Η χρήση των σατιρικών σκίτσων στην περιβαλλοντική εκπαίδευση: Το φαινόµενο του θερµοκηπίου

Transcript

1 Ευάγγελος Ι. Μανωλάς Επίκουρος Καθηγητής Τµήµα Δασολογίας και Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων Δηµοκρίτειο Πανεπιστήµιο Θράκης Πανταζίδου Ορεστιάδα Walter Leal Filho Professor Head of Environment and Biotechnology TuTech Harburger Schlossstrasse Hamburg Η χρήση των σατιρικών σκίτσων στην περιβαλλοντική εκπαίδευση: Το φαινόµενο του θερµοκηπίου Abstract The diversity of learning styles which characterizes students in higher education, makes it necessary for teachers to constantly look for variety in the methods they use with a view to both, raising and up-keeping the interest of the students. Fully engaging students to be actively involved in their own learning seems to be a task best achieved through active -rather than passive- learning approaches. Active learning can enhance motivation, increase inquisitiveness, facilitate retention of material, improve classroom performance, and foster development of critical thinking skills. This paper puts forward an active learning approach regarding the use of cartoons in environmental education. Cartoons, by definition, purpose and techniques used, are particularly useful as teaching / learning media. Following presentation of a system of basic rules for effectively using cartoons in the teaching / learning process, an effort is made to apply this system of rules to a cartoon depicting the issue of the greenhouse effect. Despite its focus on a particular environmental issue, this paper may prove useful to other environmental matters, other subjects linked or not linked to the natural environment, and even to life itself. Εισαγωγή Η ποικιλία τεχνοτροπιών µάθησης που χαρακτηρίζει τους σπουδαστές στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύµατα επιβάλλει στους διδάσκοντες τη χρησιµοποίηση διαφορετικών µεθόδων διδασκαλίας (Leal Filho 1996, Biggs 1999, Sprau 2001). Επιπλέον, αποτελεσµατική µάθηση σηµαίνει χρήση ενεργητικών και όχι παθητικών µαθησιακών προσεγγίσεων. Στην ενεργητική µάθηση οι εκπαιδευόµενοι δεν είναι απλά αποδέκτες πληροφόρησης αλλά και συµµετέχουν και πράττουν (McKeachie 2001). Δηλαδή, πρέπει να δίνεται στους σπουδαστές η δυνατότητα να διαβάζουν, να ακούν, να βλέπουν, να εκφράζονται και να πράττουν. Έρευνες που έχουν διεξαχθεί προτείνουν ότι η χρήση τεχνικών ενεργητικής µάθησης έχει πολλά πλεονεκτήµατα: µπορεί να δηµιουργήσει περισσότερα κίνητρα για µάθηση, να αυξήσει την περιέργεια, να διευκολύνει τη συγκράτηση πληροφόρησης, να βελτιώσει την επίδοση στο µάθηµα και να καλλιεργήσει την ανάπτυξη δεξιοτήτων κριτικής σκέψης (π.χ. Δερβίσης 1998). Η εργασία αυτή µε τίτλο The use of cartoons in environmental education: a case study of a learning approach δηµοσιεύτηκε πρώτη φορά στο περιοδικό Discursos, Special Issue, 2004, σελ

2 Επίσης, από έρευνες που έχουν διεξαχθεί προκύπτει ότι όταν οι εκπαιδευόµενοι θεωρήσουν τη µάθηση ως σηµαντική, τότε αρχίζουν να προσδίδουν ιδιαίτερη αξία στο ζήτηµα της δια βίου εκπαίδευσης για επαγγελµατικούς και προσωπικούς σκοπούς (Hartman 1995). Μια τέτοια στάση είναι ιδιαίτερα σηµαντική: Μετά την αποφοίτησή τους τα περισσότερα άτοµα θα βασίζονται για την ενηµέρωσή τους στα µέσα µαζικής επικοινωνίας στα οποία τα σατιρικά σκίτσα αποτελούν και πιθανότατα θα συνεχίσουν να αποτελούν βασικό χαρακτηριστικό γνώρισµα. Κατά συνέπεια, οι σπουδαστές πρέπει να αποκτήσουν δεξιότητες αποκωδικοποίησης των εικόνων που δέχονται γιατί η προσέγγιση και η ερµηνεία του µέσου καθορίζουν και το είδος του µηνύµατος που θα λάβουν και το οποίο µπορεί στη συνέχεια να καθοδηγήσει τον τρόπο δράσης τους. Για να ενθαρρύνει την επίτευξη των παραπάνω στόχων στην περιβαλλοντική εκπαίδευση, η εργασία αυτή προτείνει µια προσέγγιση ενεργητικής µάθησης µε χρήση σατιρικών σκίτσων. Μετά την παρουσίαση ενός συστήµατος βασικών κανόνων για την αποτελεσµατική χρήση σατιρικών σκίτσων στη διδακτική / µαθησιακή διαδικασία, η εργασία επιχειρεί να εφαρµόσει αυτό το σύστηµα κανόνων σε ένα σατιρικό σκίτσο που αναφέρεται στο φαινόµενο του θερµοκηπίου. Σατιρικά σκίτσα Ο όρος σατιρικό σκίτσο σηµαίνει αυτοδύναµες εικονογραφήσεις, µε ή χωρίς λεζάντα, και εικονογραφηµένα αναγνώσµατα σε συνέχειες ταχείας ολοκλήρωσης (Doring 2000). Τα σατιρικά σκίτσα αποτελούν ισχυρότατο µέσο κοινωνικού και πολιτικού σχολιασµού. Μπορεί να είναι αλλά µπορεί και να µην είναι αστεία. Τα σατιρικά σκίτσα µπορούν να προβάλλουν όλα τα ελαττώµατα και αρετές που συνδέονται µε µια συγκεκριµένη προσωπικότητα ή γεγονός. Μπορεί να αποδειχθούν ιδιαίτερα αποτελεσµατικά στην επισήµανση των ειρωνειών που περιβάλλουν τη ζωή µας. Μπορεί να είναι δηκτικά όσον αφορά σχολιασµό κάποιου κοινωνικού ζητήµατος ή προσώπου ( Using cartoons to teach social studies 1999). Τα σατιρικά σκίτσα επιδιώκουν την προβολή συγκεκριµένων απόψεων µέσα από τη χρήση των τεχνικών του συµβολισµού και της υπερβολής (Doring 2000). Στα σατιρικά σκίτσα τα σύµβολα χρησιµοποιούνται για να εκφράσουν ιδέες, να εξηγήσουν έννοιες ή να µεταφέρουν συναίσθηµα. Τα σύµβολα µπορεί να είναι οτιδήποτε: ζώα, αντικείµενα, λέξεις, χρώµατα ή σχέδια. Υπερβολή σηµαίνει µεγαλοποίηση πραγµάτων και καταστάσεων. Η υπερβολή στα σατιρικά σκίτσα µπορεί να έχει διάφορες µορφές όπως διόγκωση των χαρακτηριστικών του προσώπου διακεκριµένων ατόµων ή παρουσίαση ενός προβλήµατος ή ζητήµατος ως χειρότερου απ ότι πραγµατικά είναι. Τα σατιρικά σκίτσα, κατά συνέπεια, µπορούν από τη φύση τους να εξυπηρετήσουν σηµαντικούς διδακτικούς / µαθησιακούς στόχους. Είναι απαραίτητη η ύπαρξη µιας καλής συλλογής κατάλληλων σατιρικών σκίτσων πράγµα που µε υποµονή και προσπάθεια µπορεί να επιτευχθεί. Πηγές για σατιρικά σκίτσα αποτελούν εφηµερίδες, περιοδικά ή εικονογραφηµένα µυθιστορήµατα. Υπάρχουν επίσης βιβλία µε σατιρικά σκίτσα καθώς πολλοί σκιτσογράφοι ενδιαφέρονται για τη συγκεντρωτική δηµοσιοποίηση του έργου τους. Επιπλέον, σηµαντική πηγή αναζήτησης σατιρικών σκίτσων αποτελεί και το διαδίκτυο. Βασικοί κανόνες αξιοποίησης των σατιρικών σκίτσων στη διδασκαλία και µάθηση Οι βασικοί κανόνες αξιοποίησης των σατιρικών σκίτσων στη διδασκαλία και µάθηση είναι οι εξής: Σηµείο αναφοράς κάθε εκπαιδευτικής δραστηριότητας αποτελεί η διατύπωση των στόχων της δραστηριότητας αυτής. Το βασικό ερώτηµα που πρέπει να θέτει ο διδάσκων στον εαυτό του είναι «Τι πρέπει να µπορούν να κάνουν οι σπουδαστές στο τέλος µιας δραστηριότητας;» Οι στόχοι πρέπει να διατυπώνονται µε σαφήνεια και συντοµία. Η διατύπωση των στόχων µιας δραστηριότητας αποτελεί το 25% της επιτυχίας της προσπάθειας αυτής (Module 2: Helping People to Learn 1991). Δεν πρέπει να επιδεικνύονται πολλά σατιρικά σκίτσα. Μερικά καλά επιλεγµένα σκίτσα είναι περισσότερο αποτελεσµατικά απ ότι ο βοµβαρδισµός σκίτσων. Αρκεί ένα σατιρικό σκίτσο για κάθε ένα από τα κύρια σηµεία που πρέπει να θιχθούν (Module 2: Helping People to Learn 1991).

3 Κάθε σατιρικό σκίτσο πρέπει να συνοδεύεται από λεκτική επεξήγηση του περιεχοµένου του. Στην επεξήγηση αυτή πρέπει να συµπεριλαµβάνεται η διασαφήνιση νέων όρων, εννοιών, αρχών κλπ., που πιθανότατα είναι άγνωστες στο ακροατήριο (Goldsmid and Wilson 1980, Module 2: Helping People to Learn 1991). Κάθε είδους προφορική επεξήγηση είναι σηµαντικό να ακολουθείται από συζήτηση για το πως το ακροατήριο µπορεί να ωφεληθεί από την επίδειξη του σατιρικού σκίτσου και τη λεκτική επεξήγηση που ακολούθησε. Σηµαντική προϋπόθεση για την επιτυχία της συζήτησης αυτής αποτελεί η ποιότητα των ερωτήσεων που χρησιµοποιούνται. Οι καλές ερωτήσεις είναι σαφείς, σύντοµες, χρησιµοποιούν γλώσσα προσιτή, προκαλούν τη σκέψη και προωθούν την αξιοποίηση της πληροφόρησης που παρέχεται (Good and Brophy 1973). Μετά το τέλος της συζήτησης µέσα στην τάξη είναι σηµαντικό να προταθούν στους σπουδαστές ερωτήσεις ή δραστηριότητες ενδυνάµωσης των πρώτων εντυπώσεων από τη συγκεκριµένη εκπαιδευτική διαδικασία. Υπάρχει, εποµένως, αναγκαιότητα για ερωτήσεις και δραστηριότητες που θα υποβοηθούν στη σύνδεση παλαιότερης και νέας γνώσης και στην αξιοποίηση της εµπειρίας που υπάρχει για να προχωρήσει το άτοµο σε νέους ορίζοντες. Η εκπαίδευση έχει ως στόχο όχι µόνο να επεκτείνει τους γνωσιολογικούς ορίζοντες του σπουδαστή, αλλά και να τον βοηθήσει να αποκτήσει δεξιότητες συνεχούς αυτοµόρφωσης (Θεοφιλίδης 1988). Μια εφαρµογή: Το φαινόµενο του θερµοκηπίου Σατιρικό σκίτσο Το σχήµα 1 απεικονίζει το φαινόµενο του Θερµοκηπίου (TERI). Στόχοι Εισαγωγή στην έννοια του φαινοµένου του θερµοκηπίου Εξέταση και ερµηνεία του σατιρικού σκίτσου Κατανόηση µιας άποψης Δηµιουργία ερεθισµάτων για σκέψη Συζήτηση των διαστάσεων του φαινοµένου του θερµοκηπίου Σχήµα 1 Σατιρικό σκίτσο που εικονογραφεί το φαινόµενο του θερµοκηπίου Το παραπάνω σατιρικό σκίτσο, κάνοντας χρήση ενός µικρού αριθµού οπτικών στοιχείων, επιτυγχάνει τη µετάδοση µεγάλης ποσότητας πληροφόρησης. Το σκίτσο εισάγει αποτελεσµατικά την έννοια του φαινοµένου του θερµοκηπίου όπως αυτή είναι ευρέως γνωστή: καθίσταται σαφές ότι ενώ η ενέργεια του ήλιου φτάνει στη γη, ένα ποσοστό από την ενέργεια αυτή απορροφάται από ένα «στρώµα αερίου» (µοιάζει µε σύννεφο) το οποίο, µε τη σειρά του, προκαλεί αύξηση της θερµοκρασίας της γης. Η γη απεικονίζεται µε τρόπο ανθρωπόµορφο, ενέργεια που µπορεί να θεωρηθεί ότι συµβολίζει αυτόν που ευθύνεται για το ζήτηµα αυτό, τον άνθρωπο. Ο καπνός που βγαίνει

4 από τα αυτιά-καπνοδόχους µπορεί να θεωρηθεί ότι συµβολίζει την άνοδο της θερµοκρασίας της γης ή / και αέρια όπως διοξείδιο του άνθρακα ή µεθάνιο τα οποία θεωρείται ότι προκαλούν το φαινόµενο του θερµοκηπίου όταν απελευθερώνονται στην ατµόσφαιρα. Τα δάκρυα-σταγόνες µπορεί να θεωρηθεί ότι συµβολίζουν τις ανεπιθύµητες συνέπειες του φαινοµένου του θερµοκηπίου και, ιδιαίτερα, την τήξη των πολικών πάγων. Τα δάκρυασταγόνες, η έκφραση πόνου στο πρόσωπο της γης-ανθρώπου και η τοποθέτηση των χεριών µπορεί να θεωρηθεί ότι συµβολίζουν τον πόνο και την απόγνωση που θα βιώσει η γηανθρωπότητα, π.χ., εξάπλωση ασθενειών που ανθούν σε θερµότερα κλίµατα, όπως ελονοσία, κίτρινος πυρετός, εγκεφαλίτιδα και χολέρα (Enger and Smith 2000), αλλαγές στα πρότυπα βροχόπτωσης, οι οποίες θα µπορούσαν να µετατρέψουν µεγάλες καλλιεργήσιµες εκτάσεις σε περιοχές ξηρασίας, µείωση της παραγωγής τροφής σε πολλές χώρες, κάλυψη µε νερό πολλών παράκτιων περιοχών, µεγάλου µεγέθους δασικές πυρκαγιές που θα έχουν ως αποτέλεσµα την καταστροφή των ενδιαιτηµάτων ειδών άγριας πανίδας και την απελευθέρωση στην ατµόσφαιρα µεγάλων ποσοτήτων διοξειδίου του άνθρακα, µείωση της βιοποικιλότητας, µια και η καταστροφή των δασών σε τόσο µεγάλη κλίµακα µπορεί να προκαλέσει µαζική εξαφάνιση ειδών που δεν θα καταφέρουν να µεταναστεύσουν σε άλλες περιοχές, µεγάλες µετακινήσεις ανθρώπινου πληθυσµού µε όλα τα πολιτικά, κοινωνικά και οικονοµικά προβλήµατα που µια τέτοια αλλαγή µπορεί να προκαλέσει (Miller 1999). Όµως, τα παραπάνω αποτελούν µόνο µια άποψη για τις συνέπειες του φαινοµένου του θερµοκηπίου. Έχοντας ερµηνεύσει τα σύµβολα που χρησιµοποιήθηκαν για να εκφράσουν τον πόνο και την απόγνωση που η γη-ανθρωπότητα θα βιώσει ως αποτέλεσµα του φαινοµένου του θερµοκηπίου, είναι σηµαντικό να επισηµανθεί ότι τέτοιοι συµβολισµοί µπορεί να είναι υπερβολές. Δεν δέχονται όλοι οι επιστήµονες την παραπάνω άποψη για τις συνέπειες του φαινοµένου του θερµοκηπίου. Για παράδειγµα, η γνώµη ότι η τήξη των πολικών πάγων θα προκαλέσει άνοδο της στάθµης της θάλασσας δεν είναι κάτι που δεν αµφισβητείται. Έχει επίσης προταθεί ότι η θέρµανση της ατµόσφαιρας θα επιταχύνει την κυκλοφορία του αέρα, την αύξηση των κατακρηµνισµάτων στους πόλους, τη χιονόπτωση και το σχηµατισµό πάγων στους πόλους (Sullivan 1991). Μια άλλη άποψη είναι ότι εξαιτίας της υπερθέρµανσης του πλανήτη θα σηµειωθεί αύξηση στα φύκη των ωκεανών. Τα φύκη θα απορροφούν περισσότερο διοξείδιο του άνθρακα µειώνοντας κατ αυτόν τον τρόπο τη συγκέντρωση του διοξειδίου του άνθρακα στην ατµόσφαιρα προκαλώντας εκ νέου µείωση της θερµοκρασίας (Botkin and Keller 2000). Άλλοι επιστήµονες διατείνονται ότι αλλαγές στην παγκόσµια θερµοκρασία συνέβαιναν καθ όλη τη διάρκεια της ιστορίας της γης. Επιπλέον, οι υψηλότερες συγκεντρώσεις διοξειδίου του άνθρακα στην ατµόσφαιρα θα επιταχύνουν την ανάπτυξη των φυτών, γεγονός που θα προκαλέσει µείωση της θερµοκρασίας και πάλι. Ακόµη, άλλοι επιστήµονες επισηµαίνουν ότι η αύξηση της θερµοκρασίας θα έχει ευεργετικά αποτελέσµατα στις καλλιέργειες µε αποτέλεσµα τη µείωση των τιµών των γεωργικών προϊόντων (Begley 1997, McDonald 1999). Ερωτήσεις για συζήτηση Τι συναισθήµατα σας δηµιουργεί το συγκεκριµένο σατιρικό σκίτσο; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας. Ποια η γνώµη σας για το µήνυµα(-τα) που περνάει το σκίτσο; Συµφωνείτε ή διαφωνείτε; Πότε απολαύσατε περισσότερο το συγκεκριµένο σκίτσο ως έργο τέχνης; Πριν ή µετά την ερµηνεία του; Αν έπρεπε να αλλάξετε κάτι στο συγκεκριµένο σκίτσο, τι θα αλλάζατε; Γιατί; Ερωτήσεις / δραστηριότητες προέκτασης Να επιλέξετε ένα σατιρικό σκίτσο που αναφέρεται στο φαινόµενο του θερµοκηπίου ή σε κάποια πλευρά του φαινοµένου αυτού. Ποια η άποψη του σκιτσογράφου; Να γράψετε ένα µικρό κείµενο που να εκφράζει τη συγκεκριµένη άποψη. Να επιλέξετε ένα άρθρο από εφηµερίδα (ή κάποια άλλη πηγή) που συζητά το φαινόµενο του θερµοκηπίου. Να σχεδιάσετε ένα σατιρικό σκίτσο που να αναφέρεται σε κάποια διάσταση του φαινοµένου αυτού.

5 Να επιλέξετε ένα σατιρικό σκίτσο µε λεζάντα που αναφέρεται στο φαινόµενο του θερµοκηπίου. Αφαιρέστε τη λεζάντα. Συντάξτε µια καλύτερη λεζάντα. Γιατί η δική σας λεζάντα είναι καλύτερη από αυτή του σκιτσογράφου; Να επιλέξετε ένα σατιρικό σκίτσο (µε ή χωρίς διάλογο, µε ή χωρίς λεζάντα) που αναφέρεται στο φαινόµενο του θερµοκηπίου ή σε κάποια πλευρά του φαινοµένου αυτού. Στη συνέχεια να διεξάγετε έρευνα για τους τρόπους µε τους οποίους ο άνθρωπος κατανοεί τον κόσµο που τον περιβάλλει, οπτικά ή λεκτικά, ή και τα δύο. Να εφαρµόσετε τις οποιεσδήποτε γνώσεις αποκτήσατε από την έρευνά σας στο σατιρικό σκίτσο που επιλέξατε. Συµπέρασµα Η ενεργητική µάθηση, σε αντίθεση µε την παθητική µάθηση, προωθεί την άµεση εµπλοκή των σπουδαστών στη µαθησιακή διαδικασία. Αυτό σηµαίνει ότι οι εκπαιδευόµενοι δεν είναι απλά αποδέκτες πληροφόρησης, αλλά και δέχονται πληροφορίες και συµµετέχουν και πράττουν. Η εργασία αυτή ασχολήθηκε µε τα σατιρικά σκίτσα ως µέσα πλήρους εµπλοκής των σπουδαστών στη µαθησιακή διαδικασία. Στην εργασία έγινε ιδιαίτερη αναφορά στην περίπτωση του φαινοµένου του θερµοκηπίου. Παρά τα πλεονεκτήµατά του, το σατιρικό σκίτσο ως µέσο διδασκαλίας και µάθησης από µόνο του δεν αρκεί. Κάθε σατιρικό σκίτσο πρέπει να συνοδεύεται από συγκεκριµένους στόχους, είναι σηµαντικό να χρησιµοποιείται ένα µόνο σατιρικό σκίτσο για κάθε ένα από τα κύρια θέµατα / σηµεία που θίγονται, κάθε σατιρικό σκίτσο πρέπει να ακολουθείται από σύντοµη επεξήγηση του περιεχοµένου του, η συζήτηση που θα ακολουθήσει πρέπει να υποστηρίζεται από κατάλληλες ερωτήσεις, ενώ στο τέλος της συγκεκριµένης εκπαιδευτικής δραστηριότητας είναι σηµαντικό να ανατίθενται στους εκπαιδευόµενους ερωτήσεις / δραστηριότητες που θα συνδέουν τη γνώση που αποκτήθηκε µε νέα γνώση και που θα προωθούν την απόκτηση δεξιοτήτων συνεχούς αυτοµόρφωσης. Βιβλιογραφία Ι. Ελληνόγλωσση Δερβίσης, Σ. Ν. (1998). Οι Μαθητές µιας Τάξης ως Κοινωνική Οµάδα και η Οµαδοκεντρική Διδασκαλία. Α Έκδοση. Αθήνα: Gutenberg. Θεοφιλίδης, Χ. (1988). Η Τέχνη των Ερωτήσεων. Τρίτη Έκδοση. Αθήνα: Εκδόσεις Γρηγόρη. ΙΙ. Ξενόγλωσση Begley, S. (1997). How to Beat the Heat. Newsweek. December 8, pp Biggs, J. (1999). Teaching for Quality Learning at University. SRHE & OU Press. Botkin, D. B.and Keller, E. A. (2000). Environmental Science: Earth as a Living Planet. Third Edition. New York: John Wiley and Sons, Inc. Doring, A. (2000). The Use of Cartoons as a Teaching and Learning Strategy. Available Enger, E. D. and Smith, B. F. (2000). Environmental Science: A Study of Interrelationships. Seventh Edition. Boston: McGraw Hill. Goldsmid, C. A. and Wilson, E. K. (1980). Passing on Sociology: The Teaching of a Discipline. Washington, D.C.: American Sociological Association / Teaching Resources Center.

6 Good, T. L. and Brophy, J. E. (1973). Looking in Classrooms. New York: Harper & Row. Hartman, V. F. (1995). Teaching and Learning Style Preferences: Transitions through Technology. VCCA Journal. Vol. 9, No. 2, pp Available Leal Filho, W., (Ed) (1996). Teacher Education about the Environment. Cranford: Parthenon Publishing. McDonald, M. (1999). Debate over How to Gauge Global Warming Heats Up Meeting of Climatologists, Chronicle of Higher Education. Vol. XLV No. 22, February 5, A17. McKeachie, W. (2001). Active Learning. Available Miller, T. G., Jr. (1999). Living in the Environment: Principles, Connections and Solutions. Vol. II, Peristeri: Ion. Module 2: Helping People to Learn (1991). Polytechnic of West London, Slough. Sprau, R. (2001). I Saw it in the Movies: Suggestions for Incorporating Film and Experiential Learning in the College History Survey Course. College Student Journal. Available Sullivan, W. (1991). Antarctic Ice Buildup. The New York Times. December 3, C5. The Greenhouse Effect. Tata Energy Research Institute (TERI). Available Using Cartoons to Teach Social Studies (1999). Available