόμηση, εφόσον τίθεται θέμα ενός ορίου συγκεντρώσεων, αφορά σε δύο κλάσεις: καλή, κατώτερη της καλής. Από την άλλη, η οικολογική εκτίμηση αφορά σε μια σχετική κατάσταση, δηλαδή μια εκτίμηση προσαρμοσμένη στις εκάστοτε βιοτικές και αβιοτικές συνθήκες. Η οικολογική εκτίμηση στηρίζεται στα κύρια ποιοτικά στοιχεία και στα υποστηρικτικά. Τα βιολογικά στοιχεία είναι τα κύρια και τα υδρομορφολογικά, φυσικοχημικά είναι τα υποστηρικτικά. Η έννοια της οικολογικής εκτίμησης ορίζεται από τη σχετικότητα των ορίων και των κλάσεων, καθώς στην προκειμένη περίπτωση η ταξινόμηση γίνεται σε πέντε κλάσεις: υψηλή, καλή, μέτρια, ελλιπής, κακή κατάσταση. Δηλαδή, κάθε τύπος ποταμού έχει δικά του όρια τιμών των 5 κλάσεων. Έτσι, είτε μιλάμε για τα βιολογικά στοιχεία: φυτοπλαγκτό, διάτομα, μακρόφυτα, μακροασπόνδυλα, ψάρια, είτε για τα υδρομορφολογικά, π.χ. ροή (ποταμοί), παροχή (ποταμοί), χρόνος ανανέωσης (λίμνες), πλημμυρίδα/αμπώτιδα (μεταβατικά), κυματισμός (παράκτια ύδατα), είτε για τα φυσικοχημικά στοιχεία, π.χ. θρεπτικά, συνθήκες οξυγόνωσης, θερμοκρασία, υπόλοιπες χημικές ουσίες (χωρίς πανευρωπαϊκά όρια), ο στόχος είναι να εξειδικεύονται τα όρια των κλάσεων ανάλογα με τον τύπο ποταμού στον οποίο ανήκει το υδάτινο σώμα που εξετάζουμε. Το Εθνικό Δίκτυο Παρακολούθησης Υδάτων Το Εθνικό Δίκτυο Παρακολούθησης Υδάτων (ΕΔΠΥ) των ποταμών περιλαμβάνει 449 σταθμούς δειγματοληψίας και αποτελεί την πρώτη προσπάθεια παρακολούθησης των ποταμών της χώρας μας σε εθνικό επίπεδο, κατά τρόπο συμβατό με την Οδηγία 2000/60. Το δίκτυο επιμερίζεται σε δύο υποσύνολα, ανάλογα με τον τύπο παρακολούθησης. Στους 300 εποπτικούς σταθμούς εφαρμόζεται μόνον μια ετήσια παρακολούθηση στον κύκλο παρακολούθησης (1 έτος στα 4 έτη) ανάλογα με την παράμετρο: για τα φ/χ 3 εποχές, για τα βιολογικά 2 εποχές, για τα υδρομορφολογικά 1 εποχή. Στους

12 επιχειρησιακούς η ετήσια παρακολούθηση αφορά όλα τα έτη του κύκλου παρακολούθησης (κάθε έτος στα 4 έτη), εκτός από ορισμένες παραμέτρους των υδρομορφολογικών στοιχείων. Στην Οδηγία υπάρχει ακόμη ένας τύπος παρακολούθησης, ο διερευνητικός, του οποίου η ύπαρξη προϋποθέτει πως έχει υπάρξει τουλάχιστον ένας κύκλος παρακολούθησης και επιπλέον, έχουν λάβει χώρα μέτρα αποκατάστασης της οικολογικής κατάστασης των υδάτινων σωμάτων. Σε κάθε σταθμό του ΕΔΠΥ των ποταμών γίνονται δειγματοληψίες, μετρήσεις και καταγραφές υδρομορφολογικών, φυσικοχημικών και βιολογικών στοιχείων με διαφορετική συχνότητα για κάθε στοιχείο. Επιπλέον, για τις βιολογικές παραμέτρους στο σύνολο του δικτύου γίνονται δειγματοληψίες μακροασπονδύλων και ψαριών, σε ένα μέρος του λαμβάνονται δείγματα διατόμων, σε ένα άλλο μέρος του -εν μέρει επικαλυπτόμενο με το υποσύνολο σταθμών των διατόμων- τα μακρόφυτα, ενώ δεν λαμβάνονται δείγματα ή μετρήσεις φυτοπλαγκτού. Πρώτα αποτελέσματα Τα πρώτα αποτελέσματα από τα δείγματα επιλιθικών διατόμων ποταμών του 2013 προέρχονται από 87 σταθμούς, 134 εποχιακά δείγματα (Εικ. 1). Η ταξινόμηση των δειγμάτων στηρίχτηκε στο δείκτη IPS - Specific Pollution sensitivity Index (Coste in Cemagref, 1982). Τα αντίστοιχα αποτελέσματα των βενθικών μακροασπονδύλων (Εικ. 2) προέρχονται από 497 επισκέψεις σε 272 σταθμούς του ΕΔΠΥ, από όπου λήφθηκαν 437 δείγματα, καθώς σε αρκετές περιπτώσεις οι ποταμοί το καλοκαίρι ήταν ξεροί. Η ταξινόμηση στηρίχτηκε στον δείκτη HES (Artemiadou and Lazaridou,2005). Τα αποτελέσματα της ανάλυσης και ταξινόμησης των βενθικών μακροασπονδύλων έδειξαν πως ενώ από καλοκαίρι σε καλοκαίρι το ποσοστό των άνυδρων ποταμών παρουσιάζει διακύμανση, είναι σχεδόν μηδέν την άνοιξη. Το άθροισμα των υψηλής και καλής κατάστασης δειγμάτων μεταξύ των περιόδων παραμένει σχετικά σταθερό (Εικ. 2, Β.Γ.Δ.: Υψηλή + Καλή ~43%, αν προσμετρηθούν και τα ξερά ποτάμια). Το αποτέλεσμα αυτό δεν αφορά τους συγκεκριμένους σταθμούς του δικτύου, αλλά το σύνολο των δειγμάτων που αναλύθηκαν. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ Π. & ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΑΟΥ Γ., Πρώτη προσέγγιση τυπολογίας ποταμών στην Ελλάδα βάσει βιολογικών και υδραυλικών κριτηρίων. 2ο Κοινό Συνέδριο Ε.Υ.Ε. Ε.Ε.Δ.Υ.Π., Οκτωβρίου 2012, Πάτρα. ARTEMIADOU V. & LAZARIDOU M., Evaluation score and interpretation index for the ecological quality of running waters in central and northern Hellas. Environmental Monitoring and Assessment, 110: DOI: /s CEMAGREF, Etude des méthodes biologiques d appréciation quantitative de la qualité des eaux. Rapport Q.E. Lyon-Agence De l eau Rhone-Méditérranée-Corse, pp

13 Μέτρια Κακή Ελλιπής Υψηλή Β. Α. Καλή Γ. Εικ. 1: Ταξινόμηση των δειγμάτων των επιλιθικών διατόμων ποταμών του 2013 (Α) και ανάλυση κατά εποχή: Β. Άνοιξη 2013 και Γ. Καλοκαίρι Κακή Υψηλή Ελλιπής Α. Καλή Β. Μέτρια Γ. Δ. Εικ. 2: Ταξινόμηση των δειγμάτων των βενθικών μακροασπονδύλων ποταμών (Α), και ανάλυση κατά εποχή: Β. Καλοκαίρι 2012, Γ. Άνοιξη 2013 και Δ. Καλοκαίρι

14 Εθνικό πρόγραμμα παρακολούθησης - βιολογική ποιότητα ποταμών: Ψάρια Βασίλειος Τάχος Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ) - Ινστιτούτο Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων & Εσωτερικών Υδάτων χλμ Λεωφ. Αθηνών - Σουνίου Ανάβυσσος Αττική Εισαγωγή στην ΟΠΥ Η Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα 2000/60/ΕΕ (εφεξής ΟΠΥ) αποτέλεσε μία επανάσταση στο χώρο της περιβαλλοντικής διαχείρισης στην Ευρώπη. Για πρώτη φορά, νομοθετικά, οι οργανισμοί που διαβιούν στο υδάτινο περιβάλλον συμπεριλήφθηκαν στις εκτιμήσεις ποιότητας υδάτων σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση. Μέχρι τότε η ποιότητα ενός υδάτινου σώματος προσδιοριζόταν με βάση τα χημικά καθώς και φυσιογραφικά του χαρακτηριστικά στις περισσότερες χώρες της Ηπείρου. Η ΟΠΥ προσδιορίζει με αρκετή λεπτομέρεια τα βασικά μεθοδολογικά βήματα μιας οικοσυστημικής προσέγγισης στην εκτίμηση της κατάστασης των υδάτων (δημιουργία τυπολογίας, υπολογισμός τυποχαρακτηριστικών συνθηκών αναφοράς, θέσπιση ορίων κλάσεων οικολογικής κατάστασης κλπ.). Προτείνει ομάδες οργανισμών που θα χρησιμοποιηθούν ως ενδείκτες της «υγείας» ή ακεραιότητας των οικοσυστημάτων (ψάρια, μακροασπόνδυλα, μακρόφυτα, φυτοπλαγκτόδιάτομα) και καθορίζει τις βιολογικές παραμέτρους κάθε ομάδας (π.χ. σύσταση ειδών, αφθονία, τυποχαρακτηριστικά είδη, συνθήκες αναπαραγωγής, κλπ.), με βάση τις οποίες θα γίνονται οι βιοεκτιμήσεις, λαμβάνοντας πάντα υπόψη την ευαισθησία και το βαθμό ανταπόκρισης των ειδών στις επικρατούσες πιέσεις. Σε κάθε περίπτωση, τα κράτη-μέλη είναι υποχρεωμένα να αιτιολογούν (με χρονοσειρές δεδομένων, χάρτες σταθμών και συχνότητα δειγματοληψιών, βιολογικά δεδομένα, επιστημονικά επιχειρήματα, κλπ.) τις επιλογές μεθόδων, την επάρκεια των στοιχείων και τα αποτελέσματα των προγραμμάτων αξιολόγησης (και ταξινόμησης) της οικολογικής κατάστασης. Τα ψάρια αποτελούν ένα από τα βιολογικά στοιχεία που επιβάλλονται από την ΟΠΥ για την επιστημονική εκτίμηση της κατάστασης των υδάτινων σωμάτων των ποταμών. Συστήματα οικολογικής ταξινόμησης που στηρίζονται στα ψάρια έχουν μακρά επιστημονική παράδοση. Τα ψάρια θεωρούνται ιδιαίτερα αποτελεσματικά στην ανίχνευση της υποβάθμισης σε περιπτώσεις που οι επιπτώσεις οφείλονται σε ανθρωπογενείς επεμβάσεις στην υδρολογία, τη συνεκτικότητα και τη μορφολογία των ποταμών ή σε διακυμάνσεις της στάθμης φυσικών και τεχνητών λιμνών. Ο λόγος είναι ότι πολλά είδη είναι ισχυρά ρεόφιλα, παρουσιάζουν μεταναστευτική συμπεριφορά, έχουν στενές οικολογικές απαιτήσεις ή ζουν σε εξειδικευμένα ενδιαιτήματα. Συνεπώς, ιχθυολογικές μέθοδοι βιοεκτιμήσεων μπορούν να αναγνωρίσουν και να ποσοτικοποιήσουν τις επιπτώσεις από: (α) διαταραχές της ποσότητας, της ταχύτητας ροής και άλλων υδρολογικών χαρακτηριστικών του νερού, (β) παρεμπόδιση των μεταναστεύσεων, π.χ. λόγω της δημιουργίας φραγμάτων, (γ) μορφολογικές αλλοιώσεις της κοίτης, των πρανών και της κατάστασης του υποστρώματος ποταμών και λιμνών, (δ) αλλαγή της δομής και κατάστασης της παρόχθιας βλάστησης, που συνήθως συνοδεύει τις διακυμάνσεις απορροής και (ε) μεταβολές θερμοκρασίας και άλλων φυσικοχημικών παραμέτρων, που προκύπτουν άμεσα ή έμμεσα από μεταβολές των συνθηκών ροής. Στόχος του έργου Η ανάπτυξη και εφαρμογή ενός πολυπαραμετρικού ιχθυολογικού δείκτη, για την εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης των ρεόντων υδάτων της χώρας, μέσα από τα αποτελέσματα παρακολούθησης πολλών εκατοντάδων σταθμών δειγματοληψίας σε όλη την χώρα. Μεθοδολογία Οι ιχθυολογικές δειγματοληψίες πραγματοποιήθηκαν με τη χρήση ηλεκτρικού ρεύματος (ηλεκτραλιεία). Η ηλεκτραλιεία αποτελεί την πλέον διαδεδομένη και τυποποιημένη τεχνική σύλληψης ψαριών σε ποτάμια (FAME, 2005). Η τεχνική της ηλεκτραλιείας στηρίζεται σε χαρακτηριστικές φυσιολογικές αντιδράσεις των ψαριών όταν αυτά βρεθούν μέσα σε ένα πεδίο ηλεκτρικού ρεύματος. Το πεδίο που δημιουργείται, καθότι όλοι οι οργανισμοί από τη φύση τους είναι αρνητικά φορτισμένοι, οδηγεί τα άτομα προς την άνοδο, όπου και συλλέγονται με απόχες από την ομάδα εργασίας πεδίου. Τα άτομα κάθε ψαριού, προσδιορίζονται στο επίπεδο είδους, καταμετρούνται σε κλάσεις μεγέθους και στη συνέχεια απελευθερώνονται ξανά στο ποτάμι. Εκτός από τα είδη ιχθύων, στο πεδίο, καταγράφονται μια σειρά από φυσικά και 14

15 χημικά χαρακτηριστικά καθώς και τα ενδιαιτήματα του υδάτινου σώματος, της όχθης καθώς και άλλα χαρακτηριστικά που δίνουν την εικόνα των επικρατέστερων ανθρωπογενών πιέσεων στην περιοχή. Όλα τα παραπάνω καταγράφονται αναλυτικά στα πρωτόκολλα (Εικ. 1) που έχουν αναπτυχθεί από τον τομέα εσωτερικών υδάτων (ΙΘΑΒΙΠΕΥ, ΕΛΚΕΘΕ), σε συνεργασία και μέσα από την εμπειρία και άλλων ερευνητικών ομάδων στην Ευρώπη. Λεπτομέρειες για τη μεθοδολογία των δειγματοληψιών περιγράφονται στο εγχειρίδιο «Inland Waters Fish Monitoring Operations Manual (Version 1.0)», που έχει αναπτυχθεί από το ΕΛΚΕΘΕ ( Εικ. 1: Πρωτόκολλα δειγματοληψίας πεδίου (φυσικοχημικών παραμέτρων-ενδιαιτημάτων και ιχθυοπληθυσμών) που καταγράφονται κατά την δειγματοληψία ψαριών. Εκτίμηση οικολογικής κατάστασης ποταμών Η ΟΠΥ ορίζει συγκεκριμένα βήματα που θα πρέπει να εφαρμόζονται κατά την εκτίμηση της οικολογικής κατάστασης των υδάτων. Τα σημαντικότερα από αυτά, χωρίς να περιγράφονται όλες οι μεθοδολογικές προσεγγίσεις που απαιτούνται για την ολοκλήρωσή τους, παρουσιάζονται στην Εικ. 2. Ταξινόμηση Τύπων Ποταμών Χαρακτηρισμός Συνθηκών Αναφοράς Εκτίμηση Απόκλισης από τις Συνθήκες Αναφοράς Δειγματοληψίες και Παρακολούθηση Σταθμών Παρουσίαση καθεστώτος ποιότητας Προσδιορισμός καθεστώτος ποιότητας Εικ. 2: Βασικό διάγραμμα ροής για την Εκτίμηση της Οικολογικής κατάστασης στα πλαίσια της ΟΠΥ. Συνοπτικά, η εκτίμηση της ποιότητας των υδάτων με βάση τους ιχθυοπληθυσμούς και εφόσον έχουν ολοκληρωθεί τα βήματα της Ταξινόμησης Τύπων Ποταμών και του Χαρακτηρισμού Συνθηκών Αναφοράς (βλέπε Εικ. 2), πραγματοποιείται με την Εκτίμηση Απόκλισης από τις Συνθήκες Αναφοράς. Είναι γνωστό ότι οι ιχθυοπληθυσμοί ενός ποτάμιου συστήματος ακολουθούν ορισμένα πρότυπα, με βάση τις επικρατούσες συνθήκες και χαρακτηριστικά του ποταμού. Με άλλα λόγια, τα είδη ψαριών, όπως και όλοι οι οργανισμοί στη φύση, αρέσκονται να διαβιούν εκεί όπου οι συνθήκες είναι ευνοϊκές για αυτά. 15

16 Ας υποθέσουμε, για παράδειγμα, ότι σε έναν ποταμό το πρότυπο των ιχθυοκοινωνιών, σε σχέση με το υψόμετρο και την απόσταση από την πηγή, ακολουθεί εκείνο της Εικόνας 3Α, δημιουργώντας αδρά τέσσερεις διαφορετικές ιχθυολογικές ζώνες (Πέστροφας, Μπριάνας, Ορεινών Κυπρινοειδών και Μικτών Κυπρινοειδών), σε συνθήκες αναφοράς. Ας υποθέσουμε, παράλληλα, ότι μέσα από τις δειγματοληψίες ενός προγράμματος παρακολούθησης έχει καταδειχτεί ότι στις Ζώνες Πέστροφας και Μπριάνας η ιχθυοκοινωνία παραμένει σύμφωνη με εκείνη που θα αναμέναμε σε συνθήκες αναφοράς, αλλά στη Ζώνη Ορεινών Κυπρινοειδών λείπει ένα από τα τυποχαρακτηριστικά είδη και στη Ζώνη Μικτών Κυπρινοειδών λείπουν τρία τυποχαρακτηριστικά είδη (βλέπε Εικ. 3Β). Εικ. 3: Οι τέσσερεις ιχθυολογικές ζώνες σε έναν υποθετικό ποταμό (Α) και η εμφάνιση της απώλειας ειδών από τις δύο κατώτερες ζώνες μετά από ένα υποθετικό πρόγραμμα παρακολούθησης (Β). Με τη χρήση ενός πολυπαραμετρικού δείκτη θα αναμέναμε οι δύο πρώτες Ζώνες (Πέστροφας και Μπριάνας) να αξιολογηθούν σε Υψηλή κατάσταση, εφόσον δεν προέκυψε διαφοροποίηση της ιχθυοκοινωνίας σε σχέση με τις συνθήκες αναφοράς. Κατά συνέπεια, θα αναμέναμε και οι δύο αυτές ζώνες να χρωματιστούν με μπλε χρώμα (Εικ. 4). Αντίθετα, στη Ζώνη των Ορεινών Κυπρινοειδών, στην οποία λείπει ένα από τα τυποχαρακτηριστικά είδη, θα αναμέναμε ο δείκτης να εκτιμήσει την κατάσταση υποβαθμισμένη, για παράδειγμα Μέτρια, οπότε η αντίστοιχη Ζώνη να χρωματιστεί με κίτρινο χρώμα (Εικ. 4). Τέλος, στην περίπτωση της Ζώνης των Μικτών Κυπρινοειδών, στην οποία τα προγράμματα παρακολούθησης κατέδειξαν την απουσία αρκετών τυποχαρακτηριστικών ειδών (ή αλλοίωση άλλων ιχθυολογικών παραμέτρων), θα αναμέναμε ο παραμετρικός δείκτης να εκτιμήσει την κατάσταση σοβαρά υποβαθμισμένη, πιθανώς Κακή, οπότε η αντίστοιχη Ζώνη να χρωματιστεί με κόκκινο χρώμα (Εικ. 4). Εικ. 4: Αποτύπωση της κατάστασης των υδάτινων σωμάτων ενός υποθετικού ποταμού μετά τα αποτελέσματα ενός προγράμματος παρακολούθησης. Η ΟΠΥ, στις περιπτώσεις υδάτινων σωμάτων που χαρακτηρίζονται σε κατώτερη της Μέτριας κατάστασης, ορίζει ότι τα Κράτη Μέλη θα πρέπει να παίρνουν τα απαραίτητα μέτρα για την αποκατάστασή τους και την ανάταξή τους τουλάχιστο σε Καλή κατάσταση. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ EUROPEAN UNION COUNCIL, Directive 2000/60/EC of the European Parliament and of the Council of 23 October 2000 establishing a framework for Community action in the field of water policy. Official Journal of the European Communities, 43 (L327). KARR, J.R Assessment of biotic integrity using fish communities. Fisheries, 6(6):

17 Εθνική Επιτροπή και Εθνικό πλαίσιο διαχείρισης νερών - Οδηγία 2000/60 Μαρία Λαζαρίδου Τμήμα Βιολογίας, Α.Π.Θ., mlazarid@bio.auth.gr Το νερό είναι απαραίτητο για όλες τις μορφές της ζωής και για όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες αλλά δυστυχώς μόνον μικρό ποσοστό είναι διαθέσιμο για αξιοποίηση. Σε πολλές περιπτώσεις η διαχείριση των αποθεμάτων νερού δεν είναι ορθολογική οπότε υποβαθμίζονται ποιοτικά και γίνεται υπερεκμετάλλευση των υπόγειων υδροφορέων της χώρας. Οι τελευταίοι επιπλέον κινδυνεύουν από την κλιματική αλλαγή και την επικείμενη λειψυδρία, τη διάβρωση των εδαφών, την ερημοποίηση και κατ επέκταση την ταπείνωση της στάθμης και την υφαλμύρωση. Η Οδηγία Πλαίσιο για τα Ύδατα 2000/60 Ε.Κ. (ΟΠΥ) δημιουργήθηκε για την προστασία όλων των κατηγοριών των υδάτων, επιφανειακών και υπόγειων, μέσω προκαθορισμένων ενεργειών που έπρεπε να στοχεύσουν στην καλή κατάσταση (οικολογική ή/και χημική) και σε αποτελεσματικά σχέδια διαχείρισης σε επίπεδο λεκάνης απορροής ποταμού μέχρι το Η επίτευξη καλής κατάστασης ενδέχεται να καθυστερήσει μέχρι το 2021 ή 2027 μόνον σε ορισμένα συστήματα και στα τεχνητά ή ιδιαιτέρως τροποποιημένα υδατικά συστήματα το «καλό οικολογικό δυναμικό» μπορεί να επιτευχθεί μέσω της «καλής χημικής κατάστασης». Υπήρχαν σαφή χρονοδιαγράμματα στην ΟΠΥ, από τα οποία τα βασικότερα ορόσημα ήταν τα εξής: 2000 H ΟΠΥ τέθηκε σε ισχύ Άρθρο Εναρμόνιση της Εθνικής νομοθεσίας Άρθρο 23 Καθορισμός των Λεκανών Απορροής Ποταμών Άρθρο Χαρακτηρισμός της λεκάνης απορροής ποταμού: ανάλυση πιέσεων, επιπτώσεων και οικονομική ανάλυση Άρθρο Ίδρυση του δικτύου παρακολούθησης Άρθρο 8 Έναρξη δημόσιας διαβούλευσης Άρθρο Σχέδια διαχείρισης λεκάνης απορροής ποταμών Άρθρο Τελικό σχέδιο διαχείρισης λεκάνης απορροής ποταμού-ολοκλήρωση προγράμματος μέτρων Άρθρο 13 & Καθιέρωση πολιτικών τιμολόγησης Άρθρο Επιχειρησιακά προγράμματα μέτρων Άρθρο 11 Από το 2015 και μετά προβλέπονται τα παρακάτω: 2015 Επίτευξη των περιβαλλοντικών στόχων Άρθρο 4 Τέλος του πρώτου κύκλου διαχείρισης Δεύτερος κύκλος σχεδίων διαχείρισης λεκάνης απορροής ποταμών και πρώτο σχέδιο διαχείρισης των κινδύνων πλημμύρας Τέλος του δεύτερου κύκλου διαχείρισης Άρθρο 4 & Τέλος του τρίτου κύκλου διαχείρισης, τελική προθεσμία για την επίτευξη των στόχων Άρθρο 4 & 13 Στην Ελλάδα όμως ακολουθήθηκαν άλλα χρονοδιαγράμματα για την εφαρμογή της ΟΠΥ. Τα βασικά ορόσημα ήταν: 2003 Εναρμόνιση Ν. 3199/2003 (ΦΕΚ 280/Α/ ) Ολοκλήρωση της εναρμόνισης Π3 51/2007 (ΦΕΚ 54/Α/ ). Ένα χρόνο μετά, το 2008, στην Ευρώπη ολοκληρώνεται η πρώτη διαβαθμονόμηση των ορίων των δεικτών τους οποίους δεν είχαμε δημιουργήσει στην Ελλάδα σε επίπεδο εθνικό «Περιβαλλοντική ευθύνη για την πρόληψη και την αποκατάσταση των ζημιών στο περιβάλλον» (Π.Δ. 148/2009-Εναρμόνιση με την Οδηγία 2004/35/ΕΚ) Η Ε.Ε. δεν αποδέχεται ως Διαχειριστικά Σχέδια αυτά τα στοιχεία που υπέβαλε η χώρα το Στις 19/4/2012 εκδικάζεται η υπόθεση και η απόφαση της Ε.Ε. είναι καταδικαστική Δημιουργία του Εθνικού δικτύου παρακολούθησης (ΚΥΑ 2017/2011) με 2000 σημεία δειγματοληψίας σε 1500 υδατικά σώματα (αυτό η χώρα όφειλε να το έχει ιδρύσει το 2006). 17

18 Δύο χρόνια μετά, το 2013, στην Ευρώπη ολοκληρώνεται και η δεύτερη διαβαθμονόμηση Παράδοση των περισσότερων σχεδίων διαχείρισης λεκάνης απορροής ποταμού Εθνική Επιτροπή (αρ. πρωτ / ) για τον καθορισμό των μεθόδων ταξινόμησης της οικολογικής κατάστασης όλων των κατηγοριών επιφανειακών υδάτων και τη διαβαθμονόμηση (ΑΠΘ, ΔΠΘ, ΕΛΚΕΘΕ, ΕΚΒΥ, ΙΝΑΛΕ, ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ). Αντικείμενα της Εθνικής Επιτροπής είναι η τυπολογία, η εκτίμηση ποιότητας/δημιουργία δεικτών/διαβαθμονόμηση, ο έλεγχος των βιοδεικτών και η αξιολόγηση της οικολογικής κατάστασης, η ανάλυση/ποσοτικοποίηση πιέσεων, ο έλεγχος επικινδυνότητας μη επίτευξης του στόχου της ΟΠΥ σε λεκάνες απορροής/οικοπεριοχή στην ηπειρωτική χώρα και στην Κρήτη, και η δημιουργία μεθοδολογικών πρωτοκόλλων, για τα παραπάνω, για τα επόμενα διαχειριστικά σχέδια. Αναλυτικότερα η συμβολή της Εθνικής Επιτροπής σχετίζεται με την: Ανάλυση υποστηρικτικών στοιχείων (φυσικοχημικά/υδρομορφολογικά) με σκοπό τη δημιουργία ενιαίας βάσης από προηγούμενα ερευνητικά έργα και ενέργειες παρακολούθησης. Καθορισμό συνθηκών αναφοράς (σε λιμναία και ποτάμια οικοσυστήματα) (όρια άριστης/καλής και καλής/μέτριας ποιότητας) και τυπολογίας (η οποία δεν θα ακολουθεί το σύστημα Α, τουλάχιστον στα ποτάμια, εξαιτίας του Αξιού που ανήκει και στις δυο οικοπεριοχές 6 και 7, αλλά το Β σύμφωνα με τους 5 μεσογειακούς τύπους RM για τα μεσογειακά ποτάμια, όπως καθορίζει η ΕΑ 2013, είτε με άλλους τύπους). Δημιουργία δεικτών για τα βιολογικά στοιχεία της Οδηγίας (σε λιμναία και ποτάμια οικοσυστήματα) προσαρμοσμένων στη βιογεωγραφική ζώνη που ανήκει η Χώρα, έναν ή περισσότερους δείκτες, πολυμετρικούς ή όχι. Καθορισμός της κλίμακας πιέσεων/είδος πίεσης/υδατική κατηγορία και έλεγχος συσχέτισης μεταξύ του κάθε δείκτη και της κλίμακας πιέσεων, η σχέση DPSIR/BQΕ. Ιδιαίτερη βαρύτητα θα δοθεί στην επιλογή δεικτών για τα βιολογικά ποιοτικά στοιχεία ώστε αυτοί να είναι πρακτικοί, να εφαρμόζονται παντού και να είναι οικονομικοί. Αξιόπιστες και συγκρίσιμες μέθοδοι διαβαθμονομημένες για να διασφαλιστεί η συγκρισιμότητα με τους ευρωπαϊκούς δείκτες. Ολοκληρωμένα μεθοδολογικά πρωτόκολλα (των τυπο-χαρακτηριστικών συνθηκών, του τρόπου καταγραφής δεδομένων στο πεδίο και των αναλύσεων στο εργαστήριο, του τρόπου εκτίμησης της ποιότητας, της ποσοτικοποίησης των πιέσεων και του ελέγχου επικινδυνότητάς κλπ.). Μεθοδολογίες αποκατάστασης που θα επιτρέψουν χρήσιμες βελτιώσεις/διορθώσεις στα υπάρχοντα σχέδια διαχείρισης των υδατικών διαμερισμάτων της χώρας. Προτάσεις για επέκταση/αλλαγή θέσεων του δικτύου παρακολούθησης με έμφαση στον εντοπισμό θέσεων αναφοράς. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ 18

19 Ερευνητικές ανάγκες για την «διαχείριση» και «διατήρηση» των ποτάμιων οικοσυστημάτων: Ευκαιρίες στα πλαίσια της ΟΠΥ 2000/60 Σταμάτης Ζόγκαρης & Αλκιβιάδης Οικονόμου Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ) - Ινστιτούτο Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων & Εσωτερικών Υδάτων Η Οδηγία - Πλαίσιο για τα Ύδατα 2000/60 (ΟΠΥ) θεσπίζει ένα πλαίσιο δράσης για την ορθολογική διαχείριση και τη βελτίωση των υδάτινων οικοσυστημάτων και υποχρεώνει τα κράτη μέλη να προστατεύουν όλα τα συστήματα υπόγειων και επιφανειακών υδάτων. Στην Ελλάδα, η υλοποίηση της ΟΠΥ ήλθε αντιμέτωπη με πολλές δυσκολίες και υλοποιείται με σημαντική υστέρηση έναντι των άλλων χωρών της Ευρώπης, εξαιτίας μίας ποικιλίας τεχνικών, θεσμικών και διοικητικών προβλημάτων (Βλ. Χρονοπούλου, 2011). Παρά τις δυσκολίες αυτές, η ΟΠΥ έχει αλλάξει τις προσεγγίσεις στη διαχείριση των υδάτων και προσφέρει ευκαιρίες για την εφαρμογή αποτελεσματικών μέτρων προστασίας και αποκατάστασης. Παράλληλα, η ορθολογική διαχείριση υδάτων εξυπηρετεί και τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, δεδομένου ότι σημαντικές πτυχές της εφαρμογής της ΟΠΥ ικανοποιούν τις επιδιώξεις και τις απαιτήσεις δύο άλλων μεγάλων κοινοτικών οδηγιών που στοχεύουν στη φύση, την Οδηγία για τους Οικότοπους (92/43/ΕΟΚ) και την Οδηγία για τα Πτηνά (2009/147/ΕΕ) (Uttley 2010, Schmedtje & Kremer 2011). Ωστόσο, η υλοποίηση της ΟΠΥ αποτελεί ένα σύνθετο, διατομεακό και πολυεπίπεδο ζήτημα που πρέπει να αντιμετωπιστεί ολιστικά με υπόβαθρο την επιστημονική γνώση και κατανόηση των οικοσυστημάτων. Εδώ θα αναφερθούμε σε ορισμένες δυσκολίες και ερευνητικές ανάγκες για την επίτευξη της ολιστικής αυτής προσέγγισης αξιοποιώντας την εμπειρία που αποκτήθηκε στο ΕΛΚΕΘΕ κατά την εκτέλεση προγραμμάτων παρακολούθησης και αξιολόγησης της κατάστασης των ποταμών. Μερικά προβλήματα εφαρμογής της ΟΠΥ: Από τη σκοπιά των ποταμών Απογραφή, Ταξινόμηση, Βιοεκτίμηση, Αξιολόγηση H αξιολόγηση της κατάστασης των ποταμών με μεθόδους βιοεκτίμησης 1 προϋποθέτει την προηγούμενη ολοκλήρωση μίας σειράς δράσεων που αφορούν στην οριοθέτηση υδάτινων σωμάτων (ΥΣ) και στον προσδιορισμό συνθηκών αναφοράς σε διαφορετικούς τύπους υδάτινων οικοσυστημάτων. Με τη σειρά τους, αυτές οι δράσεις στηρίζονται στην καταγραφή, ταξινόμηση και χαρτογράφηση των επιφανειακών υδάτων και στην κατανόηση της δομής και λειτουργίας των υδάτινων οικοσυστημάτων (Εικ. 1). Στα ποτάμια σε κλιματικές ζώνες του Μεσογειακού τύπου, η απογραφή-χαρτογράφιση και ταξινόμηση των επιφανειακών υδάτων παρουσιάζει ιδιαίτερη δυσκολία, αφενός λόγω της μεγάλης ποικιλίας παροχών και μορφών (π.χ. διάκριση μεταξύ ποταμών διαρκούς και διαλείπουσας ροής 2 ), και αφετέρου λόγω επηρεασμού των υδρολογικών παραμέτρων από απολήψεις και άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες. Εικ 1: Πυραμίδα ιεραρχικής σχέσης διαφόρων επιπέδων οικολογικής πληροφόρησης για υδάτινα οικοσυστήματα. Κάθε επίπεδο προσφέρει απαραίτητες πληροφορίες για την ανάπτυξη του επόμενου υψηλότερου επιπέδου. Η αξιολόγηση αντιπροσωπεύει την υψηλότερη και πιο ενοποιημένη μορφή οικολογικής πληροφόρησης. Το τόξο δείχνει την πρέπουσα κατεύθυνση ανάπτυξης. 1. Η βιοεκτίμηση (bioassessment) αναφέρεται στην αξιολόγηση της οικολογικής ακεραιότητας ή οικολογικής υγείας υδάτινων οικοσυστημάτων με την χρήση βιολογικών ενδεικτών ή μέσω επισκόπισης των βιοκοινωνιών ή άλλων μεθόδων που περιλαμβάνουν άμεσες μετρήσεις βιολογικών παραμέτρων (βλ. Karr & Chu 1999). Η ΟΠΥ επιβάλει συγκεκριμένα βιολογικά ποιοτικά στοιχεία για την εκτίμιση της οικολογικής κατάστασης ΥΣ, στους ποταμούς και λίμνες περιλαμβάνουν: φυτοπλαγκτό, μακρόφυτα, φυτοβένθος, βενθικά ασπόνδυλα, και ιχθυοπανίδα. 2. Στους ποταμούς διαλείπουσας ροής (non-perennial rivers) ανήκουν χαρακτηριστικές μορφές ποταμών περιοδικής ροής (intermittent streams) και οι ποταμοί εφήμερης ροής (ephemeral streams) (βλ. Prat et al. 2014). 19

20 Στην Ελλάδα, δυστυχώς, δεν ακολουθήθηκε μια επιστημονικά αποδεκτή απογραφική διαδικασία για τα υδάτινα σώματα. Αντίθετα, υιοθετήθηκαν απλουστευτικές μηχανιστικές προσεγγίσεις που στηρίζονταν στη απογραφή μόνο των τάξεων ποταμών μεγαλύτερων του τρίτου βαθμού του Συστήματος Strahler 3 και, επομένως, απέκλεισαν υδρολογικά σημαντικούς μικρούς ποταμούς και τον άνω ρου μεγαλύτερων ποταμών από την επίσημη θεσμοθέτηση υδάτινων σωμάτων για την ΟΠΥ. Βιολογική Παρακολούθηση και Βιογεωγραφία Σύμφωνα με την ΟΠΥ, η βασική πληροφορία για την κατάσταση των υδάτινων σωμάτων προέρχεται από τα προγράμματα παρακολούθησης. Τα αποτελέσματα αυτών των προγραμμάτων αξιοποιούνται για την αξιολόγηση των ανθρωπογενών πιέσεων στα οικοσυστήματα, τον εντοπισμό κατάλληλων μέτρων για την διατήρηση/αποκατάσταση της καλής κατάστασης, και την εκτίμηση της αποτελεσματικότητας διαχειριστικών δράσεων που αποσκοπούν στην προστασία και στην οικολογική αποκατάσταση. Σε έρευνες και εφαρμογές που αφορούν στην παρακολούθηση και διαχείριση ποταμών είναι σημαντικό οι παραπάνω διαδικασίες και τα οικολογικά φαινόμενα να εξεταστούν σε κατάλληλες χωρικές κλίμακες (Εικ. 2) και με προσοχή στις ιδιαιτερότητες των ποταμών Μεσογειακού τύπου. Επίσης, επειδή πολλές φυσικές βιοκοινότητες, όπως η ιχθυοπανίδα, περιλαμβάνουν πολλά ενδημικά είδη, οι προσεγγίσεις πρέπει να στηρίζονται στην κατανόηση της βιογεωγραφίας (Εικ. 3) που θα βοηθήσει στην οργάνωση των δικτύων παρακολούθησης και στην ιεράρχηση διαχειριστικών προτεραιοτήτων. Τέλος, για να έχουν οι διαχειριστικές δράσεις οικολογική και οικονομική αποτελεσματικότητα, είναι σημαντικό αυτές να βασίζονται σε επαρκή πληροφορία για τη σύνθεση και δυναμική των οικοσυστημάτων. Ατυχώς, η Ελλάδα καθυστέρησε σημαντικά να δημιουργήσει, ένα ολοκληρωμένο σύστημα παρακολούθησης των ποταμών. Επομένως, λείπουν επί του παρόντος βασικά στοιχεία καταγραφής και χρονοσειρές βασικών βιολογικών, υδρολογικών και φυσικοχημικών παραμέτρων που μπορούν να συμβάλουν στην ορθολογική διαχείριση και προστασία. Εικ. 2: Διαφορετικές χωρικές κλίμακες ταξινόμησης και έρευνας. Ενώ οι δειγματοληψίες πραγματοποιούνται στην ποτάμια θέση, η επιχειρησιακή εφαρμογή προγραμμάτων μέτρων της ΟΠΥ γίνεται στο ποτάμιο τμήμα (δηλαδή στο Υδάτινο Σώμα). Είναι απαραίτητη η ευρύτερη κατανόηση οικολογικών λειτουργιών σε επίπεδο λεκάνης απορροής καθώς και οικοπεριφέρειας. Η επιστημονική έρευνα της βιογεωγραφίας και οικολογίας του ποταμού είναι απαραίτητες για την κατανόηση των τυποχαρακτηριστικών συνθηκών αναφοράς που υποστηρίζουν τον σχεδιασμό της παρακολούθησης, βιοεκτίμησης, και οικολογικής αποκατάστασης. 3. O Strahler (1954) πρότεινε ένα από τα πρώτα σύγχρονα συστήματα διαβάθµισης των δικτύων των υδατορεμάτων: οι πολύ µικροί κλάδοι που βρίσκονται στα ψηλότερα σηµεία µιας λεκάνης απορροής και δεν δέχονται νερά από άλλους παραποτάµους ονομάζονται κλάδοι πρώτης τάξης. Οταν συμβάλλουν δύο κλάδοι πρώτης τάξης, ο νέος, µεγαλύτερος κλάδος ονοµάζεται κλάδος δεύτερης τάξης. Η συμβολή δύο κλάδων δεύτερης τάξης δημιουργεί ένα κλάδο τρίτης τάξης κ.ο.κ. Αυτή η προσέγγιση είναι χρήσιμη μορφή ταξινόμησης όμως έχουν ακολουθήσει πολλά ακόμη μοντέλα της δια μήκους ταξινόμησης των ποταμών (Βλ. Petts & Amoros 1996). Στην Ελλάδα, η ποικιλόμορφη γεωλογία και κυριαρχία ασβεστόλιθων δημιουργεί ποικιλία μορφών υδατορεμάτων και συχνά υπάρχουν σημαντικοί ρύακες διαρκούς ροής κατάντη πηγών ακόμη σε κλάδους μικρών τάξεων ποταμών. 20

21 km Εικ. 3: Οι βιογεωγραφικές οικοπεριφέρειες εσωτερικών υδάτων της Ελλάδας: (1) Θράκη, (2) Μακεδονία-Θεσσαλία, (3) Νοτιοανατολική Αδριατική, (4) Δυτικό Αιγαίο, (5) Ιόνιο, (6) Κρήτη, (7) Ανατολικό Αιγαίο, και (8) Νότια Ανατολία (περιλαμβάνει μόνο το νησιωτικό σύμπλεγμα του Καστελόριζου) (Προσαρμογή από Ζόγκαρης 2009). Ερευνητικές ανάγκες και προτεραιότητες 1. Υπάρχουν σοβαρά κενά σε θέματα βασικής χωρικής απογραφής ποταμών και ποτάμιων υδάτινων σωμάτων, τα οποία επηρεάζουν την τυπολογική ταξινόμηση των επιφανειακών υδάτων και το σχεδιασμό αποτελεσματικών δικτύων παρακολούθησης. Δεν υφίστανται ολοκληρωμένοι χάρτες ή ολοκληρωμένες οριοθετήσεις όλων των οικοσυστημάτων των σημαντικών ρεόντων υδάτων, και δεν έχουν χαρακτηρισθεί πολλά ρέματα και ποταμοί διαλείπουσας ροής. Απαραίτητη προϋπόθεση για ένα τέτοιο χαρακτηρισμό είναι η γνώση ή η προσομοίωση υδρολογικών παραμέτρων κάτω από αδιατάρακτες συνθήκες. 2. Είναι απαραίτητη η επανοριοθέτηση των θεσμοθετημένων υδάτινων σωμάτων ρεόντων υδάτων λαμβάνοντας υπόψη σημαντικούς ποταμούς διαρκούς ροής (πρώτης, δεύτερης και τρίτης τάξης, κατά Strahler), και να γίνει πληρέστερος χαρακτηρισμός πολλών τεχνητών και ιδιαιτέρως τροποποιημένων υδάτινων σωμάτων στα πεδινά (π.χ. σημαντικά κανάλια). Επίσης, πρέπει να ολοκληρωθεί σε πιο στέρεη βάση η εκτίμηση ανθρωπογενών πιέσεων-επιπτώσεων, η οποία συμβάλλει στη σωστή οριοθέτηση υδάτινων σωμάτων και στην υπαγωγή τους στο επιχειρησιακό ή εποπτικό δίκτυο παρακολούθησης. Πολλά ΥΣ θα μπορούσαν να επανενωθούν σε λιγότερες μονάδες, για παράδειγμα, εκεί που μόνο το υψόμετρο λήφθηκε σαν κριτήριο διαχωρισμού τους. Τέλος, θεωρούμε ότι οι απολήψεις νερού δεν λήφθηκαν σοβαρά υπόψη ως ανθρωπογενής πίεση κατά τον καθορισμό ενοτήτων Υδάτινων Σωμάτων. 3. Η βιογεωγραφία παίζει καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη τυποχαρακτηριστικών συνθηκών αναφοράς καθώς και στο σχεδιασμό δράσεων ειδικών μέτρων και οικολογικής αποκατάστασης. Υπάρχει ανάγκη για ανάπτυξη επιμέρους και συνδυαστικών συστημάτων βιογεωγραφικής κατάταξης των υδάτινων συστημάτων της Ελλάδας με βάση διαφορετικά βιολογικά ποιοτικά στοιχεία που προτείνει η ΟΠΥ ώστε να διευκολυνθεί η δημιουργία μίας εθνικής τυπολογίας ποταμών για σκοπούς βιοεκτιμήσεων. 21

22 4. Είναι απαραίτητη η ανάπτυξη, δοκιμασία και εξειδίκευση βιολογικών δεικτών που ανταποκρίνονται στις μεθοδολογικές απαιτήσεις της ΟΠΥ, ιδίως όσο αφορά τη βαθμονόμηση τους σε σχέση με συνθήκες αναφοράς και τον έλεγχο της ευαισθησίας τους σε ανθρωπογενείς πιέσεις. Μέχρι σήμερα έχουν δημοσιευθεί κυρίως προσπάθειες μετάφρασης και προσαρμογής ευρωπαϊκών δεικτών στην Ελλάδα, και σπάνια έχει αξιολογηθεί η αβεβαιότητα που προκύπτει από την εφαρμογή τους. 5. Παρά τις προσπάθειες που έχουν γίνει, δεν έχει ακόμα επιτευχθεί επαρκής τυποποίηση των δειγματοληπτικών προσεγγίσεων για τα βιολογικά ποιοτικά στοιχεία, με τα ποτάμια διαλείπουσας ροής να παρουσιάζουν ειδικά προβλήματα. 6. Η Ελλάδα έχει μείνει πολύ πίσω σε έργα αποκατάστασης σε οικοσυστήματα ρεόντων υδάτων. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί στη δημιουργία ενός συστήματος επιστημονικής εποπτείας των έργων αποκατάστασης. Η ΟΠΥ προωθηθεί ένα πλαίσιο προσαρμοζόμενης διαχείρισης όπου τα προγράμματα μέτρων και οι διαχειριστικές αποφάσεις αναπροσαρμόζονται σε κάθε εξαετή κύκλο με βάση νέα δεδομένα και την εμπειρία που αποκτάται από προηγούμενους διαχειριστικούς κύκλους. 7. Είναι επιθυμητή η σύγκλιση και συνεργασία έργων της ΟΠΥ με έργα προστασίας της βιοποικιλότητας που βασίζονται στις Οδηγίες για τη φύση (92/43 για τους Οικοτόπους και 2009/147 για τα Πτηνά). Η προώθηση καλών πρακτικών (best practice) όπως με έργα εντός του δικτύου Natura 2000 μπορεί να αναδείξει συνέργειες, να αποτρέψει ασυμβατότητες και να επιφέρει οικονομία κλίμακας σε δράσεις όπως η οργάνωση βέλτιστων δικτύων παρακολούθησης. 8. Είναι απαραίτητη η συνεχιζόμενη ενημέρωση και εκπαίδευση φορέων και της κοινωνίας. Για να υπάρξει βελτιστοποίηση των διαχειριστικών εφαρμογών πρέπει να επιδιωχθεί ειδική κατάρτιση αρχών, ακαδημαϊκών ομάδων και κοινού. Να ενισχυθούν με ερευνητική συμμετοχή δράσεις ενημέρωσης, εκπαίδευσης, επιμόρφωσης, επικοινωνίας, ευαισθητοποίησης και συμμετοχής του κοινού στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων για θέματα υδάτων και βιοποικιλότητας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ ΖΟΓΚΑΡΗΣ Σ., Συμβολή στη βιοτική ταξινόμηση των ποταμών της Ελλάδας με βάση την ιχθυοπανίδα και παρόχθια βλάστηση. Διδακτορική Διατριβή. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Τμήμα Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων. Σελ ΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΥ, Ξ., Ελληνική περιβαλλοντική Διοίκηση: Η εφαρμογή της Οδηγίας 2000/60 για τα Ύδατα. Εθνικό Κέντρο Δημόσιας Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης, Αθήνα. ( ΚARR J.R. & CHU E.W Restoring life in running waters: better biological monitoring. Island Press, Washington D.C. PETTS, G.E. & AMOROS, C Fluvial hydrosystems. Chapman & Hall. PRAT ET AL The Mirage Toolbox: An integrated assessment tool for temporary streams. River Research and Applications 30: SCHMEDTJE U. and KREMER F. (EDS.), Links between the Water Framework Directive (WFD 2000/60/EC) and Nature Directives (Birds Directive 2009/147/EC and Habitats Directive 92/43/EEC): Frequently Asked Questions. STRAHLER A.N., Quantitative analysis of watershed geomorphology. American Geophysical Union Transcations, 38, UTTLEY C., The Water Framework Directive and the Habitats and Birds Directives. An overview of the legal and Technical Relationship. In: Conservation Monitoring in Freshwater Habitats: A Practical Guide and Case Studies. C. Hurford et al. (eds). 22

23 Οι λίμνες στο Εθνικό Πρόγραμμα Παρακολούθησης: Μία επισκόπηση Δήμητρα Κεμιτζόγλου 1, Αντώνης Αποστολάκης 1, Έφη Μαυρομάτη 1, Μιλτιάδης Σεφερλής 1, Μαρία Σκόπα 1, Ελευθερία Τσαντήλα 2 & Βασιλική Τσιαούση 1 1 Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας / Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων - Υγροτόπων (EKBY) 2 Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας / Κέντρο ΓΑΙΑ Εισαγωγή Το άρθρο 8 της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ προβλέπει τη λειτουργία προγραμμάτων παρακολούθησης για τα επιφανειακά ύδατα της χώρας, ώστε τα κράτη μέλη να προβούν στην ταξινόμηση της οικολογικής και χημικής τους κατάστασης. Το εθνικό δίκτυο παρακολούθησης συστάθηκε με την ΚΥΑ /2011, σύμφωνα με την οποία το ΕΚΒΥ αποτελεί τον αρμόδιο φορέα για τις δειγματοληψίες και αναλύσεις της ποιότητας και της ποσότητας των υδάτων στις λίμνες της χώρας, υπό τον συντονισμό και εποπτεία της Ειδικής Γραμματείας Υδάτων. Το εθνικό δίκτυο παρακολούθησης περιλαμβάνει 50 λίμνες, εκ των οποίων οι 26 είναι τεχνητές και οι 24 φυσικές. Είκοσι επτά λίμνες περιλαμβάνονται στο δίκτυο προστατευόμενων περιοχών Natura Στοιχεία τυπολογίας για ορισμένες λίμνες της Ελλάδας είχαν διερευνηθεί στο παρελθόν (Skoulikidis et al., 1998; Zacharias, et al. 2002; Kagalou & Leonardos, 2009; Stephanidis & Papastergiadou, 2012). Με βάση την ανωτέρω ΚΥΑ έχουν ορισθεί 53 σταθμοί παρακολούθησης, 27 εκ των οποίων αφορούν σε εποπτική και 26 σε επιχειρησιακή παρακολούθηση. Στις διασυνοριακές λίμνες έχουν ορισθεί δύο σταθμοί παρακολούθησης και σε όλες τις υπόλοιπες λίμνες ένας σταθμός (Εικ. 1). Σκοπός της εργασίας είναι να παραθέσει μία επισκόπηση του δικτύου παρακολούθησης των λιμνών της χώρας και να παρουσιάσει ορισμένα από τα πρώτα αποτελέσματα μετρήσεων φυσικοχημικών παραμέτρων, βάθους και χλωροφύλλης α που παρήχθησαν κατά τα έτη 2012 και Τεχνητές λίμνες: (1) Λάδωνα, (2) Πηνειού, (4) Φενεού, (5) Κρεμαστών, (6) Καστρακίου, (7) Στράτου, (8) Ταυρωπού, (15) Μόρνου, (16) Εύηνου, (17) Πηγών Αώου, (18) Πουρναρίου, (20) Πουρναρίου II, (21) Μαραθώνα, (25) Κάρλας, (26) Σμοκόβου, (32) Σφηκιάς, (33) Ασωμάτων, (34) Πολυφύτου, (44) Κερκίνης, (45) Λευκογείων, (47) Πλατανόβρυσης, (48) Θησαυρού, (49) Γρατινής, (50) Αδριανής, (52) Μπραμιανών, (53) Φανερωμένης Φυσικές Λίμνες: (3) Στυμφαλία, (9) Λυσιμαχεία, (10) Οζερός, (11) Τριχωνίδα, (12) Αμβρακία, (13) Βουλκαριά, (14) Σαλτίνη, (19) Παμβώτιδα, (22) Δύστος, (23) Υλίκη, (24) Παραλίμνη, (27) Βεγορίτιδα, (28) Πετρών, (29) Ζάζαρη, (30) Χειμαδίτιδα, (31) Καστοριά, (35) Μικρή Πρέσπα A, (36) Μικρή Πρέσπα B, (37) Μεγάλη Πρέσπα A, (38) Μεγάλη Πρέσπα B, (39) Δοϊράνη 1, (40) Δοϊράνη 2, (41) Πικρολίμνη, (42) Κορώνεια, (43) Βόλβη, (46) Ισμαρίδα, (51) Κουρνά 23

24 Υλικά και μέθοδοι Οι δειγματοληψίες στις 50 λίμνες του εθνικού δικτύου πραγματοποιήθηκαν κατά τα έτη 2012 και Οι φυσικοχημικές παράμετροι μετρήθηκαν εποχιακώς και, κατά τη θερμή περίοδο, μηνιαίως μαζί με το φυτοπλαγκτό. Η διαφάνεια του νερού μετρήθηκε με τον δίσκο του Secchi (SD). Τα δείγματα νερού για τους προσδιορισμούς παραμέτρων του φυτοπλαγκτού και ιόντων λήφθηκαν από την εύφωτη ζώνη (2,5 x SD). Η θερμοκρασία, η συγκέντρωση του διαλυμένου στο νερό οξυγόνου, το ph, η αγωγιμότητα και τα ολικά διαλυμένα στερεά μετρήθηκαν επί τόπου με φορητό πολυπαραμετρικό όργανο. Οι μετρήσεις των ιόντων έγιναν σε ιοντικό χρωματογράφο. Η συγκέντρωση της χλωροφύλλης α (Chl α) υπολογίστηκε με εφαρμογή της τριχρωματικής εξίσωσης (Jeffrey & Humphrey, 1975) μετά από εκχύλιση σε υδατικό διάλυμα ακετόνης 90% v/v. Η αλκαλικότητα του νερού (meq/l) προσδιορίστηκε με τιτλοδότηση (APHA, 1999). Τιμές συγκέντρωσης μικρότερες από τα όρια ποσοτικού προσδιορισμού αντικαταστάθηκαν με το μισό των εν λόγω ορίων. Στοιχεία βάθους λήφθηκαν από τη ΔΕΗ και την ΕΥΔΑΠ και αντλήθηκαν από μελέτες ανάπτυξης συστημάτων και εργαλείων διαχείρισης υδατικών πόρων του Υπουργείου Ανάπτυξης, χάρτες ΓΥΣ 1: και άλλες πηγές. Η στατιστική ανάλυση έγινε με τη χρήση της R. Σε αυτήν περιλήφθηκαν μόνο τα δεδομένα από σταθμούς για τους οποίους υπήρχαν δείγματα τουλάχιστον από δύο μήνες κατά τη θερμή περίοδο. Οι λίμνες Στυμφαλία, Πικρολίμνη και Σαλτίνη εξαιρέθηκαν από την Ανάλυση Κυρίων Συνιστωσών (PCA) διότι ήταν πολύ ρηχές και διαυγείς έως τον πυθμένα τους, οπότε και η συσχέτιση με τις τιμές SD δεν είχε νόημα. Αποτελέσματα - Συζήτηση Στην Εικ. 2 διακρίνονται οι λίμνες με υψηλή αλκαλικότητα (Πικρολίμνη, Κάρλα, Βόλβη και Πετρών). Στον αντίποδα εμφανίζονται οι τεχνητές λίμνες της Ροδόπης, η τεχνητή λίμνη Μαραθώνα και οι φυσικές λίμνες Βουλκαριά και Ζάζαρη. Σε σχέση με το βάθος, ξεχωρίζουν η λίμνη Κορώνεια, που δεν είχε νερό παρά ελάχιστες φορές και οι ρηχές λίμνες Δύστος, Στυμφαλία, Ισμαρίδα, Πικρολίμνη και η Σαλτίνη. Οι περισσότερες τεχνητές λίμνες έχουν μεγάλο βάθος. Στην Ανάλυση Κυρίων Συνιστωσών (Εικ. 3) οι σταθμοί παρακολούθησης ομαδοποιήθηκαν σε δύο άξονες, οι οποίοι εμφάνισαν ιδιοτιμές >1 (λ1=3,42 και λ2=1,22, για τους άξονες PC1 και PC2, αντιστοίχως) και ερμήνευσαν το 93% της συνολικής μεταβλητότητας. Αλκαλικότητα Μέσο βάθος Εικ. 2: Διάγραμμα διασποράς λιμνών του εθνικού δικτύου παρακολούθησης ως προς το μέσο βάθος και την αλκαλικότητα. Οι αριθμοί αντιστοιχούν στα ονόματα των λιμνών που δίνονται στην Εικ. 1. Όλες οι παράμετροι είχαν υψηλές τιμές στον άξονα PC1, ο οποίος ερμήνευσε το 68,5% της συνολικής μεταβλητότητας. Οι υψηλότερες τιμές εμφανίσθηκαν για τα ιόντα. Ο δεύτερος άξονας χαρακτηρίσθηκε από την υψηλή συσχέτιση με το SD και τη Chl α. Περαιτέρω, η ανάλυση γραμμικής συσχέτισης μεταξύ SD και Chl α στις λίμνες της Ελλάδας δείχνει στατιστικά σημαντική γραμμική σχέση μεταξύ των δύο αυτών μεταβλητών (R2= 0,78, p<0,01). Στον πρώτο άξονα, ο οποίος εμφανίζει υψηλή συσχέτιση με τα ιόντα Na + και Cl -, ξεχωρίζει η λίμνη Ισμαρίδα, η οποία συνδέεται τεχνητά μέσω τάφρου με τη θάλασσα. Οι λίμνες Αμβρακία, Κουρνά και Μπραμιανών παρουσίασαν υψηλές συγκεντρώσεις θειικών ιόντων. Στην Αμβρακία φαίνεται αυτές να προέρχονται από διάβρωση πετρωμάτων γύψου (Skoulikidis et al., 1998). Στον δεύτερο άξονα, 24

25 στη διαβάθμιση του SD, οι διαυγείς τεχνητές λίμνες και οι βαθιές φυσικές λίμνες τοποθετούνται μαζί και διακρίνονται από τις ρηχές λίμνες που εμφανίζουν χαμηλές τιμές SD. Οι αστικές λίμνες Καστοριά και Παμβώτιδα καθώς και οι λίμνες Λυσιμαχεία, Ζάζαρη, Χειμαδίτιδα, η τεχνητή λίμνη Κερκίνη και η τεχνητή λίμνη Λευκογείων συγκεντρώνονται με βάση τη Chl α. Οι αστικές λίμνες φαίνεται πως επιβαρύνονται με θρεπτικές ουσίες κυρίως από αστικά και βιομηχανικά απόβλητα, και οι υπόλοιπες λίμνες κυρίως από ρύπους που προέρχονται από τη γεωργία (Skoulikidis et al., 1998). Εικ. 3: Διάγραμμα Ανάλυσης Κυρίων Συνιστωσών επιλεγμένων φυσικοχημικών παραμέτρων και χλωροφύλλης α σε δεδομένα από τις λίμνες του εθνικού δικτύου παρακολούθησης. Οι αριθμοί αντιστοιχούν στα ονόματα των λιμνών που δίνονται στην Εικ. 1. Ευρύτερα, σύμφωνα με τα Σχέδια διαχείρισης υδάτων Λεκανών Απορροής, οι πιέσεις στις λίμνες της χώρας προκύπτουν από σημειακές και διάχυτες πηγές ρύπανσης (γεωργία, αστικά και βιομηχανικά απόβλητα, κτηνοτροφία) και από απολήψεις νερού. Οι πιέσεις αυτές οδηγούν σε υποβάθμιση της ποιότητας των υδάτων και σε μεταβολές στην υδρολογική τους κατάσταση. Τα ανωτέρω στοιχεία δίνουν μία πρώτη εικόνα των γνωρισμάτων των λιμνών του εθνικού δικτύου παρακολούθησης. Αναμένονται νέα δεδομένα από τη συνέχιση της παρακολούθησης, συμπεριλαμβανόμενης για πρώτη φορά της βαθυμετρίας των φυσικών λιμνών του εθνικού δικτύου. Η συνέχιση της παρακολούθησης και η ύπαρξη χρονοσειρών δεδομένων για βιολογικά, φυσικοχημικά και υδρομορφολογικά στοιχεία ποιότητας, θα συμβάλουν στην καλύτερη κατανόηση των σχέσεων μεταξύ πολλαπλών περιβαλλοντικών πιέσεων και της οικολογικής κατάστασης των λιμνών καθώς και της δομής και των λειτουργιών των λιμναίων οικοσυστημάτων. Απώτερος σκοπός είναι η λήψη των ενδεδειγμένων μέτρων για τη βελτίωση της κατάστασής τους. Ευχαριστίες Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο του εθνικού δικτύου παρακολούθησης των λιμνών, σύμφωνα με την ΚΥΑ /2011. Χρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Περιφερειακό Ταμείο Ανάπτυξης και εθνικούς πόρους - Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ AMERICAN PUBLIC HEALTH ASSOCIATION, Standard Methods for the Examination of Water and Wastewater. 20th edition. JEFFREY S.W. & HUMPHREY G.F., New spectrophotometric equations for determining chlorophyll a, b, c1 and c2 in higher plants and natural phytoplankton. Biochemie und Physiologie der Pflanzen, 165: KAGALOU I. & LEONARDOS I., Typology, classification and management issues of Greek lakes: Implication of the water framework directive (2000/60/ EC). Environmental Monitoring and Assessment, 150: SKOULIKIDIS N., BERTACHAS I., & KOUSSOURIS T., The environmental state of fresh water resources in Greece (rivers and lakes). Environmental Geology, 36: STEPHANIDIS K. & PAPASTERGIADOU E., Relationships between lake morphology, water quality and aquatic macrophytes in lakes of Western Greece. Fresenius Environmental Bulletin, 21: ZACHARIAS I., BERTACHAS I., SKOULIKIDIS N. & KOUSSOURIS T., Greek Lakes: Limnological overview. Lakes & Reservoirs: Research and Management, 7:

26 Ψάρια λιμνών: Αποτελέσματα και ανάγκες παρακολούθησης Όλγα Πετρίκη, Δήμητρα Μπόμπορη Τμήμα Βιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τα ψάρια είναι ένα από τα βιολογικά στοιχεία που θα πρέπει να παρακολουθούνται για την εκτίμηση της οικολογικής ποιότητας των λιμνών σύμφωνα με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ (EC, 2000). Συγκεκριμένα θα πρέπει να γίνεται διερεύνηση της σύνθεσης, της αφθονίας και της ηλικιακής κατανομής των πληθυσμών τους. Η κοινή μεθοδολογική προσέγγιση, η οποία είναι απαραίτητη στο πλαίσιο της παρακολούθησης για την εξασφάλιση της συγκρισιμότητας των αποτελεσμάτων και τη διευκόλυνση της διαδικασίας διαβαθμονόμησης, περιγράφεται στο Ευρωπαϊκό πρότυπο προδιαγραφών για τη δειγματοληψία ψαριών σε λιμναία συστήματα (CEN, 2005). Σύμφωνα με το CEN (2005) οι δειγματοληψίες πραγματοποιούνται τέλη καλοκαιριού με αρχές φθινοπώρου και όσο ακόμη η θερμοκρασία στο επιλίμνιο είναι υψηλότερη από 15 C. Προτείνεται να χρησιμοποιούνται απλάδια δίχτυα τύπου Nordic με πολλαπλά διαμετρήματα ματιών. Τα δίχτυα είναι βενθικά (τοποθετούνται στον πυθμένα) με διαστάσεις 30 x 1,5 m (μήκος x ύψος) και αποτελούνται από 12 επιμέρους τμήματα με μέγεθος ματιού 5-55 mm το καθένα. Ο αριθμός των διχτυών καθορίζεται με βάση την έκταση της λίμνης και το μέγιστο βάθος της (CEN, 2005). Σε λίμνες με βάθος >7,5 m προτείνεται και η χρήση πελαγικών διχτυών (27,5 x 6 m (μήκος x ύψος), 11 διαφορετικά μάτια μεγέθους 6,25-55 mm) για τη διερεύνηση της κατανομής των ψαριών στη στήλη του νερού. Με τη συγκεκριμένη μεθοδολογία (χωρίς να αποκλείονται και διαφορετικές προσεγγίσεις) έχουν ήδη αναπτυχθεί ιχθυοδείκτες σε εθνικό επίπεδο κρατών-μελών (Αυστρία, Φινλανδία, Γερμανία, Ιρλανδία, Ιταλία, Σουηδία, Γαλλία, Νορβηγία, Πολωνία), για ορισμένους από τους οποίους έχει ολοκληρωθεί και η διαδικασία της διαβαθμονόμησης (Poikane et al., 2015). Επιπλέον έχει αναπτυχθεί ένας Ευρωπαϊκός δείκτης για την εκτίμηση του ευτροφισμού των λιμνών με βάση τα ψάρια από δεδομένα 445 φυσικών λιμνών που ανήκαν σε 12 χώρες (Argillier et al., 2013). Οι μετρικές που περιλαμβάνονται στους δείκτες αφορούν στη σύνθεση και την αφθονία των ιχθυοπληθυσμών, ενώ η ηλικιακή κατανομή προσεγγίζεται μέσω μετρικών που αφορούν στα μεγέθη σώματος των ψαριών. Οι μετρικές αποκρίνονται κυρίως στον ευτροφισμό και σε μικρότερο βαθμό στις υδρομορφολογικές τροποποιήσεις, στην αλιεία και στην εισαγωγή ξενικών ειδών (Poikane et al., 2015). Για τον καθορισμό των συνθηκών αναφοράς χρησιμοποιούνται μεμονωμένα ή σε συνδυασμό όλες οι προσεγγίσεις που προτείνονται από την Οδηγία 2000/60/ΕΚ (παλαιολιμνολογικά και ιστορικά δεδομένα, χωρική προσέγγιση, μοντέλα πρόβλεψης και η κρίση του ειδικού (expert judgment)) (Poikane et al., 2015). Στην Ελλάδα γίνεται μία προσπάθεια ανάπτυξης ιχθυολογικού πολυμετρικού δείκτη για την εκτίμηση της οικολογικής ποιότητας φυσικών λιμνών στο πλαίσιο εκπόνησης διδακτορικής διατριβής που χρηματοδοτείται από τη ΓΓΕΤ (Πετρίκη, αδημοσίευτα δεδομένα). Έχουν πραγματοποιηθεί δειγματοληψίες ψαριών σε 11 φυσικές λίμνες (Αμβρακία, Βεγορίτιδα, Βόλβη, Ζάζαρη, Καστοριάς, Λυσιμαχία, Μικρή Πρέσπα, Οζερός, Παμβώτιδα, Πετρών και Χειμαδίτιδα). Τα ψάρια αναγνωρίστηκαν σε επίπεδο είδους και εκτιμήθηκαν >100 μετρικές που αφορούν στις παραμέτρους που προτείνονται από την Οδηγία 2000/60/ΕΚ. Επιπλέον έγινε εκτίμηση των πιέσεων που ασκούνται σε επίπεδο λεκάνης απορροής (π.χ. χρήσεις γης, ρυπαντικά φορτία) και σε επίπεδο λίμνης (π.χ. ένταση αλιείας), καθώς και καταγραφή παραμέτρων που αφορούν στη μορφομετρία, τη γεωγραφική θέση, το κλίμα και τη γεωλογία των υπό διερεύνηση λιμνών. Με κατάλληλη στατιστική επεξεργασία θα γίνει η επιλογή των τελικών παραμέτρων και πιέσεων που θα χρησιμοποιηθούν για την ανάπτυξη του δείκτη. H συσχέτιση των μετρικών με τις επιλεγμένες ανθρωπογενείς πιέσεις και περιβαλλοντικές παραμέτρους, καθώς και ο καθορισμός των συνθηκών αναφοράς θα γίνει με τη χρήση μοντέλων. H συγκεκριμένη προσέγγιση δεν απαιτεί την προταξινόμηση των λιμνών σε τύπους. Αναλυτικότερα, μετά από βηματική παλλινδρόμηση της συσχέτισης κάθε μετρικής με τις περιβαλλοντικές παραμέτρους και τις πιέσεις θα προκύψει το τελικό μοντέλο της μετρικής, το οποίο, εφόσον δίνει ισχυρή συσχέτιση με κάποια πίεση, θα αξιολογηθεί ως προς την καταλληλότητά του για να συμπεριληφθεί στον τελικό δείκτη. Για τον καθορισμό των συνθηκών αναφοράς θα χρησιμοποιηθεί η μέθοδος αναδρομής στο παρελθόν (Launois et al., 2011; Argillier et al., 2013). Συγκεριμένα στα τελικά μοντέλα των μετρικών θα μηδενιστούν ή θα ελαχιστοποιηθούν οι πιέσεις, δίνοντας τη θεωρητική τιμή της μετρικής σε αδιατάρακτες συνθήκες. Συνεπώς θα είναι δυνατή η εκτίμηση της απόκλισης από τις συνθήκες αναφοράς καθώς και των κλασμάτων οικολογικής ποιότητας (Ecological Quality Ratio, EQR). Απώτερος σκοπός είναι η ανάπτυξη πολυμετρικού ιχθυοδείκτη πενταβάθμιας κλίμακας όπως ορίζει η Οδηγία 2000/60/ΕΚ. 26

27 Θεωρείται απαραίτητη η ένταξη της παρακολούθησης της ιχθυοπανίδας λιμνών στο Εθνικό Πρόγραμμα Παρακολούθησης ώστε τα αποτελέσματα που θα προκύψουν να μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την αναπροσαρμογή και επέκταση του δείκτη σε περισσότερα λιμναία συστήματα της χώρας. Η διαδικασία θα ολοκληρωθεί με την υποβολή του δείκτη για διαβαθμονόμηση. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ ARGILLIER C., CAUSSE S., GEVREY M., PEDRON S., DE BORTOLI J., BRUCET S., EMMRICH M., JEPPESEN E., LAURIDSEN T., MEHNER T., OLIN M., RASK M., VOLTA P., WINFIELD I.J., KELLY F., KRAUSE T., PALM A. & HOLMGREN K., Development of a fish-based index to assess the eutrophication status of European lakes. Hydrobiologia, 704(1): CEN, EN 14757: Water quality - Sampling of fish with multimesh gillnets. European Committee for Standardization, Brussels, 27 pp. EC, Directive 2000/60/EC of the European Parliament and of the Council of 23 October 2000 establishing a framework for Community action in the field of water policy. Official Journal of the European Communities, L 327: LAUNOIS L., VESLOT J., IRZ P. & ARGILLIER C., Development of a fish-based index (FBI) of biotic integrity for French lakes using the hindcasting approach. Ecological Indicators, 11(6): POIKANE S., BIRK S., BÖHMER J., CARVALHO L., DE HOYOS C., GASSNER H., HELLSTEN S., KELLY M., LYCHE SOLHEIM A., OLIN M., PALL K., PHILLIPS G., PORTIELJE R., RITTERBUSCH D., SANDIN L., SCHARTAU A.K., SOLIMINI A.G., VAN DEN BERG M., WOLFRAM G. & VAN DE BUND W., A hitchhiker s guide to European lake ecological assessment and intercalibration. Ecological Indicators, 52:

28 Ο ρόλος του υδρομετεωρολογικού δικτύου της ΔΕΗ/ ΔΥΗΠ στα πλαίσια των οδηγιών 2000/60 και 2007/60. Δυνατότητες - Προοπτικές Γιάννης Κουβόπουλος ΔΕΗ/Διεύθυνση Υδροηλεκτρικής Παραγωγής Ιστορικό και αντικείμενο του Τομέα Υδρολογίας (ΤΥΔ) Ο Τομέας Υδρολογίας της Διεύθυνσης Υδροηλεκτρικής Παραγωγής της ΔΕΗ αριθμεί, με διάφορα κατά καιρούς ονόματα, πεντέμισι δεκαετίες συνεχούς ζωής και λειτουργίας επάνω στο αντικείμενο της παρακολούθησης των ποσοτικών χαρακτηριστικών των εσωτερικών υδάτων, που κατ αρχήν εμπίπτουν στα ενδιαφέροντα της ΔΕΗ, και της αξιοποίησης των συλλεγόμενων δεδομένων με την εκπόνηση υδρολογικών μελετών. Ο ΤΥΔ διαθέτει ένα δίκτυο που σήμερα αποτελείται από 39 υδρομετρικούς σταθμούς ποταμών και 179 βροχομετρικούς και μετεωρολογικούς σταθμούς σε ορεινές περιοχές της χώρας. Για το σύνολο των 218 σταθμών απασχολεί 192 παρατηρητές από τον τοπικό πληθυσμό. Το προσωπικό του ΤΥΔ, έχει περιοριστεί σήμερα, χωρίς να ανανεωθεί, σε 20 άτομα, μέγεθος που κρίνεται ως εξαιρετικά ελλιπές για το συγκεκριμένο έργο. Η δε ετήσια δαπάνη του ανέρχεται, μετά την εφαρμογή μέτρων λιτότητας, σε περίπου ευρώ. Ιστορικό δραστηριοποίησης του ΤΥΔ στη διαχείριση των νερών Ο ΤΥΔ από τον τρόπο σύστασής του, βρέθηκε στην προνομιακή, και μοναδική για υδρολογική Υπηρεσία, θέση να μπορεί να συνδέει τις δύο βασικές δραστηριότητες, τη λήψη δεδομένων πεδίου και την επεξεργασία και μελέτη τους, κάτω από ενιαίο σχήμα. Ως αποτέλεσμα, δημιουργήθηκε ένα αξιόπιστο δίκτυο, αναπτύχθηκε αξιόλογη υδρολογική εμπειρία και παράχθηκε ένα πλήθος υδρολογικών μελετών. Παράλληλα, ο ΤΥΔ είχε ευρύτερη προσφορά στη διαχείριση και προστασία των εσωτερικών υδάτων, μέσω συμμετοχής σε επιτροπές, Ο.Ε., διαβουλεύσεις, γνωμοδοτήσεις, όπως: Διακρατική συνεργασία (Αώος, Νέστος, Έβρος) ΕΤΥΜΠ ΥΔΡΟΣΚΟΠΙΟ Διαβούλευση 2000/60 Ο.Ε. Guidance Document HMWB Πιλοτική μελέτη για τον Νέστο Προδιαγραφές για ΜΥΗΕ (ΥΠΑΝ/12160/1999) Ο.Ε. για εναρμόνιση νομοθεσίας με Οδηγία 2007/60 Γνωμοδοτική Επιτροπής Υδάτων ΚΥΥ (ΕΓΥ) Υποστήριξη εκπόνησης ΣΔ ΠΛΑΠ (δεδομένα, πληροφορίες, διαβούλευση) Online δεδομένα προς ΓΓΠΠ κάθε αντιπυρική περίοδο (δασικές πυρκαγιές) Δεδομένα, πληροφορίες, γνωμοδοτήσεις για τα ΣΔ Πλημμυρικού Κινδύνου JointWaterS (Ελληνο-Αλβανική συνεργασία παρακολούθησης ποσοτικών και Φ/Χ παραμέτρων π. Αώου) Υδρομετρήσεις για το Εθνικό Δίκτυο Ποσοτικής Παρακολούθησης (ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ) Τρέχουσες δραστηριότητες στη διαχείριση των νερών Παρά την αποστελέχωση των τελευταίων ετών, εξακολουθεί η συντήρηση και λειτουργία των δικτύων σε όσο καλύτερη κατάσταση επιτρέπουν οι περιστάσεις. Σκοπός είναι να εξακολουθήσει να τροφοδοτείται ομαλά η ΔΕΗ, πρώτα από όλα, και στη συνέχεια η Πολιτεία, το επιστημονικό και ακαδημαϊκό κοινό και οι μελετητές, με αξιόπιστα στοιχεία, και κυρίως υδρομετρικά όπου εντοπίζεται το μεγαλύτερο πρόβλημα. Στα πλαίσια του υδρομετρικού του έργου, ο Τομέας συνεχίζει τη συνεργασία με το ΙΕΒ σε επτά υδρομετρικούς σταθμούς της ΔΕΗ, στα πλαίσια του Εθνικού Δικτύου Ποσοτικής Παρακολούθησης. Στους σταθμούς αυτούς διεξάγονται τακτικές υδρομετρήσεις (μια ανά μήνα) και τα αναλυτικά δεδομένα τους αποστέλλονται στο ΙΕΒ. Μετά την ολοκλήρωση του έργου JointWaterS, ο ΤΥΔ διατηρεί την ευθύνη λειτουργίας των εγκατεστημένων τηλεμεταδοτικών σταθμών έτσι ώστε να μπορούν να διαμοιράζονται τα δεδομένα τους σε πραγματικό χρόνο οι συμμετέχοντες φορείς (Αλβανικές Υπηρεσίες, Δ/νση Υδάτων Ηπείρου, ΕΚΒΥ). Στα πλαίσια των μελετών κατάρτισης Σχεδίων Διαχείρισης Πλημμυρικού Κινδύνου, έχει αναλάβει την ψηφιοποίηση των καταγραφικών δεδομένων του και την εισαγωγή τους στην ΕΤΥΜΠ για την περίοδο 1997 έως

29 Οδηγία 2000/60 (ΟΠΥ) Ανάγκες και δυνατότητες Ως γνωστόν, η ΟΠΥ επιδιώκει την «καλή οικολογική κατάσταση» όλων των επιφανειακών υδατικών συστημάτων (Υ.Σ.), μέσα στα οποία συμπεριλαμβάνονται τα ποτάμια κυρίως, αλλά και οι λίμνες, όπου επικεντρώνεται το ενδιαφέρον του ΤΥΔ. Η δε οικολογική κατάσταση προσδιορίζεται από βιολογικά, Φ/Χ και υδρομορφολογικά ποιοτικά στοιχεία. Η υδρομορφολογία ειδικά, είναι σημαντική τόσο για τον προσδιορισμό της υψηλής κατάστασης των Υ.Σ., όσο και για τη διερεύνηση των αιτίων που Υ.Σ. αποτυγχάνουν να φθάσουν σε καλή κατάσταση. Ο προσδιορισμός της υδρομορφολογικής κατάστασης των ποταμών (και λιμνών) προϋποθέτει τον προσδιορισμό των μορφολογικών συνθηκών και του υδρολογικού καθεστώτος αυτών. Για το τελευταίο, η Οδηγία στο Παράρτημα V και το Guidance Document No. 7, υποδεικνύουν την υποχρεωτική παρακολούθηση της ποσότητας και της δυναμικής της ροής, λαμβάνοντας υπόψη ιστορικές ροές, προσομοιωμένες ροές, ροές σε πραγματικό χρόνο, την επιφανειακή απορροή κ.ά. Είναι επομένως προφανής η σημασία της υδρολογικής παρακολούθησης για την ΟΠΥ. Η ερμηνεία της κλιματικής μεταβλητότητας, των δεδομένων ποιότητας των νερών και της βιολογικής κατάστασης, όπως και η διαχείριση των υδατικών πόρων, είναι αδύνατες χωρίς την υδρολογική θεώρηση η οποία πρέπει να βασίζεται σε συστηματικά, μακρόχρονα και αξιόπιστα υδρολογικά δεδομένα. Στο σημείο αυτό, οι δυνατότητες προσφοράς του ΤΥΔ είναι σημαντικές, δοθέντος ότι στην αποστολή του περιλαμβάνεται η παρακολούθηση υδρομετρικών (Υ/Μ) σταθμών, με συχνότητες δειγματοληψίας κατάλληλες για την απόδοση των δυναμικών χαρακτηριστικών της ροής. Η παρακολούθηση αυτή συνίσταται σε συστηματικές υδρομετρήσεις, σε συνδυασμό με τη συνεχή καταγραφή της στάθμης ποταμών, καταλήγει δε στην παραγωγή χρονοσειρών της στάθμης και της παροχής των ποταμών. Ειδικότερα κατά τις υδρομετρήσεις μετράται η υγρή διατομή των ποταμών και η μέση ταχύτητα για τον υπολογισμό της παροχής. Σημειώνεται ότι, εκτός των λοιπών πληροφοριών που παράγουν, οι παράμετροι αυτές έχουν από μόνες τους οικολογικό ενδιαφέρον (π.χ. στο River Habitat Survey). Εκτός των κατά τα ανωτέρω συστηματικών υδρομετρήσεων οι οποίες διεξάγονται βάσει προγράμματος και με εξειδικευμένο εξοπλισμό (Εικ. 1 & 2), ο ΤΥΔ μπορεί να εκτελεί (κατόπιν σχετικού αιτήματος) και έκτακτες υδρομετρήσεις όταν χρειάζεται για οικολογική αναγνώριση, σε Υ/Μ σταθμούς ή και σε θέσεις/ποταμούς οικολογικού ενδιαφέροντος, εκτός δικτύου, ιδιαίτερα κατά την περίοδο των χαμηλών ροών. Εικ. 1: Εγκατάσταση σταθμηγραφικού ραντάρ υψηλής ακρίβειας στον Καλαρρύτικο (Μονή Κηπίνας). Ο οικίσκος αριστερά στεγάζει το βαρούλκο κίνησης των οργάνων για υδρομέτρηση από ανάρτηση. Εικ. 2: Υδρομέτρηση με Acoustic Doppler Current Profiler στον π. Ταυρωπό (θ.μ. Βίνιανη) - επίδειξη νέας τεχνο λογίας. Η παρακολούθηση της στάθμης των ποταμών, η οποία διεξάγεται ανελλιπώς και σε συνεχή βάση στους περισσότερους Υ/Μ σταθμούς του ΤΥΔ, εκτός από απαραίτητη για τον υπολογισμό της παροχής μέσω των καμπυλών στάθμης-παροχής, είναι από μόνη της σημαντική από οικολογική άποψη. Οι μετρήσεις της στάθμης γίνονται μέσω συμβατικών σταθμηγράφων, πιεζομετρικών αισθητήρων, υπερηχητικών αισθητήρων (Εικ. 1) κ.τ.λ., με υψομετρική εξάρτιση από κατάλληλους σταθμημετρικούς πήχεις και repères. Η προστασία, βαθμονόμηση και συντήρηση των οργάνων αυτών είναι εγγυημένη και πραγματοποιείται από μόνιμους τοπικούς παρατηρητές και εξειδικευμένα συνεργεία υδρομετρητών. 29

30 Από τις ανωτέρω μετρήσεις, οι οποίες ευρίσκονται όχι απλώς μέσα στις δυνατότητες, αλλά στην ίδια την πρακτική του ΤΥΔ, προκύπτουν διάφορα προϊόντα οικολογικού ενδιαφέροντος: Εποχιακές στατιστικές, συνήθως μέσες εποχιακές ή μέσες μηνιαίες τιμές (π.χ. μέσο ετήσιο υδρογράφημα). Κατάλληλα ποσοστημόρια μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να διαπιστωθεί η εποχικότητα χαμηλών ή υψηλών ροών (Εικ. 3). Ανάλυση συχνοτήτων. Με αυτήν γίνεται εκτίμηση της πιθανότητας επεισοδίων χαμηλών παροχών δοθείσας διάρκειας και μεγέθους, δια της προσαρμογής κατάλληλης πιθανοτικής κατανομής ακροτάτων. Ομοίως, εκτίμηση πιθανότητας υπέρβασης πλημμυρικών γεγονότων. Η ανάλυση χρονοσειρών μπορεί να αποκαλύψει τάσεις και περιοδικότητες σημαντικών χαρακτηριστικών μεγεθών (π.χ. μέσες ετήσιες παροχές). Βρίσκει εφαρμογή στην έρευνα της κλιματικής αλλαγής και μεταβλητότητας και στην ανίχνευση ανθρωπογενών πιέσεων (Εικ. 4). Καμπύλες διάρκειας παροχών, δια των οποίων αναγνωρίζονται χαρακτηριστικά των λεκανών απορροής (Εικ. 5). Τα χαρακτηριστικά αυτά αναφέρονται στο κλίμα, τη φυσιογραφία της λεκάνης, τη φυτοκάλυψη, τη συνεισφορά των υπογείων νερών στην απορροή, τη συνεισφορά της άμεσης απορροής, την αποθήκευση νερού στη λεκάνη (π.χ. με χιονοκάλυψη) κ.ά. Εικ. 3: Εποχικές στατιστικές: Μέσο ετήσιο υδρογράφημα μηνιαίων παροχών π. Αχελώου στο Αυλάκι. Εικ. 4: Χρονοσειρά μέσης ετήσιας παροχής, τάσεις και περιοδικότητες. 30