Δηξήλεο - Γεσξγίαο Κ. Σξηθθαιηψηε (Α.Μ. 316) ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ

Transcript

1 ΑΡΗΣΟΣΈΛΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ ΣΜΖΜΑ ΔΠΗΣΖΜΩΝ ΠΡΟΥΟΛΗΚΖ ΑΓΩΓΖ ΚΑΗ ΔΚΠΑΗΓΔΤΖ ΓΗΑΣΜΖΜΑΣΗΚΟ - ΓΗΑΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΩΝ ΠΟΤΓΩΝ: «Φπρνπαηδαγσγηθή ηεο έληαμεο: έλα ζρνιείν γηα φινπο» ΚΑΣΔΤΘΤΝΖ: Φπρνπαηδαγσγηθέο ζπληζηψζεο ηεο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο «Πξνζεγγίδνληαο ηα δηθαηψκαηα ηνπ παηδηνχ, ππφ ην πξίζκα ησλ γνλέσλ: Γηεξεχλεζε ησλ ζηάζεσλ θαη απφςεσλ Ρνκά γνλέσλ, αλαθνξηθά κε ηα δηθαηψκαηα ηνπ παηδηνχ. Ζ πεξίπησζε ηνπ Γξνζεξνχ Ξάλζεο». ΓΗΠΛΩΜΑΣΗΚΖ ΔΡΓΑΗΑ Δηξήλεο - Γεσξγίαο Κ. Σξηθθαιηψηε (Α.Μ. 316) Δπιβλέπυν: Σζηξψλεο Υξήζηνο ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ 2016

2 Δςσαπιζηίερ Με ηελ νινθιήξσζε ηεο δηπισκαηηθήο απηήο εξγαζίαο, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ φζνπο θαη φζεο ζπλέδξακαλ κε νπνηνλδήπνηε ηξφπν ζην εγρείξεκά κνπ. Καηαξρήλ, νθείισ επραξηζηίεο εθ βάζνπο ςπρήο, ζηνλ θ. Υξήζην Σζηξψλε, Δπίθνπξν Καζεγεηή ηεο Θενινγηθήο ηνπ Α.Π.Θ, γηα ηε ζπλεπή επνπηεία θαη ηελ πνιχηηκε θαζνδήγεζή ηνπ, ζε φια ηα ζηάδηα ηεο εξγαζίαο κνπ. Σνλ επραξηζηψ αθφκε, γηα ηελ πίζηε ηνπ ζε εκέλα, ηε ζπλερή ελζάξξπλζε θαη ηελ ππνκνλή ηνπ. Οη δηαιέμεηο ηνπ θαη ην ζπγγξαθηθφ ηνπ έξγν, ιεηηνχξγεζαλ σο αθεηεξία γηα ηε δηάλνημε ησλ γλσζηηθψλ κνπ νξηδφλησλ θαη ηελ ελαζρφιεζή κνπ κε ην ζπγθεθξηκέλν εξεπλεηηθφ πεδίν. Δπίζεο, επραξηζηψ ζεξκά ην θίιν κνπ Αδέκ Δκπιηνχθ, γηα ηε ζπλδξνκή ηνπ ζην ζηάδην ηεο επηηφπηαο έξεπλαο. Αλέιαβε έλαλ πνιχ ζεκαληηθφ ξφιν, απηφλ ηνπ δηεξκελέα, ζηνλ νπνίν αληαπνθξίζεθε κε ππεπζπλφηεηα, ζηεξίδνληαο ηελ πξνζπάζεηά κνπ. Πάληα δηαζέζηκνο γηα εκέλα, αθηέξσζε αξθεηφ απφ ηνλ ειεχζεξν ρξφλν ηνπ, γηα ηηο επηζθέςεηο καο ζηνλ νηθηζκφ ηνπ Γξνζεξνχ. Θα ήζεια αθφκε λα επραξηζηήζσ, ηελ θνηλσληνιφγν Μαξίλα Βαθαινπνχινπ, ηα ζηειέρε ηνπ Ηαηξνθνηλσληθνχ Κέληξνπ Γξνζεξνχ θαη ηδηαηηέξσο ηελ θα. ηέιια Γηαιακά, γηα ηελ άςνγε ζπλεξγαζία καο. Φπζηθά, δε ζα κπνξνχζα λα κελ αλαθεξζψ ζηνπο θαηνίθνπο ηνπ Γξνζεξνχ θαη ηδηαίηεξα ζηε Ναθηέ, ηελ Κηκπαξηέ, ηε εξπήι, ηε εκξά θαη ηνλ Μπαξίο, απεπζχλνληάο ηνπο έλα κεγάιν επραξηζηψ, γηα ηελ εκπηζηνζχλε πνπ κνπ έδεημαλ θαη ηε ζεκαληηθή βνήζεηα πνπ κνπ πξνζέθεξαλ. Σέινο, επραξηζηψ ηνλ αθαλή ήξσα απηήο ηεο πξνζπάζεηαο, ηνλ άλδξα κνπ, ν νπνίνο κε πεξηζζή ππνκνλή θαη θαηαλφεζε, ππνζηήξημε θάζε κνπ βήκα, ζεβφκελνο ηνπο ζηφρνπο θαη ηα φλεηξά κνπ. 1

3 Πεπίλητη Σα δηθαηψκαηα ηνπ παηδηνχ είλαη κηα έλλνηα ζχκθπηε κε ηελ νηθνπκεληθή αλζξψπηλε θχζε. Απηφ ζεκαίλεη φηη ζεζκνζεηήζεθαλ γηα λα πξνζηαηεχνπλ ηε δσή θαη ηελ αμηνπξέπεηα ησλ παηδηψλ, αλεμαξηήησο θνηλσληθψλ-νηθνλνκηθψλ-πνιηηηζκηθψλ θαη άιισλ πιαηζίσλ. Ζ εζσηεξηθή αλνκνηνγέλεηα θαη νη θάζεηεο δηαθνξνπνηήζεηο εληφο ησλ θνηλνηήησλ ησλ Ρνκά είλαη αλακθηζβήηεηεο. Δληνχηνηο, νη Ρνκά παξνπζηάδνπλ αξθεηά θνηλά ζηνηρεία, ζε βαζηθέο πηπρέο ηεο θνηλσληθν-νηθνλνκηθήο ηνπο δσήο θαη ζηελ πνηφηεηα ησλ ζρέζεψλ ηνπο κε ηελ επξχηεξε θνηλσληθή εμσνκάδα, βηψλνληαο πνιπεπίπεδα ηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ. Ζ γξάθνπζα, κέζσ ηεο πνηνηηθήο έξεπλαο πεδίνπ, επηδηψθεη λα κειεηήζεη ηελ επίδξαζε θνηλσληθψλ-νηθνλνκηθψλ-ζεζκηθψλ-πνιηηηζκηθψλ παξαγφλησλ, ζηε δηακφξθσζε ησλ απφςεσλ, ζηάζεσλ θαη πξαθηηθψλ ησλ Ρνκά γνλέσλ, αλαθνξηθά κε βαζηθά δηθαηψκαηα ησλ παηδηψλ ηνπο. Ζ δηεξεχλεζε ηνπ πξίζκαηνο, ππφ ην νπνίν νη γνλείο ζθέθηνληαη θαη δξνπλ, ζπλζέηεη κηα πην νιηζηηθή, δνκναηηηαθή πξνζέγγηζε ηνπ δεηήκαηνο. Ζ κειέηε ηεο αλαγλψξηζεο ή απφξξηςεο θαη εθαξκνγήο ή παξάβιεςεο ησλ δηθαησκάησλ, ζε δηαθνξεηηθά πεδία δξάζεο, απνθηά ηδηαίηεξε δπλακηθή ζηε ζχγρξνλε πνιπεηεξνηηθή θνηλσλία. Ζ αλίρλεπζε ησλ πβξηδηθψλ ζρέζεσλ πνπ δνκνχληαη εληφο ησλ πιαηζίσλ απηψλ θαη ν ραξαθηήξαο, δεκνθξαηηθφο ή εμνπζηαζηηθφο, πνπ απηέο απνθηνχλ, απνηεινχλ ην εξκελεπηηθφ πιαίζην ηεο εθάζηνηε θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο. Λέμεηο θιεηδηά: δηθαηψκαηα ηνπ αλζξψπνπ, δηθαηψκαηα ηνπ παηδηνχ, θνηλσληθφο απνθιεηζκφο, Ρνκά 2

4 Abstract Children's rights are a concept inherent in the universal human nature. This means, that the rights were established to protect the life and dignity of children, regardless the socio-economic, cultural and other contexts. The internal heterogeneity and the vertical variations within the Roma communities are undeniable. However, in general, Roma have several common characteristics in their lifestyle, in key aspects of socio-economic life and the quality of their relations with the wider social outgroup, multi experiencing social exclusion. The writer, through qualitative field research aims to study the influence of social-economic-cultural-institutional factors in shaping opinions, attitudes and actions of Roma parents, regarding the basic rights of their children. The investigation of their perspectives, in which the parents think and act, constitutes a more holistic structuralreasons approach of the issue. The study of the recognition or rejection and implementation or oversight of the rights in different contexts of action, is particularly dynamic in the contemporary multi-diverse society. The detection of hybrid relationships that are built within different frameworks and the nature, democratic or authoritarian, which they adopt, acquire the interpretative framework of each social reality. Keywords: human rights, children's rights, social exclusion, Roma 3

5 Πίνακας περιεχομένων ΕΙΑΓΩΓΗ... 8 ΑΝΣΙΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΑΝΑΓΚΑΙΟΣΗΣΑ ΣΗ ΕΡΕΤΝΑ... 9 ΚΟΠΟ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΟΙ ΣΟΧΟΙ ΣΗ ΕΡΕΤΝΑ Α. ΣΤΠΟΛΟΓΙΑ Α.1. ΡΟΛΙΤΙΣΜΙΚΘ ΕΤΕΟΤΘΤΑ ΚΑΙ ΑΝΘΩΡΙΝΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Α.1.1. Ρολιτιςμική Ετερότητα: Θ Ρροςζγγιςη ςτισ Επιςτήμεσ Ρολιτιςμοφ και Εκπαίδευςησ Α.1.2. Ταυτότητα και Ετερότητα: Μία Δυναμική Σχζςη Αλληλοδόμηςησ Α.1.3. Στερεότυπα και Ρροκαταλήψεισ: Κινητήριοσ Δφναμη του ατςιςμοφ και του Κοινωνικοφ Αποκλειςμοφ. Θ Τροχοπζδη ςτην Ανάπτυξη Δημοκρατικϊν Κοινωνιϊν Ιςονομίασ και Ανεκτικότητασ Α.2. ΕΚΡΑΙΔΕΥΤΙΚΘ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΘ ΡΟΛΙΤΙΚΘ ΓΙΑ ΤΙΣ ΜΕΙΟΝΟΤΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ, ΤΟΥΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΜΕΤΑΚΙΝΟΥΜΕΝΟΥΣ ΡΛΘΘΥΣΜΟΥΣ Α.2.1. Κοινωνικοί Μηχανιςμοί Διαχείριςησ τησ Ετερότητασ Α.2.2. Διαπραγμάτευςη Ταυτοτήτων και Εξουςιαςτικζσ Σχζςεισ ςτο Χϊρο του Σχολείου.21 Α.2.3. Εκπαιδευτικά Μοντζλα για τουσ Μετακινοφμενουσ Ρληθυςμοφσ, τουσ Μετανάςτεσ και τισ Μειονοτικζσ Ομάδεσ Α.2.4. Διαπολιτιςμική Εκπαίδευςη: Οι Βαςικζσ Αρχζσ που Διζπουν τη Λειτουργία τησ και ο όλοσ τησ ςτισ Σφγχρονεσ Ρολυπολιτιςμικζσ Κοινωνίεσ Α.3. ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΩΡΟΥ: ΘΕΩΘΤΙΚΕΣ ΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ - ΙΣΤΟΙΚΘ ΔΙΑΣΤΑΣΘ Α.3.1. Εννοιολογική Ρροςζγγιςη και Νομική Θεςμοθζτηςη των Δικαιωμάτων του Ανθρϊπου Α.3.2. Ανθρϊπινα Δικαιϊματα και Ρολιτιςμικόσ Ρλουραλιςμόσ: Αμφιςβητήςεισ - Συγκροφςεισ - Ρροοπτικζσ Αρμονικήσ Συνφπαρξησ Α.4. ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΡΑΙΔΙΟΥ: ΘΕΩΘΤΙΚΕΣ ΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ - ΙΣΤΟΙΚΘ ΔΙΑΣΤΑΣΘ Α.4.1. Θ Ζννοια τησ Ραιδικήσ Θλικίασ υπό το Ρρίςμα Διαφορετικϊν και Αντιτιθζμενων Θεωρήςεων Α.4.2. Θεςμική Θεμελίωςη των Δικαιωμάτων του Ραιδιοφ - Θ Σφμβαςη για τα Δικαιϊματα του Ραιδιοφ Α.4.3. Τα Δικαιϊματα του Ραιδιοφ ωσ Ανθρϊπινα Δικαιϊματα. Αμφιςβητήςεισ - Ρροοπτικζσ. 4

6 Α.4.4. Θεωρητική Ρροςζγγιςη τησ Εκπαίδευςησ των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Α.5. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΡΟΛΙΤΙΣΜΙΚΘ ΡΟΣΕΓΓΙΣΘ ΤΩΝ ΟΜΑ Α.5.1. Το Ηήτημα τησ Ονοματολογίασ των ομά, οι Ιςτορικζσ Διαδρομζσ και η Διαςπορά τουσ Α.5.2. Οι Ροικιλίεσ τησ ομανί και οι Γλωςςικζσ Επιλογζσ των ομά Α.5.3. Κοινωνικόσ Ζλεγχοσ και Οργάνωςη των όμικων Κοινοτήτων: ο Θεςμόσ τησ Οικογζνειασ Α.5.4. Οι Βιοποριςτικζσ «Επιλογζσ» των ομά Α.5.5. Θ Σχζςη των ομά με τη Σχολική Εκπαίδευςη: Ρροβληματικζσ και Ρροοπτικζσ Α.5.6. Θ όμικη Ταυτότητα ωσ Αποτζλεςμα του Λόγου και ωσ Κοινωνική Καταςκευή Α.5.7.Το Ρεδίο Αλληλεπιδράςεων των ομά με τον Κοινωνικό τουσ Ρερίγυρο: Κοινωνική ήξη Α.5.8. Θ Ραρουςία των ομά ςτη Νεότερη και Σφγχρονη Ελλάδα: Ρολιτική και Κοινωνική Διαχείριςη, Αυτοπροςδιοριςμοί και Ετεροπροςδιοριςμοί Α.5.9.Θ Εθνική Εκπαιδευτική Ρολιτική τησ Ελλάδασ για τουσ ομά Α Θ Ευρωπαϊκή Ρολιτική για τουσ ομά ςτουσ Τομείσ τησ Εκπαίδευςησ και των Συνθηκϊν Διαβίωςησ Α Θ Αναγνϊριςη των ομά ωσ Εθνοτική Μειονότητα και η Μουςουλμανική Μειονότητα τησ Θράκησ Β. ΠΕΔΙΟ ΕΡΕΤΝΑ Β.1. ΔΟΣΕΟ: Ο ΤΟΡΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΝΘΩΡΟΙ Β.1.1. Χωροταξικά Στοιχεία και Ρληθυςμόσ Β.1.2. Θ Κοινωνικοπολιτιςμική Ταυτότητα των Δροςεριτϊν Β.1.3. Συνθήκεσ Διαβίωςησ Β.1.4. Θ Φροντίδα τησ Υγείασ των Κατοίκων Β.1.5. Οι Σχολικζσ Μονάδεσ του Δροςεροφ Γ. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΣΗ ΕΡΕΤΝΑ Γ.1. ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΘΣ ΕΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΚΑ ΗΘΤΘΜΑΤΑ Γ.1.1. Ειςαγωγικά Σχόλια: Θ Ροιοτική Ρροςζγγιςη ςτην Κοινωνική Ζρευνα Γ.1.2. Ρληθυςμόσ- Στόχοσ Γ.1.3. Ρρόςβαςη ςτον υπό Μελζτη Ρληθυςμό -Στόχο και Συνθήκεσ Ρροκαταρκτικοφ Σταδίου Διενζργειασ τησ Ζρευνασ Γ.1.4. Μζθοδοσ Δειγματοληψίασ Γ.1.5. Τα Ερευνϊμενα Υποκείμενα - Δείγμα Γ.1.6. Ερευνητικά Εργαλεία

7 Γ.1.7. Ραρουςίαςη του Θεματικοφ Οδηγοφ τησ Συνζντευξησ και των Ενδεικτικϊν Ερωτήςεων που χρηςιμοποιήθηκαν ςτην Ζρευνα Γ.1.8. Σφνδεςη των Στόχων τησ Ζρευνασ με τουσ Άξονεσ και τισ Ερωτήςεισ τησ Συνζντευξησ Γ.1.9. Αναςκόπηςη τησ ςχετικήσ με τουσ άξονεσ των ερευνητικϊν εργαλείων βιβλιογραφίασ Γ Μηχανιςμοί Ελζγχου: Διαςφάλιςη τησ Εγκυρότητασ και τησ Αξιοπιςτίασ ςτην Ροιοτική Ζρευνα Δ. ΕΚΠΟΝΗΗ ΣΗ ΕΡΕΤΝΑ Δ.1. ΧΟΝΙΚΘ ΔΙΑΚΕΙΑ ΤΟΥ ΣΤΑΔΙΟΥ ΣΥΛΛΟΓΘΣ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Δ.2. ΤΘΘΣΘ ΡΩΤΟΚΟΛΛΩΝ Δ.3. ΡΕΙΓΑΦΘ ΤΘΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ ΡΟΥ ΑΚΟΛΟΥΘΘΘΘΚΕ ΚΑΤΑ ΤΟ ΣΤΑΔΙΟ ΤΘΣ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΘΣ Δ.4. ΡΕΙΓΑΦΘ ΤΘΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑΣ ΡΟΥ ΑΚΟΛΟΥΘΘΘΘΚΕ ΚΑΤΑ ΤΘ ΔΙΑΚΕΙΑ ΤΘΣ ΡΑΑΤΘΘΣΘΣ Δ.5. ΜΕΤΑΓΑΦΘ, ΚΩΔΙΚΟΡΟΙΘΣΘ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Δ.5.1.Απομαγνητοφϊνηςη Δ.5.2. Κωδικοποίηςη και Ανάλυςη των Δεδομζνων: Γενικζσ Αρχζσ Δ.5.3. Θ Ανάλυςη Ρεριεχομζνου ςτην Ροιοτική Ζρευνα Δ.5.4. Ραρουςίαςη των Θεματικϊν Αξόνων και των Ενοτήτων που καλφπτουν Δ.6. ΑΝΑΛΥΣΘ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Δ.6.1. Δημογραφικά Στοιχεία του Δείγματοσ Δ.6.2. Ανάλυςη και Ραρουςίαςη των Ερευνητικϊν Δεδομζνων ανά Θεματικό Άξονα και Επιμζρουσ ενότητεσ Α. Ο Θεςμόσ τησ Επίςημησ Σχολικήσ Εκπαίδευςησ A.1. Θ αξία τησ εκπαίδευςησ Α.2. Συμβουλζσ των γονζων προσ τα παιδιά τουσ Α.3. Σχζςη οικογζνειασ - ςχολείου Α.4. Ροιότητα τησ παρεχόμενησ εκπαίδευςησ Α.5. Διαχωριςτική εκπαίδευςη και εκπαιδευτικόσ αποκλειςμόσ Α.6. Αίτια απουςιϊν και ςχολικήσ διαρροήσ Β. Ρροςδοκίεσ για το Μζλλον των Ραιδιϊν Β.1. Πνειρα γονζων Β.2. Μζτρα που πρζπει να ληφθοφν από την οικογζνεια και την πολιτεία Γ. Ραιδική Εργαςία Γ.1. Αίτια τησ παιδικήσ εργαςίασ Δ. Συνθήκεσ Διαβίωςησ. Κανόνεσ Υγιεινήσ και Φροντίδα τησ Υγείασ των Ραιδιϊν Δ.1. Το φαινόμενο των παιδιϊν - ρακοςυλλεκτϊν Δ.2. Συνθήκεσ καθαριότητασ και υγιεινήσ ςτον οικιςμό Δ.3. Ρροςωπικζσ ςυνθήκεσ διαβίωςησ Δ.4. Φροντίδα τησ υγείασ των παιδιϊν

8 Ε. Οικιςτικόσ Διαχωριςμόσ Ε.1. Οικιςτικόσ διαχωριςμόσ: Θ ζννοια του δικαιϊματοσ και η αναγκαςτική επιβολή ΠΕΡΙΟΡΙΜΟΙ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΕΙ ΤΜΠΕΡΑΜΑΣΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

9 Διζαγυγή Ζ πνιππνιηηηζκηθφηεηα είλαη γεγνλφο ζηελ Δπξψπε θαη ηα πξφζθαηα θχκαηα κεηαλαζηψλ θαη πξνζθχγσλ δίλνπλ λέεο πξννπηηθέο, ζην ήδε πνιπδηάζηαην κσζατθφ ηεο. Ζ ζπλάληεζε δηαθνξεηηθψλ αλζξψπηλσλ θεθαιαίσλ, δίλεη ηελ επθαηξία δεκηνπξγηθνχ εκπινπηηζκνχ, κε ηελ πξνυπφζεζε φκσο ηεο ηζφηηκεο αλαγλψξηζεο θαη αμηνπνίεζήο ηνπο (Cefai et al., 2015:123). Χζηφζν, νη πξνθαηαιήςεηο θαη δηαθξίζεηο κε ηηο νπνίεο αληηκεησπίδεηαη ζπρλά ε εηεξφηεηα, κπνξνχλ λα νδεγήζνπλ ζε θνηλσληθέο αδηθίεο θαη ζπγθξνχζεηο (Cefai et al., 2015:123). Σα παηδηά Ρνκά αλήθνπλ ζηε κεγαιχηεξε θαη πην εππαζή κεηνλνηηθή νκάδα ηεο Κεληξηθήο θαη Αλαηνιηθήο Δπξψπεο θαη πθίζηαληαη ζηεξενηππηθέο, ξαηζηζηηθέο ζπκπεξηθνξέο, κε επαθφινπζν ηνλ απνθιεηζκφ ηνπο απφ δηάθνξνπο ηνκείο ηεο θνηλσληθήο δσήο (Cefai et al., 2015:123). ηεξνχληαη θνηλσληθήο απνδνρήο, επεηδή αθξηβψο αλήθνπλ ζε κηα δηαθξηηή κεηνλφηεηα, ζην πιαίζην κηαο θνηλσλίαο πνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ επξχηεξν θαηαθεξκαηηζκφ θαη ηαπηφρξνλα, απαηηεί ηελ πηνζέηεζε ζπγθεθξηκέλσλ ξφισλ θαη ιεηηνπξγηψλ (Tourtouras et al., 2016:13). πνηνο δελ αληαπνθξίλεηαη ζηνπο ξφινπο απηνχο, κεηαθέξεηαη απηνκάησο ζηε ρσκαηεξή ησλ «θνηλσληθψλ απνβιήησλ», σο πεξηηηφο, γηα ηε ιεηηνπξγία ηεο θνηλσλίαο, πιεζπζκφο (Bauman, 2008:62). Οη πξαθηηθέο δηαρείξηζεο ηεο εηεξφηεηαο, κε ζπκπεξηιεπηηθή ή απνξξηπηηθή πξνζέγγηζε, αληαλαθιψληαη πξσηίζησο, ζηελ θξαηηθή κέξηκλα γηα ηηο νηθηζηηθέο ζπλζήθεο (Phillips, 2010:213). Οη ηαθηηθέο «ελζσκάησζεο» ησλ Ρνκά, ζπλδπάδνπλ ηελ πιήξε αδηαθνξία γηα ηελ πνηφηεηα ησλ θαηαιπκάησλ ηνπο, κε ηνλ πιήξε έιεγρν θαη πεξηνξηζκφ ηνπ ρψξνπ εγθαηάζηαζεο θαη δηακνλήο ηνπο. θνπφο ησλ πξαθηηθψλ απηψλ, 8

10 είλαη ε εμαλαγθαζηηθή απνκφλσζή ηνπο, απφ ηηο ζθαίξεο θίλεζεο ηνπ γεληθνχ πιεζπζκνχ (Phillips, 2010:218). Ο νηθηζηηθφο απνθιεηζκφο δελ είλαη έλα κνλνδηάζηαην θαηλφκελν, αιιά κηα πνιχπηπρε πξνβιεκαηηθή, πνπ ζρεηίδεηαη κε ηελ παξεκπφδηζε ηεο πξφζβαζεο ζε βαζηθά δηθαηψκαηα, φπσο ε εξγαζία θαη ε εθπαίδεπζε. Ζ θηψρεηα, νη πξνθαηαιήςεηο θαη ν απνθιεηζκφο απφ βαζηθέο θνηλσληθέο δνκέο, εγθισβίδνπλ κεγάιν κέξνο ησλ Ρνκά ζην ρψξν ηνπ πεξηζσξίνπ, ζε άζιηεο ζπλζήθεο δηαβίσζεο, αλαινγηθά κε ηνλ ππφινηπν πιεζπζκφ (Phillips, 2010:218). Ανηικείμενο και Αναγκαιόηηηα ηηρ Έπεςναρ Αληηθείκελν ηεο ζπγθεθξηκέλεο έξεπλαο απνηειεί ε αλίρλεπζε θαη απνηχπσζε ησλ απφςεσλ, ζηάζεσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ ησλ Ρνκά γνλέσλ, αλαθνξηθά κε ηα δηθαηψκαηα ηνπ παηδηνχ, κε εζηίαζε ζηνπο ηνκείο: α) ηεο εθπαίδεπζεο, β) ησλ πξνζδνθηψλ γηα ην βηνηηθφ επίπεδν ησλ παηδηψλ θαηά ηελ ελειηθίσζή ηνπο, γ) ηεο παηδηθήο εξγαζίαο, δ) ηεο πγείαο ησλ παηδηψλ θαη ε) ηνπ νηθηζηηθνχ απνθιεηζκνχ. Οη άμνλεο απηνί ιεηηνπξγνχλ ζπλδπαζηηθά, ψζηε λα κειεηεζεί ζθαηξηθά ν πνιπδηάζηαηνο θνηλσληθφο απνθιεηζκφο πνπ πθίζηαληαη νη Ρνκά. χκθσλα κε ηελ Δπξσπατθή Δπηηξνπή (2012:2), νη Ρνκά πέθηνπλ ζπρλά ζχκαηα ξαηζηζηηθψλ ζπκπεξηθνξψλ θαη δηαθξίζεσλ, ζηηο ρψξεο ηεο Δπξψπεο, κε ζεκαληηθά αξλεηηθέο επηπηψζεηο ζηνπο πξναλαθεξζέληεο άμνλεο, πνπ ζπλδένληαη άκεζα κε βαζηθά δηθαηψκαηα. Οη ζπλζήθεο δηαβίσζεο θαη ν βαζκφο πξφζβαζεο ζε ζεκειηψδε δηθαηψκαηα, δξνπλ θαζνξηζηηθά ζηε ζχλζεζε ηνπ ζπζηήκαηνο αμηψλ ησλ αλζξψπσλ. ε πεξηπηψζεηο θηψρεηαο θαη θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ, νη νηθνγέλεηεο εγθισβίδνληαη ζε έλα θαζεζηψο δηαγελεαθήο ζηέξεζεο 9

11 θνηλσληθψλ δηθαησκάησλ, φπσο ε εθπαίδεπζε (Σξνπκπέηα, 2001: ). ηνλ εγθισβηζκφ ηνπο απηφ ζπληεινχλ θαη νη απφςεηο ηνπ γεληθνχ πιεζπζκνχ γηα ηνπο Ρνκά. Δζηηάδνληαο ζηελ εθπαίδεπζεο, ε επηθξάηεζε ηεο αληίιεςεο πεξί απέρζεηαο ησλ Ρνκά γηα ην ζρνιείν θαη ε παξνπζίαζε ηεο θαηάζηαζεο απηήο σο έκθπην ραξαθηεξηζηηθφ ηνπο, έρεη νδεγήζεη ζε απνθιεηζκφ ηνπο απφ ηηο δνκέο εθπαίδεπζεο (Flecha & Soler, 2013:453). Μάιηζηα, ε πιεηνλφηεηα ησλ κε Ρνκά παξνπζηάδεη ηε ζρνιηθή δηαξξνή, σο εζεινχζηα πξνζπάζεηα ησλ Ρνκά λα δηαρσξηζηνχλ απφ ηνλ ππφινηπν πιεζπζκφ, αηηηνινγψληαο έηζη ξαηζηζηηθέο ζπκπεξηθνξέο θαη θαιχπηνληαο ηε γεληθφηεξε θνηλσληθή επζχλε γηα ηνλ απνθιεηζκφ ηνπο (Flecha & Soler, 2013:453). Ο θνηλσληθφο απνθιεηζκφο, κε ηηο αξλεηηθέο ηνπ επηπηψζεηο ζηελ πνηφηεηα ηνπ βηνηηθνχ επηπέδνπ ησλ Ρνκά θαη ζηελ θνηλσληθή ηνπο δξάζεο, είλαη εκθαλήο κε πνηθίιεο δηαζηάζεηο, πνπ νμχλνπλ ζπλερψο ην ράζκα ελδννκάδαο - εμσνκάδαο. Ζ εμάιεηςε ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ θαη ε επίηεπμε θνηλσληθήο ελζσκάησζεο, ζρεηίδνληαη κε ηελ επεκεξία ησλ κεηνλνηήησλ θαη απνηεινχλ κεγάιε πξφθιεζε γηα ηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο (Phillips, 2010:210). Ζ θχζε ηεο ελζσκάησζεο αθνξά κηα δηαδηθαζία ακθίδξνκεο δξάζεο θαη πξνζαξκνγήο. Δλ ηνχηνηο, επεηδή δε δνκείηαη ζε έλα νπδέηεξν πεδίν, απαιιαγκέλν απφ εμνπζηαζηηθέο ζρέζεηο, ε ελζσκάησζε ζπλήζσο εθηξέπεηαη ηεο πνξείαο ηεο, θαηαιήγνληαο ζε αθνκνίσζε ή δηαρσξηζκφ ηεο κεηνλφηεηαο απφ ηελ θπξίαξρε νκάδα (Phillips, 2010:211). Γηα ηελ άξζε ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ θαη ηελ επίηεπμε ελζσκάησζεο, πξέπεη λα ππάξμεη νινθιεξσκέλε επίιπζε ησλ πξνβιεκάησλ πνπ παξνπζηάδνληαη ζηνπο ηνκείο: α) ζηέγαζεο θαη ππνδνκήο, β) εθπαίδεπζεο, γ) επαγγεικαηηθήο θαηάξηηζεο θαη απαζρφιεζεο, δ) πγείαο, ε) επαηζζεηνπνίεζεο ηεο θνηλήο γλψκεο, ψζηε λα κελ ππάξρνπλ ξαηζηζηηθέο ζπκπεξηθνξέο θαη δηαθξίζεηο. Δπίζεο, θνκβηθφ ζεκείν απνηειεί ζη) ε 10

12 ζπκκεηνρή ησλ Ρνκά ζηα θέληξα ιήςεο απνθάζεσλ (Guy, 2009:18). Οη πξνζπάζεηεο εμάιεηςεο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ησλ Ρνκά δελ είλαη δπλαηφ λα ζηεθζνχλ κε επηηπρία, φηαλ δελ ιακβάλνπλ ππφςε ηελ νπηηθή ησλ ηδίσλ. Δπνκέλσο, νη ζηάζεηο, νη ζθέςεηο, ηα ζπλαηζζήκαηά ηνπο, είλαη ρξήζηκν λα απνηππσζνχλ θαη λα ιεθζνχλ ζνβαξά ππφςε ζηε δηαδηθαζία απηή. Οη ζηάζεηο θαη αληηιήςεηο ησλ γνλέσλ, φπσο είλαη ινγηθφ, επεξεάδνπλ ηνλ ηξφπν ιεηηνπξγίαο ηνπο θαη άξα ηηο δσέο ησλ παηδηψλ ηνπο. Γηα ην ιφγν απηφ, ζηε ζπγθεθξηκέλε εξγαζία θξίζεθε αλαγθαία ε αλίρλεπζε θαη απνηχπσζε ηνπ πξίζκαηνο ησλ γνλέσλ, αλαθνξηθά κε ηα πξναλαθεξζέληα δεηήκαηα. κοπόρ και Διδικοί ηόσοι ηηρ Έπεςναρ Χο γεληθφο ζθνπφο ηεο παξνχζεο έξεπλαο θαζνξίδεηαη ε δηεξεχλεζε θαη αλάδεημε ησλ αληηιήςεσλ, ζηάζεσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ ησλ Ρνκά γνλέσλ, αλαθνξηθά κε ηα δηθαηψκαηα ησλ παηδηψλ ηνπο. Δπηπξφζζεηα, επηρεηξείηαη κηα θξηηηθή, δνκναηηηαθή εξκελεία απηψλ. Οη εηδηθνί ζηφρνη ηεο έξεπλαο πξνζδηνξίδνληαη σο εμήο: 1) Να δηεξεπλεζνχλ νη ζηάζεηο θαη αληηιήςεηο ησλ Ρνκά γνλέσλ, αλαθνξηθά κε ηελ αξία ηηρ εκπαίδεςζηρ ησλ παηδηψλ ηνπο θαη ηα εθφδηα πνπ απηή κπνξεί λα πξνζθέξεη ζηα παηδηά. 2) Να απνηππσζνχλ νη ζθέςεηο θαη νη αμίεο ησλ Ρνκά γνλέσλ, αλαθνξηθά κε ηελ ποπεία ηυν παιδιών ηνπο ζηο ζσολείο. 3) Να κειεηεζεί ε ποιόηηηα ηηρ ζσέζηρ ηυν Ρομά οικογενειών με ηο ζσολείο και ο βαθμόρ γονικήρ εμπλοκήρ ζηελ εθπαίδεπζε ησλ Ρνκά παηδηψλ. 4) Να θαηαγξαθνχλ νη αληηιήςεηο, ζθέςεηο, πξνβιεκαηηζκνί ησλ Ρνκά γνλέσλ, αλαθνξηθά κε ηελ παπεσόμενη, γηα ηα παηδηά ηνπο, εκπαίδεςζη. 5) Να εμεηαζηεί ν βαζκφο ζηνλ νπνίν ε διασυπιζηική εκπαίδεςζη ιεηηνπξγεί σο δηθαίσκα ησλ Ρνκά γνλέσλ γηα ηα παηδηά ηνπο ή 11

13 σο εμσηεξηθά επηβεβιεκέλε πξνζπάζεηα εθπαηδεπηηθνχ θαη θαηʼ επέθηαζε θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ. 6) Να εληνπηζηνχλ ηα αίηια αποσήρ από ηη ζσολική θοίηηζη, κε ηαθηηθήο θνίηεζεο ή πξφσξεο εγθαηάιεηςεο ηνπ ζρνιείνπ απφ ηνπο Ρνκά καζεηέο. 7) Να αληρλεπηνχλ θαη λα θαηαγξαθνχλ νη πποζδοκίερ ηυν γονέυν γηα ην κέιινλ ησλ παηδηψλ ηνπο θαη ηα μέηπα πνπ ζα πξέπεη λα ιεθζνχλ γηα ηελ πξαγκάησζή ηνπο (ηφζν ζε επίπεδν νηθνγέλεηαο φζν θαη επίπεδν θξαηηθψλ ζεζκψλ). 8) Να εμεηαζηνχλ νη αληηιήςεηο θαη νη ζηάζεηο ησλ γνλέσλ, αλαθνξηθά κε ηελ παιδική επγαζία θαη λα απνηππσζνχλ ηα αίηηα ηνπ θαηλνκέλνπ. 9) Να κειεηεζνχλ, νη ζθέςεηο, νη θξίζεηο θαη ηα ζπλαηζζήκαηα ησλ Ρνκά γνλέσλ, ζρεηηθά κε ην θαινόμενο ηυν παιδιών-πακοζςλλεκηών. 10) Να δηεξεπλεζνχλ νη απφςεηο ησλ γνλέσλ, αλαθνξηθά κε ηηο ζςνθήκερ καθαπιόηηηαρ και ςγιεινήρ ζηον οικιζμό φπνπ δνπλ. 11) Να εμεηαζηνχλ νη ζςνθήκερ διαβίυζηρ θαη ν βαζκφο ηήξεζεο ησλ βαζηθψλ θαλφλσλ πγηεηλήο, ζε επίπεδο οικογένειαρ. 12) Να δηεξεπλεζεί ν βαθμόρ θπονηίδαρ ηηρ ςγείαρ ηυν παιδιών, απφ ηνπο Ρνκά γνλείο. 13) Να εμεηαζηεί ν βαζκφο ζηνλ νπνίν ν οικιζηικόρ διασυπιζμόρ ιεηηνπξγεί σο δηθαίσκα ησλ Ρνκά ή σο εμσηεξηθά επηβεβιεκέλε πξνζπάζεηα θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ηνπο. Α. ΣΤΠΟΛΟΓΗΑ Α.1. Πολιηιζμική Δηεπόηηηα και Ανθπώπινα Γικαιώμαηα Α.1.1. Πνιηηηζκηθή Δηεξόηεηα: Ζ Πξνζέγγηζε ζηηο Δπηζηήκεο Πνιηηηζκνύ θαη Δθπαίδεπζεο. Ζ εηεξφηεηα είλαη κία πνιπδηάζηαηε, δπλακηθή έλλνηα, πνπ πξνζεγγίδεηαη ππφ ην πξίζκα δχν δηαθνξεηηθψλ νπηηθψλ. Ζ πξψηε 12

14 εζηηάδεη ζηελ χπαξμή ηεο σο αληηθεηκεληθή θαηάζηαζε θαη κειεηά ηηο επηπηψζεηο πνπ απηή επηθέξεη ζηελ αιιειεπίδξαζε ησλ αηφκσλ θαη ζηηο δηαδηθαζίεο απηνπξνζδηνξηζκνχ θαη εηεξνπξνζδηνξηζκνχ ηνπο, ζε ζπγθεθξηκέλα πεξηβάιινληα (Γθφηνβν, 2002:13). ηε δεχηεξε, ε εηεξφηεηα γίλεηαη αληηιεπηή σο κία έλλνηα πνπ ραξαθηεξίδεηαη ζε κεγάιν βαζκφ απφ ππνθεηκεληθφηεηα. Απηφ ζεκαίλεη, φηη ελδέρεηαη λα κελ απνηειεί έλαλ ππαξθηφ, εμσηεξηθφ, απηφλνκν θαη αληηθεηκεληθφ παξάγνληα, αιιά λα είλαη πξσηίζησο κία «θνηλσληθή θαηαζθεπή», ε νπνία δελ αλεμαξηεηνπνηείηαη απφ ηνλ αληηιεπηηθφ κεραληζκφ ηνπ δξψληνο αηφκνπ Γθφηνβν (2002:14). Σν αμηαθφ ζχζηεκα θάζε αλζξψπνπ, ζε ζπλδπαζκφ κε ηηο πξφηππεο αλαπαξαζηάζεηο πνπ πξνσζνχληαη απφ ην επξχηεξν ζχλνιν ηεο θνηλσλίαο φπνπ απηφ δεη θαη δξα, επεξεάδνπλ έληνλα ηνλ ηξφπν πξφζιεςεο ηεο εηεξφηεηαο θαη ηε ζρέζε δηαπξαγκάηεπζεο πνπ αλαπηχζζεηαη κε απηή (Γθφηνβνο, 2002:14). ρεηηθά κε ηελ έλλνηα ηεο πνιηηηζκηθήο εηεξφηεηαο, ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη απηή δελ απνηειεί κηα μερσξηζηή θαηεγνξία, πνπ κπνξεί λα θαζνξηζηεί θαη λα ιεηηνπξγήζεη απηφλνκα, αιιά ελππάξρεη ζηελ εζληθή, εζλνηηθή, ζξεζθεπηηθή θαη γισζζηθή εηεξφηεηα (Γθφηνβνο, 2002:58). Απηέο νη κνξθέο εηεξφηεηαο αθνξνχλ ζηελ αίζζεζε, ηφζν ηνπ ίδηνπ ηνπ ππνθεηκέλνπ φζν θαη ησλ ππφινηπσλ κειψλ ηεο θνηλσλίαο, φηη αλήθεη ζε δηαθνξεηηθέο ζπιινγηθφηεηεο, ζε ζρέζε κε ηελ θπξίαξρε νκάδα πιεζπζκνχ ηεο ρψξαο δηακνλήο ηνπ (Γθφηνβνο, 2002: 58). Ζ πνιηηηζκηθή εηεξφηεηα είλαη κηα έλλνηα δπλακηθή θαη κεηαβιεηή ζην ρσξνρξφλν. Αλαθέξεηαη ζε ζπιινγηθέο κνξθέο ηαπηφηεηαο, νη νπνίεο βέβαηα ελέρνπλ αηνκηθά ζηνηρεία, θαζψο παξαπέκπεη «ζε ππαξθηά ή ινγηδόκελα σο ππαξθηά ραξαθηεξηζηηθά γλσξίζκαηα ηνπ αηόκνπ πνπ έρεη από θνηλνύ» κε ηνπο αλήθνληεο ζηελ ίδηα ζπιινγηθφηεηα (Γθφηνβνο, 2002:60). 13

15 Ζ πνιηηηζκηθή εηεξφηεηα ζπλδέεηαη άκεζα κε ηελ έλλνηα ηεο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο, θαζψο ε πξψηε είλαη έλα αλαπφθεπθην δεδνκέλν, άξξεθηα ζπλδεδεκέλν κε ηελ θνηλσληθή ζπκβίσζε ησλ αλζξψπσλ, πνπ εθδειψλεηαη κέζσ ηεο δεχηεξεο (Σάθεο, 2009:31). Χο πνιππνιηηηζκηθφηεηα, νξίδεηαη ε ζπλχπαξμε δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκψλ ζην ίδην θξάηνο. ηελ νπζία ηνπ φξνπ φκσο, θηάλεη θαλείο φηαλ πξνζπαζήζεη λα εξεπλήζεη, λα αλαιχζεη θαη λα εξκελεχζεη ηηο ζρέζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη κεηαμχ απηψλ ησλ πνιηηηζκψλ θαη γεληθά ηνπο ηχπνπο αιιειεπίδξαζήο ηνπο (Γακαλάθεο 2007:57). Γίλεηαη ινηπφλ αληηιεπηφ φηη αθελφο ππάξρεη κία ζπγθεθξηκέλε πξαγκαηηθή θνηλσληθή θαηάζηαζε, πνπ απαηηεί θάπνηαο κνξθήο πνιηηηθφ ρεηξηζκφ ζε δηάθνξα επίπεδα θαη αθεηέξνπ αλαπηχζζεηαη παξάιιεια κηα βάζε θαλνληζηηθψλ πξνηχπσλ γηα ηελ αμηνιφγεζε ηνπ λένπ απηνχ θνηλσληθνχ πιαηζίνπ (Παπαγεσξγίνπ, 1997:23). Α.1.2. Σαπηόηεηα θαη Δηεξόηεηα: Μία Γπλακηθή ρέζε Αιιεινδόκεζεο. ηελ παξνχζα εξγαζία, ε εηεξφηεηα φπσο θαη ε ηαπηφηεηα αληηκεησπίδνληαη σο δπλακηθνί θαη φρη σο ζηαηηθνί θαη ζηεγαλνπνηεκέλνη φξνη. Γειαδή, ζεσξείηαη φηη ζπληίζεληαη θαη αλαζπληίζεηαη ζε δηαθνξεηηθά πιαίζηα θαη ππφ ηελ επίδξαζε δηαθφξσλ κεηαβιεηψλ θνηλσληθψλ θαηεγνξηνπνηήζεσλ, εληφο ηνπ δίπνινπ απφξξηςε-απνδνρή (Smith, 2000:16). Απηή ε θαηάζηαζε δεκηνπξγεί κηα ηδηαίηεξε δπλακηθή, θαζψο κπνξεί λα επηδέρεηαη αιιαγέο, νπφηε ε ζρέζε «εαπηνχ - άιινπ» κπνξεί λα δηαθνξνπνηείηαη, ππφ ηελ επίδξαζε πνηθίισλ παξαγφλησλ. Δπνκέλσο, ε εηθφλα ηνπ «άιινπ», απηνχ πνπ πξνζδηνξίδεηαη σο έηεξνο, φπσο θαη ε εηθφλα ηνπ εαπηνχ, βξίζθνληαη ζε κία αέλαε δηαδηθαζία δφκεζεο θαη κεηαζρεκαηηζκψλ, θαζʼ φιε ηε δηάξθεηα ηεο δσήο θαη δξάζεο ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ. 14

16 Ζ έλλνηα ηεο ηαπηφηεηαο, καο ζπκίδεη φηη θάζε πιάζκα ζεσξείηαη «κνλαδηθό θαη αλαληηθαηάζηαην» (Μααινχθ, 1999:19). Ζ ηαπηφηεηα απαξηίδεηαη απφ πνιιέο ππαγσγέο (ξφινπο) σζηφζν, είλαη αλαγθαίν λα ηε βηψλνπκε σο έλα φινλ (Μααινχθ, 1999:36). Κάπνηεο ππαγσγέο ηεο ηαπηφηεηαο ελδέρεηαη λα «δέλνπλ» ηνλ «εαπηφ» κε ηνλ «άιιν», φκσο φζν πεξηζζφηεξεο ππαγσγέο ζπλππνινγηζηνχλ, ηφζν ε ηαπηφηεηα ηείλεη λα μερσξίδεη (Μααινχθ, 1999:27,29). Σν «εγψ» ινηπφλ δε ιεηηνπξγεί απηφλνκα, αιιά απνθηά ππφζηαζε κέζσ ηεο επηθνηλσληαθήο ζρέζεο ηνπ κε ηνλ «άιιν» (Γθφβαξεο, 2001:27). Έηζη, «δελ κπνξώ λα γίλσ ν εαπηόο κνπ ρσξίο θάπνηνλ άιιν. Πξέπεη λα βξσ ηνλ εαπηό κνπ κέζα ζε θάπνηνλ άιιν βξίζθνληαο θάπνηνλ άιιν κέζα κνπ (ζε ακνηβαίν αληηθαηνπηξηζκό θαη κε ακνηβαία απνδνρή)» (Μπαρηίλ, φπσο αλαθέξεηαη ζην: Σδηφβαο, 2007:24). Δπνκέλσο, ν «άιινο» ιεηηνπξγεί ζαλ έλα δηαδξαζηηθφ θάηνπηξν, κέζσ ηνπ νπνίνπ θάπνηνο έρεη ηε δπλαηφηεηα λα παξαηεξεί θαη λα δηακνξθψλεη, ζπλερψο, ζπκπιεξψλνληαο ή αθαηξψληαο ζηνηρεία, ην «εγψ» ηνπ, δεκηνπξγψληαο ζηαδηαθά, ην παιίκςεζην ηεο ηαπηφηεηάο ηνπ. Ο εαπηφο πξνζδηνξίδεηαη, φρη κφλν κε ηελ απνδνρή ζηνηρείσλ πνπ δείρλνπλ ηη είλαη θάπνηνο ή ηη ζεσξεί φηη είλαη, αιιά θαη κε ηελ απφξξηςε ζηνηρείσλ πνπ δείρλνπλ ηη δελ είλαη ή ηη ζεσξεί φηη δελ είλαη. Σφζν ε απνδνρή θαη πηνζέηεζε φζν θαη ε απφξξηςε ζηνηρείσλ ηαπηφηεηαο, δελ θαζνξίδνληαη κφλν απφ λνεκαηνδνηήζεηο ηνπ εγψ-εκείο γηα ηνλ άιινηνπο άιινπο, αιιά θαη ην αληίζηξνθν. Ο Bogdan (1986:345) πεξηγξάθνληαο ηε ζεσξία ηεο θνηλσληθήο αιιειεπίδξαζεο, ηνλίδεη ηε ζπνπδαηφηεηα ηνπ ηξφπνπ θαηαλφεζεο κηαο θαηάζηαζεο, ζε ζρέζε κε ηελ αληίδξαζή καο ζε απηή θαη ζπλδέεη ηελ εηθφλα πνπ ζρεκαηίδνπκε γηα ην «εγψ» καο θαη ηηο δπλαηφηεηεο καο - ηελ νξηνζέηεζε ηνπ «εαπηνχ», κε ηελ νπηηθή βάζεη ηεο νπνίαο καο βιέπνπλ νη «άιινη» θαη ηηο «αληηδξάζεηο» ηνπο σο πξνο εκάο, ζηηο κεηαμχ καο αιιειεπηδξάζεηο. 15

17 Δπνκέλσο, ε εηεξφηεηα επεξεάδεη ζέκαηα ζρέζεσλ θαη θνηλσληθήο ζπλνρήο κεηαμχ ελδννκάδαο θαη εμσνκάδσλ. Ζ αλαγλψξηζε ηεο χπαξμεο ηεο εηεξφηεηαο σο αλαπφθεπθηεο ζπλζήθεο, ν ζεβαζκφο θαη ε απνδνρή ηεο κεηαμχ ησλ κειψλ ηεο νκάδαο, ελδέρεηαη λα ζπληειέζεη ζηελ θαηαλφεζε ησλ δηαθνξψλ κε ηηο άιιεο νκάδεο θαη ζηελ αλάπηπμε αλεθηηθφηεηαο (Pagani, 2014: ). Χζηφζν, ε θνηλσληθή ζπλνρή πξέπεη λα βαζίδεηαη ζε κηα θξηηηθή θαη ηεθκεξησκέλε αλάιπζε ησλ εηεξνηήησλ, δειαδή ζε κία δεκνθξαηηθή θνηλσλία δελ κπνξνχλ λα γίλνπλ απνδεθηέο φιεο νη κνξθέο εηεξφηεηαο, αιιά, θξίλνληαο βάζεη θνηλσληθνχ νξζνινγηζκνχ, θάπνηεο κνξθέο πηνζεηνχληαη θαη άιιεο απνξξίπηνληαη, εθφζνλ δε ιεηηνπξγνχλ εληφο δεκνθξαηηθνχ πιαηζίνπ αιιεινζεβαζκνχ (Pagani, 2014:304). Ζ λνεκαηνδφηεζε ηνπ εγψ ή ηνπ εκείο, γίλεηαη είηε ζπκπιεξσκαηηθά είηε ζε αληηδηαζηνιή κε ηνλ άιιν ή κε ηνπο άιινπο, ζε έλα πιαίζην ξαγδαίσλ αιιαγψλ. Πξνζπαζψληαο ν άλζξσπνο λα δηαρεηξηζηεί ηηο αιιαγέο απηέο, ρξεζηκνπνηεί ηηο δηαθξίζεηο. Οη δηαθξίζεηο σο κνξθέο δηαθνξνπνηεκέλεο ζπκπεξηθνξάο ελφο αηφκνπ είλαη θάηη θπζηνινγηθφ, αθνχ ην άηνκν έξρεηαη ζε επαθή κε δηαθνξεηηθέο θνηλσληθέο νκάδεο ζε δηαθνξεηηθά πιαίζηα (Γθφηνβνο, 1996:29). Οπζηαζηηθά νη δηαθξίζεηο απνηεινχλ κία ιεηηνπξγία πνπ δηεπθνιχλεη ηε λνεκαηνδφηεζε ηνπ «εγψ», είηε ζπκπιεξσκαηηθά είηε ζε αληηδηαζηνιή κε ηνλ «άιιν» ή ηνπ «εκείο» ζε ζρέζε κε ηνπο «άιινπο». Με ηνλ ηξφπν απηφ θαηαζθεπάδνληαη νη νκάδεο. Με θάπνηνπο είκαζηε φκνηνη, έρνληαο έλα ή πεξηζζφηεξα ηζρπξά θνηλά ραξαθηεξηζηηθά, ελψ κε άιινπο έηεξνη - δηαθνξεηηθνί (Γξαγψλα 2007:16). Γηαρσξίδνληαο ινηπφλ ηα νηθεία απφ ηα μέλα, νη άλζξσπνη δεκηνπξγνχλ πξφηππα γηα ηελ αμηνιφγεζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ζπγρξφλσο δνκνχλ θαη λνεκαηνδνηνχλ αηνκηθέο θαη ζπιινγηθέο κνξθέο ηεο ηαπηφηεηάο ηνπο. 16

18 Α.1.3. ηεξεόηππα θαη Πξνθαηαιήςεηο: Κηλεηήξηνο Γύλακε ηνπ Ραηζηζκνύ θαη ηνπ Κνηλσληθνύ Απνθιεηζκνύ. Ζ Σξνρνπέδε ζηελ Αλάπηπμε Γεκνθξαηηθώλ Κνηλσληώλ Ηζνλνκίαο θαη Αλεθηηθόηεηαο. Ο Lippmann (φπσο αλαθέξεηαη ζην: Γξαγψλα, 2007:15) πξνζέδσζε ζηα ζηεξεφηππα ραξαθηεξηζηηθά ηφζν ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο φζν θαη ησλ ζπλαηζζεκάησλ. Σαπηφρξνλα, εζηίαζε ζε έλα πξφβιεκα ησλ ζηεξενηχπσλ, ζηε «κεξηθή θαη πξνθαηεηιεκκέλε θύζε ηνπο» (Lippmann, φπσο αλαθέξεηαη ζην: Γξαγψλα, 2007:15). Πξφθεηηαη δειαδή, γηα θνηλσληθψο επηθξαηνχληα γλσζηηθά θαη ζπλαηζζεκαηηθά ζρήκαηα, ηα νπνία ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηελ πεξηγξαθή νξηζκέλσλ νκάδσλ θαη ελεξγνπνηνχληαη εληφο ζπγθεθξηκέλσλ θνηλσληθν-ηζηνξηθψλ πιαηζίσλ (Γξαγψλα, 2007:19). Γειαδή, ηα ζηεξεφηππα απνηεινχλ θνηλσληθέο θαηαζθεπέο. Δκπινπηίδνληαη ζπλερψο απφ ηελ θαζεκεξηλφηεηα θαη ηελ επαθή ησλ αηφκσλ θαη απνθηψληαο απηνλνκία νξίδνπλ κε ην δηθφ ηνπο ηξφπν ηελ «πξαγκαηηθφηεηα» (Γξαγψλα, 2007:19). Ο Σζηάθαινο (2000:143), αλαθεξφκελνο ζηηο πξνθαηαιήςεηο ηηο παξνπζηάδεη σο «θαηεγνξηνπνηήζεηο πνπ επεξεάδνπλ ηε ζπκπεξηθνξά» ησλ αλζξψπσλ θαη «γηα ηνπο θνξείο ηνπο ζπρλά ζπλεπάγνληαη ζεκαληηθνύο απηνπεξηνξηζκνύο ζε πνιινύο ηνκείο, θαη θαηʼ απηόλ ηνλ ηξόπν κεηαηξέπνληαη ζε πξνβιήκαηα όηαλ ρξεζηκνπνηνύληαη σο δεδνκέλε γλώζε». Σν ηειεπηαίν ηζρχεη ηδίσο ζηελ πεξίπησζε ησλ εζληθψλ πξνθαηαιήςεσλ. Οη δηαθξίζεηο - θαηεγνξηνπνηήζεηο, βάζεη θάπνησλ ζηεξενηππηθψλ αληηιήςεσλ, ζα κπνξνχζαλ λα απνδνζνχλ ζε κία θπζηνινγηθή ιεηηνπξγία ηνπ αλζξψπηλνπ λνπ, ε νπνία εθηειείηαη γηα λα «ηαθηνπνηήζεη», λα ηαμηλνκήζεη, ηελ πιεζψξα δεδνκέλσλ πνπ ιακβάλεη θαζεκεξηλά ην ππνθείκελν, απφ ην θνηλσληθφ ηνπ πεξηβάιινλ (Σζηξψλεο, 2003:186). 17

19 Βέβαηα, νη αζψεο απηέο κνξθέο δηαθξίζεσλ - ηαμηλνκήζεσλ κεηαηξέπνληαη ζε θνηλσληθφ πξφβιεκα, φηαλ ρξεζηκνπνηνχληαη σο δεδνκέλε γλψζε (Σζηάθαινο, 2000:143). ηελ πξαγκαηηθφηεηα πξφθεηηαη γηα απζαίξεηεο ππνζέζεηο, πνπ πξνεγνχληαη φρη κφλν ηεο επαθήο κε ηα κέιε ηεο ζπγθεθξηκέλεο θαηεγνξίαο ηελ νπνία πξνζδηνξίδνπλ, αιιά θαη ηεο ηθαλφηεηαο αλαγλψξηζήο ηνπο ζηελ πξάμε (Σζηάθαινο, 2000:153). ε ηέηνηεο πεξηπηψζεηο, ελδέρεηαη λα θαηαιήμνπλ ζε ξαηζηζηηθά θαηλφκελα, θαηαζηξαηεγψληαο βαζηθά αλζξψπηλα δηθαηψκαηα, απαμηψλνληαο ηε ζεκειηψδε αξρή ηεο δεκνθξαηίαο πεξί ηζφηεηαο φισλ ησλ αλζξψπσλ, αλεμάξηεηα απφ ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηνπο (Σζηάθαινο, 2000:76). κσο, έλα ηέηνην πιαίζην γεληθεπκέλσλ, ιαλζαζκέλσλ θαη άληζσλ ζπκπεξηθνξψλ, γηα λα ιεηηνπξγήζεη θαη λα έρεη επηπηψζεηο, νη θνξείο ηνπ ρξεηάδνληαη ηξνθνδφηεζε απφ έλα ζχζηεκα άληζσλ ζρέζεσλ εμνπζίαο, φπνπ ν δπλαηφο επηβάιιεηαη ζηνλ αδχλακν (Σζηάθαινο, 2000:83,143). Σφηε, νη ξαηζηζηηθέο απηέο εθθάλζεηο ησλ αλζξψπηλσλ ζπκπεξηθνξψλ, νη νπνίεο νπζηαζηηθά αληηθαηνπηξίδνπλ ηελ έιιεηςε θαηαλφεζεο θαη απνδνρήο ηεο εηεξφηεηαο, νδεγνχλ ζην ζηηγκαηηζκφ θάπνησλ αηφκσλ/νκάδσλ, ζηελ πεξηζσξηνπνίεζε θαη ηειηθά, ζηνλ θνηλσληθφ ηνπο απνθιεηζκφ (Παιαηνιφγνπ, Δπαγγέινπ 2003:106). Χο θνηλσληθφο απνθιεηζκφο, λνείηαη ε ζηέξεζε βαζηθψλ θνηλσληθψλ δηθαησκάησλ, πνπ αθνξνχλ ζηε κε ζπζηεκαηηθή ζπκκεηνρή ησλ απνθιεηζκέλσλ ζηηο δνκέο θαη ζηνπο ζεζκνχο ηνπ θξάηνπο, ζηε δεκηνπξγία αλεπαξθνχο δηθηχνπ δηαπξνζσπηθψλ ζρέζεσλ θαη ζηελ αλαγθαζηηθή αδπλακία ζπκκεηνρήο θαη παξέκβαζεο, ζηηο δηαδηθαζίεο δηακφξθσζεο ησλ ζπλζεθψλ πνπ επηθξαηνχλ ζηελ θνηλσλία φπνπ δνπλ (Σζηξψλεο 2003: 17). πκπεξαζκαηηθά, ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο είλαη κία πνιπδηάζηαηε θαη δπλακηθή έλλνηα αλάιπζεο ζχγρξνλσλ θνηλσληθψλ-νηθνλνκηθψλπνιηηηθψλ θαηλνκέλσλ, πνπ αλαπηχζζνληαη θαη αλαπαξάγνληαη ζε έλα 18

20 ζπγθεθξηκέλν θνηλσληθφ πιαίζην (Σζηξψλεο, 2003:115). Γε ζρεηίδεηαη κφλν κε δεηήκαηα θηψρεηαο, αιιά δηαπξαγκαηεχεηαη θαη εξκελεχεη πνιπδηάζηαηεο εμνπζηαζηηθέο ζρέζεηο, πνπ αθνξνχλ ζηελ απνκφλσζε αηφκσλ θαη νκάδσλ απφ ηνπο θξαηηθνχο ζεζκνχο, αιιά θαη ζηελ παξαθψιπζε ηεο πξφζβαζεο θαη απφιαπζεο θνηλσληθψλ, δεκφζησλ αγαζψλ (Σζηξψλεο, 2003:115). Δπνκέλσο, ζπληειεί ζηελ άδηθε, αληζνκεξή απνξξφθεζε ησλ δεκφζησλ θνηλσληθψλ πφξσλ. Α.2. Δκπαιδεςηική και Κοινυνική Πολιηική για ηιρ Μειονοηικέρ Ομάδερ, ηοςρ Μεηανάζηερ και ηοςρ Μεηακινούμενοςρ Πληθςζμούρ. Α.2.1. Κνηλσληθνί Μεραληζκνί Γηαρείξηζεο ηεο Δηεξόηεηαο. Οη ζχγρξνλεο θνηλσληθέο-πνιηηηθέο-νηθνλνκηθέο ζπλζήθεο θαη νη κεηαθηλήζεηο πιεζπζκψλ (εθνχζηεο/αθνχζηεο) πνπ απηέο ζπλεπάγνληαη, έρνπλ σο απνηέιεζκα ηελ έληνλε αλάδεημε ηεο εηεξφηεηαο, ζε θνηλσλίεο πνπ κέρξη πξφηηλνο ζεσξνχληαλ κνλνπνιηηηζκηθέο. κσο, ε πνιηηηζκηθή εηεξφηεηα ηνπ ζχγρξνλνπ εζληθνχ θξάηνπο γελλάηαη ηφζν εζσηεξηθά φζν θαη εμσηεξηθά. Ζ εζσηεξηθή εηεξφηεηα, αθνξά ζηε ζχλζεζε ησλ πιεζπζκψλ πνπ δηακέλνπλ ζην θξάηνο, φηαλ απηφ εκθαλίδεηαη ζην ηζηνξηθφ πξνζθήλην, ελψ ε εμσηεξηθή - «εηζαγόκελε εηεξόηεηα», αθνξά πνιηηηζκηθέο δηαθνξνπνηήζεηο ζηε ζχλζεζε ηνπ πιεζπζκνχ ηνπ εζληθνχ θξάηνπο, εμαηηίαο ηεο εηζξνήο κεηαλαζηψλ (Γθφηνβνο, 2002:60-61). Τπάξρνπλ δχν βαζηθέο εθ δηακέηξνπ αληίζεηεο πνιηηηθέο δηαρείξηζεο ηεο πνιηηηζκηθήο εηεξφηεηαο, απηή ηεο νκνηνγελνπνίεζεο, ε νπνία πξνζβιέπεη ζηελ εμάιεηςε ηνπ πνιηηηζκηθνχ πινπξαιηζκνχ θαη απηή ηεο ζπληήξεζεο, ε νπνία επηδηψθεη ηε δηαηήξεζε ηεο πνιηηηζκηθήο εηεξφηεηαο (Σάθεο, 2009:34-35). Καη νη δχν πνιηηηθέο κπνξνχλ λα θαηαιήμνπλ ζε αθξφηεηεο, εάλ, ζηελ πξψηε πεξίπησζε, αζθνχληαη έληνλεο (εμσηεξηθέο) πηέζεηο απφ ηελ θπξίαξρε νκάδα θαη ηνπο θξαηηθνχο ζεζκνχο, γηα εμνπδεηέξσζε ηεο πνιηηηζκηθήο εηεξφηεηαο, ελψ ζηε 19

21 δεχηεξε, αζθνχληαη έληνλεο (εζσηεξηθέο) πηέζεηο ζηα κέιε κηαο πνιηηηζκηθήο θνηλφηεηαο, απφ ηνπο αληηπξνζψπνπο ηεο, πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί ζην κέγηζην βαζκφ ε πνιηηηζκηθή δηαηήξεζε. Δπνκέλσο, ην πξφβιεκα ηεο δηαρείξηζεο ηεο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο, ζα ιέγακε φηη έγθεηηαη «ζε κηα ειιηπή αλαγλώξηζε θαη εθαξκνγή» ζχκθπησλ κε ηε δεκνθξαηία αμηψλ: ηεο ειεπζεξίαο θαη ηεο ηζφηεηαο (Παπαγεσξγίνπ, 1997:17), είηε απφ ηελ πιεπξά ηεο πιεηνλφηεηαο θαη ησλ επίζεκσλ θξαηηθψλ ζεζκψλ είηε απφ ηελ πιεπξά ησλ θιεηζηψλ κεηνλνηηθψλ νκάδσλ. πσο δηαθαίλεηαη απφ ην θείκελν ηεο Gutmann (1997:37-69), ε ρξπζή ηνκή κεηαμχ ηεο αλαγλψξηζεο ησλ πνιηηηζκηθψλ ηδηαηηεξνηήησλ θαη ηεο δηαθχιαμεο ησλ βαζηθψλ δηθαησκάησλ πνπ δηαζέηνπλ νη άλζξσπνη, είλαη κηα πνιπδηάζηαηε θαη ζχλζεηε ππφζεζε, ε νπνία δελ επηηπγράλεηαη εχθνια θαη αβίαζηα. πλίζηαηαη ζηελ εθαξκνγή ελφο πξνηχπνπ θηιειεχζεξεο δεκνθξαηίαο, φπνπ ε αμηνπξέπεηα ησλ ειεχζεξσλ θαη ηζφηηκσλ αλζξψπσλ ελαπνζέηεη ηε δηαθχιαμή ηεο, ζε θηιειεχζεξνπο, δεκνθξαηηθνχο δεζκνχο, νη νπνίνη δηαθξίλνληαη γηα ηα δηαβνπιεπηηθά ηνπο ζηνηρεία θαη ηελ απνπζία θαηαλαγθαζκνχ θαη δηαθξίζεσλ (Gutmann, 1997:51). Ζ αληίζηνηρε «πνιηηηθή», πνπ αθνινπζείηαη θάζε θνξά γηα ηελ θνηλσληθή δηαρείξηζε ηεο πνιηηηζκηθήο εηεξφηεηαο, είλαη ελδεηθηηθή ηνπ βαζκνχ αλαγλψξηζεο θαη απνδνρήο ησλ έηεξσλ πξνο εκάο, σο ηζφηηκσλ κε εκάο. Δπνκέλσο, γίλεηαη θαηαλνεηφ πσο δελ ππάξρεη εληαία θαη απηνκαηνπνηεκέλε πξνζέγγηζε ηνπ θαηλνκέλνπ ησλ πνιππνιηηηζκηθψλ θνηλσληψλ. Ο κεηαζρεκαηηζκφο κηαο θιεηζηήο, θαηά βάζε κνλνπνιηηηζκηθήο θνηλσλίαο, ζε πνιππνιηηηζκηθή, δελ είλαη ζε θακία πεξίπησζε εχθνιε ππφζεζε, φπσο εχθνιε δελ είλαη θαη ε δηαζθάιηζε ηεο δεκνθξαηηθήο αιιειεπίδξαζεο, ζε κηα πνιππνιηηηζκηθή θνηλσλία. ρεηίδνληαη άκεζα κε ηνλ επηπνιηηηζκφ, ζχλνιν δηεξγαζηψλ πνπ πξνζδηνξίδνπλ ηελ είζνδν 20

22 ελφο ππνθείκελνπ / κηαο νκάδαο ζε έλα λέν πνιηηηζκηθφ πεξηβάιινλ θαη ηελ αιιειεπίδξαζε, θπξίσο κε ηελ θπξίαξρε, αιιά θαη κε άιιεο νκάδεο, κε ηηο νπνίεο δηαθέξεη/δηαθέξνπλ, ζε πνιιά ή ζε ιηγφηεξα επίπεδα (Berry, 1997:7). Ζ αιιειεπίδξαζε θαη νη πηζαλέο ζπλαθφινπζεο εζσηεξηθέο ή εμσηεξηθέο ζπγθξνχζεηο, επηθέξνπλ αιιαγή ηνπ αξρηθνχ πνιηηηζκηθνχ κνηίβνπ θαη ησλ δχν πιεπξψλ, αιιά πξσηίζησο ηνπ επηπνιηηηδφκελνπ (Berry, 1997:7). Ο επηπνιηηηζκφο, αλακθηζβήηεηα πξνυπνζέηεη θάπνηνπ είδνπο πξνζαξκνγή ησλ λενθεξκέλσλ ή ηνπ κεηνλνηηθνχ πιεζπζκνχ ζηελ ρψξα ππνδνρήο, φκσο «ε νινθιεξσηηθή αθνκνίσζε έρεη αξλεηηθή πξνζαξκνζηηθή αμία θαη ζα παξέπεκπε ζε κηα αλνινθιήξσηε δηαδηθαζία πξνζαξκνγήο» (Freire φπσο αλαθέξεηαη ζην: Coelho, 2007:105). Κάηη ηέηνην, θπζηθά, δελ ζα κπνξνχζε λα ζπγθαηαιέγεηαη ζηνπο ζηφρνπο κηαο δεκνθξαηηθήο, πνιπγισζζηθήο θαη πνιππνιηηηζκηθήο θνηλσλίαο. Αληηζέησο, ε αλάπηπμε επειημίαο θαη θνηλσληθήο επαηζζεζίαο πξνο ηελ πνιηηηζκηθή εηεξφηεηα, ζα έπξεπε λα απνηεινχλ πξσηαξρηθνχο ζηφρνπο, νη νπνίνη ζα κπνξνχζαλ λα πινπνηεζνχλ, πξσηίζησο, εληφο ελφο ζπκπεξηιεπηηθνχ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο θαη έπεηηα, λα δηεπξπλζνχλ ζην ζχλνιν ηεο θνηλσλίαο (Coelho, 2007:105). Α.2.2. Γηαπξαγκάηεπζε Σαπηνηήησλ θαη Δμνπζηαζηηθέο ρέζεηο ζην Υώξν ηνπ ρνιείνπ. Ζ εθπαίδεπζε, έλαο απφ ηνπο βαζηθφηεξνπο ζεζκνχο θνηλσληθνπνίεζεο, επηδξά θαζνξηζηηθά ζηελ δηακφξθσζε θαη θαιιηέξγεηα ηεο γισζζηθήο θαη πνιηηηζκηθήο ηαπηφηεηαο ησλ παηδηψλ, κέζσ ησλ γλψζεσλ πνπ παξέρεη (Κνηιηάξε, 2005:16). Σν ζρνιείν επίζεο, δξα θαζνξηζηηθά ζην ζρεκαηηζκφ ζηάζεσλ πξνο ηε γιψζζα θαη ηνλ πνιηηηζκφ ή ζηε κεηαβνιή ησλ ήδε παγησκέλσλ ζηάζεσλ, κέζα απφ ην 21

23 επίζεκν αιιά θαη ην «θξπθφ» αλαιπηηθφ πξφγξακκα, θαζψο θαη κέζα απφ δηάθνξεο εμσζρνιηθέο δξαζηεξηφηεηεο (Κνηιηάξε, 2005:16). Ζ δηαρείξηζε ηεο εζλνηηθήο, πνιηηηζκηθήο, γισζζηθήο, ζξεζθεπηηθήο θαη άιισλ κνξθψλ- εηεξφηεηαο ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ, είλαη έλα δήηεκα κε θνηλσληθέο-ηδενινγηθέο-πνιηηηθέο δηαζηάζεηο, πνπ θπζηθά θαλεξψλεη θαη ηνλ ηξφπν αληηκεηψπηζεο ησλ νκάδσλ, πνπ εθπξνζσπνχλ ηηο δηαθνξεηηθέο γιψζζεο θαη ζξεζθείεο, ηνπο δηαθνξεηηθνχο πνιηηηζκνχο, ηα δηαθνξεηηθά έζλε. Μέζα απφ ηνπο κεραληζκνχο δηαρείξηζεο πνπ εθαξκφδνληαη ζηελ εθπαίδεπζε, αλαδεηθλχεηαη ν ζηελφο δεζκφο ηεο κε ηελ θξαηηθή πνιηηηθή εμνπζία, θαζψο ε δεχηεξε πξαγκαηψλεη ηνπο ζηφρνπο ηεο κέζσ ηεο πξψηεο (Κνηιηάξε, 2005:83). Ζ εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή πνπ αθνινπζείηαη γηα ηνπο αιινεζλείο/κεηνλνηηθνχο, δίγισζζνπο καζεηέο είλαη θαζνξηζηηθή, ηφζν γηα ηε δη-γισζζηθή θαη γλσζηηθή ηνπο αλάπηπμε φζν θαη γηα ηε δφκεζε ηεο ηαπηφηεηάο ηνπο. Δίλαη δχζθνιν γηα ηνπο καζεηέο έηεξσλ πνιηηηζκηθά, εζλνηηθά, γισζζηθά θαη ζξεζθεπηηθά θνηλνηήησλ, λα αλαπηχμνπλ ζηελνχο δεζκνχο θαη ηζρπξέο ηαπηίζεηο κε ην έζλνο-θξάηνο φπνπ δηακέλνπλ, φηαλ απηφ δελ αληαλαθιά θαη δελ ελζσκαηψλεη νπζηψδεηο γηʼ απηνχο πηπρέο ηνπ εζλνηηθνχ θαη θνηλσληθνχ ηνπο πνιηηηζκνχ (Banks, 2012:469). Γηα ην ιφγν απηφ, είλαη αλαγθαία ε εξκελεία θαηλνκέλσλ ζρεηηθψλ κε ηελ ζρνιηθή επηηπρία/απνηπρία θαη ηε δφκεζε ηεο ηαπηφηεηαο ησλ αιινεζλψλ/κεηνλνηηθψλ δίγισζζσλ παηδηψλ, κέζα απφ ηε κειέηε θνηλσληθψλ-νηθνλνκηθψλ-πνιηηηθψλ παξαγφλησλ, πνπ θαζνξίδνπλ ηε κνξθή θαη ηελ έληαζε ησλ εμνπζηαζηηθψλ ζρέζεσλ, πνπ αλαπηχζζνληαη ζηελ ηάμε θαη ζηνλ επξχηεξν ρψξν ηνπ ζρνιείνπ, αληαλαθιψληαο ηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα (Cummins, 2005:114). Ζ αλαγλψξηζε ηεο αμίαο ηνπ πνιηηηζκηθνχ πινπξαιηζκνχ ζπκβάιιεη ζηελ θαιιηέξγεηα πλεχκαηνο αλεθηηθφηεηαο ζηελ εηεξφηεηα θαη δηαπνιηηηζκηθήο ελζπλαίζζεζεο. Χθειεί, επνκέλσο, φινπο ηνπο καζεηέο, 22

24 εμνηθεηψλνληαο ηνπο κε ηνλ έηεξν θαη πξνεηνηκάδνληάο ηνπο, γηα δεκνθξαηηθή θνηλσληθή ζπλχπαξμε καδί ηνπ (Σζνθαιίδνπ, 2012:85-86). Σν κεγάιν, ινηπφλ, ζηνίρεκα ηεο επνρήο καο, είλαη ν κεηαζρεκαηηζκφο ησλ εμνπζηαζηηθψλ ζρέζεσλ πνπ αλαπηχζζνληαη ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ, πξνο κηα πην ζπκπεξηιεπηηθή θαη ζπλεξγαηηθή θαηεχζπλζε (Cummins, 2005:114). Σφηε ε αιιειεπίδξαζε (κεηαμχ καζεηψλ - εθπαηδεπηηθψλ ή ζπκκαζεηψλ) κπνξεί λα γίλεη ε θηλεηήξηνο δχλακε, γηα ηελ ελδπλάκσζε φισλ ησλ καζεηψλ πξνο κηα δεκνθξαηηθά θξηηηθή, ελεξγφ πνιηηεηφηεηα (Cummins, 2005:64). Α.2.3. Δθπαηδεπηηθά Μνληέια γηα ηνπο Μεηαθηλνύκελνπο Πιεζπζκνύο, ηνπο Μεηαλάζηεο θαη ηηο Μεηνλνηηθέο Οκάδεο. ζνλ αθνξά ζηηο πνιηηηθέο αληηκεηψπηζεο ηεο εηεξφηεηαο ζηελ εθπαίδεπζε, έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα θνηλσληθά ππνζπζηήκαηα, ππάξρνπλ πέληε βαζηθά κνληέια, δχν εθ ησλ νπνίσλ έρνπλ κνλνπνιηηηζκηθή θαηεχζπλζε (Αθνκνίσζεο, Έληαμεο) θαη ηξία ζηνρεχνπλ ζηελ πνιππνιηηηζκηθή δηαηήξεζε (Πνιππνιηηηζκηθφ, Αληηξαηζηζηηθφ, Γηαπνιηηηζκηθφ) (Κεζίδνπ, 2008:24). Καηά ηε δηαδηθαζία ηεο αθνκνίσζεο, ππνθείκελα πνπ δηαθέξνπλ ηφζν πνιηηηζκηθά φζν θαη απφ άπνςε εζληθήο πξνέιεπζεο έξρνληαη ζε επαθή, φκσο δελ αλαγλσξίδνληαη κε ηελ ίδηα αμία ν πνιηηηζκφο ή ε εζληθή πξνέιεπζε ηνπ θαζελφο. Έηζη, βαζηθφ αμίσκα ηεο πνιηηηθήο απηήο, ζεσξείηαη ε απνξξφθεζε ησλ λενεηζειζνπζψλ νκάδσλ απφ ηνλ ληφπην πιεζπζκφ, πξνθεηκέλνπ λα ππάξμεη νκνηνγέλεηα θαη θνηλσληθή ζπλνρή, αιιά θαη λα δνζεί ε επθαηξία ζηνπο λενεηζεξρφκελνπο λα ζπκκεηέρνπλ ηζνδχλακα ζηε δηακφξθσζε ηεο θνηλσλίαο (Νηθνιάνπ, 2000:120). ηελ εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή, ην αθνκνησηηθφ κνληέιν εθαξκφδεηαη κε ηελ χπαξμε κνλφγισζζνπ θαη κνλνπνιηηηζκηθνχ αλαιπηηθνχ 23

25 πξνγξάκκαηνο, ην νπνίν έρεη σο θχξην ζηφρν ηελ εθκάζεζε ηεο εζληθήο γιψζζαο, ζε επίπεδν θπζηθνχ νκηιεηή θαη ηε κχεζε ζηνλ εζληθφ πνιηηηζκφ (Νηθνιάνπ, 2000:121). ε έλα ηέηνην πιαίζην, ε έληαμε δηαθεξφλησλ πνιηηηζκηθά θαη εζλνηηθά καζεηψλ, πξνζεγγίδεηαη σο πξφβιεκα γηα ηε ιεηηνπξγία ηεο εθπαίδεπζεο (Νηθνιάνπ, 2000:121). Έλα ηέηνην κνληέιν δελ ζα κπνξνχζε λα ραξαθηεξηζηεί σο δεκνθξαηηθφ θαη ζπκπεξηιεπηηθφ, εθφζνλ εγθισβίδεη ηνπο καζεηέο απηνχο ζε έλαλ αθαλή ξφιν απαζνχο παξαηεξεηή, απνθφπηνληάο ηνπο απφ ηηο ξίδεο ηνπο (Γεσξγνγηάλλεο, 1999:51). Σν κνληέιν ηεο έληαμεο, δηαθνξνπνηείηαη απφ ην πξνεγνχκελν, θαζψο αλαγλσξίδεη θάζε έηεξν πνιηηηζκφ σο ηζάμην (Νηθνιάνπ, 2000: ), ηνπιάρηζηνλ ζε ζεσξεηηθφ επίπεδν. Γηʼ απηφλ αθξηβψο ην ιφγν δελ επηδηψθεη ηελ απνξξφθεζή ηνπ, αιιά ηε δφκεζε εκπινπηηζκέλσλ ζπιινγηθψλ ηαπηνηήησλ, πνπ δελ ζίγνπλ, βέβαηα, ηηο πνιηηηζκηθέο ζηαζεξέο ηεο θπξίαξρεο θνηλσλίαο (Νηθνιάνπ, 2000:123). ην ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο, κε ηελ εθαξκνγή ηνπ κνληέινπ ηεο έληαμεο δίλεηαη ε «επθαηξία» ζηνπο δηαθέξνληεο καζεηέο ή λα πξνζαξκνζηνχλ ζηηο ππάξρνπζεο ζηαζεξέο ή λα απνηχρνπλ. ην πιαίζην απηφ ε ζρνιηθή απνηπρία ησλ δηαθεξφλησλ καζεηψλ αληηκεησπίδεηαη σο δηθή ηνπο επζχλε (Νηθνιάνπ, 2000:124). Αμηνζεκείσηε είλαη ε παξαηήξεζε ηνπ Γεσξγνγηάλλε (1999:52) φηη ζην κνληέιν απηφ ε εθπαίδεπζε ιεηηνπξγεί ζαλ άιινο «Πφληηνο Πηιάηνο», δεηψληαο απφ ηα παηδηά λα πξνζαξκνζηνχλ ζηε λέα πξαγκαηηθφηεηα, ρσξίο ε θπξίαξρε θνηλσλία λα θάλεη πξνζπάζεηεο πξνζαξκνγήο θαη ηθαλνπνίεζεο ησλ ηδηαίηεξσλ αλαγθψλ ησλ κεηαλαζηφπνπισλ. πκπεξαζκαηηθά, ελψ ζην κνληέιν απηφ θαίλεηαη εθ πξψηεο φςεο λα ππάξρεη κεγαιχηεξε δηαιιαθηηθφηεηα απφ πιεπξάο ηεο θπξίαξρεο νκάδαο, ελ ηνχηνηο κηα βαζχηεξε εμέηαζή ηνπ θαλεξψλεη φηη ε απνδνρή ηεο εηεξφηεηαο είλαη επηθαλεηαθή θαη παχεη λα πθίζηαηαη απηφκαηα, φηαλ δηαπηζησζεί πσο παξεκπνδίδεηαη ε 24

26 ελζσκάησζε θαη ηίζεληαη ππφ ακθηζβήηεζε νη αξρέο, νη θνηλέο αμίεο θαη ε νκνηνγέλεηα ηεο θνηλσλίαο. Ζ αλάγθε εθαξκνγήο ηνπ πνιππνιηηηζκηθνχ κνληέινπ, πξνέθπςε απφ ηε δηαπίζησζε χπαξμεο αδπλακηψλ ζηα πξνεγνχκελα κνληέια θαη κε απνηειεζκαηηθφηεηά ηνπο, ζην ζέκα ηεο κεηξίαζεο ηεο έληαζεο ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ εζληθνχ δηαρσξηζκνχ (Νηθνιάνπ, 2000:125). Ζ, εληέιεη, αληζφηεηα επθαηξηψλ πνπ δηαηψληδαλ ηα κνληέια απηά κεηαμχ ηεο θπξίαξρεο νκάδαο θαη ησλ κεηνλνηήησλ, αιιά θαη ηα θηλήκαηα κεηαλαζηψλ πνπ άξρηζαλ λα θεξδίδνπλ έδαθνο, νδήγεζαλ πξνο κηα ζηξνθή ζε πην πινπξαιηζηηθέο κνξθέο εθπαίδεπζεο (Κεζίδνπ, 2008:24-25). Σν πξψην κνληέιν πνπ εθαξκφζηεθε πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε είλαη ην πνιππνιηηηζκηθφ. θνπφο ηνπ ήηαλ ε πξνψζεζε ηεο ηζνηηκίαο ησλ δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκψλ, θαζψο θαη ν αιιεινζεβαζκφο κεηαμχ ηνπο, ψζηε λα επηηεπρζεί ε αλάπηπμή ηνπο, ζε έλα πιαίζην αιιεινυπνζηήξημεο θαη ζπλνρήο (Νηθνιάνπ, 2000:125). Ζ θνηλσλία αλακνξθψλεηαη ζπλερψο θαη εμειίζζεηαη, αληηθαηνπηξίδνληαο ζηηο δνκέο θαη ζηε ιεηηνπξγία ηεο βαζηθά ζηνηρεία φισλ ησλ πνιηηηζκψλ. Καλέλαο πνιηηηζκφο δελ ζεσξείηαη θπξίαξρνο θαη φινη είλαη αλεμάξηεηνη κεηαμχ ηνπο. ηνλ ηνκέα ηεο εθπαίδεπζεο, αλαγλσξίδεηαη ε ζπνπδαηφηεηα ηεο γισζζηθήο θαη ηεο πνιηηηζκηθήο παξαθαηαζήθεο ησλ παηδηψλ κεηαλαζηψλ, γηα ηελ παξνρή ηζφηηκσλ επθαηξηψλ θαη ηε βειηίσζε ηεο ζρνιηθήο ηνπο επίδνζεο (Νηθνιάνπ, 2000:125). Βέβαηα, αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ην πνιππνιηηηζκηθφ κνληέιν ακθηζβεηήζεθε απφ πνιινχο, θαζψο ζεσξείηαη φηη δελ πξνζπαζεί λα εξκελεχζεη εηο βάζνο δεηήκαηα δηαθξίζεσλ θαη ξαηζηζκνχ ζε βάξνο ησλ κεηαλαζηψλ, νχηε ζπγθξνχεηαη κε ηνπο επίζεκνπο ζεζκνχο, επηδηψθνληαο ηελ αλαζεψξεζή ηνπο (Γεσξγνγηάλλεο, 1999:52). Αθφκε, απινπνηεί ζε ππεξβνιηθφ βαζκφ ηα δηάθνξα θαηλφκελα ηνπ επηπνιηηηζκνχ θαη παξνπζηάδεη κε απφιπηε 25

27 νπηηθή θάπνηεο θαηαζηάζεηο, αλαηξψληαο ηελ αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ησλ πνιηηηζκψλ. Έηζη, πξνθχπηεη ν θίλδπλνο απιήο ζπλχπαξμήο ηνπο, κε ελδερφκελν απνηέιεζκα ηελ απνκφλσζε θαη «γθεηνπνίεζε» θάπνησλ, «κε εθιεθηψλ», πνιηηηζκψλ (Κεζίδνπ, 2008:26). Σν αληηξαηζηζηηθφ κνληέιν αλαπηχρζεθε ζην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, σο ζπλέρεηα ηνπ πνιππνιηηηζκηθνχ, αζθψληαο ηνπ κάιηζηα θξηηηθή, γηα ηελ πξνζθφιιεζή ηνπ ζε αηνκηθέο ζηάζεηο θαη φρη ζε θνηλσληθέο πξαθηηθέο - πνιηηηθέο (Νηθνιάνπ, 2000:128). θνπφο ηνπ ήηαλ ε θαηαπνιέκεζε ηνπ ζεζκηθνχ ξαηζηζκνχ, ν νπνίνο αζθείηαη απφ ηελ ηζρπξφηεξε εμνπζία, ηελ θξαηηθή (Σζηάθαινο, 2000:82). Δπηπιένλ, ηάζζεηαη ππέξ ηεο αλάπηπμεο ελφο δίθαηνπ θαη ηζφηηκνπ ζπζηήκαηνο επθαηξηψλ θαη ηεο ρεηξαθέηεζεο ηνπ λνπ απφ ξαηζηζηηθά πξφηππα, ηνκείο ζηνπο νπνίνπο απέηπρε ε δξάζε ηνπ πνιππνιηηηζκηθνχ κνληέινπ (Νηθνιάνπ, 2000:129). Ζ αληηξαηζηζηηθή εθπαίδεπζε, εζηηάδνληαο ζην ζχζηεκα εμνπζηαζηηθψλ ζρέζεσλ πνπ αλαπηχζζνληαη κεηαμχ θπξίαξρεο θαη κεηνλνηηθήο νκάδαο, πεξηνξίδεηαη ζε κία δνκηθή αλάιπζε ηεο θαηαπίεζεο πνπ πθίζηαηαη ε κεηνλνηηθή νκάδα (Γακαλάθεο, 2000:8). Δπηθεληξψλεηαη, έηζη, ζην πιαίζην κέζα ζην νπνίν ιεηηνπξγνχλ ηα ππνθείκελα, γεγνλφο πνπ δπζθνιεχεη ηελ κεηαηξνπή ησλ ζεσξεηηθψλ ηεο ζέζεσλ ζε πξάμεηο (Γακαλάθεο, 2000:8). Λφγσ ηεο ζχγθξνπζήο ηεο κε ηε ζεζκηθή εμνπζία, ζεσξήζεθε απφ θάπνηνπο φηη ελέρεη ηδηαίηεξα έληνλε πνιηηηθή ρξνηά, κε θίλδπλν «πνιηηηθήο εθκεηάιιεπζεο ηεο εθπαίδεπζεο» (Γεσξγνγηάλλεο, 1999:53). Σελ ίδηα πεξίνδν, ιακβάλεη ρψξα θαη ε αλάπηπμε ηνπ δηαπνιηηηζκηθνχ κνληέινπ, σο εμέιημε ηνπ πνιππνιηηηζκηθνχ. Οξίδνληαη ηέζζεξηο βαζηθέο αξρέο, ηηο νπνίεο ην κνληέιν απηφ πξνσζεί, κέζσ θνηλσληθνπνιηηηθψλ αληηιήςεσλ θαη εθπαηδεπηηθψλ πξαθηηθψλ. Οη αξρέο απηέο είλαη: α) ε ελζπλαίζζεζε (θαηαλφεζε ησλ άιισλ κέζα απφ ηελ 26

28 ηνπνζέηεζε ηνπ εαπηνχ καο ζηε ζέζε ηνπο), β) ε αιιειεγγχε (αλάπηπμε ζπιινγηθήο ζπλείδεζεο θαη εμάιεηςε ησλ θνηλσληθψλ αδηθηψλ), γ) ν ζεβαζκφο (δηαπνιηηηζκηθφο ζεβαζκφο, πνπ αληηζηνηρεί ζηελ απνδνρή ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο θαη ζηελ αιιειεπίδξαζε κε ηνλ έηεξν πξνο εκάο, επί ίζνηο φξνηο), δ) ε απνδπλάκσζε θαη αλ είλαη δπλαηφλ ε απφξξηςε εζληθψλ ζηεξενηχπσλ θαη πξνθαηαιήςεσλ, ψζηε λα νδεγεζνχκε ζηνλ αλνηρηφ δηαπνιηηηζκηθφ δηάινγν (Essinger, φπσο αλαθέξεηαη ζην: Νηθνιάνπ, 2000:130). Ζ δηαπνιηηηζκηθή δηάζηαζε δελ πεξηνξίδεηαη ζηελ απιή ζπλχπαξμε ησλ πνιηηηζκψλ, αιιά εκβαζχλεη ζηελ ηζφηηκε αληηκεηψπηζε θαη ζπκκεηνρή ηνπο, ζηελ αμηνπνίεζε ησλ δηαθνξεηηθψλ κνξθσηηθψλ θεθαιαίσλ θαη ζηελ πξνζθνξά ίζσλ επθαηξηψλ (Γακαλάθεο, 2005:40). Δλ ηνχηνηο, δέρηεθε θξηηηθή, θαζψο δελ παξνπζίαζε εληαίν ζεσξεηηθφ πιαίζην, αιιά ε ελλνηνινγηθή πξνζέγγηζε ηνπ φξνπ, αθξνβαηεί κεηαμχ δχν αληηηηζέκελσλ ζεσξεηηθψλ πξνζεγγίζεσλ ηνπ πνιηηηζκνχ. Ζ πξψηε πξνζέγγηζε, αθνξά ζηνλ πνιηηηζκηθφ νηθνπκεληζκφ θαη ζηνρεχεη ζηελ ππέξβαζε ησλ πνιηηηζκηθψλ ηδηαηηεξνηήησλ, βαζηζκέλε ζηα θνηλά ζηνηρεία ησλ δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκψλ, ψζηε λα επηηεπρζεί ε ζχγθιηζή ηνπο (Γθφβαξεο, 2001:81). Ζ δεχηεξε πξνζέγγηζε, αθνξά ζηνλ πνιηηηζκηθφ ζρεηηθηζκφ, ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν δελ κπνξνχλ λα αλαπηπρζνχλ νηθνπκεληθά θξηηήξηα αμηνιφγεζεο ησλ δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκψλ, θαζψο θάζε πνιηηηζκφο λνείηαη ζην ζπγθεθξηκέλν δηθφ ηνπ πιαίζην (Γθφβαξεο, 2001:89). Έλαο ηξφπνο λα μεπεξαζηεί ην ζεσξεηηθφ ράζκα πνπ πξνθχπηεη ζηελ αλάιπζε θαη ιεηηνπξγία ηνπ κνληέινπ απηνχ, είλαη ε επηθέληξσζε ηνπ ελδηαθέξνληνο ζε αμίεο φπσο ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα, πνπ ζεσξνχληαη σο ελ δπλάκεη νηθνπκεληθέο, θαζψο δελ αλήθνπλ ζε θάπνην ζπγθεθξηκέλν πνιηηηζκφ (Taguieff φπσο αλαθέξεηαη ζην: Γθφβαξεο 2001:94). 27

29 Α.2.4. Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε: Οη Βαζηθέο Αξρέο πνπ Γηέπνπλ ηε Λεηηνπξγία ηεο θαη ν Ρόινο ηεο ζηηο ύγρξνλεο Πνιππνιηηηζκηθέο Κνηλσλίεο Ζ δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε είλαη κηα κεηαζρεκαηηζηηθή δηαδηθαζία, πνπ αθνξά ηφζν ηελ θνηλφηεηα ηνπ ζρνιείνπ φζν θαη ηελ επξχηεξε θνηλσλία (Tarman & Tarman, 2011:582). ηνρεχεη ζηε δεκνθξαηηθή δηαπξαγκάηεπζε θαη δφκεζε ηαπηνηήησλ κε φξνπο ελδπλάκσζεο, ηφζν ζε αηνκηθφ φζν θαη ζε ζπιινγηθφ επίπεδν (Μάξθνπ,1997:73-74). Αθνξά ζην ζχλνιν ησλ καζεηψλ θαη ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη δελ κπνξεί λα πεξηνξηζηεί ζε κεκνλσκέλεο εθπαηδεπηηθέο δξάζεηο αλάδεημεο ηεο δηαθνξάο (Luciak & Khan-Svik, 2008:495). Τηνζεηψληαο κηα νιηζηηθή πξνζέγγηζε, νθείιεη λα δξα ζε έλα πνιχ επξχηεξν πεδίν εθαξκνγήο, εκβαζχλνληαο ζε ελφηεηεο φπσο ε ηζφηεηα ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ, ε ελδπλάκσζε θαη ε εθπξνζψπεζε ησλ κεηνλνηηθψλ νκάδσλ (Luciak & Khan-Svik, 2008:495), κε απψηεξν ζθνπφ ηελ θαιιηέξγεηα ηεο θνηλσληθήο δηθαηνζχλεο (Tarman & Tarman, 2011:582). Ο Gorski (2006: ) εζηηάδνληαο ηελ νπηηθή ηνπ, θπξίσο, ζε απφςεηο ζηηο νπνίεο ζπγθιίλνπλ νη Nieto, Sleeter, Grant θαη Banks, πξνζδηνξίδεη πέληε βαζηθέο αξρέο, πνπ δηέπνπλ ηελ έλλνηα ηεο δηαπνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο: α) Ζ δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε δελ είλαη θαη δελ λνείηαη λα είλαη απν-πνιηηηθνπνηεκέλε, θαζψο ζεκειηψδε ζηφρν ηεο απνηειεί ε δηαζθάιηζε ηεο θνηλσληθήο δηθαηνζχλεο. Απηφ ζεκαίλεη φηη δνπιεχεη κε ην ζχλνιν ησλ καζεηψλ, γηα ηελ απνθαηάζηαζε αδηθηψλ πνπ πθίζηαληαη καζεηέο κε έηεξν, απφ ηελ θπξίαξρε νκάδα, πνιηηηζκηθφ θεθάιαην (ρακειφ εηζφδεκα, ρξψκα, εζλφηεηα, ζξεζθεία). β) Ζ δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε απαηηεί νινθιεξσηηθή αλαδηάξζξσζε, αλαζχζηαζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο. Μπνξεί θάπνηεο 28

30 κεκνλσκέλεο δηδαθηηθέο πξαθηηθέο πνπ εθαξκφδνληαη ζηελ ηάμε λα είλαη ζπλεπείο πξνο ηε δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε, σζηφζν, ε θνηλσληθή δηθαηνζχλε είλαη ζεζκηθφ δήηεκα θαη σο ηέηνην κπνξεί λα δηαζθαιηζηεί κφλν κέζσ κηαο ζπλνιηθήο κεηαξξχζκηζεο ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ. γ) Πξναπαηηνχκελν γηα ηελ επίηεπμε ηεο εθ ζεκειίσλ απηήο εθπαηδεπηηθήο κεηαξξχζκηζεο, είλαη ε θξηηηθή αλάιπζε ησλ ζπζηεκάησλ - ζρέζεσλ εμνπζίαο θαη πξνλνκίσλ πνπ δελ δχλαληαη λα απνιακβάλνπλ φινη. δ) Βαζηθφο ζθνπφο ηεο δηαπνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο, κέζσ ηεο δηαδηθαζίαο ηνπ θξηηηθνχ αλαζηνραζκνχ, είλαη ε θξηηηθή αλάιπζε θαη εξκελεία ησλ αληζνηήησλ, ε επίγλσζε ησλ κεραληζκψλ δφκεζεο θαη αλαπαξαγσγήο ηνπο, κε απψηεξν ζηφρν ηελ εμάιεηςή ηνπο. ε) Μία δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε ηέηνηαο κνξθήο, σθειεί ην ζχλνιν ηνπ καζεηηθνχ πιεζπζκνχ θαη θαηʼ επέθηαζε ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο θαη δελ απεπζχλεηαη ζε ζπγθεθξηκέλεο νκάδεο καζεηψλ. Ζ δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε επηδηψθεη ηε δηαπνιηηηζκηθή κάζεζε. Καηά ηνπο Luciak & Khan-Svik (2008:495) ε δηαπνιηηηζκηθή κάζεζε είλαη κηα εθπαηδεπηηθή αξρή πνπ πξέπεη λα δηέπεη φια ηα ζρνιηθά καζήκαηα, κε ζηφρν ηελ θαιιηέξγεηα δηαπνιηηηζκηθήο ζπλείδεζεο ζε φινπο ηνπο καζεηέο. ηφρνη ηεο δηαπνιηηηζκηθήο κάζεζεο είλαη: α) ε επαθή κε δηαθνξεηηθά πνιηηηζκηθά αγαζά (φρη φκσο αληηκεησπίδνληάο ηα απιντθά, σο ζηαηηθά θαη ζηεγαλνπνηεκέλα ραξαθηεξηζηηθά κηα νκάδαο), β) ε δεκηνπξγία ελφο καζεζηαθνχ πεξηβάιινληνο φπνπ νη πνιηηηζκηθέο αμίεο κπνξνχλ λα βησζνχλ σο εκπεηξίεο θαη λα δηακνξθσζνχλ απφ φινπο ηνπο καζεηέο, γ) ε ελίζρπζε ηνπ ελδηαθέξνληνο γηα ην πεδίν ησλ πνιηηηζκηθψλ δηαθνξψλ, πξνθεηκέλνπ λα εληζρπζεί ε εθηίκεζε θαη ησλ πνιηηηζκηθψλ νκνηνηήησλ θαη ησλ πνιηηηζκηθψλ δηαθνξψλ, δ) ε θαιιηέξγεηα ηεο θαηαλφεζεο θαη ηνπ ζεβαζκνχ ησλ δηαθφξσλ κνξθψλ εηεξφηεηαο, θαζψο θαη δηαρείξηζεο θαηλνκέλσλ, φπσο νη πξνθαηαιήςεηο, ν ξαηζηζκφο θαη ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο, ε) ε ελίζρπζε αηζζήκαηνο 29

31 ακνηβαίαο θαηαλφεζεο κεηαμχ καζεηψλ δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκηθψλ θαη γισζζηθψλ ππνβάζξσλ, ε αλαγλψξηζε ησλ θνηλψλ ηφπσλ θαη ε κείσζε ησλ πξνθαηαιήςεσλ, ζη) ε αλάδεημε ηεο αμίαο ηεο δηγισζζίαο θαη ηεο πνιπγισζζίαο θαη ε ελζάξξπλζε ησλ καζεηψλ σο πξνο ηε ρξήζε ηεο κεηξηθήο ηνπο γιψζζαο ζηελ ηάμε (Luciak & Khan-Svik, 2008:495). Οη Ruiz & Sánchez, (2011:4-6) πξνηείλνπλ θάπνηεο εθπαηδεπηηθέο θαηεπζχλζεηο, βαζηζκέλεο ζην πλεχκα ηεο θξηηηθήο δηαπνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο: α) ηελ αιιαγή ζε ζηάζεηο θαη αμίεο θαη ηελ θαηαπνιέκεζε ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ, κε ζθνπφ ηελ ελζσκάησζε φισλ ζηε ζρνιηθή ηάμε θαη ζηελ θνηλσλία. Πξνο ηελ θαηεχζπλζε απηή, νθείινπλ λα ζπλδξάκνπλ φινη νη επίζεκνη θνξείο πνπ πξνζαλαηνιίδνπλ θαη δηακνξθψλνπλ αλζξψπηλεο ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο (φπσο ηα Μ.Μ.Δ, κε αλάδεημε ησλ αδηθηψλ θαη κε ζηεξενηππηθή απεηθφληζε ηεο θνηλσλίαο). β) Σελ επαηζζεηνπνίεζε γηα ηηο πνιηηηζκηθέο δηαθνξέο ζην επξχηεξν πιαίζην ηεο εηεξφηεηαο (ε νπνία δελ είλαη έλλνηα ζηαηηθή), αιιά ηαπηφρξνλα, ηελ απνκάθξπλζε απφ ηελ εκκνληθή αλάδεημε ησλ δηαθνξψλ. γ) Σε ιεηηνπξγία ηεο εθπαίδεπζεο σο «ζηαπξνδξφκη πνιηηηζκψλ», γηα εχξεζε ζεκείσλ ζπλάληεζεο ησλ πνιηηηζκψλ. δ) Σελ εθπαίδεπζε ζηηο παλαλζξψπηλεο αμίεο ηεο «εζηθήο παηδαγσγηθήο». ε) Σελ αλάδεημε ησλ θνηλψλ ζηνηρείσλ ησλ καζεηψλ απφ κέξνπο ησλ εθπαηδεπηηθψλ, αλεμαξηήησο ηνπ πνιηηηζκνχ ζηνλ νπνίν αλήθνπλ. ζη) Σε βειηίσζε ησλ ζρέζεσλ ζρνιείνπ - νηθνγέλεηαο θαη ηελ αλάπηπμε ζπλεξγαηηθνχ πεξηβάιινληνο, γηα ηελ εκπινθή ησλ γνλέσλ ζηε δηακφξθσζε ηεο ζρνιηθήο δσήο. δ) Σελ Δθπαίδεπζε ηνπ ππεχζπλνπ πνιίηε, κέζσ ηεο αλάπηπμε αηζζήκαηνο επζχλεο γηα ηνπο άιινπο, θαζψο φινη είλαη κέιε κηαο παλαλζξψπηλεο θνηλφηεηαο. ε) Σελ εθπαίδεπζε γηα ηελ ελεξγφ «πνιηηεηφηεηα». ινη είλαη ππεχζπλνη γηα ηελ εηθφλα ηεο θνηλσλίαο (ηα πξνβιήκαηα δε δεκηνπξγνχληαη απφ ζπγθεθξηκέλεο κφλν νκάδεο), νπφηε φινη νθείινπλ λα ζπλδξάκνπλ γηα ηελ αιιαγή ηεο, κε 30

32 ακνηβαία θαηαλφεζε θαη ζεβαζκφ ησλ δηθαησκάησλ ηνπ αλζξψπνπ, φρη απνθιείνληαο ζπγθεθξηκέλεο θνηλφηεηεο αλζξψπσλ. πκπεξαζκαηηθά, κηιψληαο κε φξνπο δηαπνιηηηζκηθφηεηαο, δελ κπνξεί λα ζεσξείηαη αξθεηή κηα κνξθή αδηάθνξεο αλνρήο πξνο ηνλ άιιν. Σν κνλαδηθφ επίηεπγκα κηαο ηέηνηαο κνλνδηάζηαηεο θαη επηθαλεηαθήο αληίιεςεο, ζα ήηαλ ν θαηαθεξκαηηζκφο ηνπ θφζκνπ ζε δηζεθαηνκκχξηα αηνκηθέο νληφηεηεο, πνπ αδηαθνξψληαο ε θαζεκηά γηα ηελ χπαξμε ησλ ππνινίπσλ, ζεσξνχλ φηη κπνξνχλ λα ιεηηνπξγήζνπλ σο κία απηνηειή νιφηεηα, θεηηρνπνηψληαο ην εγψ ηνπο. (Σζηξψλεο, 2003:354). ην ζεκείν απηφ έγθεηηαη ε ζπνπδαηφηεηα ηνπ ξφινπ ηνπ εθπαηδεπηηθνχ, ν νπνίνο νθείιεη, αθνχ εμεηάζεη θξηηηθά ην εζσηεξηθεπκέλν ζχζηεκα πξνθαηαιήςεψλ ηνπ θαη θαηαλνήζεη ηελ επίδξαζή ηνπ ζηηο ζπκπεξηθνξέο θαη δξάζεηο ηνπ, λα πξνεηνηκαζηεί επαξθψο, ψζηε λα κπνξέζεη λα εθαξκφζεη κηα αληηθεηκεληθή θαη «πνιηηηζκηθά ππεχζπλε» δηδαζθαιία ζηελ ηάμε ηνπ (Tarman & Tarman, 2011:585). Ο θξηηηθφο αλαζηνραζκφο θαη ε εμέηαζε ησλ πξνζσπηθψλ εζσηεξηθεπκέλσλ πξνθαηαιήςεσλ, απνηειεί κηα δηαδηθαζία «θιεηδί» ζηελ εθαξκνγή ηεο δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζεο. Μηα ηέηνηαο θαηεχζπλζεο δηδαζθαιία, δελ πεξηνξίδεηαη ζηελ αλαγλψξηζε ηεο πνιηηηζκηθήο εηεξφηεηαο, αιιά εκβαζχλεη ζηελ αλάπηπμε ζρέζεσλ αιιεινθαηαλφεζεο θαη αιιεινζεβαζκνχ, κεηαμχ ησλ δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκψλ (Tarman & Tarman, 2011:587). Ηδηαίηεξα πξνζεθηηθνί, ινηπφλ, νθείινπλ λα είλαη νη ππνζηεξηθηέο ηεο δηαπνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο θαη νη εθπαηδεπηηθνί πνπ απηναπνθαινχληαη «δηαπνιηηηζκηθνί», θαζψο πνιιέο θνξέο αληί λα πξνσζνχλ ηελ ηζνηηκία θαη ηε δηθαηνζχλε, θαηαιήγνπλ, εληέιεη, λα εμππεξεηνχλ ηηο θπξίαξρεο θνηλσληθέο ηάζεηο θαη λα ιεηηνπξγνχλ σο αλαπαξαγσγηθνί κεραληζκνί ηεο θνηλσληθήο αδηθίαο (Gorski, 2008:516). Γηα ην ιφγν απηφ, θξίλεηαη αλαγθαίν, φινη πξηλ εθαξκφζνπλ νπνηαδήπνηε 31

33 εθπαηδεπηηθή πξαθηηθή ηελ νπνία εθιακβάλνπλ σο δηαπνιηηηζκηθή, λα επαλεμεηάζνπλ ηε θηινζνθία, ηα θίλεηξα θαη ηελ θνζκνζεσξία πνπ δηέπεη ηε ζπλείδεζε θαη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν δξνπλ ζηε δνπιεηά ηνπο. Γηφηη απνηειεί χβξε πξνο ηε δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε, ε ρεηξαγψγεζε αλζξψπσλ, κέζσ κηαο απνηθηνθξαηηθήο παηδείαο, ππφ ην πξφζρεκα ηεο δηαπνιηηηζκηθφηεηαο (Gorski, 2008:524). Ζ θξηηηθά δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε νθείιεη, ηνπιάρηζηνλ, λα εξγάδεηαη ελάληηα ζε ζηεξενηππηθέο θαη θεηηρηζηηθέο αληηιήςεηο πεξί πνιηηηζκνχ (Tupas, 2014:245,251). Α.3. Σα Γικαιώμαηα ηος Ανθπώπος: Θευπηηικέρ Πποζεγγίζειρ - Ηζηοπική Γιάζηαζη Α.3.1. Δλλνηνινγηθή Πξνζέγγηζε θαη Ννκηθή Θεζκνζέηεζε ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξώπνπ. H γέλεζε ηεο ηδέαο ηεο αλζξψπηλεο αμηνπξέπεηαο, έρεη ηελ ίδηα παιαηφηεηα κε ηελ ρξνλνινγηθή αξρή ηεο χπαξμεο ηνπ αλζξψπηλνπ είδνπο θαη έηζη ζπκβαδίδεη κε ηελ ηζηνξία ηνπ αλζξψπνπ, αλά ηνπο αηψλεο θαη εκπεξηέρεηαη ζε φινπο ηνπο πνιηηηζκνχο θαη ηηο ζξεζθείεο (Benedek, 2012:35). Τπφ απηή ηελ έλλνηα θαη κηα πην νξγαλσκέλε ηδέα ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ αλάγεηαη ζηελ αξραηφηεηα θαη πεγάδεη απφ ην Φπζηθφ Γίθαην θαη ηε ησηθή Φηινζνθία (Παληαδήο & Παπαγεσξγίνπ, 2013:21). Βέβαηα, ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα κε ηε ζχγρξνλε λνεκαηνδφηεζε θαη ιεηηνπξγία ηνπο, βαζίδνληαη ζε κεηαγελέζηεξα θηινζνθηθά ξεχκαηα, φπσο απηά ηνπ Πξαγκαηηζκνχ (rationalism) θαη ηνπ Γηαθσηηζκνχ θαη ζηηο αξρέο ηνπ Φηιειεπζεξηζκνχ, ηεο Γεκνθξαηίαο θαη ηνπ νζηαιηζκνχ (Benedek, 2012:35). Καηά ηνλ 17 ν αηψλα, κέζσ «ηεο πνιηηηθήο θηινζνθίαο ηνπ Γηαθσηηζκνύ», δίλεηαη γηα πξψηε θνξά νπζηψδεο ζπληαγκαηηθή ζεκαζία ζηελ αλαπαιινηξίσηε θχζε ησλ δηθαησκάησλ ηνπ αλζξψπνπ (Παληαδήο & Παπαγεσξγίνπ, 2013:21-22). 32

34 Δπνκέλσο, ε ηζηνξία ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ σο ζχιιεςε ηδέαο, είλαη καθξά. κσο, ηα δηθαηψκαηα ηνπ αλζξψπνπ θαζηεξψζεθαλ σο νηθνπκεληθά δηθαηψκαηα θαη ειεπζεξίεο πνπ αλήθνπλ ζε θάζε άλζξσπν, κεηά ηε ιήμε ηνπ Β' Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ (Παληαδήο & Παπαγεσξγίνπ, 2013:21-29 Benedek, 2012:37) κε ηελ απνηίκεζε ησλ εγθιεκάησλ ηνπ Δζληθνζνζηαιηζκνχ θαη άιισλ δηθηαηνξηθψλ θαζεζηψησλ (Παληαδήο, 2006: :109). Δπεηεχρζε ηφηε, κία πξαγκαηηθή επαλάζηαζε ζηνλ ηνκέα ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ, κε ηελ ίδξπζε ηνπ Οξγαληζκνχ Ζλσκέλσλ Δζλψλ (ΟΖΔ) ην 1945, έλαλ δηεζλή νξγαληζκφ πνπ αλέιαβε ηελ πξνζηαζία ησλ αηφκσλ απφ ηελ εμνπζία ησλ θξαηψλ (Παληαδήο & Παπαγεσξγίνπ 2013:26-27). Με ηε ζχζηαζε ηνπ Υάξηε ησλ Ζλσκέλσλ Δζλψλ ην 1945, γίλεηαη πξνζπάζεηα «εμνηθνπκελίθεπζεο» ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ θαη επηβνιήο, ζηα αλήθνληα ζηνλ Οξγαληζκφ Ζλσκέλσλ Δζλψλ θξάηε, ηεο ππνρξέσζεο ζεβαζκνχ πξνο απηά (Παληαδήο & Παπαγεσξγίνπ, 2013:29). Σα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα, ησλ νπνίσλ ν «νηθνπκεληθφο» ζεβαζκφο απαηηνχληαλ, απφ ηα ζπκβαιιφκελα θξάηε, πεξηγξάθεθαλ ζηα άξζξα ηεο Οηθνπκεληθήο Γηαθήξπμεο ησλ Αλζξσπίλσλ Γηθαησκάησλ, ην 1948, πνπ απνηειεί «ζεκειηαθή γηα ηε ζύγρξνλε επνρή δηαηύπσζή» ηνπο (Lenhart, 2006: 35). ηα ζεκαληηθά λνκηθά έγγξαθα πνπ αθνξνχλ ζηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα, πεξηιακβάλνληαη επίζεο: ε Δπξσπατθή χκβαζε γηα ηα Αλζξψπηλα Γηθαηψκαηα θαη ε χκβαζε γηα ηα Γηθαηψκαηα ηνπ Παηδηνχ (Παληαδήο, 2008:109) Πψο πξνζδηνξίδεηαη φκσο ε γεληθή έλλνηα ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ; Πνηα είλαη ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηνπο, πνπ ηα θαζηζηνχλ αλαγλσξίζηκα; πσο ζεκεηψλεη ν Davis (2010:7), πξφθεηηαη γηα αλαθαίξεηα θαη αδηαρψξηζηα δηθαηψκαηα, πνπ αλήθνπλ ζε φινπο ηνπο αλζξψπνπο, θαζψο πξνθχπηνπλ εγγελψο θαη απηνδίθαηα απφ ηελ αλζξψπηλε θχζε. Σν γεγνλφο φηη θάπνηα δηθαηψκαηα ιεηηνπξγνχλ σο 33

35 πξνυπφζεζε γηα ηελ απφιαπζε ησλ άιισλ, δε ζεκαίλεη φηη ππάξρεη δηαβάζκηζε ζηε ζπνπδαηφηεηά ηνπο (Benedek, 2012:39). πσο δηαθεξχζζεηαη ζηελ Σειηθή Πξάμε ηεο Παγθφζκηαο Γηάζθεςεο ηεο Σερεξάλεο γηα ηα Γηθαηψκαηα ηνπ Αλζξψπνπ (Final Act of the International Conference on Human Rights, 1968:4. Para.5), ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα θαη νη ζεκειηψδεηο ειεπζεξίεο είλαη αδηαίξεηα θαη αιιειέλδεηα. Δπηπιένλ, αλαθνξηθά κε ηελ έλλνηα ηεο νηθνπκεληθφηεηαο ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ θαη ηεο ζρέζεο ηνπ ζπζηήκαηνο αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ κε ηνλ πνιηηηζκηθφ ζρεηηθηζκφ, ζηε Γηαθήξπμε ηεο Βηέλλεο ππνζηεξίδεηαη ε νηθνπκεληθφηεηα ηεο νιφηεηαο ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ (Vienna Declaration and Programme of Action, Par.5). Μάιηζηα, δηεπθξηλίδεηαη φηη δελ ππάξρεη πξφζεζε απαμίσζεο ηεο ζπνπδαηφηεηαο ησλ εζληθψλ θαη ηνπηθψλ εηεξνηήησλ, νχηε παξαγθσληζκνχ ησλ αμηψλ ησλ δηαθφξσλ ηζηνξηθψλ, πνιηηηζκηθψλ θαη ζξεζθεπηηθψλ πιαηζίσλ. Δλ ηνχηνηο, πξνέρεη ε ππνρξέσζε ησλ θξαηηθψλ ζεζκψλ γηα πξνζηαζία ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ θαη ησλ ζεκειησδψλ ειεπζεξηψλ, αλεμάξηεηα απφ πνιηηηθά, νηθνλνκηθά, πνιηηηζκηθά ζπζηήκαηα (Vienna Declaration and Programme of Action, Par.5). Αθφκε θαη ζηελ πεξίπησζε πνπ έλα θξάηνο βξίζθεηαη ζε θαηάζηαζε έθηαθηεο αλάγθεο θαη γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο εθάζηνηε δεκφζηαο απεηιήο επείγεη ιήςε θάπνησλ κέηξσλ, ηφηε απηά ζε θακία πεξίπησζε δελ πξέπεη λα ιεηηνπξγνχλ ζε βάζε δηαθξίζεσλ, εηο βάξνο ζπγθεθξηκέλσλ αηφκσλ ή νκάδσλ (Benedek, 2012:42). Γίλεηαη, ινηπφλ, αληηιεπηφ φηη ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα είλαη κία δπλακηθή θαη εμειίμηκε έλλνηα, κε επίθεληξν ην άηνκν θαη ηελ πξνζηαζία ηνπ απφ επίζεκεο θαη κε, εμνπζηαζηηθέο δνκέο, κε ζθνπφ ηελ ηζφηεηα κεηαμχ ησλ αλζξψπσλ θαη ηελ θαηαπνιέκεζε ησλ δηαθξίζεσλ (Παληαδήο, 2008:110). Σξεηο βαζηθνί ππιψλεο ηνπ ζπζηήκαηνο ησλ δηθαησκάησλ ηνπ αλζξψπνπ είλαη: α) ε ειεπζεξία, β) ε ηζφηεηα ζηελ αμηνπξέπεηα θαη ζηελ 34

36 απνλνκή δηθαησκάησλ θαη γ) ε αιιειεγγχε (Benedek, 2012:28). Ζ αμηνπξέπεηα θαη ε ειεπζεξία είλαη ζεκειηψδεηο αμίεο, ζχκθπηεο ζε θάζε άλζξσπν (UDHR, 1948:preamble). Σν ζχζηεκα ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ, δεκηνπξγήζεθε κε πξσηαξρηθφ ζηφρν ηελ πξνζηαζία ησλ αμηψλ απηψλ. Πξφθεηηαη γηα ην νπζηαζηηθφηεξν κέζν πξνζηαζίαο θαη πξαγκάησζεο ηεο αλζξψπηλεο αμηνπξέπεηαο θαη ησλ ζεκειησδψλ αλαγθψλ ηνπ αλζξψπνπ (Fritzsche, 2007:1), ην νπνίν ηνπνζεηεί ην άηνκν ζε θεληξηθή ζέζε, βαζηδφκελν ζε έλα νηθνπκεληθά απνδεθηφ ζχζηεκα αμηψλ θαη πξνηχπσλ «ηεξόηεηαο» ηεο αλζξψπηλεο δσήο (Osler & Starkey, 1994:349 Benedek, 2012:28). Βέβαηα, ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα δελ απνηεινχλ παλάθεηα θαη δελ δχλαληαη απφ κφλα ηνπο λα αληηκεησπίζνπλ θάζε κνξθή απεηιήο, ελάληηα ζηελ αλζξψπηλε αμηνπξέπεηα. Παξά ηαχηα, εληζρχνπλ ζεκαληηθά ηελ θαηαλφεζε θαη απνδνρή ηεο έλλνηαο ηνπ απηνπξνζδηνξηζκνχ, ζπκβάιινληαο ηαπηφρξνλα ζε κεγάιν βαζκφ ζηελ θαηαπνιέκεζε ησλ δηαθξίζεσλ, ζηε δηεθδίθεζε θαη ζην ζεβαζκφ ησλ δηθαησκάησλ φισλ ησλ αλζξψπσλ (Fritzsche, 2007:1). Χο ζπκπεξαζκαηηθφ ζρφιην ζηηο παξαπάλσ πξνζεγγίζεηο, ζα ιέγακε φηη ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα είλαη θάπνηεο ζεκειηψδεηο αξρέο πξνζηαζίαο ηεο αμηνπξέπεηαο θαη ηεο δσήο θάζε αλζξψπνπ μερσξηζηά. Αλήθνπλ ζε θάζε άηνκν, ιφγσ ηεο αλζξψπηλεο θχζεο ηνπ, σο ηδέα ηνπιάρηζηνλ, δηφηη ζηελ εθαξκνγή έρνπλ παξαηεξεζεί πνιιέο παξαβηάζεηο. Ζ ηζρχο ησλ ζεκειησδψλ δηθαησκάησλ ηνπ αλζξψπνπ δελ κπνξεί λα ππνβηβάδεηαη, ιφγσ πνιηηηζκηθψλ ή/θαη άιισλ δηαθνξψλ. Δπίζεο, απνηεινχλ ηαπηφρξνλα πξνλφκηα θαη ππνρξεψζεηο γηα θάζε αλζξψπηλν νλ, θαζψο αληηκεησπίδνπλ ηζάμηα φινπο καο. Πξνζθέξνπλ πξνζηαζία θαη ζεβαζκφ ζηνλ θαζέλα, επηθνξηίδνληάο ηνλ ηαπηφρξνλα, κε ην ρξένο ηεο απνλνκήο πξνζηαζίαο θαη ζεβαζκνχ ζηνπο ζπλαλζξψπνπο ηνπ. Ζ ηδέα ηεο πξνάζπηζεο ησλ δηθαησκάησλ ηνπ θάζε αλζξψπνπ, δελ πξέπεη λα πξνθχπηεη εμαλαγθαζηηθά, αιιά κε ηε ζπλεηδεηνπνίεζε ησλ 35

37 αμηψλ πνπ πξνάγνπλ ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα θαη κε ηελ αλάπηπμε πλεχκαηνο αιιειεγγχεο (Παληαδήο, 2008:110). Καηά ηνλ Lenhart (2006:56), ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα επηβεβαηψλνπλ ηελ ηζρχ ηνπο, σο πξαγκαηηθά γεγνλφηα θαη εληάζζνληαη ζην ζεηηθφ δίθαην, κε δηαβαζκίζεηο, φζνλ αθνξά ζηελ αλαγλψξηζε ηεο εγθπξφηεηαο κεκνλσκέλσλ λνξκψλ θαη ζηελ δπλεηηθή εθαξκνγή ηνπο, κέζσ ησλ ζεζκψλ ηεο δηθαηνζχλεο (Lenhart, 2006:59). Γειαδή, εληάζζνληαη πξσηνγελψο ζην δεκφζην δηεζλέο δίθαην θαη κέζσ απηνχ (σο θάπνην βαζκφ), ζηνλ εζσηεξηθφ λνκηθφ ρψξν δηεζλψλ νξγαληζκψλ θαη ζην εζσηεξηθφ δίθαην θάζε θξάηνπο (Lenhart, 2006:56). Με ηε ζχληαμε ηεο Οηθνπκεληθήο Γηαθήξπμεο, απφ ηα Ζλσκέλα Έζλε, ην 1948, μεθίλεζε κία ζπζηεκαηηθή πξνζπάζεηα γηα ηελ επίηεπμε θνηλήο δηεζλνχο πνιηηηθήο γηα ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα θαη «δηθαηηθήο επηθξάηεζήο» ηνπο (Παληαδήο & Παπαγεσξγίνπ, 2013:29). πσο ππνζηεξίδνπλ νη Παληαδήο & Παπαγεσξγίνπ (2013:37), ζηελ Οηθνπκεληθή Γηαθήξπμε δίλεηαη έκθαζε ζε ηξεηο βαζηθέο αξρέο, πνπ πξνζδηνξίδνπλ ηα δηθαηψκαηα ηνπ αλζξψπνπ: α) ζηελ νηθνπκεληθφηεηά ηνπο, θαζψο ηζρχνπλ γηα φινπο ηνπο αλζξψπνπο, ρσξίο θακία δηάθξηζε, β) ζην αδηαίξεην, θαζψο δελ ηαμηλνκνχληαη ζε ζεκαληηθά θαη αζήκαληα, γ) ζηελ αιιειεμάξηεζε θαη ζχλδεζε πνπ ππάξρεη κεηαμχ ηνπο. ην ζεκείν απηφ, ζα πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη ε Οηθνπκεληθή Γηαθήξπμε απνηειεί έλα αλακθηζβήηεηα ζεκαληηθφ δηαθξαηηθφ έγγξαθν, πνπ ππεξαζπίδεηαη ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα σο ειεπζεξίεο, ηηο νπνίεο πξέπεη λα κπνξεί λα απνιακβάλεη ν θαζέλαο, ιφγσ ηεο αλζξψπηλεο θχζεο ηνπ. Θέηεη ζαθείο ππνρξεψζεηο, πνπ ζρεηίδνληαη, θπξίσο, κε ηελ απαγφξεπζε θάζε ελέξγεηαο θαηαζηξαηήγεζεο ησλ δηθαησκάησλ, σζηφζν, ζπληάρζεθε ππφ ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθέο, ηζηνξηθέο, πνιηηηθέο ζπλζήθεο, νπφηε θαη δελ κπνξεί λα αληαπνθξίλεηαη ζηηο επηηαγέο θάζε επνρήο (Lenhart, 2006:36). Πην ζπγθεθξηκέλα, ζην επίπεδν ησλ 36

38 ζπκκεηερφλησλ θξαηψλ, ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη πνιιά απφ ηα ζεκεξηλά θξάηε - κέιε ησλ Ζλσκέλσλ Δζλψλ, δελ ζπκκεηείραλ ζηελ ηφηε ζχληαμε ηεο Οηθνπκεληθήο Γηαθήξπμεο, θαζψο δελ είραλ απνθηήζεη αθφκε ηελ αλεμαξηεζία ηνπο (Παληαδήο & Παπαγεσξγίνπ, 2013:35). Αλαθνξηθά κε ηα αξρηθψο ζπκπεξηιεθζέληα δηθαηψκαηα, είλαη γεγνλφο φηη παξαηεξείηαη έλαο ζπλερήο εκπινπηηζκφο, θαζψο δηαθνξνπνηνχληαη ηα ηζηνξηθά, θνηλσληθά, πνιηηηθά, νηθνλνκηθά, πνιηηηζκηθά πιαίζηα, ζηα νπνία ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα πξέπεη λα αληαπνθξηζνχλ θαζνιηθά, πξνζηαηεχνληαο ηνλ θάζε άλζξσπν, πξσηίζησο σο μερσξηζηφ άηνκν, αιιά θαη σο κέινο θνηλνηήησλ (Lenhart, 2006:38). Έηζη θαη ε Οηθνπκεληθή Γηαθήξπμε εκπινπηίδεηαη θαη ζπκπιεξψλεηαη απφ άιιεο δηαθξαηηθέο ζπκθσλίεο, βαζηζκέλεο ζην πλεχκα ηεο. Πξφθεηηαη γηα δηάθνξεο δηεζλείο ζπκβάζεηο, πςεινχ βαζκνχ λνκηθήο δεζκεπηηθφηεηαο, κε ηελ επηθχξσζε ησλ νπνίσλ, ηα ζπκβαιιφκελα θξάηε ππνρξενχληαη λα εθαξκφζνπλ ηηο λφξκεο θαη ζην εζληθφ ηνπο δίθαην (Lenhart, 2006:36 Παληαδήο & Παπαγεσξγίνπ, 2013:38). Δπνκέλσο, ε πξνζπάζεηα δηαηχπσζεο θαη πξνάζπηζεο ησλ δηθαησκάησλ ηνπ αλζξψπνπ, δελ νινθιεξψζεθε κε ηε ζχληαμε ηεο Οηθνπκεληθήο Γηαθήξπμεο, φκσο απηφ ζε θακία πεξίπησζε δε απνηειεί θάπνηνπ είδνπο αδπλακία ηεο. Πξφθεηηαη γηα κηα ζπλερή δηαπξαγκάηεπζε, θαζψο ηα δηθαηψκαηα είλαη αλαγθαίν λα πξνζαξκφδνληαη ζηηο αλάγθεο ησλ αλζξψπσλ ηεο εθάζηνηε επνρήο, πξνθεηκέλνπ λα ηνπο πξνζηαηεχνπλ απνηειεζκαηηθά (Παληαδήο & Παπαγεσξγίνπ, 2013:40). Πξφθεηηαη επίζεο θαη γηα έλαλ δηαξθή αγψλα ηεο αλαγλψξηζεο θαη ηεο εθαξκνγήο ηνπο, θαζψο «δελ ηεξνύληαη πάληα ζε εζεινύζηα βάζε» (Παληαδήο & Παπαγεσξγίνπ, 2013:29-30). Ζ πην πξφζθαηε ζέζπηζε γηα ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα, κε θαλνληζηηθή πθή, έιαβε ρψξα ζηε Βηέλλε ην 1993, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο 37

39 Γεχηεξεο Παγθφζκηαο Γηάζθεςεο γηα ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα (Lenhart, 2006:36-37 Παληαδήο & Παπαγεσξγίνπ, 2013:38-39). Κάπνηνη απφ ηνπο άμνλεο ζηνπο νπνίνπο εζηηάδεη ε Γηαθήξπμε ηεο Βηέλλεο είλαη: α) ε αλαγλψξηζε ζπιινγηθψλ δηθαησκάησλ, εθηφο απφ ηα αηνκηθά θαη ε ππνζηήξημε επάισησλ νκάδσλ (Vienna Declaration, 1993:No.19,20,24), β) ε πξνζηαζία απφ ηελ αθξαία θηψρεηα θαη ηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ, πνπ νξίδνληαη, κάιηζηα, σο θαηαζηάζεηο θαηαπάηεζεο ηεο αλζξψπηλεο αμηνπξέπεηαο (Vienna Declaration, 1993:No.25) θαη παξάιιεια, ε εμαζθάιηζε ηνπ δηθαηψκαηνο ζηελ αλάπηπμε (Vienna Declaration, 1993:No.9-10), γ) ε αλαγθαηφηεηα νξγαλσκέλσλ δξάζεσλ γηα ηελ εμαζθάιηζε πνηνηηθήο παηδείαο γηα ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα, κέζσ ηεο νπνίαο κπνξεί λα πξνσζεζεί ν ζεβαζκφο πξνο ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα θαη ηηο ζεκειηψδεηο ειεπζεξίεο, ε αιιεινθαηαλφεζε, ε αλεθηηθφηεηα θαη νη εηξεληθέο - θηιηθέο ζρέζεηο, κεηαμχ ησλ δηαθφξσλ νκάδσλ (Vienna Declaration, 1993:No.33). Δπηπιένλ, ζην θείκελν ηεο Γηαθήξπμε ηεο Βηέλλεο γίλεηαη δηαρσξηζκφο ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ ζε ζεηηθά θαη αξλεηηθά, θαζψο θαη ζε γεληέο (Lenhart, 2006:37-38 Παληαδήο & Παπαγεσξγίνπ, 2013:39-40). Α.3.2. Αλζξώπηλα Γηθαηώκαηα θαη Πνιηηηζκηθόο Πινπξαιηζκόο: Ακθηζβεηήζεηο - πγθξνύζεηο - Πξννπηηθέο Αξκνληθήο πλύπαξμεο. Σν δήηεκα ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ θαη ζπγθεθξηκέλα ην ζεκείν ηνκήο ηνπο κε ηελ πνιηηηζκηθή εηεξφηεηα, δε γίλεηαη αληηιεπηφ απφ φινπο, ππφ ηελ ίδηα νπηηθή. Χο απνηέιεζκα ηνπ ράζκαηνο πνπ επηθξαηεί, αλαθνξηθά κε ηνλ πξνζδηνξηζκφ απηήο ηεο ζρέζεο, πξνβάιινληαη ηξεηο βαζηθέο απφςεηο. Ζ πξψηε (νηθνπκεληζκφο), ηνλίδεη ηελ νηθνπκεληθφηεηα ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ, δηαθεξχζζνληαο φηη φινη νη άλζξσπνη είλαη εγγελψο ίζνη, ιφγσ ηεο αλζξψπηλεο ηδηφηεηάο ηνπο (Gamarnikow, 38

40 2009: ). Δθφζνλ ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα δίλνπλ έκθαζε ζηελ θνηλή γηα φινπο αλζξψπηλε θχζε, είλαη νπζησδψο νηθνπκεληθά, πξνσζψληαο ηελ αιιειεγγχε κεηαμχ ησλ αλζξψπσλ, αλεμάξηεηα απφ ηελ χπαξμε πην πεξηνξηζκέλσλ νξηδνπζψλ, φπσο ε θπιή, ε εζληθφηεηα ή ε ζξεζθεία (Osler, 2015:246). Δπηπιένλ, ηνλίδεη φηη ε λνκηκφηεηα ησλ πνιηηηζκηθψλ θαη εζηθψλ αμηψλ, δελ κπνξεί λα πξνθχπηεη απφ ζπγθεθξηκέλεο παξαδφζεηο, ελφο θιεηζηνχ ρσξνρξνληθνχ πιαηζίνπ, γηα ην ιφγν απηφ, νθείινπλ λα εμεηάδνληαη αλαθνξηθά κε ηελ νηθνπκεληθή ηνπο ζπλέπεηα (Γνπδίλαο, 2009:109). Ζ δεχηεξε (ζρεηηθηζκφο), εζηηάδεη ζην γεγνλφο φηη νη θπβεξλήζεηο ησλ εζλψλ - θξαηψλ, πνπ θαινχληαη λα πξνζηαηεχνπλ θαη λα πξνάγνπλ ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα, δελ είλαη «θαζνιηθέο», αιιά ιεηηνπξγνχλ ζε ζπγθεθξηκέλα εζληθά - θνηλσληθά - πνιηηηθά - ηζηνξηθά πιαίζηα (Gamarnikow, 2009: ). Σν γεγνλφο απηφ, νδεγεί ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα ζην ρψξν ηνπ θνηλνηηζκνχ, θαζψο γηα ηε δηαζθάιηζή ηνπο, ιακβάλνληαη ππφςε δηάθνξεο αμίεο ηεο εθάζηνηε θνηλφηεηαο, πνπ είλαη αλαπφζπαζην θνκκάηη ηεο δσήο θαη ηεο εκπεηξίαο ησλ αλζξψπσλ (Γνπδίλαο, 2009:109 Gamarnikow, 2009: ). Ζ ηξίηε νπηηθή, θαιχπηεη ην θάζκα ηφζν ηνπ αθξαίνπ νηθνπκεληζκνχ φζν θαη ηνπ αθξαίνπ ζρεηηθηζκνχ ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ, σο πνιηηηθή ηδενινγία εμππεξέηεζεο ζπκθεξφλησλ. ηελ πεξίπησζε απηή, ηφζν ν νηθνπκεληζκφο φζν θαη ν ζρεηηθηζκφο ζεσξείηαη φηη δξνπλ ππφ ην θαζεζηψο αληηδεκνθξαηηθψλ, εμνπζηαζηηθψλ ζρέζεσλ θαη ζπκθεξφλησλ, θαζνξίδνληαο νινθιεξσηηθά θαη απφιπηα ηελ έλλνηα ηνπ πνιηηηζκνχ, αλαπαξάγνληαο θαη λνκηκνπνηψληαο αληζφηεηεο θαη θνηλσληθέο ηεξαξρίεο, ζην φλνκα ηεο δηθαηνζχλεο, ηεο ειεπζεξίαο, ηεο αλεθηηθφηεηαο, ηνπ ζεβαζκνχ (2009:104). Πνιιέο θνξέο, ε ζχιιεςε κηαο ηδέα (ελ πξνθεηκέλσ ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ), αθφκε θαη αλ πξφθεηηαη γηα ηε κέγηζηε 39

41 αμίσζε ηεο πξνζηαζίαο ηεο αλζξψπηλεο αμηνπξέπεηαο θαη ηεο αλζξψπηλεο δσήο, κπνξεί λα νδεγήζεη ζε αθξαίεο πξαθηηθέο, κε ην εθ δηακέηξνπ αληίζεην απνηέιεζκα, απφ ην επηδησθφκελν. Κάηη ηέηνην, ζαθψο, ζπκβαίλεη, φηαλ ε ηδέα απηή ππνλνκεχεηαη απφ κηα «θακνπθιαξηζκέλε» εμνπζηαζηηθή πνιηηηθή. Βέβαηα, ηφηε δελ πξφθεηηαη γηα ηελ ίδηα ηελ νπζία ηεο ηδέαο, έηζη δελ είλαη δίθαην λα ηεο αζθείηαη κηα απνδνκεηηθή θξηηηθή. Θα πξέπεη λα δηαζθαιηζηεί κε θάπνην ηξφπν ε νξζφηεηα ησλ εξκελεηψλ, ησλ πξαθηηθψλ θαη ησλ εθαξκνγψλ ηεο, ψζηε λα γεθπξσζεί ην ράζκα κεηαμχ πξνζδνθηψλ θαη πξαγκαηηθψλ απνηειεζκάησλ. Ζ πνιηηηζκηθή πνηθηινκνξθία ηεο επνρήο καο, απαηηεί ζεκαληηθή αλνρή ζηε δηαπνιηηηζκηθφηεηα ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ. Χζηφζν, αλ ηα δηθαηψκαηα νξηζηνχλ κφλν κε βάζε ηνπο πνιηηηζκηθνχο θαλφλεο, φπσο πξεζβεχεη ν αθξαίνο πνιηηηζκηθφο ζρεηηθηζκφο, ηφηε, δελ είλαη δπλαηφλ λα ππάξμνπλ δηθαηψκαηα ηνπ αλζξψπνπ (Donnelly, 1984:404). κσο, ζην ζχγρξνλν, αεηθίλεην θφζκν, ησλ ζπλερψλ αιιαγψλ θαη ησλ εμειηζζφκελσλ ηερλνινγηθψλ δπλαηνηήησλ, γελληνχληαη ζπλερψο λέεο δηαθπβεχζεηο, ελάληηα ζηελ αλζξψπηλε αμηνπξέπεηα θαη ειεπζεξία, γεγνλφο πνπ θαζηζηά απαξαίηεηε, ηελ θαζνιηθή ζπλαίλεζε ζε ζεκειηψδεηο αξρέο αλζξψπηλεο δηαβίσζεο θαη ζπλχπαξμεο (Bielefeldt, φπσο αλαθέξεηαη ζην: Παληαδήο, 2006:17). Έηζη, ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα κπνξνχλ λα ιεηηνπξγήζνπλ σο θαηάιιεινο κεραληζκφο, γηα ηελ πξνζηαζία ηνπ βαζηθνχ, ζρεηηθά νηθνπκεληθνχ, ππξήλα ηεο αλζξψπηλεο θχζεο θαη αμηνπξέπεηαο, απφ ηηο νηθνλνκηθέο, θνηλσληθέο θαη πνιηηηθέο απεηιέο ηνπ ζχγρξνλνπ λεσηεξηθνχ θφζκνπ (Donnelly, 1984:415). Δζηηάδνληαο ζηελ Οηθνπκεληθή Γηαθήξπμε, ν Donnelly (1984:417) ζεκεηψλεη φηη, αλ θαη εθφζνλ δχλαηαη λα δψζεη κηα ζηνηρεηψδε απάληεζε ζηε ζχγθιηζε βαζηθψλ δηαπνιηηηζκηθψλ αλζξψπηλσλ αμηψλ θαη ζε 40

42 ζπγθεθξηκέλεο απεηιέο ηεο αλζξψπηλεο αμηνπξέπεηαο, απφ ηνπο λεσηεξηθνχο ζεζκνχο, ηφηε απηφ ην ζχλνιν δηθαησκάησλ έρεη έλα πνιχ ηζρπξφ επηρείξεκα, ψζηε λα ραξαθηεξίδεηαη σο ζρεηηθά νηθνπκεληθφ. Απηή ε ζρεηηθή νηθνπκεληθφηεηα, έγθεηηαη ζην φηη ηα δηθαηψκαηα εθαξκφδνληαη νηθνπκεληθά, ιακβάλνληαο ππφςε ζπγθεθξηκέλα πνιηηηζκηθά επηρεηξήκαηα (Donnelly, 1984:417). Απηή ε νπηηθή, πξνζδίδεη κηα ζεκειηψδε νηθνπκεληθφηεηα ζηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα, πνπ κεηξηάδεηαη απφ ηελ αλαγλψξηζε ηεο πηζαλήο αλάγθεο, γηα πεξηνξηζκέλεο πνιηηηζκηθέο δηαθνξνπνηήζεηο. Υξεζηκνπνηψληαο, ινηπφλ, κηα θαηάιιεια παξάδνμε θξάζε, ηα «βαζηθά αλζξώπηλα δηθαηώκαηα είλαη ζρεηηθά νηθνπκεληθά» (Donnelly, 1984:419). ε πνιιά θξάηε γίλνληαη παξαβηάζεηο ησλ δηεζλψο αλαγλσξηζκέλσλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ, αθφκε θαη ζε θαζεκεξηλφ επίπεδν, θαζψο ην ζηάδην ηεο εθαξκνγήο απηψλ, επαθίεηαη ζηα εζληθά θξάηε (Donnelly, 2007:283). Δπνκέλσο, ε εθαξκνγή θαη επηβνιή ησλ νηθνπκεληθψλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ, είλαη άθξσο ζρεηηθηζηηθή θαη αλάινγε κε ην επξχηεξν εζληθφ-πνιηηηθφ-θνηλσληθφ-νηθνλνκηθφ-πνιηηηζκηθφ πιαίζην, ζην νπνίν θαλείο δεη (Donnelly, 2007:283). Ζ ζρεηηθή νηθνπκεληθφηεηα ησλ δηεζλψο αλαγλσξηζκέλσλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ, δελ απαηηεί ή ελζαξξχλεη ηελ παγθφζκηα νκνηνγελνπνίεζε ή ηε ζπζία ηνπηθψλ πξαθηηθψλ, ζε έλαλ κεδεληζηηθφ βσκφ. Δπίζεο, δελ ζπλεπάγεηαη νχηε δηθαηνινγεί ηνλ πνιηηηζκηθφ ηκπεξηαιηζκφ, αιιά, αληίζεηα, πξνζηαηεχεη απ απηφλ. Αθήλεη ζεκαληηθφ ρψξν, λα δηακνξθσζνχλ ζρεηηθά νηθνπκεληθά δηθαηψκαηα, γηα ζπγθεθξηκέλνπο ζθνπνχο, εθφζνλ απηά ιεηηνπξγνχλ κέζα ζηνπο πεξηνξηζκνχο, ζην επίπεδν ησλ ελλνηψλ πνπ θαζνξίδεηαη απφ ηε ιεηηνπξγηθή, ηε δηεζλή λνκηθή θαη ηελ επηθαιππηφκελε ζπλαηλεηηθή νηθνπκεληθφηεηα (Donnelly, 2007:303). κσο, γηα λα εμαζθαιηζηεί ν πξνζηαηεπηηθφο ηνπο ραξαθηήξαο, ε αλνρή ζηηο απνθιίζεηο ζα πξέπεη λα 41

43 κεηψλεηαη, φζν ην επίπεδν ηνπ εμαλαγθαζκνχ απμάλεηαη (Donnelly, 2007:301). Ο Goodhart (2008:190), επηρεηξψληαο κηα δηαθνξεηηθή πξνζέγγηζε, πνπ αθνξά ζηε λνκηκφηεηα ησλ αλζξψπηλσλ δηθαησκάησλ, αλαθέξεηαη ζηηο απεηιέο, απφ ηηο νπνίεο παξέρνπλ πξνζηαζία ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα. Θεσξεί πσο ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα παξέρνπλ πξνζηαζία απέλαληη ζηελ θπξηαξρία θαη θαηαπίεζε, ζηελ απζαίξεηε ή αδηθαηνιφγεηε ρξήζε ηεο εμνπζίαο, ζηνλ έιεγρν ή ζηελ παξέκβαζε ζηηο δσέο ησλ αλζξψπσλ (Goodhart, 2008:190). Δπνκέλσο, επεηδή ν θαζέλαο κπνξεί λα ππφθεηηαη ζε θαζεζηψο θπξηαξρίαο θαη θαηαπίεζεο, ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα έρνπλ παγθφζκηα απήρεζε. Ζ λνκηκφηεηα ηνπο, έηζη, πεγάδεη απφ απηήλ ηελ απήρεζή ηνπο (ε νπνία πξνσζεί επξεία θαη απμαλφκελε απνδνρή), σο απαξαίηεηεο, νξζέο θαη απνηειεζκαηηθέο αξρέο, γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ απεηιψλ ηεο θπξηαξρίαο θαη θαηαπίεζεο (Goodhart, 2008:191,193). Γειαδή, θαηά ηνλ Goodhart (2008:193) ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα δελ είλαη νχηε νηθνπκεληθά νχηε ζρεηηθά, είλαη λφκηκα, εμαηηίαο ηεο παγθφζκηαο απήρεζεο ηνπο. πκπεξαζκαηηθά, αμίδεη λα επηζεκαλζεί φηη ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα δελ απνηεινχλ παλάθεηα γηα φια ηα πξνβιήκαηα ηνπ θφζκνπ. Αμίδνπλ, φκσο, ζίγνπξα ηελ θπξίαξρε ζέζε ζηελ νπνία εδξάδνληαη ηα ηειεπηαία ρξφληα. Γηα ην άκεζν κέιινλ, ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα ζα παξακείλνπλ έλα δσηηθφ ζηνηρείν ζηνπο εζληθνχο, δηαθξαηηθνχο θαη δηεζλείο αγψλεο γηα θνηλσληθή δηθαηνζχλε θαη αλζξψπηλε αμηνπξέπεηα (Donnelly, 2007:303). Ζ ζρεηηθή νηθνπκεληθφηεηα απηψλ ησλ δηθαησκάησλ, απνηειεί έλα ηζρπξφ κέζν ην νπνίν κπνξεί λα βνεζήζεη ζηε δφκεζε πην δίθαησλ εζληθψλ θαη δηεζλψλ θνηλσληψλ (Donnelly, 2007:303). 42

44 Α.4. Σα Γικαιώμαηα ηος Παιδιού: Θευπηηικέρ Πποζεγγίζειρ - Ηζηοπική Γιάζηαζη Α.4.1. Ζ Έλλνηα ηεο Παηδηθήο Ζιηθίαο ππό ην Πξίζκα Γηαθνξεηηθώλ θαη Αληηηηζέκελσλ Θεσξήζεσλ. Ζ ζεσξεηηθή αλάιπζε πνπ αλαπηχζζεηαη γχξσ απφ ηα Γηθαηψκαηα ηνπ Παηδηνχ, πεξηιακβάλεη κία νπθ νιίγν ακθηιεγφκελε έλλνηα, απηήλ ηεο παηδηθήο ειηθίαο. ηε ζπγθεθξηκέλε ελφηεηα, επηρεηξείηαη κηα ζχληνκε πξνζέγγηζε ηνπ φξνπ θαη ησλ δεζκψλ ηνπ κε ηηο έλλνηεο: παηδί θαη δηθαηψκαηα ηνπ παηδηνχ ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ. πσο επηζεκαίλεη ν Ariès (1997:47), ε παηδηθή ειηθία σο φξνο δελ πξέπεη λα ζπγρέεηαη κε ηελ χπαξμε ή κε, αηζζήκαηνο ζηνξγήο ησλ ελειίθσλ απέλαληη παηδηά. Ζ παηδηθή ειηθία αθνξά ζηε ζπλείδεζε ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο ηνπ παηδηνχ, αλαθνξηθά κε ηνπο ελήιηθεο (Ariès, 1997:47) θαη απνηειεί θνηλσληθή θαηαζθεπή, πνπ κεηαβάιιεηαη, αλάινγα κε ηελ επνρή θαη ηελ θνηλσληθή ηάμε πξαγκάησλ, πνπ επηθξαηεί (Ariès, 1997:47-53). Παξεκθεξήο είλαη θαη ε άπνςε ηνπ Elias (1997:198), ν νπνίνο ζεσξεί πσο ε πξνζέγγηζε ηνπ παηδηνχ δηαθέξεη, βάζεη ρξνληθήο πεξηφδνπ θαη θνηλσληθνχ πιαηζίνπ, αληαλαθιψληαο θάζε θνξά ηηο ζρέζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη κεηαμχ ελειίθσλ θαη παηδηψλ. Αλ θαη επεξέαζαλ έληνλα ηελ θνηλσληνινγηθή ζθέςε, νη απφςεηο ηνπ Ariès δέρηεθαλ θαη αξθεηέο επηθξίζεηο, απφ κειεηεηέο φπσο ν Archard (2015:23-27), θαζψο ζεσξήζεθε φηη ν Ariès πξνζπάζεζε λα εξκελεχζεη ηε ζχιιεςε ηεο έλλνηαο «παηδηθή ειηθία», κε κεηαβιεηέο ηεο επνρήο ηνπ θαη δελ θαηάθεξε λα αληηιεθζεί ηε δηαθνξεηηθή ζεψξεζε, ησλ παξειζνπζψλ θνηλσληψλ ζην πεδίν απηφ. Αλαθνξηθά κε ηελ ηζηνξηθή εμέιημε ηεο παηδηθήο ειηθίαο, ν Ariès (1997:47-48), εζηηάδνληαο αξρηθά ζηε κεζαησληθή θνηλσλία, εμεγεί πσο ηφηε δελ γηλφηαλ αληηιεπηή θάπνηα κνξθή ηδηαηηεξφηεηαο ησλ παηδηψλ ζε 43

45 ζρέζε κε ηνπο ελήιηθεο, γηʼ απηφ ηα παηδηά ζπκκεηείραλ ζε φινπο ηνπο ηνκείο ηεο θνηλσληθήο θαη παξαγσγηθήο δηαδηθαζίαο. Σα παηδηά δελ είραλ ηνπο δηθνχο ηνπο θνηλσληθνχο θαλφλεο, αιιά απφ αθνηλσληθά φληα εληάζζνληαλ απεπζείαο ζηελ θνηλσλία ησλ ελειίθσλ, απφ ηε ζηηγκή πνπ αλεμαξηεηνπνηνχληαλ απφ ηε θξνληίδα ηεο κεηέξαο ή ηεο ηξνθνχ. Έηζη, θνηλσληθνπνηνχληαλ, κέζσ ηεο θαζεκεξηλήο «καζεηείαο», απφ ηνπο ελήιηθεο. Καηαιπηηθφο ζεσξείηαη ν ξφινο πνπ δηαδξακάηηζαλ νη εζηθνιφγνη θαη παηδαγσγνί ηνπ 17νπ αηψλα, ζηελ πηνζέηεζε λέαο ζηάζεο απέλαληη ζηα παηδηά, πνπ ζεκάδεςε ηελ Παηδαγσγηθή κέρξη ηνλ 20ν αηψλα (Ariès, 1997:51). χκθσλα κε ηελ νπηηθή απηή, ηα παηδηά ήηαλ ειιηπείο θαη αηειείο πξνζσπηθφηεηεο θαη δελ κπνξνχζαλ λα ζπκκεηέρνπλ ζηελ θνηλσλία ησλ ελειίθσλ, παξά κφλν κεηά απφ ηε δηφξζσζε ησλ ςπρνινγηθψλ, θνηλσληθψλ, εζηθψλ αηειεηψλ ηνπο, κέζσ ηεο εθπαίδεπζήο ηνπο θαη ηεο επηβνιήο ζθιεξήο πεηζαξρίαο, φρη κφλν απφ ην αλεπίζεκν νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ, αιιά, θπξίσο, απφ επίζεκνπο θνξείο, κε ζθνπφ ηελ επηηπρή πξνζαξκνγή ηνπο (Ariès, 1997:51-52). Έηζη, κέρξη θαη ην δεχηεξν κηζφ ηνπ 19νπ αηψλα, ε ππνρξεσηηθή εθπαίδεπζε είρε ζηφρν πεξηζζφηεξν λα επηβάιιεη ηελ πεηζαξρία ζηα παηδηά θαη ηδηαίηεξα ζηα παξαβαηηθά, παξά λα πξνζθέξεη ειεχζεξε εθπαίδεπζε (Gillis, 2011:118). ε αληηδηαζηνιή κε ηελ εμνπζηαζηηθή κνξθή ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηνλ πεξηνξηζκφ, κέζσ απηήο, ηεο απηνλνκίαο ησλ παηδηψλ, φπσο παξνπζηάδεηαη ζηα έξγα δηαθφξσλ ζπγγξαθέσλ (Bardy, 2003:176), παξαηίζεηαη ε αλάιπζε ηνπ Thompson (1997: ) γηα ηελ παηδηθή εξγαζία. χκθσλα κε ηνλ ηειεπηαίν, ην γεληθφ πιαίζην ζπλζεθψλ παηδηθήο εξγαζίαο κέρξη θαη ηηο πξψηεο δεθαεηίεο ηνπ 19νπ αηψλα ραξαθηεξίδεηαη απφ βαλαπζφηεηα (Thompson, 1997: ). Σν παηδί νπζηαζηηθά απήιαπζε κηα βειηησκέλε κνξθή αληηκεηψπηζεο απφ ηνπο ελήιηθεο θαη «δηαζψζεθε», ζηαδηαθά, κέζσ ηεο ππνρξεσηηθήο θνίηεζεο 44

46 ζην ζρνιείν, φπσο απηή ζεζπίζηεθε ζηα ηέιε ηνπ 18νπ αηψλα (Thompson, 1997:120). Μέλνληαο ζηελ πεξίνδν ηνπ Γηαθσηηζκνχ, φπνπ παξνπζηάζηεθε ε πξψηε δηαθνξνπνηεκέλε πξνζέγγηζε ησλ παηδηψλ ζε ζρέζε κε ηνπο ελήιηθεο, ν Archard (2015:1) παξνπζηάδεη ηηο ηδέεο ηνπ John Locke, ν νπνίνο πξνζέγγηζε ηα παηδηά κε πνηθίιεο νπηηθέο θαη ήηαλ απηφο πνπ ηφληζε ηελ αμία ηεο θαηάιιειεο εθπαίδεπζεο, γηα ηελ θνηλσληθνπνίεζε ησλ παηδηψλ θαη ηελ απνηειεζκαηηθή αλαηξνθή ηνπο. Ο Locke ραξαθηήξηδε ηα παηδηά σο θελφ πίλαθα, ρσξίο γλψζε θαη αίζζεζε ηεο εζηθήο (Archard, 2015:4), ε εηθφλα ηνπ νπνίνπ δηακνξθψλεηαη ζηαδηαθά, κε ηελ εθπαίδεπζε θαη κέζσ απηήο ηε ζπλερή απφθηεζε εκπεηξηψλ νξζήο αμηνιφγεζεο θαη εξκελείαο θαηαζηάζεσλ. Δλ ηνχηνηο, αλαγλψξηδε ηαπηφρξνλα θαη ηελ χπαξμε θάπνησλ εκπεηξηψλ πξηλ απφ ηε γέλλεζε θαη θάπνησλ αηνκηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ, ελδηαθεξφλησλ θαη αλαγθψλ (Archard, 2015:2-4,6), πνπ ζα έπξεπε λα ιεθζνχλ ππφςε, θαηά ηελ εθπαίδεπζε. πκπεξαζκαηηθά, ζα κπνξνχζε λα ππνζηεξηρζεί φηη ν Locke αληηιακβάλεηαη ηα παηδηά ζαλ αηειείο ελήιηθεο, πνπ δελ γελληνχληαη ζε έλα πιαίζην πιήξνπο ηζφηεηαο κε ηνπο ελήιηθεο, αιιά γελληνχληαη γηα λα εηζαρζνχλ ζε απηφ ην πιαίζην (Archard, 2015:9). Γηʼ απηφ θαη αλαγλσξίδεη ζηνπο γνλείο ηελ εμνπζία πάλσ ζηα παηδηά ηνπο, κφλν ππφ ηελ έλλνηα ηεο πξνζηαζίαο θαη ηεο θαζνδήγεζεο, ψζηε, κε ζεβαζκφ απέλαληη ζηα παηδηά, λα ζπλδξάκνπλ ζηε δηακφξθσζε ηεο κεηέπεηηα ειεχζεξεο πξνζσπηθφηεηαο θαη ζηελ αλεμαξηεζία ηνπο (Archard, 2015:9). Τπφ ην ίδην πξίζκα θηλνχκελνο θαη ν Rousseau, φπσο επηζεκαίλεη ε Bardy (2003:172), παξνπζηάδεη ηνλ παληνγλψζηε ελήιηθα, σο δηαθξηηηθφ πξνζηάηε θαη θαζνδεγεηή ηνπ εμαξηψκελνπ απφ απηφλ παηδηνχ, ην νπνίν δελ αληηιακβάλεηαη ηνλ έιεγρν. Ζ εγγελήο θαινζχλε ηνπ παηδηνχ, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ θαηάιιειε δηαπαηδαγψγεζε, κπνξεί λα κεηαηξέςεη ην 45

47 παηδί ζε νξζά θνηλσληθνπνηεκέλν ελήιηθα, ζχκθσλα κε ηα «θπζηνινγηθά» πξφηππα (Jenks, 1996:13). Δδψ ινηπφλ γίλεηαη νξαηή κηα πξψηκε αλαθνξά ζηε «θξνληίδα», έλλνηα πνπ δηαθαηέρεη ηηο ζρέζεηο ελήιηθα - παηδηνχ ζηηο θνηλσλίεο ηεο Γχζεο, θαζʼ φιε ηελ επνρή ηεο λεσηεξηθφηεηαο (Jenks, 1996:14). Πξφθεηηαη νπζηαζηηθά, γηα κηα κνξθή κειινληηθήο ππφζρεζεο κεηαζρεκαηηζκνχ ηνπ αλνινθιήξσηνπ φληνο, κε ην ελ δπλάκεη αλζξψπηλν θεθάιαην, ζε νινθιεξσκέλν - θνηλσληθνπνηεκέλν ππνθείκελν (Jenks, 1996:14). Ζ παηδηθή ειηθία δελ ζπιιακβάλεηαη σο έλλνηα ηνπ παξφληνο, αιιά σο κηα πξνπαξαζθεπαζηηθή πεξίνδνο, πξνο ην επηζπκεηφ κέιινλ θαη πξνο ηελ «παξαγσγή» θνηλσληθά απνδεθηνχ θαη ρξήζηκνπ νηθνλνκηθνχ θαη πνιηηηζκηθνχ θεθαιαίνπ (Jenks, 1996:15). Ο De Mause (1997:56-63) ζπλδένληάο ηελ παηδηθή ειηθία κε ηελ αλαηξνθή ησλ παηδηψλ απφ ηνπο γνλείο, ηελ εληάζζεη ζε έμη κνξθέο αλαηξνθήο θαη εκβαζχλεη ζηηο ςπρηθέο - εκπεηξηθέο ζρέζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη κεηαμχ γνλέσλ θαη παηδηψλ, θαζψο θαη ζηα αίηηα πνπ νδεγνχλ ζηηο ζπγθεθξηκέλεο κνξθέο ζρέζεσλ. Πξνζεγγίδνληάο ηελ απφ ηε ζθνπηά ηεο εμειηθηηθήο ςπρνινγίαο, ε παηδηθή ειηθία δηακνξθψλεηαη πνηθηινηξφπσο, «ζπκπαξαζχξνληαο» ηελ έλλνηα ηνπ παηδηνχ, άιινηε ζε πιαίζην ειεπζεξίαο θαη άιινηε ζε πεξηζζφηεξν ειεγθηηθέο - πεξηνξηζηηθέο ςπρηθέο δηεξγαζίεο ησλ γνλέσλ. Αλαθεξφκελνο ζην δεχηεξν κηζφ ηνπ 18νπ αηψλα, ν Donzelot (1997: ) επηρεηξεί λα εμεγήζεη ηηο αιιαγέο πνπ ζπλέβεζαλ ζηελ θνηλσλία, κε ηελ επηβνιή έκκεζεο, ζεηηθήο εμνπζίαο ηνπ θξάηνπο, κέζσ ηεο αλαδηάξζξσζεο ηνπ κηθξνζπζηήκαηνο ηεο νηθνγέλεηαο, θαη ηηο επηπηψζεηο πνπ απηέο είραλ ζηε δσή ηνπ παηδηνχ. Παξνπζηάδνληαο δηαθνξεηηθέο δηαδηθαζίεο γηα ηελ αζηηθή ηάμε, απφ απηέο πνπ ζπληειέζηεθαλ γηα ηα ιατθά ζηξψκαηα, εζηηάδεη ζηελ «αλαδηνξγάλσζε ησλ δηαπαηδαγσγηθώλ ζπκπεξηθνξώλ» (Donzelot, 1997:415) θαη ζηε 46

48 ζχδεπμε ησλ αμηψλ ιατθήο θαη αζηηθήο νηθνγέλεηαο, κε ηελ πξψηε λα πξνζαλαηνιίδεηαη ζηα θαλνληζηηθά πξφηππα ηεο δεχηεξεο, αλαθνξηθά κε ηελ πξνζηαζία ηνπ παηδηνχ (Donzelot, 1997:432). Σελ πεξίνδν απηή, θαηαδηθάδνληαη νη απαξραησκέλεο κνξθέο δηαπαηδαγψγεζεο θαη γίλεηαη κία πξνζπάζεηα γηα ηελ απαιιαγή ησλ παηδηψλ απφ θαηαλαγθαζκνχο, αιιά ηαπηφρξνλα θαη γηα ηελ αζθάιεηά ηνπο, κέζσ ηνπ ειέγρνπ απφ ηνπο γνλείο, θπξίσο απφ ηηο κεηέξεο (Donzelot, 1997: ). Οη αιιαγέο ζηε ζθέςε, αλαθνξηθά κε ηε δηαπαηδαγψγεζε θαη ηελ ειεπζεξία ησλ παηδηψλ, νδήγεζαλ ζηελ άλζηζε ηνπ θηλήκαηνο «ζσηεξίαο ησλ παηδηώλ» ζηελ ακεξηθαληθή θνηλσλία, ζηα ηέιε ηνπ 19νπ αηψλα. Γηάθνξεο παξάκεηξνη ηνπ θηλήκαηνο αλαιχνληαη απφ ηνλ Platt (1997: ). Σν θίλεκα απηφ είρε έληνλα θεκηληζηηθφ ππφβαζξν, ζπλδπαζκέλν κε ηνλ επαλαπξνζδηνξηζκφ ηεο ζέζεο ηεο γπλαίθαο ζηελ θνηλσλία θαη ζηνλ νηθνγελεηαθφ ηζηφ θαη ηδίσο ηνπ ξφινπ ηεο, γηα ηελ επίηεπμε ηεο πξφηππεο θνηλσληθνπνίεζεο θαη δηαπαηδαγψγεζεο ησλ παηδηψλ, ζχκθσλα κε ηηο ηφηε θνηλσληθέο λφξκεο (Platt, 1997: ). Σν θίλεκα «ζσηεξίαο ησλ παηδηώλ», απνθιείνληαο ηνπο αλήιηθνπο απφ ηα πξνλφκηα ηνπ θφζκνπ ησλ ελειίθσλ θαη επηβάιινληαο θπξψζεηο ζε κε ελδεδεηγκέλεο ζπκπεξηθνξέο, ζηφρεπε ζηνλ έιεγρν θαη ζσθξνληζκφ ησλ λέσλ, ψζηε λα γίλνπλ ζπλεηνί (Platt, 1997:471). Οη θξαηηθνί ζεζκνί αλαιακβάλνπλ ην έξγν απηφ, πξνο φθεινο ηνπ «θνηλνχ θαινχ», ηνπ ζπκθέξνληνο ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο (Eekelaar, 1986:168). Ο Platt (1997:471) ππνγξακκίδεη αθφκε φηη ην θίλεκα «ζσηεξίαο ησλ παηδηώλ», ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, δελ απνηέιεζε κηα ξηδνζπαζηηθή αιιαγή ζηελ πξνεγνχκελε αληηκεηψπηζή ηνπο απφ ηνπο ελήιηθεο. Βέβαηα, αλαγλσξίδεη ηε ζπκβνιή ηνπ ζηε ζηαδηαθή απνκάθξπλζε απφ απφςεηο πεξί βηνινγηθήο θχζεο ηεο παξαβαηηθφηεηαο (Platt, 1997: ), ζηε ζέζπηζε επίζεκσλ θνξέσλ (δηθαζηήξην αλειίθσλ), φρη γηα ηελ πνηληθνπνίεζε, αιιά πιένλ γηα ηελ θαζνδήγεζε θαη πξνζηαζία ησλ λέσλ 47

49 (Platt, 1997: ) θαη ζηελ θαηαλφεζε ηεο αμίαο ηεο εθπαίδεπζεο, έζησ θαη δηακέζνπ ηνπ πξνβιεκαηηθνχ ζεζκνχ ηνπ αλακνξθσηεξίνπ (Platt, 1997: ). Έηζη, κπαίλνπλ νη πξψηεο βάζεηο γηα κηα ζηαδηαθή, αιιά νπζηαζηηθή αιιαγή ζηελ αληηκεηψπηζε ησλ παηδηψλ, κε ηελ θνηλσληθή ζπλεηδεηνπνίεζε ησλ μερσξηζηψλ ζπκθεξφλησλ ησλ παηδηψλ θαη ηνλ δηαρσξηζκφ ησλ ζπκθεξφλησλ απηψλ, απφ ηα αληίζηνηρα ηεο νηθνγέλεηαο ή γεληθφηεξα ησλ ελειίθσλ (Eekelaar, 1986: , 169,174). Θα κπνξνχζε λα ππνζηεξηρζεί φηη ε νπηηθή απηή απνηειεί κηα πξψηκε εηθφλα ηεο εδξαίσζεο ηεο ηδέαο ησλ δηθαησκάησλ ηνπ παηδηνχ, ζην ζχγρξνλν θφζκν (Eekelaar, 1986: , 169). Σν 1900 ε Ellen Kay γξάθεη ην βηβιίν ηεο «Ο Αηψλαο ηνπ Παηδηνχ», κέζσ ηνπ νπνίνπ αζθεί ηελ θξηηηθή ηεο, αλαθνξηθά κε ηηο απφςεηο πνπ επηθξαηνχζαλ ηελ επνρή εθείλε γηα ηα παηδηά θαη ηελ εθπαίδεπζή ηνπο. Ζ Kay (1997: ) ζεσξεί φηη ε εθπαίδεπζε δελ ζέβεηαη ηελ αηνκηθφηεηα ησλ παηδηψλ, νχηε επελδχεη ζηελ απηελέξγεηα. Ζ έιιεηςε ησλ δχν απηψλ παξακέηξσλ, εκπνδίδεη ηα παηδηά λα αληηιεθζνχλ ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά πνπ ην θαζέλα δηαζέηεη θαη λα κεηαηξαπνχλ ζε δξψληα θνηλσληθά ππνθείκελα, ζε έλα δεκνθξαηηθφ πιαίζην απηνζεβαζκνχ θαη ζεβαζκνχ ησλ άιισλ (Kay, 1997: ). Έηζη, ε κφλε «ζπλεηζθνξά» ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζπζηεκάησλ, πνπ ζρεδηάδνληαη γηα ηα παηδηά ρσξίο ηα παηδηά, είλαη ε κίκεζε θαη ε καδηθνπνίεζε, κε απνηέιεζκα ηελ ζπλερή αλαπαξαγσγή άβνπισλ, παζεηηθψλ αλζξψπηλσλ φλησλ (Kay, 1997: ). Μέζσ ηεο πξνζηαζίαο θαη ηεο επίζεκεο ζεζκηθήο θνηλσληθνπνίεζεο, ηα παηδηά πξνθπιάζζνληαη απφ ηα δεηλά ηεο «αλεπζπλφηεηαο», ηεο «έιιεηςεο ηθαλνηήησλ» θαη ηεο «απνπζίαο επίγλσζεο» ησλ επηπηψζεσλ ησλ δξάζεψλ ηνπο (Qvortrup, 1997:86-87). Αζθαιψο, ε πξνζηαζία ησλ παηδηψλ απνηειεί κηα ππεχζπλε πξάμε απφ κέξνπο ησλ ελειίθσλ. Σα δεδνκέλα, φκσο, αιιάδνπλ φηαλ ε «πξνζηαζία» ππνθξχπηεη εμνπζηαζηηθφ θαηαλαγθαζκφ θαη νδεγεί ζε 48

50 απνθιεηζκφ ησλ παηδηψλ απφ ηελ θνηλσληθή ζθαίξα, σο αλψξηκσλ, αλίθαλσλ θαη ειιηπψλ φλησλ (Qvortrup, 1997:87). Καηά ηελ πεξίνδν ηεο χζηεξεο λεσηεξηθφηεηαο, ν νηθνγελεηαθφο ηζηφο θαη ε δνκή ησλ ζρέζεσλ εληφο ηνπ κεηαβάιινληαη, ζε έλα πιαίζην επξχηεξσλ κεηαζρεκαηηζκψλ ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ εαπηνχ (Jenks, 1996:15-17). Σελ πεξίνδν απηή θαη θπξίσο πξνο ηα ηέιε ηνπ 20νπ αηψλα, επηθξαηεί κηα λέα νπηηθή, αλαθνξηθά κε ηελ παηδηθή ειηθία, πνπ αλαδεηθλχεη ηελ θαηαπίεζε θαη θαθνπνίεζε πνπ πθίζηαληαη ηα παηδηά (Jenks, 1996:16). Πιένλ, επηθξαηεί κηα πην θξηηηθή καηηά, αλαθνξηθά κε ην πψο ζπιιακβάλνπλ νη ελήιηθεο ηελ έλλνηα ηνπ παηδηνχ (Jenks, 1996:18). Σα παηδηά αληηκεησπίδνληαη σο πνιχηηκνη «ζχληξνθνη», λεζίδεο ζηαζεξφηεηαο, εκπηζηνζχλεο θαη λνζηαιγηθνχ δεζκνχ κε ην παξειζφλ, ηηο νπνίεο ρξεηάδνληαη νη ελήιηθεο, κέζα ζηελ επξχηεξε αζηάζεηα ησλ εθήκεξσλ κεηαλεσηεξηθψλ ζρέζεσλ (Jenks, 1996:19-22). Δπνκέλσο, γηα ηνλ Jenks (1996:21-22), ε πξνβνιή ηεο θαηαπίεζεο πνπ πθίζηαληαη ηα παηδηά είλαη κηα πξνζπάζεηα ησλ ελειίθσλ λα αληηδξάζνπλ ζπιινγηθά ζηε γεληθφηεξε επθακςία, ζην παιίκςεζην ηεο ηαπηφηεηα ηνπο, φπσο δηακνξθψλεηαη ζηελ χζηεξε λεσηεξηθφηεηα. Ζ έλλνηα παηδί, ινηπφλ, πξνζιακβάλεηαη σο πεδίν δνθηκήο ηεο αλεμαξηεζίαο θαη ηαπηφρξνλα, σο ζπκβνιηθφ θαηαθχγην παιαηψλ ζηαζεξψλ, πνπ εμαζθαιίδνπλ ηελ εκπηζηνζχλε θαη ηελ πξνζηαζία, κέζσ ηεο αιιειεμάξηεζεο (Jenks, 1996:23). κσο, εκπεξηέρνληαο φιεο ηηο ειπίδεο θαη ηνπο θξπθνχο θφβνπο ησλ ελειίθσλ, ε παηδηθή ειηθία δελ αθήλεη ηειηθά ρψξν ζηα παηδηά λα εθθξαζηνχλ θαη λα απηνπξνζδηνξηζηνχλ ειεχζεξα (Gillis, 2011:122). Ζ παηδηθή ειηθία, αλ θαη απνηειεί κηα δεδνκέλε πεξίνδν ζηε δσή ηνπ αλζξψπνπ, εληνχηνηο ζπρλά αληηκεησπίδεηαη σο έλα ηδηαίηεξν ζχλνιν εληαίσλ, πξνζσξηλψλ, θπζηθψλ ηδηνηήησλ, πνπ δελ δχλαηαη λα γίλνπλ απνδεθηέο θαζʼ φιε ηε δηάξθεηα ηεο δσήο (Μαθξπληψηε, 1997:11). Απηφ 49

51 αθξηβψο, ηεο πξνζδίδεη ην ζηνηρείν ηεο πξνζαξκνζηηθφηεηαο ζηηο πξνζδνθίεο ησλ ελειίθσλ, κε βάζε ηηο θπξίαξρεο θνηλσληθέο ηάζεηο, γηα ηελ νκαιή θαη θπζηνινγηθή έληαμε ζηελ θνηλσλία. Σα «θπζηθά θαη ηππνπνηεκέλα» ραξαθηεξηζηηθά γλσξίζκαηα ηεο παηδηθήο ειηθίαο, πνπ εκπνδίδνπλ ην παηδί λα ζθέθηεηαη θαη λα δξα κε νξζφ θαη ινγηθφ ηξφπν (Prout & James, 1997:12), ζα πξέπεη, ινηπφλ, λα ππνρσξήζνπλ θαη λα «δηνξζσζνχλ» θαηά ηελ ελειηθφηεηα, κέζσ ηεο θνηλσληθνπνίεζεο θαη ηεο θνηλσληθήο κάζεζεο (Μαθξπληψηε, 1997:13-14). Έηζη, ζα επέιζεη ε «ινγηθή ζπκκφξθσζε» ζηελ εθάζηνηε θπξίαξρε θνηλσληθή ηάμε πξαγκάησλ (Μαθξπληψηε, 1997:11). Ζ ζεψξεζε απηή, πξνζδηνξίδεη ην παηδί κε ηα φξηα ελφο αζθπθηηθνχ πξνηχπνπ θνηλσληθνχ αληηθεηκέλνπ θαη ζε κηα αληζφηηκε αληηδηαζηνιή κε ηνλ ελήιηθα (James & Prout, 1996:42-43 Μαθξπληψηε, 1997:11-12). Έηζη, ην παηδί εθιακβάλεηαη σο κηα κνξθή αηεινχο εηεξφηεηαο, πνπ δε ραίξεη θνηλσληθήο απνδνρήο, γηα ηελ ελεξγφ ζπκκεηνρή ζηνλ «πξαγκαηηθφ θαη ζχλζεην θφζκν» ησλ ελειίθσλ. Σα παηδηά, απιψο παξαιακβάλνπλ ηνλ πνιηηηζκφ ηεο πξνεγνχκελεο γεληάο θαη σο ελήιηθεο ηνλ εκθπζνχλ ζηελ επφκελε γεληά (James & Prout, 1996:43). Νεφηεξεο θνηλσληνινγηθέο πξνζεγγίζεηο, ακθηζβεηψληαο ηελ επηθξαηνχζα ηάμε πξαγκάησλ ησλ ελειίθσλ, επηρεηξνχλ λα ζέζνπλ ηελ πξνβιεκαηηθή ησλ παιαηφηεξσλ ζεσξήζεσλ ηνπ «επάισηνπ» θαη «αηεινύο» παηδηνχ, ζε έλα δηαθνξεηηθφ πιαίζην, απεηθνλίδνληαο κηα νπηηθή πνιιαπιφηεηαο ηεο παηδηθήο ειηθίαο (Prout & James, 1997:8) Μαθξπληψηε, 2003β:25). Ζ πνιιαπιφηεηα απηή γίλεηαη αηζζεηή θαη κέζσ ηεο ινγνηερλίαο, θαηά ην 19ν αηψλα, ελδεηθηηθφ πεδίν ζηξνθήο πξνο ηε Νέα Κνηλσληνινγία. πσο εχζηνρα επηζεκαίλεη ε James (2003: ), νη αθεγήζεηο (ινγνηερληθέο, θνηλσληθέο, παηδαγσγηθέο, θ.ιπ.) θάζε επνρήο γηα ηελ παηδηθή ειηθία, απνηεινχλ ζεκαληηθή πεγή κειέηεο, θαζψο ρηίδνπλ ηελ εηθφλα ηεο, σο θνηλσληθή θαηαζθεπή, 50

52 αλαπαξηζηψληαο ηνλ πξαγκαηηθφ θνηλσληθφ θφζκν θαη ηηο εκπεηξίεο ησλ παηδηψλ, ζε ζπγθεθξηκέλν ρσξνρξνληθφ πιαίζην. Ζ παηδηθή ειηθία δνκείηαη θαη αλαδνκείηαη, κε βάζε ηηο αληηιήςεηο πνπ αλαπηχζζνληαη ζηελ θνηλσλία (Jenks, 1996:19 Qvortrup, 2003:50). ηηο πην ζχγρξνλεο, ινηπφλ, δηαδηθαζίεο δφκεζεο ηεο γλψζεο γχξσ απφ ηελ παηδηθή ειηθία, απηή πξνζδηνξίδεηαη θαη εξκελεχεηαη θξηηηθά, σο πνιηηηζκηθφ πξντφλ, πνπ ελέρεη πνηθίια, κεηαβαιιφκελα, θνηλσληθάνηθνλνκηθά-πνιηηηθά-ηδενινγηθά-ρξνληθά ραξαθηεξηζηηθά, ειεπζεξίεο θαη πεξηνξηζκνχο, ζηα πεξηβάιινληα φπνπ θηλνχληαη ηα παηδηά (James &Prout, 1996:46-47 Μαθξπληψηε, 1997:29 Bardy, 2003: Μαθξπληψηε, 2003β:31). Ζ αθαλήο ή κε δξάζε ησλ παηδηψλ ζην εθάζηνηε ρσξνρξνληθφ πιαίζην, θαλεξψλεη ηε ζεψξεζε ηνπ θνηλσληθνχ ζπλφινπ γηα ην αηνκηθφ θαη θνηλσληθφ ππνθείκελν, ηηο ζηάζεηο θαη πεπνηζήζεηο ζρεηηθά κε ηηο απνδεθηέο ή απνξξηπηέεο εηθφλεο ηνπ εαπηνχ (Roche, 1996:29 Qvortrup, 2011:51). Αλαθνξηθά κε ηηο επηθξαηνχζεο θαηεπζχλζεηο ζηε λεφηεξε θνηλσληνινγία ηεο παηδηθήο ειηθίαο, ζα ιέγακε φηη απηέο αληηζηνηρνχλ ζε δχν ζπγθεθξηκέλεο ζεσξήζεηο: α) ηε «δνκηθή πξνζέγγηζε» θαη β) ηελ «ελζπλείδεηε δξάζε», εθ ησλ νπνίσλ ε δεχηεξε θαίλεηαη λα έρεη επηθξαηήζεη ζηνπο θχθινπο ησλ επηζηεκφλσλ πνπ αζρνινχληαη κε ηελ παηδηθή ειηθία (Qvortrup, 2003:49). Ζ ζπνπδαηφηεηαο ηεο απηελέξγεηαο είλαη ζαθψο αλακθηζβήηεηε, αιιά ε κειέηε ηεο παηδηθήο ειηθίαο ππφ απηή ηε ζθνπηά ζεσξείηαη αλεπαξθήο, αλ δε ιακβάλεηαη ππφςε ε δνκή ηεο θνηλσλίαο, θαζψο ην ππνθείκελν δξα εληφο ελφο πιαηζίνπ ζπλζεθψλ, ηηο νπνίεο δελ έρεη επηιέμεη (Prout, 2003:105 Qvortrup, 2003:50). πσο ηνλίδεη ν Qvortrup (2011:21), ε θνηλσληθή αιιαγή ζαθψο ζπληειείηαη σο απνηέιεζκα αιιειεπηδξάζεσλ κεηαμχ δνκηθψλ παξαγφλησλ θαη ελζπλείδεηεο εκπξφζεηεο αλζξψπηλεο δξάζεο. κσο, νη καθξνθνηλσληθέο εμνπζηαζηηθέο δνκέο είλαη, εληέιεη, απηέο πνπ επηθξαηνχλ, 51

53 δνκνχλ θαη αλαδνκνχλ ηελ παηδηθή ειηθία (Qvortrum, 2003:51, :28,31). Αθνχ ε εζηίαζε απνκαθξχλεηαη απφ ην «θπζηθφ - βηνινγηθφ» ηεο παηδηθήο ειηθίαο πνπ δηαθνξνπνηνχζε ηα παηδηά απφ ηνπο ελήιηθεο, βάζεη ηεο αλαπηπμηαθήο πζηέξεζεο ησλ πξψησλ ζε ζρέζε κε ηνπο δεχηεξνπο (James &Prout, 1996:43), πιεζηάδεη πιένλ ζε άμνλεο πνπ αθνξνχλ ζηελ ηνπνζέηεζε θαη αλαγλψξηζε ηεο παηδηθήο ειηθίαο ζηελ θνηλσληθή δνκή (Μαθξπληψηε, 2003α:14). Έηζη, ε κειέηε θαη εξκελεία ησλ θαηλνκέλσλ ηεο παηδηθήο ειηθίαο δελ πεξηνξίδεηαη πηα ζηα θπζηθά γεγνλφηα ηεο γέλλεζεο, ηεο δσήο θαη ηεο παηδηθφηεηαο, σο εληαίαο βηνινγηθήο ειηθηαθήο θαηεγνξίαο (Prout & James, 1997:14). Δκβαζχλεη πηα ζηηο θνηλσληθέο δπλάκεηο, πνπ αζθνχληαη ζηελ παηδηθή ειηθία, νη νπνίεο θαίλεηαη πσο ηαπηίδνληαη κε απηέο πνπ αζθνχληαη ζηελ ελειηθφηεηα, αιιά ππφ δηαθνξεηηθφ θαζεζηψο ζρέζεσλ, δηακνξθψλνληαο θάζε θνξά ηελ αλάινγε θνηλσληθή ηάμε πξαγκάησλ (social order) (Qvortrup, 2003: :27). Ναη κελ, ε παηδηθή ειηθία, σο έλλνηα, πθίζηαηαη αιιαγέο, εμαηηίαο ηεο εμέιημεο ησλ αμηψλ ησλ θνηλσληθψλ παξακέηξσλ πνπ ηελ επεξεάδνπλ, φκσο ηαπηφρξνλα, ε δνκηθή ηεο κνξθή ραξαθηεξίδεηαη απφ κνληκφηεηα, εθφζνλ εθηίζεηαη ζην ίδην ζχλνιν δπλάκεσλ, κέζα ζην νπνίν ηα παηδηά βηψλνπλ ηελ πξνζσπηθή πεξίνδν ηεο παηδηθφηεηάο ηνπο (Qvortrup, 2011:26-27). Απηφ ζεκαίλεη φηη γηα λα κειεηεζεί επαξθψο ε εμέιημε ηεο παηδηθήο ειηθίαο, ε έξεπλα νθείιεη λα πξνζεγγίζεη ην πεδίν απηφ ζπλδπαζηηθά, κειεηψληαο πνιπεπίπεδα ηελ εμέιημε νιφθιεξεο ηεο θνηλσλίαο (Qvortrup, 2003:54). πλεπψο, ε παηδηθή ειηθία παχεη λα παξνπζηάδεηαη σο κηα εληαία θαη ζηεγαλνπνηεκέλε, πάληνηε παζεηηθή δηαδηθαζία, πξνο κηα πξνζαξκνγή ζηελ ελειηθφηεηα (Μαθξπληψηε, 1997:17). Βέβαηα, νη θπξίαξρεο εμνπζηαζηηθέο δνκέο ηεο θνηλσλίαο, ζηφρν έρνπλ ηελ αλαπαξαγσγή ηνπο, γηʼ απηφ θαη πηέδνπλ ην άηνκν πξνο κηα ηππηθή πξνζαξκνγή. κσο, ην 52

54 παηδί απφ ηελ πιεπξά ηνπ δχλαηαη λα ζπλδηαιέγεηαη κε ην «θνηλσληθφ είλαη». Καηά ηε δηαδηθαζία απηή, ηαπηίδεηαη κε θάπνηεο νκάδεο-ηάζεηο, ελψ δηαθνξνπνηείηαη θαη απνζηαζηνπνηείηαη απφ άιιεο. Έηζη, ζθπξειαηεί ηελ ηαπηφηεηά ηνπ, εηζάγνληαο ζηελ παζεηηθνπνηεκέλε έλλνηα ηεο θνηλσληθνπνίεζεο αηνκηθνχο παξάγνληεο θαη δηαθνξνπνηεκέλεο θνηλσληθέο κεηαβιεηέο, δεκηνπξγψληαο ξσγκέο ζην ζπιιεθζέλ σο εληαίν ζψκα ηεο (Μαθξπληψηε, 1997: α:15 Prout, 2003:96). Σν παηδί δελ είλαη απιά έλα παξάγσγν ηεο θνηλσλίαο. πλζέηεη δηαξθψο ηελ ηαπηφηεηά ηνπ κε βάζε ηελ θνηλσληθή δνκή, ηηο θνηλσληθέο πεξηζηάζεηο θαη ηα θνηλσληθά πξφηππα, παξάιιεια φκσο, ιεηηνπξγεί θαη σο δηακνξθσηήο ηεο, είηε κέζσ αλαπαξαγσγηθψλ είηε κεηαζρεκαηηζηηθψλ ζρεκάησλ (Prout, 2003:90, 95). Βέβαηα, ζα πξέπεη λα δηεπθξηληζηεί φηη ε απνδνρή ησλ παξαπάλσ ζηνηρείσλ δελ πξνυπνζέηεη θαη ηελ πηνζέηεζε ηεο νπηηθήο ηνπ πνιηηηζκηθνχ ζρεηηθηζκνχ (Μαθξπληψηε, 1997: β:31). Απιψο, ε έλλνηα ηεο παηδηθήο ειηθίαο δελ γίλεηαη πηα αληηιεπηή, σο πξνθαζνξηζκέλεο θπζηθέο ηδηφηεηεο, ζεψξεζε πνπ πξνσζνχζε ην ζρεκαηηζκφ δηαθφξσλ θνηλσληθψλ θαηεγνξηψλ (Μαθξπληψηε, 1997:29) θαη ηελ αλαπαξαγσγή δηφινπ θνηλσληθά νπδέηεξσλ, εμνπζηαζηηθψλ θαη θνβηθψλ ηάζεσλ απφ πιεπξάο ελειίθσλ (Μαθξπληψηε, 1997: β:28-29). Ζ Bardy (2003:181) ηάζζεηαη ππέξ ηεο δεκνθξαηηθήο επαθήο παηδηνχ - ελήιηθα, θπξίσο δηακέζνπ ηεο εθπαίδεπζεο, ζε κηα βάζε ηζνηηκίαο, φπνπ πξνβιέπεηαη πεδίν δξάζεο - αληίδξαζεο θαη γηα ηνπο δχν, φρη κφλν γηα ηνλ ελήιηθα. Με βάζε απηή ηε λέα πξννπηηθή, είλαη ζεκαληηθή ε αλαζεψξεζε θαη ε εθ λένπ πξνζέγγηζε ηεο παηδηθήο ειηθίαο απφ ηε ζθνπηά ησλ ίδησλ ησλ παηδηψλ θαη ησλ θαζεκεξηλψλ εκπεηξηψλ ηνπο, ψζηε λα είλαη ηα παηδηά ηα δξψληα θνηλσληθά ππνθείκελα, πνπ ζα δηαπξαγκαηεπηνχλ θαη ζα δηαρεηξηζηνχλ ηε ζέζε ηνπο ζηελ θνηλσληθή δνκή (Μαθξπληψηε, 2003β: 31). 53

55 Ζ ζπλδξνκή ηεο θνηλσληνινγίαο ηεο παηδηθήο ειηθίαο, έγθεηηαη ζην γεγνλφο φηη δφζεθε πιένλ βήκα γηα ηε κειέηε ηεο δξάζεο ησλ παηδηψλ, κέζα ζηελ θνηλσληθή δνκή, ελψ πξνεγνπκέλσο, ζηελ θνηλσληνινγία είραλ ζέζε κφλν νη δηαδηθαζίεο θνηλσληθνπνίεζεο ησλ παηδηψλ (Mayall & Zeiher, 2003:1 Qvortrup, 2011:22). Τπφ ηνπο φξνπο απηνχο, ε χπαξμε ησλ παηδηψλ δηθαηνινγνχληαλ κφλν σο «κηθξψλ ελειίθσλ» (Gillis, 2011:116). Πιένλ, απνκαθξχλεηαη ε νπηηθή ηνπ ππνκνλεηηθνχ ελήιηθα, κέρξη λα επηηεπρζεί ε «θνηλσληθή κεηακφξθσζε» ησλ παηδηψλ θαη κπαίλεη ζην πξνζθήλην ε πξνβιεκαηηθή ηνπ ζεηηθφηεξνπ θαη δηθαηφηεξν ηξφπνπ αληηκεηψπηζεο ησλ παηδηψλ, σο ζπγρξνληθψλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ (Qvortrup, 2011:23). Γειαδή, ηα παξαδνζηαθά θνηλσληνινγηθά θείκελα ζπλέδεαλ ηα παηδηά κε δξάζεηο ησλ ελειίθσλ θαη ηα πξνζέγγηδαλ κε βάζε απηέο, ζεσξψληαο ηα σο κηα θαηεγνξία, ηεο νπνίαο ε ζπνπδαηφηεηα ζπλδέεηαη κε ηε κειινληηθή ηεο θνηλσληθνπνηεκέλε, ελήιηθε ππφζηαζε (James, 2011:35). Δλ αληηζέζεη, νη κειέηεο ησλ ηειεπηαίσλ δεθαεηηψλ θαη θπξίσο απηέο πνπ ηνπνζεηνχληαη ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ ʼ70 θαη έπεηηα, αλαπηχζζνπλ έλα μερσξηζηφ επηζηεκνληθφ πεδίν κειέηεο ηεο παηδηθήο ειηθίαο θαη ησλ παηδηψλ, φρη πηα κέζσ ησλ δξάζεσλ ησλ ελειίθσλ (James & Prout, 1996:41). Βέβαηα, απηφ δε ζεκαίλεη φηη πιένλ ε έξεπλα απνθιείεη πεδία δξάζεο, φπνπ ζπκκεηέρνπλ θαη ελήιηθεο, φπσο ε νηθνγέλεηα ή ε εθπαίδεπζε. πσο επηζεκαίλνπλ νη James & Prout (1996:42) ε νηθνγέλεηα είλαη έλα πνιχ ζεκαληηθφ πεξηβάιινλ αλάπηπμεο, ηφζν ηνπ αηνκηθνχ φζν θαη ηνπ ζπιινγηθνχ εαπηνχ ηνπ παηδηνχ, νπφηε ηδηαίηεξα ρξήζηκε γηα ηε κειέηε ηεο παηδηθήο ειηθίαο, αξθεί βέβαηα λα κε πξνζιακβάλεηαη σο έλαο θπζηθφο ζηεγαλνπνηεκέλνο ρψξνο, πνπ πξνθχπηεη απιά θαη αβίαζηα απφ ηηο ζρέζεηο αγάπεο θαη ηνπο δεζκνχο ζπγγέλεηαο. Σα παηδηά απνηεινχλ ζπζηαηηθφ ζηνηρείν ηεο νηθνγέλεηαο, ηε δνκνχλ θαη ηελ αλαδνκνχλ ζπλερψο, ζε έλα πιαίζην ζπκκεηνρηθήο 54

56 δξάζεο, γηʼ απηφ ε ζχιιεςε ηεο έλλνηαο παηδί πξέπεη λα γίλεηαη ζε ζπλάξηεζε κε ηελ έλλνηα ηεο νηθνγέλεηαο (James & Prout, 1996:42). Ζ ξήμε κε ην παξειζφλ έξρεηαη απφ ην γεγνλφο φηη νη πξνεγνχκελεο παγησκέλεο θαη απφιπηεο αληηιήςεηο παξακεξίδνληαη θαη πιένλ ε παηδηθή ειηθία θαη ηα παηδηά εξκελεχνληαη σο θνηλσληθέο θαηαζθεπέο, πνηθηινηξφπσο (James & Prout, 1996:44-45). Σα παηδηά δελ αληηκεησπίδνληαη σο ελ δπλάκεη ελήιηθεο, πνπ πξέπεη λα απνθηήζνπλ ζπγθεθξηκέλα θνηλψο απνδεθηά ραξαθηεξηζηηθά. Έηζη, ππάξρεη εζηίαζε ζε ππνπεδία απηνλνκίαο, πνπ δεκηνπξγνχλ ηα παηδηά θαη φρη κφλν ζε ππνπεδία πνπ δεκηνπξγνχλ νη ελήιηθεο γηα ηα παηδηά (Gillis, 2011:123). Δλ ηνχηνηο θαη απηά ηα ππνπεδία πνπ δεκηνπξγνχλ ηα παηδηά, δελ είλαη πιήξσο δηαρσξηζκέλα απφ εθείλα ησλ ελειίθσλ, θαζψο ηα παηδηά απνηεινχλ δνκηθφ ζπζηαηηθφ θαη ησλ δχν πνιηηηζκψλ, απηνχ ησλ ίδησλ ησλ παηδηψλ θαη απηνχ ησλ ελειίθσλ (Corsaro, 2011:301). Αλαγλσξίδεηαη δειαδή ε αμία ηεο ζπγρξνληθφηεηάο ηνπο, σο κέξνπο ηνπ θνηλσληθνχ ζπλφινπ, φπνπ ζπκκεηέρνπλ ζηε δηακφξθσζε ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ηνπ πνιηηηζκνχ (Prout & James, 1997:15 Alanen, 2003:27). Γελ πξφθεηηαη, ινηπφλ, γηα ελ δπλάκεη, κειινληηθά δνκηθά ζπζηαηηθά, αιιά γηα ζπγρξνληθνχο θνηλσληθνχο ζπληειεζηέο, πνπ δηακνξθψλνπλ, σο έλα βαζκφ, ηε δηθή ηνπο δσή θαη ηε δσή ησλ ελειίθσλ, απφ ηε ζέζε πνπ θαηέρνπλ ζηελ θνηλσληθή ηάμε πξαγκάησλ (James, 2011:39-41 Alanen, 2011:161). εκαληηθή γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ ηξφπνπ δφκεζεο ηεο παηδηθήο ειηθίαο θαη ηεο θνηλσληθήο ηάμεο πξαγκάησλ κέζα ζηελ νπνία δνκείηαη, είλαη ε έλλνηα ηεο γεληάο (Mayall, 2002:27-28 Christensen & Prout, 2003: Qvortrup, 2011:27 Alanen, 2011:161 ). Απηή καο επηηξέπεη λα εμεηάζνπκε ηελ παηδηθφηεηα, ελ ζπγθξίζεη θαη ζε αιιειεπίδξαζε κε ηελ ελειηθφηεηα θαη έηζη λα πεηχρνπκε κηα πην βαζηά αληίιεςε ησλ πιαηζίσλ φπνπ αλαπηχζζεηαη (Mayall, 2002:

57 Alanen, 2011: , ). χκθσλα κε φζα ππνζηεξίδεη ε Mayall (2002:27), φπσο γχξσ απφ ηελ έλλνηα ηνπ θχινπ θαηαζθεπάδεηαη ε θνηλσληθή θαηεγνξία ηεο γπλαίθεηαο θχζεο, ζε ζχγθξηζε κε ηελ αλδξηθή, αλάινγα ιεηηνπξγεί θαη ε έλλνηα ηεο γεληάο, ζηε ζπκπιήξσζε ηνπ εθάζηνηε θνηλσληθνχ κσζατθνχ ηεο παηδηθήο ειηθίαο, αλαδεηθλχνληαο ηε ζπλερή επηξξνή ηνπ παξειζφληνο ζην παξφλ. Έηζη, κέζσ ησλ ζεσξηψλ ηνπ θεκηληζκνχ, κπνξεί λα δηεξεπλεζεί θαη λα εξκελεπζεί ε ζέζε ησλ παηδηψλ ζηελ θνηλσλία, ηδσκέλε σο κεηνλνηηθή θνηλσληθή θαηεγνξία, αληίζηνηρε κε απηή ησλ γπλαηθψλ ηελ πεξίνδν ηεο αλάπηπμεο ησλ θεκηληζηηθψλ θηλεκάησλ (Mayall, 2002:160). Μέζσ απηήο ηεο ζεψξεζεο, πξνβάιιεηαη κηα δπλακηθή ζρεζηαθή δηαδηθαζία, αλαθνξηθά κε ηε ζχζηαζε ηεο παηδηθήο ειηθίαο, ε νπνία εκπεξηέρεη εμνπζηαζηηθνχο δεζκνχο ελειίθσλ - παηδηψλ, ηφζν ζε αηνκηθφ φζν θαη ζε νκαδηθφ επίπεδν, ζε δηαθνξεηηθά θνηλσληθά πιαίζηα (Mayall, 2002:28-29, 171). Μπνξεί ε δσή ησλ παηδηψλ λα δνκείηαη κε βάζε ηηο θπξίαξρεο θνηλσληθέο πνιηηηθέο, πξαθηηθέο θαη αληηιήςεηο ησλ ελειίθσλ (Mayall, 2002:30), φκσο ηα παηδηά πθίζηαληαη θαη σο θνηλσληθνπνηεηηθνί παξάγνληεο. Γελ είλαη παζεηηθνί δέθηεο ηεο «πξαγκαηηθφηεηαο ησλ ελειίθσλ». Αιιειεπηδξνχλ ηφζν κε ηνπο ελήιηθεο φζν θαη κε νκειίθνπο ηνπο θαη δηακνξθψλνπλ ηηο δηθέο ηνπο ζηάζεηο θαη απφςεηο, ζε αληηδηαζηνιή πνιιέο θνξέο κε φζα επηθξαηνχλ, σο θνηλσληθφ θαηεζηεκέλν (Mayall, 2002:86-111). Γειαδή, ην ζεσξεηηθφ πιαίζην πνπ ζπληίζεηαη γχξσ απφ ηελ παηδηθή ειηθία, ηνπνζεηεί ηε κειέηε ηεο ζε δχν αιιειέλδεηα επίπεδα, εληφο ησλ νπνίσλ αιιειεπηδξνχλ, ζπγθξνχνληαη ή αιιειεπηθαιχπηνληαη εμσγελείο θαη ελδνγελείο δπλάκεηο. Οη πξψηεο, δξνπλ εμνπζηαζηηθά - ζεζκηθά, επηβάιινληαο πεξηνξηζκνχο, ελψ νη δεχηεξεο, απνηεινχλ ηε θσλή ησλ παηδηψλ, ηελ αληίδξαζε ζηε δξάζε ησλ πξψησλ ή ηελ πξνζαξκνγή ζε απηέο (Prout & James, 1997:27 Christensen & Prout, 2003:151 Qvortrup, 2011:27). Δπνκέλσο, ηα 56

58 παηδηά άιινηε ζπλαλαλαπαξάγνπλ θαη άιινηε ζπλδεκηνπξγνχλ κε ηνπο ελήιηθεο θαη κε ηνπο νκειίθνπο ηνπο, ηελ θνηλσληθή θαη πνιηηηζκηθή πξαγκαηηθφηεηα, κέζσ ηεο δηαδηθαζίαο ηεο «εξκελεπηηθήο αλαπαξαγσγήο» (Corsaro, 2011:302). πλνςίδνληαο ηα φζα παξνπζηάζηεθαλ ζηελ ελφηεηα απηή, ζα κπνξνχζε λα εηπσζεί φηη ηζηνξηθά θαη θνηλσληνινγηθά ππήξμαλ ηξεηο γεληθέο ηάζεηο ζηε ζχιιεςε θαη αληηκεηψπηζε ησλ ελλνηψλ «παηδί» θαη «παηδηθή ειηθία», νη νπνίεο δνκνχλ θαη αλαδνκνχλ ηηο έλλνηεο απηέο ζην ρσξνρξφλν. Δπηθεληξψλνληαο ηελ πξνζνρή καο ζηελ πνξεία ησλ ηάζεσλ απηψλ ζηε ζχγρξνλε επνρή, ν Γαζθαιάθεο (2011:20) ζεκεηψλεη φηη: α) ζηα κέζα ηνπ 20νπ αηψλα θαη πην ζπγθεθξηκέλα ηηο δεθαεηίεο ʼ50-ʼ60, ηα παηδηά αληηκεησπίδνληαλ σο ππφ δηακφξθσζε ππνθείκελα. Γειαδή, σο αηειή φληα, πνπ ρξήδνπλ άκεζεο θνηλσληθνπνίεζεο, κέζσ ησλ ζεζκψλ ηεο νηθνγέλεηαο θαη ηνπ ζρνιείνπ, κε ζθνπφ ηε ζπκκφξθσζή ηνπο θαη ηελ πξνζαξκνγή ζηα θνηλσληθά πξφηππα, ψζηε λα κελ απνηεινχλ απεηιή πξνο αλαηξνπή ηεο θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο (Γαζθαιάθεο, 2011:20). β) Καηά ηηο δεθαεηίεο ʼ60-ʼ70 επηθξαηεί ε νπηηθή ηνπ παηδηνχ σο επάισηνπ θαη απξνζηάηεπηνπ, βνξά ζηελ εμνπζία ησλ ελειίθσλ (Γαζθαιάθεο, 2011:21), γηʼ απηφ θαη αλαπηχζζνληαη δηάθνξα θηλήκαηα ππέξ ηεο πξνζηαζίαο ηνπ αλππεξάζπηζηνπ παηδηνχ-«ζχκαηνο». γ) Σέινο, απφ ηε δεθαεηία ηνπ ʼ80 θαη έπεηηα, νη θνηλσληνινγηθέο κειέηεο επηθεληξψλνληαη ζηε δηεξεχλεζε ηνπ παηδηνχ σο δξψληνο ππνθεηκέλνπ θαη ζηα πιαίζηα εληφο ησλ νπνίσλ αλαπηχζζεηαη ε δξάζε ηνπ (Γαζθαιάθεο, 2011:21). Κνκβηθή, αλαθνξηθά κε ηελ εμέιημε ηεο ηειεπηαίαο ηάζεο, ζεσξείηαη ε δεθαεηία ʼ90, φπνπ γεσπνιηηηθέο, νηθνλνκηθέο, θνηλσληθέο αλαθαηαηάμεηο ζε παγθφζκην επίπεδν, έθεξαλ ηνπο κειεηεηέο ηεο παηδηθήο ειηθίαο θαη ηνπ παηδηνχ αληηκέησπνπο κε ηελ αληηηηζέκελεο πνιιέο θνξέο κνξθέο πνιιαπιφηεηαο, πνπ ελέρνπλ νη δχν έλλνηεο 57

59 (Γαζθαιάθεο, 2011:21-22). Σα παηδηά παχνπλ, πιένλ, λα αγλννχληαη, εγθισβηζκέλα ζηελ αθάλεηα (Prout & James, 1997:10) θαη έηζη ηνπνζεηνχληαη ηα ζεκέιηα γηα ηε κειέηε ησλ δηθαησκάησλ ηνπ παηδηνχ, ζε κηα πην θξηηηθή θαη νινθιεξσκέλε βάζε (James & Prout, 1996:45-46). ήκεξα, νη επηζηεκνληθέο απφςεηο πνπ θπξηαξρνχλ γχξσ απφ ην παηδί δελ ην αλαγλσξίδνπλ, απιψο, σο θνξέα δηθαησκάησλ, αιιά ην πξνζεγγίδνπλ σο πνιίηε, ν νπνίνο πξέπεη λα εξσηάηαη θαη λα δξα ζπληειεζηηθά ζηελ αλαπαξαγσγή ή αλαζπγθξφηεζε ησλ θνηλσληθψλ δνκψλ (Γαζθαιάθεο, 2011:37). Απηή ε δηαθνξνπνηεκέλε νπηηθή, κεηαηξέπεη ηα παηδηά ζε απηφλνκνπο, ηζφηηκνπο κε ηνπο ελήιηθεο θνηλσληθνχο ζπληειεζηέο, κε θνηλσληθέο επζχλεο θαη δηθαηψκαηα πνπ πξέπεη λα θαηνρπξψλνληαη θαη λα εθαξκφδνληαη (Mayall, 2002:164). Σα παηδηά φρη κφλν δηακνξθψλνπλ ηε δηθή ηνπο κνλαδηθή πνιηηηζκηθή ζπιινγηθφηεηα, αιιά ηαπηφρξνλα ζπκκεηέρνπλ ζηε δφκεζε, αλαπαξαγσγή ή κεηαζρεκαηηζκφ ηνπ επξχηεξνπ θνηλσληθνχ πνιηηηζκνχ (Corsaro, 2005:232). κσο, δηαλχνπκε κηα πεξίνδν ζπλερψλ κεηαζρεκαηηζκψλ ζε έλαλ θφζκν αελάσο θηλνχκελν, φπνπ «δηαθπβεχνληαη» ή θαη θαηαξξίπηνληαη παξαδνζηαθά επηθξαηνχζεο αλαπαξαζηάζεηο ηνπ εαπηνχ θαη ησλ άιισλ, Σαπηφρξνλα, θαηαθεξκαηίδνληαη θαη ζχγρξνλεο κνξθέο ηνπ εαπηνχ, δεκηνπξγψληαο κηα ζχγρπζε ζηα θνηλσληθά ππνθείκελα, ζρεηηθά κε ηε ζέζε θαη ηνπο ξφινπο ηνπο (Γαζθαιάθεο, 2011:37-40). Ζ δπλακηθή απηή ζχλζεζε, δεκηνπξγεί ζπλζήθεο ιεπηψλ ηζνξξνπηψλ, αλαθνξηθά κε ηε κνξθή έληαμεο ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ, ζην «λέν θφζκν». Ζ παηδηθή ειηθία βηψλεηαη κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν ζηελ θαζεκεξηλφηεηα ησλ παηδηψλ, αθφκε θαη εληφο ησλ θαηλνκεληθά νκνηνγελψλ θξαηψλ ηεο Δπξψπεο, θαζψο δηακνξθψλεηαη δηακέζνπ θαη ηαπηφρξνλα καδί κε πνιηηηθνχο, πνιηηηζκηθνχο θαη θνηλσληθνχο παξάγνληεο θαη πξαθηηθέο, 58

60 πνπ επεξεάδνπλ ηε ζσκαηηθή θαη ζπλαηζζεκαηηθή επεκεξία ησλ παηδηψλ (James & James, 2008:1). Μηα ηέηνηα δηαπίζησζε θαλεξψλεη, έζησ ελ κέξεη, ηελ απνηπρία εθαξκνγήο κηαο θνηλήο επξσπατθήο πνιηηηθήο, ζην πιαίζην ελφο εληαίνπ επξσπατθνχ ζπληάγκαηνο. Ζ απνηπρία απηή κε ηε ζεηξά ηεο, πξνβάιιεη ηηο αλεζπρίεο, αλαθνξηθά κε έλα ηέηνην εγρείξεκα, ζρεηηθά κε ηηο ελδερφκελεο επηπηψζεηο ηνπ ζηηο επηκέξνπο - πην ηνπηθέο θνηλσληθέο θαη πνιηηηζκηθέο ηαπηφηεηεο ησλ πνιηηψλ (James & James, 2008:2). Δίλαη, ινηπφλ, ζεκαληηθφ ζηε ζχγρξνλε επνρή ηεο ξεπζηφηεηαο θαη ηεο ζπλερνχο ακθηζβήηεζεο, λα κειεηεζνχλ νη παξάγνληεο απηνί θαη λα δηεξεπλεζεί ν βαζκφο ζηνλ νπνίν ηα ζπκθέξνληα ησλ παηδηψλ βξίζθνπλ θνηλνχο ηξφπνπο έθθξαζεο ζηηο δηαθνξεηηθέο θνηλσλίεο, δεδνκέλνπ φηη ην ζηνηρείν απηφ απνηειεί ζεκαληηθή απφδεημε ησλ νπηηθψλ πνπ πηνζεηνχλ δηαθνξεηηθέο θνηλσλίεο, αλαθνξηθά κε ηα παηδηά θαη ηελ παηδηθή ειηθία (James & James, 2008:1). πσο θαίλεηαη, νη ηνπηθέο πνιηηηθέο θαη πνιηηηζκηθέο ζπληζηψζεο έρνπλ αθφκε ηε δχλακε λα επεξεάδνπλ θαη λα δηαθνξνπνηνχλ ηηο πξαθηηθέο ησλ θξαηψλ ζηα δεηήκαηα απηά, παξά ηελ επηθχξσζε ηεο χκβαζεο γηα ηα Γηθαηψκαηα ηνπ Παηδηνχ (James & James, 2008:2). Κνηλσληθά παγησκέλα πνιηηηζκηθά πξφηππα, εκπνηίδνπλ επίζεκεο θαη αλεπίζεκεο πξαθηηθέο, αλαθνξηθά κε ηα παηδηά, επεκβαίλνληαο ζε κεγάιν βαζκφ ζηε δηακφξθσζε ησλ ζπλζεθψλ δσήο ηνπο (James & James, 2008:3). Γηα λα επηηεπρζεί κηα πην εληαία αλαδφκεζε ηεο έλλνηαο ηεο παηδηθήο ειηθίαο θαη ησλ δηθαησκάησλ ησλ παηδηψλ, ζα πξέπεη λα πξναρζνχλ, κέζσ ησλ θξαηηθψλ πνιηηηθψλ, πην αθεξεκέλεο εθδνρέο ηεο εθάζηνηε εζληθήο ηαπηφηεηαο (James & James, 2008:3). Ζ εθπαίδεπζε δηαδξακαηίδεη θπξίαξρν ξφιν ζηε δηακφξθσζε ηνπ κέιινληνο ησλ παηδηψλ, αθνχ πξαθηηθέο ηνπ παξφληνο επεξεάδνπλ θαη δνκνχλ πξνο ζπγθεθξηκέλεο θαηεπζχλζεηο ηελ ηαπηφηεηα ησλ παηδηψλ, γεγνλφο πνπ 59

61 δεκηνπξγεί πνηθίιεο ακθηζβεηήζεηο, αλαθνξηθά κε ην βαζκφ ζπκκεηνρήο ησλ παηδηψλ ζηε ιήςε απνθάζεσλ γηα ην κέιινλ ηνπο (James & James, 2008:3). Σα ζχγρξνλα θξάηε, κέζσ πνιηηηθψλ θνηλσληθήο πξφλνηαο, έρνπλ πηνζεηήζεη, θαηά θαηξνχο, πξνζηαηεπηηθέο-παηεξλαιηζηηθέο πξαθηηθέο δηαρείξηζεο ησλ παηδηψλ, πξνηάζζνληαο σο κείδνλα ζηφρν ηελ εμαζθάιηζε ησλ «ζπκθεξφλησλ ησλ παηδηψλ» (James & James, 2008:4). Τηνζεηψληαο ζπγθεθξηκέλεο πξαθηηθέο γηα φ,ηη θξίλεηαη σο «θαηάιιειε» παηδηθή ειηθία, ηα θξάηε αιιειεπηδξνχλ κε ηελ νηθνγελεηαθή δνκή, ηελ νηθνλνκία θαη ηνλ πνιηηηζκφ, παξάγνληαο θαη αλαπαξάγνληαο ζπγθεθξηκέλεο νπηηθέο θαη πξαθηηθέο γηα ηα παηδηά θαη ηνλ ηξφπν βίσζεο ηεο παηδηθήο ειηθίαο. Τπφ ηηο ζπλζήθεο απηέο ε παηδηθή ειηθία εμειίζζεηαη ζε «αγσγφ», ζε κηα δηακνξθψζηκε ζχκθσλα κε ηηο πξννπηηθέο ησλ ελειίθσλ «θηβσηφ ηνπ Νψε», θνηλσληθψλ θαη πνιηηηζκηθψλ πξνηχπσλ ηνπ κέιινληνο (James & James, 2008:4). Δθαξκφδνληαο ηέηνηαο κνξθήο πνιηηηθέο, ηα θξάηε επεκβαίλνπλ ζηελ πνιηηεηφηεηα ησλ παηδηψλ, ηελ θνηλσληθή εκπινθή ηνπο ζηα θέληξα απνθάζεσλ θαη ηε δφκεζε ησλ ζπιινγηθψλ πνιηηηζκηθψλ κνξθψλ ηεο ηαπηφηεηάο ηνπο (James & James, 2008:4). Οη λέεο απηέο ακθηζβεηήζεηο θαη νη δηάθνξεο κνξθέο εηεξφηεηαο αλά ηνλ θφζκν, έρνπλ αλαπηχμεη δπλακηθά πιαίζηα δξάζεο θαη πξνβάιινπλ λέεο πξνβιεκαηηθέο, αλαθνξηθά κε ηελ παηδηθή ειηθία θαη ηε ιεπηή ηζνξξνπία πνπ δεκηνπξγείηαη, φζνλ αθνξά ζηελ αμία ηεο ζπγρξνληθφηεηαο ηεο παηδηθφηεηαο θαη ζηελ νπηηθή ηεο σο «επέλδπζε» γηα ην κέιινλ (James & James, 2008:13). Παξά ην γεγνλφο φηη κε ηελ επηθχξσζε ηεο χκβαζεο γηα ηα Γηθαηψκαηα ηνπ Παηδηνχ ηα παηδηά απέθηεζαλ αξθεηά αηνκηθά δηθαηψκαηα θαη δελ αλήθνπλ απιά ζηε ζπιινγηθφηεηα ηεο νηθνγέλεηαο, φληαο αφξαηα ζηηο δηαδηθαζίεο ηεο, ελ ηνχηνηο δελ ζεσξνχληαη αθφκε απηφλνκνη πνιίηεο, κε πνιηηηθά δηθαηψκαηα (Qvortrup, 2008:217). πρλά, ηα παηδηά έρνπλ δηαθνξεηηθή 60

62 δηαρείξηζε απφ ηελ αληίζηνηρε ησλ ελειίθσλ θαη ζηαδηαθά πξνεηνηκάδνληαη θαη επηηπγράλνπλ (φκσο ππάξρεη ε πηζαλφηεηα ηεο απνηπρίαο) λα αληηκεησπίδνληαη ηζφηηκα κε εθείλνπο θαη λα εληάζζνληαη ζηελ θνηλσλία, σο ελεξγά κέιε (Qvortrup, 2008:217). κσο, κηα ηέηνηα νπηηθή αληηκεησπίδεη ηελ παηδηθή ειηθία σο «θνηλσληθή αδπλακία» θαη απνθιείεη ηα παηδηά απφ ηελ θαηνρή δηαθφξσλ κνξθψλ αηνκηθψλ δηθαησκάησλ, θαζπζηεξψληαο ηελ ηδηφηεηα ηνπ πνιίηε (Qvortrup, 2008:218). Χζηφζν, είλαη αλακθηζβήηεην φηη θάπνηα πεξηνξηζηηθά κέηξα πνπ ιακβάλνπλ ηα θξάηε απέλαληη ζηα παηδηά, ιεηηνπξγνχλ, εληέιεη, πξνο φθειφο ηνπο (Qvortrup, 2008:218). Δλ θαηαθιείδη, αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ε Δπξσπατθή πνιηηηθή γηα ηελ παηδηθή ειηθία δελ είλαη μεθάζαξα θαζνξηζκέλε. Σα παηδηά είλαη εμαξηψκελα απφ ηνπο γνλείο ηνπο θαη έηζη ε επεκεξία ηνπο θηλείηαη ζπρλά, ζην πιαίζην ηεο «ηδησηηθήο ζθαίξαο» ηεο νηθνγέλεηάο ηνπο (Qvortrup, 2008: ). Θα πξέπεη, ινηπφλ, λα ππάξμεη κηα δηάλνημε ηεο ηδησηηθήο απηήο ζθαίξα, ζηε δεκφζηα ζθαίξα ηεο θνηλσλίαο, κε εζηίαζε ζηελ εμαζθάιηζε ελφο ελδπλακσηηθνχ γεληθνχ πιαηζίνπ αλάπηπμεο ησλ παηδηψλ, πξνάγνληαο ην «αλαπηπμηαθφ ηνπο ζπκθέξνλ» (Eekelaar, 1986:170). Σα παηδηά δε δνπλ κηα «ρξπζή» πεξίνδν αζσφηεηαο θαη πιήξνπο επεκεξίαο (Freeman, 2007:11), γηʼ απηφ θαη δελ πξέπεη λα αληηκεησπίδνληαη κε απηφλ ηνλ απιντθφ ηξφπν. Μφλν αλ ππάξμεη κηα νπηηθή ησλ παηδηψλ σο ηζφηηκσλ κε ηνπο γνλείο ηνπο δηεθδηθεηψλ θαη θαηφρσλ δηθαησκάησλ θαη ε θνηλσλία ηνπο αλαγλσξίζεη σο ζπζηαηηθφ ηεο ζηνηρείν, ηφηε είλαη δπλαηφ λα ππάξμεη κηα νξζνινγηθή δηαγελεαθή βάζε πνιηηηθψλ θνηλσληθήο πξφλνηαο (Qvortrup, 2008:231). Σα παηδηά έρνπλ ηα δηθά ηνπο δηθαηψκαηα, σο αλζξψπηλα θνηλσληθά ππνθείκελα θαη νη ελήιηθεο πξέπεη λα ζέβνληαη ηα δηθαηψκαηα απηά, πξναζπίδνληαο ην ηδαληθφ ηεο εθαξκνγήο ηνπο, κε αληίζηνηρν ηξφπν πνπ πξναζπίδνληαη ηελ εθαξκνγή ησλ δηθψλ ηνπο δηθαησκάησλ. 61

63 Α.4.2. Θεζκηθή Θεκειίσζε ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ Παηδηνύ - Ζ ύκβαζε γηα ηα Γηθαηώκαηα ηνπ Παηδηνύ. Ζ χκβαζε γηα ηα Γηθαηψκαηα ηνπ Παηδηνχ, πηνζεηήζεθε απφ ηε Γεληθή πλέιεπζε ηνπ ΟΖΔ ην 1989 θαη έρεη επηθπξσζεί απφ 193 ρψξεο. Μεηαμχ ησλ ρσξψλ απηψλ βξίζθεηαη θαη ε Διιάδα, πνπ επηθχξσζε ηε χκβαζε ζηηο 2 Γεθεκβξίνπ ηνπ 1992 (Unicef - Διιεληθή Δζληθή Δπηηξνπή, 2016) κε ηνλ Ν. 2101/1992, ΦΔΚ Α' 192/ (Τπνπξγείν Γηθαηνζχλεο, Γηαθάλεηαο θαη Αλζξσπίλσλ Γηθαησκάησλ, 2016). Μάιηζηα, ε χκβαζε θαηέρεη εμέρνπζα ζέζε ζην ειιεληθφ εζληθφ δίθαην, θαζψο θξίλεηαη σο δηεζλήο ζπλζήθε γηα ηελ πξνζηαζία ησλ δηθαησκάησλ ηνπ αλζξψπνπ (Υξπζφγνλνο, 2002:23). Αμίδεη αθφκε λα ζεκεησζεί φηη ζπληάρηεθε θαη ζεζκνζεηήζεθε σο επηζηέγαζκα παιαηφηεξσλ πξνζπαζεηψλ, ηεο Γηαθήξπμεο ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ Παηδηνχ ηεο Γελεχεο ην 1924 θαη ηεο Γηαθήξπμεο ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ Παηδηνχ πνπ πηνζεηήζεθε απφ ηε Γεληθή πλέιεπζε ηνπ ΟΖΔ ην 1959, γηα ηε δηεζλή πνιηηηθή αλαγλψξηζε ησλ δηθαησκάησλ ηνπ παηδηνχ, νη νπνίεο φκσο δελ παξνπζίαδαλ θάπνηα λνκηθή δεζκεπηηθφηεηα, σο πξνο ηελ εθαξκνγή ηνπο (Νάζθνπ-Πεξξάθε θ.ά.,2002:13). Αλαθνξηθά κε ηε δνκή ηεο χκβαζεο, απηή απνηειείηαη απφ ην πξννίκην θαη ην θπξίσο θείκελν, ην νπνίν ζπληίζεηαη απφ 54 άξζξα πνπ νκαδνπνηνχληαη ζε ηξία κέξε (Unicef - Διιεληθή Δζληθή Δπηηξνπή, 2016). ην πξψην κέξνο (άξζξα: 1-41) ζεζκνζεηνχληαη νη ηέζζεξηο θχξηεο θαηεγνξίεο δηθαησκάησλ ησλ παηδηψλ: α) επηβίσζεο, β) αλάπηπμεο, γ) πξνζηαζίαο, δ) ζπκκεηνρήο, ελψ ζην δεχηεξν κέξνο (άξζξα: 42-45) πεξηγξάθεηαη ν κεραληζκφο ειέγρνπ ηεο εθαξκνγήο ηεο χκβαζεο θαη ηεο κε θαηαπάηεζεο ησλ δηθαησκάησλ ησλ παηδηψλ, ζχκθσλα κε ηηο αξρέο πνπ ηε δηέπνπλ (Unicef - Διιεληθή Δζληθή 62

64 Δπηηξνπή, 2016). Σν ηξίην κέξνο (άξζξα: 46-54) πεξηιακβάλεη ηηο ηειηθέο δηαηάμεηο θαη ξπζκίζεηο ζε πεξηπηψζεηο ηξνπνπνηήζεσλ (Unicef - Διιεληθή Δζληθή Δπηηξνπή, 2016). πσο Δπηζεκαίλεη ν Γαζθαιάθεο (2011:42-44), ε χκβαζε επηρεηξεί λα πξνζδψζεη θαζνιηθφηεηα ζηα δηθαηψκαηα ηνπ παηδηνχ, πηνζεηψληαο ηηο λέεο πξνζεγγίζεηο θαη «ελνπνηψληαο» παιαηφηεξα θείκελα, πνπ αθνξνχλ ζηα δηθαηψκαηα ηνπ παηδηνχ, γηαηί κφλν εληφο απηνχ ηνπ πιαηζίνπ κπνξεί λα εγγπεζεί ηελ επηθχξσζε ησλ δηθαησκάησλ ησλ παηδηψλ, αλεμάξηεηα απφ δηαθφξσλ εηδψλ δηαθξίζεηο θαη εηεξφηεηεο, πνπ κπνξεί λα πξνθχςνπλ. Παξά ηελ νπληβεξζαιηζηηθή ηεο ζηάζε, ε χκβαζε έρεη πηνζεηήζεη θάπνηα δηαθνξνπνηεκέλα ζηνηρεία, αλαθνξηθά κε πνιηηηζκηθά θαη ζξεζθεπηηθά πξφηππα (Γαζθαιάθεο, 2011:44). Αμίδεη επίζεο λα ζεκεησζεί φηη έρεη δερζεί αξθεηέο επηθξίζεηο γηα ηελ πηνζέηεζε ηνπ «Γπηηθνχ πξνηχπνπ παηδηνχ», αιιά θαη γηα ηελ αλαπνηειεζκαηηθφηεηά ηεο ζηνλ ηνκέα ηεο δέζκεπζεο ησλ θξαηψλ, γηα ζεβαζκφ θαη εθαξκνγή ησλ δηθαησκάησλ ησλ παηδηψλ (Γαζθαιάθεο, 2011:45). Οη Νάζθνπ - Πεξξάθε θ.ά. (2002:13), εχζηνρα επηζεκαίλνπλ ην παξάδνμν ηνπ γεγνλφηνο φηη παξά ηελ αλαγλψξηζή ηεο, κέζσ ηεο επηθχξσζήο ηεο, σο έλα απφ ηα ζπνπδαηφηεξα θείκελα ηνπ Γηεζλνχο Γηθαίνπ γηα ηελ πξνζηαζία ησλ δηθαησκάησλ ηνπ αλζξψπνπ, ε χκβαζε ζηεξείηαη εθαξκνζηηθήο ηζρχνο ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο. ην πεδίν ησλ επηθξίζεσλ, ν Freeman (2000:286) επηζεκαίλεη, αθφκε, φηη ην θείκελν ηεο χκβαζεο, σο εγγπεηήο ησλ δηθαησκάησλ ησλ παηδηψλ, ζα έπξεπε λα νξίδεη κε πεξηζζφηεξε ζαθήλεηα ην πεξηερφκελφ ηνπ, ψζηε λα κελ αθήλεη πεξηζψξηα δηαθνξεηηθψλ εξκελεηψλ θαη δξάζεσλ κε θπβεξλεηηθψλ νκάδσλ, πνπ ζα ήηαλ δπλαηφ λα νδεγήζνπλ, εληέιεη, ζηελ θαηαπάηεζή ηνπο. εκαληηθή θξίλεηαη επίζεο ε ζέζε ηνπ Freeman (2000: ) φηη ε χκβαζε πξνζεγγίδεη επηθαλεηαθά θαη επνκέλσο αλεπαξθψο, δηάθνξεο 63

65 «εππαζείο» νκάδεο παηδηψλ, νη νπνίεο ρξεηάδνληαη ζε κεγαιχηεξν βαζκφ ηε λνκηθή ζέζπηζε ησλ δηθαησκάησλ ηνπο. Παξʼ φιεο ηηο επηθξίζεηο θαη ακθηζβεηήζεηο, ε Γηεζλήο χκβαζε γηα ηα Γηθαηψκαηα ηνπ Παηδηνχ επηθπξψζεθε κεηά απφ ρξφληεο πξνζπάζεηεο θαη αληηπαξαζέζεηο, πνπ ρξεηάζηεθε λα «σξηκάζνπλ» θαη λα θηλεζνχλ ζε κηα πην ζπλαηλεηηθή γξακκή (Freeman, 2011:382). Ζ πξνυπφζεζε νκφθσλεο ζπλαίλεζεο φισλ ησλ ζπκκεηερφλησλ ζεζκψλ θαη νξγαλψζεσλ, ζε θάζε πξφηαζε πνπ απαηηνχζε θάπνηνπ είδνπο κεηαβνιή ηνπ θεηκέλνπ θαη νη ζρεηηθά ηεηακέλεο πνιηηηθέο ζρέζεηο ησλ πξψησλ ρξφλσλ, παξέηεηλαλ ζπλερψο ηελ πεξίνδν ησλ ζπδεηήζεσλ θαη δηαπξαγκαηεχζεσλ, αλαθνξηθά κε θάπνηα ακθηιεγφκελα δεηήκαηα, πνπ δελ έραηξαλ ίδηαο δηαρείξηζεο απφ φινπο (Νάζθνπ-Πεξξάθε, 2002:27-28). Έληνλεο αληηπαξαζέζεηο παξαηεξήζεθαλ, θπξίσο, αλαθνξηθά κε ηα φξηα ηεο παηδηθήο ειηθίαο θαη πην ζπγθεθξηκέλα κε ην ζεκείν έλαξμήο ηεο, αιιά θαη κε ην ζέκα ησλ παηδηψλ - «έλνπισλ πνιεκηζηψλ» (Νάζθνπ- Πεξξάθε, 2002:28). ε θάπνηεο πηπρέο ησλ πξνβιεκαηηθψλ απηψλ επεηεχρζε ηειηθά ζπκθσλία, φκσο θάπνηεο πνπ θξίζεθαλ σο πεξίπινθα λνκηθά δεηήκαηα, αθέζεθαλ ζηελ επρέξεηα ηνπ εθάζηνηε θξαηηθνχ λνκηθνχ πιαηζίνπ θαη ησλ ζηαζεξψλ πνπ επηθξαηνχλ ζε θάζε ηνπηθή θνηλσλία (Γψγνο, 2002:34). Αλακθηζβήηεηα απνηειεί ην πην νινθιεξσκέλν λνκηθφ θείκελν γηα ηα δηθαηψκαηα ησλ παηδηψλ (Freeman, 2000:277) θαη ηαπηφρξνλα έλα ζπνπδαίν βήκα, γηα ηελ θνηλσληθή ζπλεηδεηνπνίεζε φηη ην παηδί σο αλζξψπηλν νλ έρεη δηθαηψκαηα ίζεο αμίαο κε απηά ησλ ελειίθσλ, ηα νπνία πξέπεη λα δηαζθαιίδνληαη. ην ζεκείν απηφ, ζα πξέπεη λα δηεπθξηληζηεί φηη ε αλαγλψξηζε ηνπ παηδηνχ σο ηζφηηκνπ αλζξψπηλνπ φληνο, δελ αλαηξεί θαη ην γεγνλφο φηη απηφ δέρεηαη κε πεξηζζφηεξε έληαζε ηελ επίδξαζε δηαθφξσλ εμσγελψλ δπλάκεσλ. Γηʼ απηφ, φπσο επηζεκαίλεηαη ζην άξζξν 12 ηεο χκβαζεο, νη απφςεηο ησλ παηδηψλ 64

66 πξέπεη λα ιακβάλνληαη ππφςε, αλάινγα κε ηελ ειηθία θαη ην βαζκφ σξηκφηεηάο ηνπο (Unric, 2016). Πξσηεχσλ ζηφρνο είλαη λα δηαζθαιηζηεί ε επεκεξία ηνπο ζε έλα πιαίζην δηθαηνζχλεο θαη ηζνηηκίαο, κε ηε κνξθή βέβαηα ηνπ κέγηζηνπ επσθεινχο θαη φρη ηεο ειεεκνζχλεο, φπσο επηζεκαίλεη ν Veerman (Freeman, 2000: :383). Ο πνιηηηζκφο θαη νη αμίεο ηεο θάζε θνηλσλίαο έρνπλ αζθαιψο ηε δηθή ηνπο δπλακηθή ζηηο δσέο ησλ αλζξψπσλ θαη επεξεάδνπλ ηελ θαζεκεξηλφηεηα θαη ηελ πνηφηεηα δσήο ησλ παηδηψλ (Unric, 2016). Θα πξέπεη ινηπφλ λα ππάξρεη θάπνηνπ είδνπο επειημία, ψζηε λα ιακβάλνληαη ππφςε θαη λα γίλνληαη ζεβαζηά ηα ζηνηρεία ηνπ πνιηηηζκνχ, κέρξη ην ζεκείν φκσο πνπ δελ δξνπλ θνληακεληαιηζηηθά θαη δελ ζίγνπλ ζεκειηψδεηο αξρέο ησλ δηθαησκάησλ ηνπ αλζξψπνπ, άξα θαη ηνπ παηδηνχ, σο αλζξψπηλνπ φληνο (Alston φπσο αλαθέξεηαη ζην: Freeman, 2011:384). Σν πεδίν ηεο «επειημίαο» ζα πξέπεη λα είλαη μεθάζαξα νξηνζεηεκέλν, ψζηε λα απνθεπρζνχλ παξεξκελείεο θαη θαηαπαηήζεηο (Freeman, 2011:387). Βέβαηα, φπσο επηζεκαίλεη ν Freeman (2000: :388) ε χκβαζε ζα πξέπεη λα ζεσξεζεί ε βάζε, θαη φρη ην ηειηθφ ζηάδην, γηα ηε ζέζπηζε ελφο ηζρπξνχ θαη εθαξκφζηκνπ αληηπξνζσπεπηηθνχ λνκηθνχ πιαηζίνπ γηα ηα δηθαηψκαηα ησλ παηδηψλ. Σν γεγνλφο απηφ, απαηηεί ηελ αλαζεψξεζε ησλ δηθαησκάησλ ησλ παηδηψλ θαη ηνλ επαλαπξνζδηνξηζκφ ηνπο, ππφ ην πξίζκα θαη ησλ ίδησλ ησλ παηδηψλ, σο αλζξψπσλ θαη θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ (Freeman, 2011: ). Σέινο, ην ελδηαθέξνλ ζα πξέπεη λα ζηξαθεί πην βαζέσο, πξνο ηηο παξακειεκέλεο νκάδεο, ψζηε λα δεκηνπξγεζεί κηα θαηά ην δπλαηφ πην ελζσκαησηηθή πξννπηηθή θνηλσληθήο ζπκκεηνρήο ησλ παηδηψλ (Freeman, 2000:290). 65

67 Α.4.3. Σα Γηθαηώκαηα ηνπ Παηδηνύ σο Αλζξώπηλα Γηθαηώκαηα. Ακθηζβεηήζεηο - Πξννπηηθέο. Οη ζπλερείο ζπδεηήζεηο, πξνβιεκαηηζκνί θαη αληηπαξαζέζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη γχξσ απφ ηελ έλλνηα ηεο παηδηθήο ειηθίαο αγγίδνπλ θαη ηνλ ηνκέα ησλ δηθαησκάησλ ηνπ παηδηνχ, φπνπ έρνπλ θαιιηεξγεζεί δχν αληηηηζέκελεο θαη αιιεινακθηζβεηνχκελεο ζεσξήζεηο. Ζ πξψηε αθνξά ζηελ αλαγλψξηζε ή κε ηνπ παηδηνχ σο δξψληνο ππνθείκελνπ δηθαησκάησλ. Σν εξψηεκα πνπ ηίζεηαη εδψ, είλαη αλ ην παηδί κπνξεί λα δηαρεηξηζηεί ηα δηθαηψκαηά ηνπ ή αλ πξέπεη νη γνλείο, σο δηακεζνιαβεηέο, λα δηαρεηξίδνληαη ηα δηθαηψκαηα απηνχ (Eekelaar, 1986: Γαζθαιάθεο, 2011:41). Ζ δεχηεξε, ζπλδέεηαη κε ηελ πξνβιεκαηηθή ηεο νηθνπκεληθφηεηαο ή ζρεηηθφηεηαο ησλ δηθαησκάησλ ηνπ παηδηνχ θαη είλαη αλάινγε κε ηελ πξνβιεκαηηθή πνπ αλαπηχζζεηαη γχξσ απφ ηα δηθαηψκαηα ηνπ αλζξψπνπ (Γαζθαιάθεο, 2011:42). Γηα ηνλ Freeman (2007:7) ηα δηθαηψκαηα ηνπ παηδηνχ έρνπλ λφεκα, εθιακβαλφκελα σο αλζξψπηλα δηθαηψκαηα, θαζψο ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα ελέρνπλ ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο ζπκπεξίιεςεο θαη ηεο θαζνιηθφηεηαο, γηα φια ηα αλζξψπηλα φληα. Έηζη, δελ κπνξεί λα απνθιείνληαη ηα παηδηά απφ ηελ απφιαπζε ησλ δηθαησκάησλ απηψλ, θαζψο ε θαηνρή δηθαησκάησλ ζπκπίπηεη κε ην ζεβαζκφ ηεο αμηνπξέπεηαο ησλ θνξέσλ ηνπο (Freeman, 2007:7). Γηʼ απηφ θαη ην πην ζεκειηψδεο απφ ηα δηθαηψκαηα είλαη ην λα θαηέρεη θαλείο δηθαηψκαηα (Freeman, 2007:8). Σα δηθαηψκαηα είλαη ζεκαληηθά, θαζψο κπνξνχλ λα κεηαηξέςνπλ ηα θνηλσληθά ππνθείκελα ζε θνηλσληθνχο ζπληειεζηέο. Μέζσ ησλ δηθαησκάησλ, κπνξεί θάπνηνο λα αζθήζεη θνηλσληθή δξάζε θαη λα ζπκκεηέρεη ζηε ιήςε απνθάζεσλ (Freeman, 2007:8). Ζ ζπκκεηνρή θαη ε αληηπξνζψπεπζε απνηεινχλ ζεκειηψδε δηθαηψκαηα ηνπ αλζξψπνπ, θαζψο θαζηζηνχλ θάπνηνλ ηθαλφ λα δηεθδηθεί δηθαηψκαηα (Freeman, 66

68 2007:8). Γελ πξέπεη ινηπφλ λα ζηεξνχκε ηηο ζεκειηψδεηο απηέο αξρέο απφ ηα παηδηά. Σα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα ηνπ παηδηνχ δελ πξέπεη ζε θακία πεξίπησζε λα πεξηνξίδνληαη ζηα θαζήθνληα ησλ ελειίθσλ απέλαληη ζηα παηδηά (Freeman, 2007:11). Οθείινπκε λα παξέρνπκε ζηα παηδηά ηελ ειεπζεξία ησλ δηθαησκάησλ ηνπο, ρσξίο λα εζηηάδνπκε ηφζν ζηηο γλψζεηο πνπ θαηέρνπλ, ζε ζχγθξηζε κε ηνπο ελήιηθεο, αιιά πξνζπαζψληαο λα θαηαλνήζνπκε ηηο εκπεηξίεο ηνπο θαη ηα ζηνηρεία ηνπ δηθνχ ηνπο πνιηηηζκνχ θαη ησλ αμηψλ, έηζη φπσο δηακνξθψλνληαη απφ ηα ίδηα ηα παηδηά (Freeman, 2007:15). Ζ αμίσζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ ηνπ παηδηνχ, θάλεη νξαηά ζηελ θνηλσλία ηα ζπκθέξνληα ησλ παηδηψλ, σο θνηλσληθήο νκάδαο (Reynaert et al, 2012:162). Ζ ζπιινγηθή - ζπκπεξηιεπηηθή ηνπο κνξθή, πξνσζεί ηελ επεκεξία φρη κφλν ησλ παηδηψλ, αιιά θαη φισλ ησλ πνιηηψλ ηεο θνηλσλίαο, δειψλνληαο ηελ ακνηβαία ππεπζπλφηεηα θαη ηνλ αιιεινζεβαζκφ κεηαμχ παηδηψλ θαη ελειίθσλ (Reynaert et al, 2012:163). Δπνκέλσο, ηα δηθαηψκαηα ηνπ παηδηνχ δελ κπνξεί παξά λα είλαη ζηελά ζπλδεδεκέλα κε ηε γεληθή έλλνηα ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ. Αζθαιψο, ζε θακία πεξίπησζε δελ ππνλνείηαη φηη δίλνληαο έκθαζε ζηα δηθαηψκαηα ηνπ παηδηνχ ζα πξέπεη λα παξακειεζνχλ ηα δηθαηψκαηα ησλ ελειίθσλ (Freeman, 2007:16). πσο εμεγεί ν Freeman (2007:16) ηα δηθαηψκαηα είλαη αιιεινεμαξηψκελα θαη ππάξρνπλ ιεπηέο ηζνξξνπίεο, νη νπνίεο ζα πξέπεη λα κειεηεζνχλ πξνζεθηηθά, αλαθνξηθά κε ηα δηθαηψκαηα, ηα ζπκθέξνληα ησλ παηδηψλ θαη ηηο ζρέζεηο παηδηψλελειίθσλ. Μέζσ ηεο χκβαζεο, γίλεηαη εκθαλήο ε δηπιή εηθφλα ηνπ παηδηνχ σο επάισηνπ, αιιά θαη σο απηφλνκνπ φληνο ηαπηφρξνλα, κέζσ ησλ δηθαησκάησλ πξνζηαζίαο θαη ζπκκεηνρήο αληίζηνηρα (Reynaert et al, 2012:158). Ζ ζπλζεηφηεηα ηεο εηθφλαο απηήο, δεκηνπξγεί ιεπηέο ηζνξξνπίεο αλάκεζα ζηελ πξνζηαζία, ηε θξνληίδα θαη ηε ζπκκεηνρή ησλ παηδηψλ (Reynaert et al, 2012:158). Δίλαη πνιχ ζεκαληηθφ λα κελ 67

69 αγλννχληαη ηα πνηθίια θνηλσληθά-πνιηηηζκηθά-εζηθά-ζξεζθεπηηθάηζηνξηθά-νηθνλνκηθά-πιαίζηα, ζηα νπνία δνπλ ηα παηδηά θαη λα κελ αληηκεησπίδνληαη ηα παηδηά σο κηα άθξσο νκνηνγελήο νκάδα, θαζψο νη παξάγνληεο απηνί ζπλήζσο αζθνχλ κεγαιχηεξε επηξξνή απφ ηελ ειηθία, απηή θαζεαπηή (Reynaert et al, 2012:159). Μεξηθνί εξεπλεηέο, δηαρσξίδνπλ ηα δηθαηψκαηα ηνπ παηδηνχ ζε απαξαβίαζηα ζεκειηψδε αλζξψπηλα δηθαηψκαηα, ηα νπνία πξέπεη λα έρεη ην παηδί, ιφγσ ηεο αλζξψπηλεο θχζεο ηνπ θαη ζε δηθαηψκαηα ηα νπνία απνιακβάλνπλ ηα παηδηά, εμαηηίαο ησλ παηδηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπο θαη ηεο ειηθίαο ηνπο θαη ηα νπνία ραξαθηεξίδνληαη απφ ζρεηηθφηεηα (Bentley, 2005:107). Έηζη, ζεσξνχλ φηη δεκηνπξγείηαη κία έληνλε πξνβιεκαηηθή ζρεηηθά κε ηελ νηθνπκεληθφηεηα ησλ δηθαησκάησλ απηψλ. Ζ πξψηε θαηεγνξία δηθαησκάησλ, νπζηαζηηθά δελ δηαθέξεη απφ ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα, ζην θνκκάηη ηνπ νξηζκνχ, παξά κφλν ζην θνκκάηη ηεο εθαξκνγήο, ε νπνία πξέπεη λα δηαζθαιηζζεί επηηαθηηθφηεξα ζηελ πεξίπησζε ησλ παηδηψλ, εμαηηίαο ηνπ επάισηνπ ηεο θαηάζηαζήο ηνπο (Bentley, 2005:110). Ζ δεχηεξε θαηεγνξία, δεκηνπξγεί κηα πξνβιεκαηηθή αλαθνξηθά κε ηελ νηθνπκεληθφηεηά ηεο, δηφηη εμαξηάηαη άκεζα απφ ηελ παηδηθή ειηθία, ε νπνία δελ γίλεηαη αληηιεπηή, νχηε αληηκεησπίδεηαη ππφ ην ίδην πξίζκα, ζε φιεο ηηο ρψξεο θαη ηνπο πνιηηηζκνχο (Bentley, 2005:110). Γηα ηνπο ππνζηεξηθηέο ηεο νηθνπκεληθφηεηαο ησλ δηθαησκάησλ ηνπ παηδηνχ, ηα δηθαηψκαηα απηά είλαη αδηαίξεηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα θαη είλαη αδχλαην λα ρσξίδνληαη ζε ππνθαηεγνξίεο (Grover, 2007a:430). Ζ πξνζέγγηζε απηή έρεη επηθξαηήζεη θαη ζηε ζχγρξνλε βηβιηνγξαθία γηα ηα δηθαηψκαηα ηνπ παηδηνχ, θαζψο ν φξνο «δηθαηψκαηα ηνπ παηδηνχ» είλαη ζπλψλπκνο κε ηνλ φξν «αλζξψπηλα δηθαηψκαηα» (Grover, 2007a:430). Άξα, ηα δηθαηψκαηα ηνπ παηδηνχ είλαη εγγελή, αδηαίξεηα θαη νηθνπκεληθά, σο αλζξψπηλα δηθαηψκαηα. Σα ραξαθηεξηζηηθά απηά δελ θξίλνληαη σο 68

70 ακθηζβεηήζηκα, απιά θαη κφλν εμαηηίαο ηεο δηαθνξνπνηεκέλεο ζεψξεζεο ηεο έλλνηαο ηεο ειηθίαο ζε έηεξα θνηλσληθά-πνιηηηθάπνιηηηζκηθά πεξηβάιινληα (Grover, 2007a:431). Δμάιινπ, ην επάισην ηεο παηδηθήο ειηθίαο, σο ιεηηνπξγηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηεο ζπγθεθξηκέλεο ρξνληθήο πεξηφδνπ είλαη νηθνπκεληθφ, νπφηε θαη ηα δηθαηψκαηα γηα ηελ πξνζηαζία ηνπ παηδηνχ είλαη νηθνπκεληθά, άζρεηα κε ηελ νηθνπκεληθή ή κε, εθαξκνγή ηνπο (Grover, 2007a:432). πκπεξαζκαηηθά, ζα ιέγακε φηη ην επηζηεκνληθφ απηφ πεδίν εκπεξηέρεη αξθεηέο αιιεινζπγθξνπφκελεο θαη ακθηιεγφκελεο έλλνηεο, πνπ ππξνδνηνχλ ζπλερείο ζπδεηήζεηο θαη κειέηεο. κσο, ε θηλεηηθφηεηα πνπ παξαηεξείηαη ζην ρψξν απηφ είλαη αλακθηζβήηεηα παξαγσγηθή θαη θαλεξψλεη ην νηθνπκεληθφ ελδηαθέξνλ γηα ηα παηδηά θαη ηα δηθαηψκαηά ηνπο, ζε έλαλ θφζκν αιιειεμαξηψκελσλ, ζπλεξγαδφκελσλ ή αιιεινζπγθξνπφκελσλ εηεξνηήησλ. Α.4.4. Θεσξεηηθή Πξνζέγγηζε ηεο Δθπαίδεπζεο ησλ Αλζξσπίλσλ Γηθαησκάησλ. πσο δηαθαίλεηαη θαη απφ ην θείκελν ηεο Οηθνπκεληθήο Γηαθήξπμεο ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ (UDHR, 1948: art.26) ε εθπαίδεπζε απνηειεί βαζηθφ αλζξψπηλν δηθαίσκα, φρη κφλν αλαθνξηθά κε ηελ έλλνηα ηεο πξνζβαζηκφηεηαο γηα φινπο. ηε 2ε παξάγξαθν ηνπ άξζξνπ 26 γίλεηαη ζαθέο φηη ε εθπαίδεπζε, σο αλζξψπηλν δηθαίσκα, πξέπεη λα εζηηάδεη «ζηελ ελίζρπζε ηνπ ζεβαζκνύ ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ θαη ησλ ζεκειηαθώλ ειεπζεξηώλ. Πξέπεη λα πξνάγεη ηελ θαηαλόεζε, ηελ αλεθηηθόηεηα θαη ηε θηιία αλάκεζα ζε όια ηα έζλε θαη ζε όιεο ηηο θπιέο θαη ηηο ζξεζθεπηηθέο νκάδεο...» (UDHR, 1948: art.26(2)). Δπνκέλσο, ε εθπαίδεπζε σο αλζξψπηλν δηθαίσκα ζα πξέπεη λα είλαη πξνζαλαηνιηζκέλε πξνο ηηο αξρέο θαη ηνπο ζηφρνπο ηεο εθπαίδεπζεο ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ, θαζψο έηζη κφλν κπνξεί λα απνηειέζεη ηε 69

71 δίνδν, κέζσ ηεο νπνίαο ε αλζξσπφηεηα κπνξεί λα θαηαλνεί θαη λα ζέβεηαη ηδαληθά, φπσο ε αμηνπξέπεηα, ε ειεπζεξία ν ζεβαζκφο, πξναζπίδνληάο ηα (Παλαηαδήο,2008: ). Ζ ζρέζε πνπ αλαπηχζζεηαη κεηαμχ ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ θαη ηεο εθπαίδεπζεο, δελ απνηειεί ζε θακία πεξίπησζε έλαλ κνλφδξνκν, αιιά είλαη κηα ακθίδξνκε δπλακηθή ζρέζε. Ζ ζεκειίσζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ θαη ησλ ηδαληθψλ πνπ απηά πξεζβεχνπλ, βειηηψλνπλ ηελ πνηφηεηα ηεο εθπαίδεπζεο γηα φινπο, πξνσζψληαο ηαπηφρξνλα ηελ πξφζβαζε ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ, εμαζθαιίδνληαο ηζνηηκία θαη δηθαηνζχλε θαη εληζρχνληαο ηελ νιφπιεπξε αλάπηπμε ηεο πξνζσπηθφηεηαο ηνπ θάζε παηδηνχ (Παληαδήο, 2008:108). Ζ ζπληζηψζα απηή, επέξρεηαη σο «θπζηθφ επαθφινπζν», θαζψο ε εθπαίδεπζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ δελ αλαθέξεηαη ζε θακία πεξίπησζε ζε ζηείξα θαη θαινππσκέλε κεηάδνζε γλψζεσλ, αιιά ζε κηα δηαινγηθή, δεκνθξαηηθή, ρεηξαθεηεηηθή παηδαγσγηθή ηεο ειεπζεξίαο, ηεο αμηνπξέπεηαο, ηνπ αιιεινζεβαζκνχ, ηεο δηθαηνζχλεο, ηεο ζπκκεηνρήο, πνπ ιακβάλεη ππφςε ηηο εθάζηνηε εζλνηηθέο-θνηλσληθέο-πνιηηηζκηθέο ζπλζήθεο θαη ζπκβάιιεη ζηελ ζπλεηδεηνπνίεζε θαη ελ ζπλερεία πξνάζπηζε ησλ δηθαησκάησλ ηνπ αλζξψπνπ (Παληαδήο, 2008:108). Οη θσλέο πνπ ππνζηεξίδνπλ ηελ πξνψζεζε θαη ζεκειίσζε ηεο παηδείαο γηα ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα, αξρίδνπλ λα πιεζαίλνπλ δηεζλψο θαηά ην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ʼ80 θαη ζηηο αξρέο ηνπ ʼ90 (Παληαδήο, 2008:107). Απφ ηα ηέιε ηνπ ʼ90 θαη ζηηο αξρέο ηνπ 2000, παξαηεξείηαη πην ζπζηεκαηηθή εηζαγσγή ηνπ πεδίνπ ησλ δηθαησκάησλ ηνπ αλζξψπνπ ζηα επίζεκα εθπαηδεπηηθά πξνγξάκκαηα αξθεηψλ ρσξψλ, ελψ ηαπηφρξνλα δηαλέκεηαη επξέσο θαηάιιειν δηδαθηηθφ πιηθφ θαη πξαγκαηνπνηνχληαη νξγαλσκέλεο εθπαηδεπηηθέο δξάζεηο (Tibbitts, 2008:2). 70

72 Ζ εθπαίδεπζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ δελ απνηειεί απιψο κηα «εθκνληεξληζκέλε» εμέιημε ηεο παηδαγσγηθήο. Δίλαη θαηάξηηζε, δηάδνζε πιεξνθνξηψλ θαη ηδεψλ κε ζθνπφ ηε δφκεζε ελφο παλαλζξψπηλνπ πνιηηηζκνχ ησλ δηθαησκάησλ, κέζσ ηεο κεηάδνζεο γλψζεσλ θαη ηεο αλαδηακφξθσζεο ζηάζεσλ θαη απφςεσλ (UN, 1996). Πξφθεηηαη γηα έλα «δηεζλέο θίλεκα πξνώζεζεο ηεο επίγλσζεο ησλ δηθαησκάησλ πνπ ελαξκνλίδεηαη κε ηελ Οηθνπκεληθή Γηαθήξπμε ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ αλζξώπνπ θαη κε ζρεηηθέο κε ηα δηθαηώκαηα ζπκβάζεηο θαη δηαδηθαζίεο πνπ ελεξγνπνηνύληαη γηα ηελ απνθαηάζηαζε ησλ παξαβηάζεσλ απηώλ ησλ δηθαησκάησλ» (Tibbitts, 2008:1). Απφ ηηο παξαπάλσ αλαθνξέο γίλεηαη θαλεξφ φηη ε εθπαίδεπζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ, είλαη εγγελήο ζπληζηψζα ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ. Γελ κπνξεί θαλείο λα ππεξαζπηζηεί ηα δηθαηψκαηά ηνπ θαη λα «επσθειεζεί» απφ απηά, αλ δελ έρεη επίγλσζε ηνπο θαη αλ δελ θαηαλνεί ηε ιεηηνπξγηθή ηνπο αμία γηα ηνλ ίδην θαη ηνπο ζπλαλζξψπνπο ηνπ, ψζηε λα ηα δηεθδηθεί ζπκκεηέρνληαο ελεξγά, κε δεκνθξαηηθέο δηαδηθαζίεο, ζηε ιήςε απνθάζεσλ (Fritzsche, 2007:1 Emmert, 2011:346 Benedek, 2012:29). Γηα ην ιφγν απηφ, ζα κπνξνχζακε λα ππνζηεξίμνπκε φηη ε εθπαίδεπζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ απνηειεί ζεκειηψδεο δηθαίσκα ηνπ θάζε αλζξψπνπ (Fritzsche, 2007:1). Ζ Osanloo (2009:151) παξνπζηάδεη ηελ εθπαίδεπζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ σο ζπζηαηηθφ ζηνηρείν ηεο εθπαίδεπζεο ηνπ πνιίηε θαη πην ζπγθεθξηκέλα ηνπ «πνιίηε ηνπ θφζκνπ». Δπίζεο θαη ην πκβνχιην ηεο Δπξψπεο, ζπλδέεη ηελ εθπαίδεπζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ κε απηή ηεο δεκνθξαηηθήο πνιηηεηφηεηαο, ηνλίδνληαο ηνλ θαζνξηζηηθφ ξφιν πνπ κπνξνχλ νη δχν απηέο κνξθέο εθπαίδεπζεο λα δηαδξακαηίζνπλ ζηελ πξνεηνηκαζία θαη ηελ ελδπλάκσζε ησλ αλζξψπσλ, ψζηε λα δνπλ θαη λα δξνπλ, εληφο κηαο δεκνθξαηηθήο θνηλσλίαο, φληαο ελεξγνί, ελεκεξσκέλνη θαη ππεχζπλνη πνιίηεο (Brett et al., 2009:13). Μέζσ ηεο εθπαίδεπζεο ησλ 71

73 αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ, πνπ πεξηθιείεη κηα δηηηή ηαπηφηεηα νηθνπκεληθψλ αιιά θαη εζληθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ, πξνσζείηαη ε ελεξγφο δεκνθξαηηθή θαη ππεχζπλε πνιηηεηφηεηα, δεδνκέλνπ φηη α) θαιιηεξγνχληαη ηθαλφηεηεο θαη δεμηφηεηεο θξηηηθήο ζθέςεο, β) πξνάγεηαη ε ηζνηηκία ζηελ εθπαίδεπζε, γ) ε επηθνηλσλία κεηαμχ ησλ πνιηηηζκψλ θαη εληέιεη δ) ε ελζπλαίζζεζε θαη ε) ν δεκνθξαηηθφο δηαπνιηηηζκηθφο δηάινγνο, ζε κία πινπξαιηζηηθή θνηλσλία αιιεινζεβαζκνχ (Osanloo, 2009:151). Πξνο ην παξφλ δελ ππάξρεη θάπνηα θξαηηθά ζεζκνζεηεκέλε απαίηεζε γηα ηε ζπκπεξίιεςε ηεο εθπαίδεπζεο ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ ζηα δεκφζηα ζρνιεία. Χζηφζν, ε εθπαίδεπζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ είλαη κηα ζεκαληηθή παηδαγσγηθή ζπληζηψζα, πνπ ελζαξξχλεη ηελ θνηλσληθή ζπκκεηνρή ελεκεξσκέλσλ θαη ππεχζπλσλ δξψλησλ ππνθεηκέλσλ, ζε κηα δηαπνιηηηζκηθή, παγθφζκηα θνηλφηεηα (Osanloo, 2009:156). πκπεξαζκαηηθά, ε εθπαίδεπζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ πξνάγεη αξρέο φπσο: α) ε θνηλσληθή δηθαηνζχλε, β) ε αλεθηηθφηεηα, γ) ε αιιειεγγχε, δ) ε ελεξγφο ζπκκεηνρή, ε) ε ηζφηεηα θαη ζη) ε αλζξψπηλε αμηνπξέπεηα (Osanloo, 2009:156). Δθνδηάδεη παξάιιεια ηνπο καζεηεπφκελνπο, κε πνιηηεηαθή επθπΐα (civic intelligence), πνιηηεηαθή ππεπζπλφηεηα (civic responsibility) θαη πνιηηεηαθφ παηξησηηζκφ (civic patriotism) (Osanloo, 2009:156). Παξέρεη ζην άηνκν πιεξνθνξίεο θαη γλψζεηο ζρεηηθά κε ηα δηθαηψκαηα ηνπ αλζξψπνπ θαη ηαπηφρξνλα ην ζσξαθίδεη κε έλα ζχζηεκα αμηψλ θαη ζπκπεξηθνξψλ, ηέηνην ψζηε λα κπνξεί κέζσ απηνχ λα ππεξαζπίδεηαη ηα δηθαηψκαηα (Amnesty International, 2016). Ζ ελεκέξσζε θαη ε κεηάδνζε γλψζεσλ ζρεηηθά κε ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα απνηειεί «ην πξώην βήκα πξνο ην ζεβαζκό, ηελ πξνώζεζε θαη ηελ ππεξάζπηζε ησλ δηθαησκάησλ απηώλ» (Amnesty International, 2016). Πξνβάιιεη ηελ αμία ηνπ θάζε αηφκνπ σο 72

74 αλζξψπηλνπ φληνο θαη ηαπηφρξνλα αμηνινγεί ηα δηθαηψκαηα, ηηο ειεπζεξίεο θαη ηελ εηεξφηεηα ηνπ θάζε αηφκνπ, κέζσ κηαο θξηηηθά ζηνραζηηθήο εμειηθηηθήο δηαδηθαζίαο, πνπ ζπλδέεη ην κεκνλσκέλν άηνκν κε ηελ παγθφζκηα θνηλφηεηα ησλ αλζξψπσλ, ζηελ νπνία απηφ αλήθεη (Osanloo, 2009:157). Απεπζχλεηαη ζε φινπο ηνπο αλζξψπνπο θαη κπνξεί λα δηδαρζεί, είηε κέζσ ηεο ηππηθήο είηε κέζσ άηππσλ κνξθψλ εθπαίδεπζεο, ζπγθεθξηκέλσλ επαγγεικαηηθψλ θιάδσλ ή εηδηθψλ θνηλσληθψλ νκάδσλζηφρσλ (UN, 1996 Emmert, 2011:353). Παξά ηαχηα, θαίλεηαη φηη ε ζεκαληηθφηεξε νκάδα-ζηφρνο γηα ηελ εθπαίδεπζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ είλαη ηα παηδηά, ηα νπνία απνηεινχλ θαη ηνπο πξψηνπο θνξείο αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ (Fritzsche, 2007:2). Γηα ην ιφγν απηφ, δίλεηαη ηδηαίηεξε έκθαζε ζηελ εθπαίδεπζε ησλ δηθαησκάησλ ηνπ παηδηνχ, σο πξσηαξρηθνχ ηνκέα ηεο εθπαίδεπζεο ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ, πνπ εηζάγεη ην πεδίν ησλ δηθαησκάησλ ηνπ αλζξψπνπ ζηελ εθπαίδεπζε. Σα παηδηά δελ αλήθνπλ ζηνπο γνλείο ηνπο σο αληηθείκελα, αιιά είλαη ππεχζπλα ππνθείκελα ησλ δηθψλ ηνπο δηθαησκάησλ θαη ππνρξεψζεσλ, πνπ ζπλάδνπλ κε ηελ ειηθία θαη ην αλαπηπμηαθφ ηνπο ζηάδην (Fritzsche, 2007:2). Γηα λα αζθήζνπλ φκσο ηα δηθαηψκαηά ηνπο, πξέπεη πξψηα λα ηα γλσξίδνπλ θαη ζην ζεκείν απηφ δηαθξίλεηαη ν δσηηθήο ζεκαζίαο ξφινο ηεο εθπαίδεπζεο ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ. Έρεη ήδε επηζεκαλζεί φηη ν ζπλδεηηθφο θξίθνο κεηαμχ ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ θαη ηεο δηακφξθσζεο κηαο παλαλζξψπηλεο θνηλσλίαο ζεβαζκνχ θαη αλεθηηθφηεηαο, πξφζθνξν έδαθνο γηα ηελ εθαξκνγή ηνπο, είλαη ε εθπαίδεπζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ. Πνηα είλαη φκσο ε πξνζέγγηζε ηεο εθπαίδεπζεο ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ θαη ππφ πνηεο πξνυπνζέζεηο δχλαηαη λα ιεηηνπξγήζεη; Πνηνη είλαη νη ζηφρνη ηεο θαη ηη κπνξεί λα πξνζθέξεη ζηελ αλζξψπηλε θνηλσλία; 73

75 πσο αλαθέξεηαη ζην Πξννίκην ηεο Οηθνπκεληθήο Γηαθήξπμεο ησλ Γηθαησκάησλ ηνπ Αλζξψπνπ, θάζε άηνκν θαη θάζε θνηλσληθφο ζεζκφο, νθείιεη, κέζσ ηεο παηδείαο θαη ηεο εθπαίδεπζεο, λα θαηαβάιιεη θάζε δπλαηή πξνζπάζεηα, γηα ηελ αλάπηπμε ζεβαζκνχ ησλ δηθαησκάησλ θαη ησλ ειεπζεξηψλ, φπσο απηέο απνηππψλνληαη ζηε Γηαθήξπμε (UDHR, 1948: preamble). χκθσλα κε ηνλ Lenhart (2006:61), ε αλαγγειία ηεο Γεθαεηίαο ησλ Αλζξσπίλσλ Γηθαησκάησλ απφ ηνλ ΟΖΔ ( ) ήηαλ απηή πνπ έθεξε ζην πξνζθήλην ηελ εθπαίδεπζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ θαη πξνζέιθπζε ην ελδηαθέξνλ ηεο Δπηζηήκεο ηεο Αγσγήο, ψζηε λα επηρεηξήζεη λα ηελ εληάμεη ζηνπο θφιπνπο ηεο. ην ζεκείν απηφ, δεκηνπξγείηαη κηα πξνβιεκαηηθή. Ζ παηδεία ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ δελ ζρεηίδεηαη κε έλα ζπγθεθξηκέλν παηδαγσγηθφ πιαίζην δξάζεο, φπσο άιινη επηζηεκνληθνί ππνηνκείο θαη δελ έρεη επηηεπρζεί ε ζεζκνπνίεζή ηεο, σο απηφλνκνπ θιάδνπ, έηζη εληάζζεηαη ζηε «Γηεζλή θαη πγθξηηηθή Δπηζηήκε ηεο Αγσγήο» (Lenhart, 2006:61). Με ηνλ ηξφπν απηφ, εηζρσξεί ζηνλ παηδαγσγηθφ ρψξν θαη ζπλδέεηαη κε: ηε ρνιηθή Παηδαγσγηθή, ηελ Δθπαίδεπζε Δλειίθσλ, ηε Θεσξία ηεο Δπαγγεικαηηθήο Δθπαίδεπζεο, ηελ Κνηλσληθή Παηδαγσγηθή θαη ηελ Δηδηθή Παηδαγσγηθή, ηηο εηδηθέο δηδαθηηθέο ηεο πνιηηηθήο Αγσγήο θαη ηεο Ννκνκάζεηαο, ηε ζεσξία ηεο Δθπαίδεπζεο ζηηο Αμίεο, ηε Γηαπνιηηηζκηθή Παηδαγσγηθή θαη ηελ Παηδαγσγηθή ηεο Δηξήλεο (Lenhart, 2006:62). Τπάξρνπλ δχν ηνκείο πνπ εληάζζνληαη ζηελ Παηδαγσγηθή ησλ Αλζξσπίλσλ Γηθαησκάησλ, ε αλάπηπμε ησλ νπνίσλ μεθίλεζε κεηά απφ ηε ιήμε ηνπ Β Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ: α) «Ζ Παηδεία θαη εθπαίδεπζε ζρεηηθά κε θαη γηα ηα αλζξώπηλα δηθαηώκαηα». β) «Ζ Καηάξηηζε θαη επηκόξθσζε ηνπ πξνζσπηθνύ ζε επαγγεικαηηθά πεδία ζρεηηδόκελα κε ηα αλζξώπηλα δηθαηώκαηα» (Παληαδήο & Παπαγεσξγίνπ, 2013:41). Δζηηάδνληαο ζηελ νλνκαζία πνπ δφζεθε ζηνλ πξψην ηνκέα, ζπλάγεηαη ην ζπκπέξαζκα φηη ην ελδηαθέξνλ επηθεληξψλεηαη ζηελ πξνψζεζε ηεο 74

76 γλψζεο ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ («ζρεηηθά κε»), θαζψο θαη ηεο πηνζέηεζεο ζηάζεσλ θαη αμηψλ ζεβαζκνχ θαη πξνζηαζίαο ηνπο («γηα ηα αλζξώπηλα δηθαηώκαηα»), επνκέλσο αιιαγή ηνπ πνιηηηζκηθνχ πιαηζίνπ θαη νδήγεζή ηνπ πξνο έλα παλαλζξψπηλν πξφηππν. Αλαθνξηθά κε ην δεχηεξν ηνκέα, απηφο αλαθέξεηαη ζηελ επηζηεκνληθή θαηάξηηζε ησλ εθπαηδεπηψλ θαη απνηειεί ζεκειηψδεο επίπεδν πξνψζεζεο ηεο παηδαγσγηθήο ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ. Δίλαη ζαθέο φηη ν ηνκέαο απηφο πξέπεη λα πξνεγείηαη ρξνληθά, θαζψο είλαη αδχλαην θάπνηνο λα κπνξεί λα κεηαδψζεη γλψζεηο γηα έλα δηδαθηηθφ αληηθείκελν, ρσξίο λα ην θαηέρεη πξψηα επαξθψο ν ίδηνο. Δπίζεο, αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη αλαπηχρηεθαλ ηξία βαζηθά κνληέια ηεο Παηδείαο γηα ηα Αλζξψπηλα Γηθαηψκαηα: α) Σν Μνληέιν Αμηψλ θαη πλεηδεηνπνίεζεο, κε έκθαζε ζηε γλψζε ζρεηηθά κε ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα, πνπ εθαξκφδεηαη ζε θνηλσληθνπνιηηηζκηθά πιαίζηα, εληφο ησλ νπνίσλ είλαη «δηαζθαιηζκέλε» ε θάπνηνπ βαζηθνχ βαζκνχ ηήξεζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ. β) Σν Μνληέιν Τπεπζπλφηεηαο, πνπ εθαξκφδεηαη ζηελ εθπαίδεπζε θαη επηκφξθσζε αηφκσλ πνπ αζρνινχληαη κε ηελ πξνάζπηζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ, πξνθεηκέλνπ λα απνθεπρζνχλ παξαβηάζεηο ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ. γ) Σν Μεηαζρεκαηηζηηθφ Μνληέιν, απνηειεί ζηξαηεγηθή ελδπλάκσζεο κε έληνλν πξνζαλαηνιηζκφ ζην βηφθνζκν θαη ζπλδέεη ηελ Παηδεία γηα ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα κε ζέκαηα πξνψζεζεο ηεο εηξήλεο, ηεο ηζνηηκίαο, ησλ δηθαησκάησλ κεηνλνηήησλ, απνζθνπψληαο ζηε ζπγθξφηεζε κηαο παλαλζξψπηλεο δεκνθξαηηθήο θαη δίθαηεο θνηλσλίαο (Παληαδήο & Παπαγεσξγίνπ, 2013:54-58). Χο γεληθφ ζρφιην, είλαη ρξήζηκν λα ππνγξακκηζηεί φηη ε εθπαίδεπζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ δελ είλαη απιψο δηδαζθαιία ελφο δηδαθηηθνχ αληηθεηκέλνπ. Απηφ αθξηβψο ην ζηνηρείν θάλεη αθφκε πην ζεκαληηθφ ην ξφιν πνπ δηαδξακαηίδνπλ νη εθπαηδεπηέο, είηε πξφθεηηαη 75

77 γηα ζρνιηθή εθπαίδεπζε είηε πξφθεηηαη γηα άιινπο ηνκείο. Γελ αξθεί νη εθπαηδεπηηθνί απιψο λα κηινχλ ζηνπο καζεηέο ηνπο γηα ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα θαη ηηο ζεκειηψδεηο ειεπζεξίεο. Πξέπεη λα ζπλδξάκνπλ, ψζηε λα ηα ληψζνπλ νη καζεηέο, σο βίσκα θαη λα ζπλεηδεηνπνηήζνπλ γηαηί πξέπεη λα ππεξαζπίδνληαη αξρέο φπσο ε ηζφηεηα φισλ ησλ αλζξψπσλ, ν αιιεινζεβαζκφο θαη ε αλεθηηθφηεηα, θαηαπνιεκψληαο ηηο δηαθξίζεηο (Emmert, 2011:347,350,352). Δμάιινπ, ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα δελ είλαη θάπνην είδνο ζεσξεηηθήο κάζεζεο, είλαη ηξφπνο δσήο θαη ιεηηνπξγίαο ζε θαζεκεξηλή βάζε. Γελ πξέπεη ινηπφλ λα αληηκεησπίδνληαη σο πξφζθαηξε ζεσξεηηθή γλψζε, αιιά σο κφληκν ζπζηαηηθφ ζηνηρείν ζηε δσή θαη ηελ θνηλσληθή δξάζε ηνπ αλζξψπνπ (UN, 1996). Γηα ην ιφγν απηφ, δελ είλαη αξθεηή ε απιή γλψζε ηνπ ζεσξεηηθνχ πεδίνπ απφ κέξνπο ησλ εθπαηδεπηψλ θαη ησλ εθπαηδεπφκελσλ. Απαηηείηαη ε κχεζή ηνπο ζε έλαλ δεκνθξαηηθά ειεχζεξν ηξφπν ιεηηνπξγίαο ηεο δηαδηθαζίαο δηδαζθαιίαο θαη κάζεζεο. ε εξεπλεηηθφ επίπεδν θαη αλαθνξηθά κε ηνπο καζεηέο, έρεη επηζεκαλζεί φηη ελψ θάπνηνη απφ απηνχο δείρλνπλ λα απνδέρνληαη ηα ίζα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα σο γεληθή αξρή, ελ ηνχηνηο φηαλ γίλεηαη πην ζπγθεθξηκέλε αλαθνξά πνπ ζρεηίδεηαη κε κηα νκάδα έηεξε πξνο απηή ζηελ νπνία έρνπλ εληάμεη ηνλ εαπηφ ηνπο, ηφηε αληηδξνχλ κε πεξηζζφηεξν ζθεπηηθηζκφ (Osler, 2015:257). Ζ ζρνιηθή εθπαίδεπζε είλαη ελ δπλάκεη ν ζεκαληηθφηεξνο θνξέαο κεηάδνζεο πιεξνθνξηψλ γηα ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα, απνδεηθλχνληαο, κέζσ ησλ δνκψλ ηεο θαη ησλ πξαθηηθψλ πνπ εθαξκφδνληαη ζε απηή, ηη απνηειεί δέζκεπζε γηα ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα (Osler & Starkey, 1994:350). Γηα ην ιφγν απηφ, ε απνηειεζκαηηθή εθπαίδεπζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ έρεη αλάγθε απφ αθνζησκέλνπο θαη εμεηδηθεπκέλνπο ζηνλ ηνκέα απηφλ εθπαηδεπηηθνχο (Osler & Starkey, 1994:350). Γελ αξθεί ε γλψζε θαη ε απνδνρή θάπνησλ γεληθψλ αξρψλ, πνπ αθνξνχλ ζηα δηθαηψκαηα ηνπ αλζξψπνπ. Απαηηείηαη βαζχηεξε 76

78 γλψζε, φπσο απηή ηνπ λνκνζεηηθνχ πιαηζίνπ, πνπ θξίλεηαη κείδνλνο ζεκαζίαο γηα ηελ πξναγσγή θαη πξνάζπηζε ησλ δηθαησκάησλ φισλ ησλ αλζξψπσλ (Osler & Starkey, 1994:350). πσο επηζεκαίλνπλ νη Brett et al. (2009:22), ν ξφινο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ είλαη δσηηθήο ζεκαζίαο γηα ηελ απνηειεζκαηηθή δηδαζθαιία θαη κάζεζε ηεο εθπαίδεπζεο ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ θαη ηεο εθπαίδεπζεο γηα ηε δεκνθξαηηθή πνιηηεηφηεηα. Γελ κπνξεί ν θάζε εθπαηδεπηηθφο φληαο αθαηάξηηζηνο, δξψληαο απνζπαζκαηηθά θαη εκηκαζψο λα πξνρσξήζεη ζηε δηδαζθαιία ησλ πνιχπηπρσλ απηψλ ζεκαηηθψλ. Δπνκέλσο, είλαη αλαγθαία, θαηαξράο, ε αιιαγή ησλ πξνγξακκάησλ ζπνπδψλ ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζηα παλεπηζηεκηαθά ηδξχκαηα (Brett et al., 2009:71). Απαηηείηαη θαηάξηηζε θαη δηδαθηηθή επάξθεηα, ψζηε λα γίλεηαη ν εθπαηδεπηηθφο θαηαλνεηφο απφ ηνπο καζεηέο, λα ιεηηνπξγεί κε ζαθήλεηα, λα θαιιηεξγεί θαη λα αλαπηχζζεη ηηο γλψζεηο ησλ καζεηψλ ηνπ, ζηνλ ηνκέα ησλ δηθαησκάησλ θαη ηεο δεκνθξαηηθήο πνιηηεηφηεηαο (Brett et al., 2009:22). Δπηπιένλ, ρξεηάδεηαη επάξθεηα ζε επίπεδν ζρεδηαζκνχ θαη εθαξκνγήο πξνγξακκάησλ θαη πξαθηηθψλ ζηελ ηάμε (Brett et al., 2009:33-35), αιιά θαη πξνγξακκάησλ πνπ εκπιέθνπλ ζηε δηδαθηηθή δηαδηθαζία δηάθνξεο θνηλσληθέο νκάδεο, πξνσζψληαο ηε ζπλεξγαζία κε ηελ επξχηεξε θνηλσλία θαη ηελ ελεξγφ ζπκκεηνρή ζηελ θνηλσληθή δξάζε (Brett et al., 2009:47-50). Σέινο, εμαηξεηηθά ζεκαληηθφ θξίλεηαη ην ζηάδην ηνπ θξηηηθνχ αλαζηνραζκνχ, ηεο απηναμηνιφγεζεο θαη ηεο αμηνιφγεζεο απφ ηνπο καζεηέο, κε ζηφρν ηε βειηίσζε ηεο δηδαθηηθήο δηαδηθαζίαο (Brett et al., 2009:59-61). Σν έξγν ησλ εθπαηδεπηηθψλ ελέρεη δηάθνξεο πξνθιήζεηο, θαζψο απηνί αιιειεπηδξνχλ κε ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθέο δπλάκεηο, νη νπνίεο ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο ελδέρεηαη λα δξνπλ ππνζηεξηθηηθά πξνο ηελ εθπαίδεπζε γηα ηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα, ελψ ζε άιιεο ππνλνκεπηηθά (Osler, 2015:252). 77

79 Πξσηαξρηθνί ζηφρνη ηεο εθπαίδεπζεο ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ ζεσξνχληαη: α) ε επίγλσζε θαη ππεξάζπηζε απφ ηνλ θάζε άλζξσπν ησλ δηθαησκάησλ ηνπ, β) ε νιφπιεπξε αλάπηπμε ηεο αηνκηθήο πξνζσπηθφηεηαο θαη γ) ε θαιιηέξγεηα ηνπ αηζζήκαηνο ηεο αλζξψπηλεο αμηνπξέπεηαο, δ) ν ζεβαζκφο ησλ δηθαησκάησλ ηνπ άιινπ ζε κία βάζε αιιεινθαηαλφεζεο θαη δεκνθξαηηθήο ηζνηηκίαο, ε) ε αλάπηπμε αηζζήκαηνο θνηλσληθήο επζχλεο θαη ελεξγνχο ζπκκεηνρήο, ψζηε ν θαζέλαο λα επηζπκεί λα ππεξαζπίδεηαη, πέξαλ ησλ δηθψλ ηνπ δηθαησκάησλ θαη ηα δηθαηψκαηα ησλ ζπλαλζξψπσλ ηνπ, ζε έλαλ θφζκν δεκνθξαηηθήο ειεπζεξίαο θαη αιιειεγγχεο (UN, 1996 Fritzsche, 2007:4 Emmert, 2011:352 Benedek, 2012:29). Απφ ηηο παξαπάλσ αλαθνξέο, γίλεηαη ζαθέο φηη ε εθπαίδεπζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ ζηνρεχεη, θπξίσο, ζηε δηακφξθσζε θαη αιιαγή ζηάζεσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ, πξσηίζησο ησλ αλζξψπσλ λεαξψλ ειηθηψλ (Brett et al., 2009:14), ψζηε λα πηνζεηήζνπλ κηα δεκνθξαηηθά ππεχζπλε ζηάζε δσήο. Ζ εθπαίδεπζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ δε ζρεηίδεηαη κφλν κε δηαλνεηηθέο δηεξγαζίεο, πνπ αλαπηχζζνπλ ηηο γλσζηηθέο δεμηφηεηεο ησλ καζεηεπφκελσλ (Osler & Starkey, 1994:351). Δπηπξφζζεηα, αθνξά θαη βαζχηεξα ζπλαηζζήκαηα, πνπ αλαπηχζζνληαη θαηά ηελ αιιειεπίδξαζή ηνπ εαπηνχ κε ηνπο άιινπο, δνπιεχνληαο πξνο κηα θαηεχζπλζε δφκεζεο κηαο νηθνπκεληθήο παλαλζξψπηλεο ηαπηφηεηαο, κε ζεκείν αλαθνξάο ηελ θνηλή αλζξψπηλε ηδηφηεηα (Osler & Starkey, 1994: ). ην πιαίζην απηφ δηεπθνιχλεηαη ε θαιιηέξγεηα πλεχκαηνο αιιεινζεβαζκνχ θαη ε αλαγλψξηζε, απνδνρή θαη πξνάζπηζε ησλ δηθαησκάησλ φισλ ησλ αλζξψπσλ. Οη ζηφρνη απηνί κπνξνχλ λα επηηεπρζνχλ, κε ρξήζε δεκνθξαηηθψλ πξαθηηθψλ αλεθηηθφηεηαο πξνο θάζε κνξθή δεκνθξαηηθήο εηεξφηεηαο. Θα πξέπεη δειαδή λα ζπκπεξηιεθζνχλ θαη νη «αθαλείο κεηνλνηηθέο εηεξφηεηεο», ψζηε λα θαηαπνιεκψληαη νπζηαζηηθά θαη εθ ζεκειίσλ, φρη 78

80 επηθαλεηαθά θαη πξνζρεκαηηθά, ε κηζαιινδνμία θαη ηα ξαηζηζηηθά θαηλφκελα (Osler, 2015:250). Έλα ελδπλακσηηθφ πιαίζην κάζεζεο ζεσξείηαη αλαγθαίν, θαζψο ε δαζθαινθεληξηθή δηδαθηηθή απζεληία δελ ζπλάδεη ζε θακία πεξίπησζε κε ηελ εθπαίδεπζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ (Fritzsche, 2007:9). Απαηηείηαη καζεηνθεληξηθφ, δηαδξαζηηθφ πεξηβάιινλ κάζεζεο (Tibbitts, 2008:3) θαη νπζηαζηηθή εκπινθή ησλ καζεηψλ ζηε δνκή θαη ιεηηνπξγία ηεο δηδαθηηθήο δηαδηθαζίαο (Benedek,2012:484). Δίλαη αλαγθαίν λα αμηνπνηνχληαη νη δπλαηφηεηεο θαη ηα ελδηαθέξνληα ησλ παηδηψλ, πξνο αλάπηπμε ελφο ελδπλακσηηθνχ θιίκαηνο απηνεθηίκεζεο, απηνπεπνίζεζεο, ελεξγνχο ππεπζπλφηεηαο θαη δεκνθξαηηθήο αληηκεηψπηζεο ησλ άιισλ, σο ηζφηηκσλ πξνο ηνλ εαπηφ (Fritzsche, 2007:4-6). ε έλα ηέηνην ελδπλακσηηθφ πιαίζην ε εθπαίδεπζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ ιεηηνπξγεί σο πνιχηηκν εθφδην γηα ηνπο καζεηέο, ζπλδξάκνληαο ζηελ θαιιηέξγεηα ηεο ελεξγνχ πνιηηεηφηεηάο ηνπο, ζε κία δεκνθξαηηθή, πινπξαιηζηηθή θαη αιιειέγγπα παλαλζξψπηλε θνηλφηεηα (Benedek, 2012:494). Βέβαηα, δελ είλαη πάληα εχθνιε ε ζηξνθή ηεο εθπαίδεπζεο πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε, θαζψο ππάξρνπλ δηαθνξεηηθέο ζπλζήθεο δηαβίσζεο αλά ηνλ θφζκν. Αλ θαη ζεσξείηαη φηη ε Δθπαίδεπζε ησλ Αλζξσπίλσλ Γηθαησκάησλ νξίδεηαη ζε έλα νηθνπκεληθφ πιαίζην, θαηά βάζε δηεζλψλ πξνηχπσλ, ελ ηνχηνηο, θάπνηα πην εμεηδηθεπκέλα δεηήκαηα θαη ε εθαξκνγή ηνπο, θαζνξίδνληαη απφ δηάθνξνπο παξάγνληεο πην θιεηζηψλ ηνπηθψλ θαη εζληθψλ πιαηζίσλ (Tibbitts, 2008:2). Γηα ην ιφγν απηφ, δελ ππάξρεη έλα ζπγθεθξηκέλν κνηίβν ιεηηνπξγίαο ηεο Δθπαίδεπζεο ησλ Αλζξσπίλσλ Γηθαησκάησλ, αθνχ είλαη κηα δπλακηθή δηαδηθαζία δηά βίνπ δηδαζθαιίαο θαη κάζεζεο, πνπ πξνζαξκφδεηαη ζε δηαθνξεηηθά θνηλσληθά πεξηβάιινληα, κε δηαθνξεηηθή θάζε θνξά ζηνρνζεζία (Tibbitts, 2008:3). Χζηφζν, παξά ηελ φπνηα πνηθηινκνξθία ζε επίπεδν 79

81 πξαθηηθψλ, είλαη αλαγθαίν λα ππάξρεη έλα ζηέξεν, θξηηηθά θαη ζθαηξηθά εμεηαζκέλν, ζαθψο δνκεκέλν, ζεσξεηηθφ πιαίζην (Osler, 2015:251). Ζ δηδαζθαιία ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ ρξήδεη ζαθνχο θαζνξηζκνχ ησλ ηδεψλ, ελλνηψλ, πξαθηηθψλ πνπ πεξηιακβάλεη, κε επίθεληξν θαη χςηζην ζηφρν, ηελ απφδνζε ζεβαζκνχ ζηελ αλζξψπηλε αμηνπξέπεηα (Παληαδήο, 2008:112, 121). ε πνιιέο πεξηπηψζεηο, ηα δηθαηψκαηα ηνπ αλζξψπνπ θαη ηδηαίηεξα ησλ εππαζψλ νκάδσλ, φπσο ηα θησρά παηδηά θαη γεληθφηεξα ηα παηδηά πνπ αλήθνπλ ζε κεηνλνηηθέο νκάδεο, πθίζηαληαη θαηαπαηήζεηο (Fritzsche, 2007:10). Απηφ δε ζεκαίλεη φηη ε εθπαίδεπζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ δελ έρεη ζέζε ζηα θνηλσληθά-νηθνλνκηθά-πνιηηηζκηθά απηά πιαίζηα. Απελαληίαο, ζε απηά πξέπεη λα δνζεί ηδηαίηεξε έκθαζε (Fritzsche, 2007:10) θαη λα γίλεη νπζηαζηηθή πξνζπάζεηα θνηλσληθήο αλαζπγθξφηεζεο θαη ελδπλάκσζεο ησλ επάισησλ κειψλ ηεο θνηλσλίαο, ψζηε λα πξνσζεζεί ε ηζφηηκε ζπκκεηνρή ηνπο, σο θνηλσληθψλ δξψλησλ. Σα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα είλαη κηα «πεξηνπζία», πνπ ρξεζηκνπνηνχκελε θαηάιιεια, κπνξεί λα πξνζθέξεη απηή ηε δπλακηθή θαη λα ιεηηνπξγήζεη σο εξγαιείν θνηλσληθνχ αλαζρεκαηηζκνχ γηα ηελ αλζξσπφηεηα, πξνο κηα θαηεχζπλζε ηζνηηκίαο θαη δηθαηνζχλεο γηα φινπο (Benedek, 2012:40). Ζ επίζεκε ζρνιηθή εθπαίδεπζε έρεη ηελ ηάζε λα πξνβάιιεη κηα θιεηζηή, εζληθή θαη κνλνπνιηηηζκηθή ηαπηφηεηα, παξακεξίδνληαο ηελ ππεξεζληθή παλαλζξψπηλε δηάζηαζε (Osler, 2015:245). ηνρεχεη ινηπφλ ζηελ εθπαίδεπζε ηνπ πνιίηε ηνπ έζλνπο-θξάηνπο θαη φρη ηνπ πνιίηε ηνπ θφζκνπ (Osler, 2015:246). Ζ απνεζληθνπνίεζε ησλ επίζεκσλ εθπαηδεπηηθψλ πξνγξακκάησλ θαη ε κεηαζηξνθή ηνπο πξνο ηηο αξρέο ηεο εθπαίδεπζεο ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ, απνηειεί βαζηθφ παξάγνληα γηα ηελ νιηζηηθή ζχιιεςε ηνπ ζχγρξνλνπ πνιππνιηηηζκηθνχ θξάηνπο (Osler, 2015:245). Μέζσ κηαο ηέηνηαο ζπκπεξηιεπηηθήο αληίιεςεο γηα ην θξάηνο, πξνάγεηαη ε θνηλσληθή δηθαηνζχλε θαη νη κεηνλφηεηεο 80

82 αλαγλσξίδνληαη επαξθψο, έρνληαο πιήξε θαη δεκνθξαηηθή, κε φξνπο ηζνηηκίαο, ζπκκεηνρή ζηελ θνηλσληθή θαη πνιηηηθή δσή (Osler, 2015:245). Παχνπλ έηζη λα αληηκεησπίδνληαη σο κεηνλφηεηεο θαη άξα «ππνδεέζηεξν, παξαζηηηθφ, μέλν ζψκα» γηα ηελ θπξίαξρε νκάδα πιεζπζκνχ. ινη ζεσξνχληαη, πξσηίζησο, άλζξσπνη θαη πνιίηεο θαη ελ αθνινπζία, ν θαζέλαο δνκεί θαη επηιέγεη ηηο ππαγσγέο ηεο ηαπηφηεηάο ηνπ, νη δηαζηάζεηο ησλ νπνίσλ πνιιέο θνξέο ιεηηνπξγνχλ πξνζζεηηθάελζσκαησηηθά θαη φρη απαξαίηεηα δηαρσξηζηηθά, κε ηάζεηο απνθιεηζκνχ θάπνησλ ραξαθηεξηζηηθψλ θαη κνλνδηάζηαηεο νκνηνγελνπνίεζεο φζσλ πηνζεηνχλ (Osler, 2015:247). Δλ πξνθεηκέλσ, ην δεηνχκελν είλαη ε δηαζθάιηζε ηεο αιιειεγγχεο ζηελ εηεξφηεηα ζε φια ηα επίπεδα ηεο θνηλσληθήο δσήο θαη ζηηο θπξίαξρεο αιιεινεπηθαιππηφκελεο θνηλσληθέο ζθαίξεο, πνπ αθνξνχλ ζηα πιαίζηα ηνπ ζρνιείνπ, ηεο γεηηνληάο, ηνπ έζλνπο-θξάηνπο θαη ηνπ επξχηεξνπ ππεξεζληθνχ θαη δηεζλνχο πεδίνπ (Osler, 2015:265). Α.5. Κοινυνικοπολιηιζμική πποζέγγιζη ηυν Ρομά Α.5.1. Σν Εήηεκα ηεο Ολνκαηνινγίαο ησλ Ρνκά, νη Ηζηνξηθέο Γηαδξνκέο θαη ε Γηαζπνξά ηνπο. Τπάξρνπλ δηάθνξεο νλνκαζίεο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηηο ξφκηθεο νκάδεο, φπσο ζα ζπδεηεζνχλ αθνινχζσο, αιιά ζην πιαίζην ηεο παξνχζεο εξγαζίαο επηιέρηεθε ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο ε νλνκαζία «Ρνκά». Οη ιφγνη πνπ νδήγεζαλ ζε απηή ηελ επηινγή είλαη φηη: α) έηζη απηναπνθαινχληαη νη πεξηζζφηεξεο ξφκηθεο νκάδεο ζηελ Διιάδα (αλ θαη δε ζπκβαίλεη ην ίδην κε ηελ νκάδα πνπ εξεπλάηαη εδψ), β) σο επίζεκε γιψζζα φισλ ζεσξείηαη ε ξνκαλί, γ) έηζη είλαη αλαγλσξηζκέλεο νη νκάδεο απηέο απφ ηνπο επίζεκνπο θξαηηθνχο θνξείο θαη ηνπο Γηεζλείο Οξγαληζκνχο (Νηνχζαο, 1997:19,36) θαη ηέινο δ) ν ζπγθεθξηκέλνο φξνο 81

83 έρεη πηνζεηεζεί θαη ρξεζηκνπνηείηαη απφ ην Γηεζλέο Πνιηηηθφ Κίλεκα ησλ Ρνκά (Trubeta, 2005:73 Σξνπκπέηα, 2008α:11). Χζηφζν, θάπνηεο αλαθνξέο πνπ γίλνληαη ζηνπο Ρνκά κε άιιεο νλνκαζίεο, δελ θέξνπλ θακία αξλεηηθή ζπλδήισζε απφ κέξνπο ηεο γξάθνπζαο. Υξεζηκνπνηνχληαη, απιψο, σο πην εχζηνρεο γηα ηελ απνηχπσζε ησλ επηθξαηνπζψλ ζηάζεσλ, ζην εθάζηνηε θνηλσληθνπνιηηηζκηθφ πιαίζην πνπ πεξηγξάθεηαη. ηελ νπζία δελ ππάξρεη κηα νλνκαζία γηα ηηο ξφκηθεο νκάδεο πνπ λα γίλεηαη δεθηή απφ φινπο (Νηνχζαο, 1997:36). Οη νλνκαζίεο πνπ απνδφζεθαλ θαηά θαηξνχο ζηνπο Σζηγγάλνπο θαη Σαμηδεπηέο, κε ηε ζχγρξνλε νξνινγία Ρνκά, φπσο δηαθεξχρηεθε ζην Ά Παγθφζκην Σζηγγάληθν πλέδξηφ (Νηνχζαο, 1997:36 Ληεδνπά, 1999: ), πνηθίιινπλ θαη ζρεηίδνληαη ζπλήζσο, κε ηηο θήκεο πεξί θαηαγσγήο ηεο εθάζηνηε νκάδαο πνπ κεηαθηλνχληαλ ζε έλα ηφπν ή ζπγθεθξηκέλεο ηδηφηεηαο πνπ ραξαθηήξηδε ηα κέιε ηεο (Νηνχζαο, 1997: Ληεδνπά, 1999:23-25,68 Fraser, 1998: ). ε αξθεηέο πεξηπηψζεηο, νη νλνκαζίεο απηέο ππνδειψλνπλ κεησηηθέο θξίζεηο γηα ηηο ζπγθεθξηκέλνπο πιεζπζκνχο (Ληεδνπά, 1999:42,196). Χζηφζν, θάπνηεο θνξέο νη νλνκαζίεο πξνθχπηνπλ θαη απφ ηηο ίδηεο ηηο νκάδεο, νη νπνίεο κε απηφ ηνλ ηξφπν πξνζδνθνχλ λα δηαθξηζνχλ απφ άιιεο (Ληεδνπά, 1999:69). ηελ πεξίπησζε απηή, παξνπζηάδνληαη αθφκε θαη θάζεηεο θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο δηαθνξνπνηήζεηο ησλ νκάδσλ, πνπ δηαρσξίδνπλ ηνπο εχπνξνπο απφ ηνπο θησρφηεξνπο (Ληεδνπά,1999:75). Ο φξνο «Σαμηδεπηέο» ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα δειψζεη, θαηά θαλφλα, ηνπο απηφρζνλεο πνπ δελ έρνπλ ηλδηθέο ξίδεο. Υξεζηκνπνηείηαη απφ ηνπο ίδηνπο ηνπο πιεζπζκνχο ζε πνιιέο ρψξεο θαη αθξηβψο επεηδή δελ πξνέξρεηαη απφ ην εμσγελέο πεξηβάιινλ, δελ ππνθξχπηεη αξλεηηθέο ζπλππνδειψζεηο (Ληεδνπά, 1999:43). Βέβαηα, λεφηεξεο βηβιηνγξαθηθέο αλαθνξέο, εθηζηνχλ ηελ πξνζνρή ζην γεγνλφο φηη δελ πξέπεη νη 82

84 «Σαμηδεπηέο» λα ηαπηίδνληαη κε ηνπο «Ρνκά», δηφηη κε ηνλ ηξφπν απηφ ηαπηίδεηαη ε έλλνα ηεο κεηαλάζηεπζεο κε απηή ηνπ λνκαδηζκνχ, ελψ ε πξψηε έρεη θνηλσληθά, νηθνλνκηθά, πνιηηηθά αίηηα θαη ε δεχηεξε, σο επί ην πιείζηνλ, πνιηηηζκηθά (Matras, 2000:32). Τπάξρεη κηθξφο αξηζκφο Ρνκά πνπ δνπλ λνκαδηθά, φκσο ππάξρνπλ θαη πνιινί κφληκα εγθαηεζηεκέλνη (Matras, 2000:33). Οη Ρνκά είλαη εηεξνγελείο νκάδεο θαη δελ πξέπεη λα αληηκεησπίδνληαη σο εληαία θαη νκνηνγελή θνηλφηεηα. Ο φξνο «Σζηγγάλνη» είλαη ν πην δηαδεδνκέλνο θαη ν ζπρλφηεξα ρξεζηκνπνηνχκελνο, ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο ρσξίο αξλεηηθέο ζπλδειψζεηο (Ληεδνπά, 1999:43). Μάιηζηα, ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα δειψζεη φιεο απηέο ηηο δηαθνξεηηθέο νκάδεο Σζηγγάλσλ θαη Σαμηδεπηψλ, αθνχ δελ ππάξρεη νλνκαζία πνπ λα ηνπο θαιχπηεη φινπο (Ληεδνπά, 1999:43). Ο φξνο «Gypsies»-«Γχθηνη» ελέρεη έλα έληνλα αξλεηηθφ ζπιινγηθφ ζηεξεφηππν ηεο θπξίαξρεο νκάδαο πιεζπζκνχ, γηα ηελ εθάζηνηε νκάδα πνπ πξνζδηνξίδεηαη κε απηφλ (Trubeta, 2005:73). Βέβαηα, ε κεηάθξαζε ηνπ φξνπ σο «Σζηγγάλνη», ζπρλά δελ αλαθέξεηαη ζε θάπνηα αξλεηηθή θνηλσληθή αλαπαξάζηαζε. Σφζν ζηνλ πξνθνξηθφ ιφγν φζν θαη ζε αξθεηά θείκελα ηεο ειιεληθήο βηβιηνγξαθίαο, ε ρξήζε ηνπ φξνπ «Σζηγγάλνη» είλαη ζρεηηθά απελνρνπνηεκέλε. Ο φξνο «Ρνκά» απνηειεί απηνπξνζδηνξηζκφ, απνκαθξπζκέλν απφ ηα ξαηζηζηηθά ζηεξεφηππα θαη θεξδίδεη έδαθνο, ηφζν ζηηο ηζηγγάληθεο νξγαλψζεηο (Ληεδνπά,1999:43), φζν θαη ζε επίζεκα θείκελα ησλ Γηεζλψλ Οξγαληζκψλ. Καιχπηεη ζε κεγάιν βαζκφ ηηο θνηλσληθνπνιηηηζκηθέο ζπλζήθεο ησλ νκάδσλ, θπξίσο ηεο Κεληξηθήο θαη Αλαηνιηθήο Δπξψπεο (Ληεδνπά, 1999:43), σζηφζν θαίλεηαη λα κε πεξηιακβάλεη ηνπο Σαμηδεπηέο (Ληεδνπά, 1999:43). Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη δελ δέρνληαη φιεο νη νκάδεο ηελ νλνκαζία απηή (Fraser, 1998:295). 83

85 Αξθεηνί κειεηεηέο ππνζηεξίδνπλ φηη νη Ρνκά θαηάγνληαη απφ ηελ πεξηνρή ηεο Βνξεηνδπηηθήο Ηλδίαο, ζχκθσλα κε ζπκπεξάζκαηα ησλ επηζηεκψλ «ηεο πγθξηηηθήο Γισζζνινγίαο, ηεο Ηζηνξίαο, ηεο Αλζξσπνινγίαο θαη ηεο Δζλνινγίαο» (Νηνχζαο, 1997:34). Χζηφζν, έρεη αλαπηπρζεί ηζρπξφο επηζηεκνληθφο αληίινγνο γηα ηελ άπνςε απηή θαη αζθείηαη θξηηηθή, αλαθνξηθά κε ηε ζπζρέηηζε ηεο θαηαγσγήο θαη ησλ νκνηνηήησλ πνπ παξαηεξνχληαη κεηαμχ ησλ ξφκηθσλ νκάδσλ. Νεφηεξεο εξεπλεηηθέο απφςεηο, ζέηνπλ ηε ξίδα ησλ νκνηνηήησλ απηψλ ζε θνηλσληνινγηθέο παξακέηξνπο ηνπ πεξηζσξίνπ θαη φρη ζε εζλνηηθνχο, πνιηηηζκηθνχο θαη βηνινγηθνχο παξάγνληεο (Βαμεβάλνγινπ, 2001:88-89). Έλα ηδηαίηεξν ραξαθηεξηζηηθφ ηεο ηζηνξίαο ησλ Ρνκά, πνπ ηελ θαζηζηά ζε κεγάιν βαζκφ κπζνπιαζηηθή, είλαη φηη απηή δηακνξθψζεθε ζηα κάηηα ησλ ππφινηπσλ θνηλσληθψλ νκάδσλ, βάζεη ηεθκεξίσλ πνπ παξνπζηάζηεθαλ απφ εμσγελείο δξψληεο θαη φρη απφ ηνπο ίδηνπο ηνπο Ρνκά (Ληεδνπά, 1999:23). Οη Σζηγγάλνη, επεηδή σο επί ησ πιείζηνλ κε ηελ εξγαζία ηνπο εμππεξεηνχλ ηνπο πιεζπζκνχο πνπ βξίζθνληαη ζηνλ πεξίγπξφ ηνπο, ρσξίο λα βξίζθνληαη ζε ζέζε ηζρχνο, δελ έρνπλ αθήζεη ηεθκήξηα ή δεκηνπξγήκαηα πνπ λα καξηπξνχλ ζηνηρεία ηεο ηζηνξίαο ηνπο Ληεδνπά, 1999:119). Βέβαηα, ε ηζηνξία δελ πθίζηαηαη κφλν κε ηελ πιηθή κνξθή ησλ κλεκείσλ θαη γξαπηψλ ηεθκεξίσλ, αιιά ζπλαληηέηαη θαη σο ελζσκαησκέλε ηζηνξία έμεσο, πνπ κεηαθέξεηαη απφ γεληά ζε γεληά, πξνζαξκνζκέλε θαη αλαπξνζαξκνζκέλε ζηηο αλάγθεο ηνπ παξφληνο θαη ζηηο απαηηήζεηο ηνπ εθάζηνηε πιαηζίνπ (Βαμεβάλνγινπ, 2001:83-84). Μέζσ ηεο κειέηεο ηεο δπλακηθήο θαη ζπλερψο εμειηζζφκελεο ζρέζεο παξειζφληνο - παξφληνο, δεκηνπξγείηαη ε δπλαηφηεηα εξκελείαο θάπνησλ θαηλνκεληθά δπζλφεησλ πξαθηηθψλ θαη θαηαζηάζεσλ, κε απνηέιεζκα ηε ζχλζεζε ελφο πην ζηηβαξά ζεκειησκέλνπ κέιινληνο (Βαμεβάλνγινπ, 2001:85-86). Δξεπλψληαο ινηπφλ δσηηθνχο ηνκείο ηεο ελζσκαησκέλεο ηζηνξίαο ησλ Ρνκά, είλαη επθνιφηεξν λα θαηαλνεζνχλ θαη λα 84

86 εξκελεπηνχλ νη ζηάζεηο, ζπκπεξηθνξέο, ζπλζήθεο δσήο θαη νξγάλσζήο ηνπο. Γελ κπνξεί λα πξνζδηνξηζηεί κε απφιπηε βεβαηφηεηα, ε ρξνληθή πεξίνδνο θαηά ηελ νπνία Σζηγγάληθεο νκάδεο πξνζέγγηζαλ ηελ Δπξσπατθή Ήπεηξν (Ληεδνπά, 1999:24). Παξά ηαχηα, ζεσξείηαη φηη δηάθνξα κεηαλαζηεπηηθά ξεχκαηα απφ ηελ Αλαηνιή θαη ζπγθεθξηκέλα απφ ηελ Ηλδία, μεθίλεζαλ κεηαμχ 9νπ θαη 14νπ αηψλα (Ληεδνπά, 1999:24). Αμίδεη λα ζεκεησζεί πσο δελ ππάξρεη νκνθσλία πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε, ζηνπο εξεπλεηηθνχο θχθινπο. Πνιιέο θνξέο, νη απφςεηο πεξί θαηαγσγήο ησλ Σζηγγάλσλ, κε επηθξαηέζηεξε ηελ ηλδηθή, αληηκεησπίδνληαη σο κία αθφκε πιαζκαηηθή εηθφλα ηεο ηαπηφηεηάο ηνπο, δνκεκέλε απφ άιινπο γηʼ απηνχο, βάζεη αλππφζηαησλ θαη αληηεπηζηεκνληθψλ θξηηεξίσλ (Βαμεβάλνγινπ, 2001:32,45-47). Οη πξψηνη Σζηγγάληθνη πιεζπζκνί, απιψλνληαη ζε νιφθιεξε ηελ Δπξψπε θαη εγθαζίζηαληαη, ηειηθά, ζε δηάθνξεο πεξηνρέο, πεξηνξίδνληαο ηηο κεηαθηλήζεηο ηνπο (Ληεδνπά, 1999:29). Ππθλφηεξε ζπγθέληξσζε παξαηεξείηαη ζηε Βαιθαληθή ρεξζφλεζν (Fraser, 1998:296). Βέβαηα, αθνινχζεζαλ θαη άιια κεηαλαζηεπηηθά θχκαηα θαη εθηφο ησλ ζπλφξσλ ηεο Δπξψπεο (Νηνχζαο, 1997:73-75), θάπνηα εθ ησλ νπνίσλ εζεινχζηα, εμαηηίαο ηεο ηδηαίηεξεο δνκήο, ησλ ιεηηνπξγηθψλ θνηλσληθννηθνλνκηθψλ αλαγθψλ θαη επηζπκηψλ ησλ ηζηγγάληθσλ νηθνγελεηψλ (Ληεδνπά, 1999:32-33, 84-86). ε αξθεηέο πεξηπηψζεηο φκσο, νη ηζηγγάληθνη πιεζπζκνί εμαλαγθάδνληαλ ζε κεηαλάζηεπζε γηα δηάθνξνπο ιφγνπο, πνπ ζα κπνξνχζαλ λα ζπλνςηζηνχλ ζηελ ερζξηθή ζηάζε θαη ηηο βίαηεο, ξαηζηζηηθέο, θαηαδησθηηθέο, απνξξηπηηθέο ηάζεηο πνπ ζπλαληνχζαλ ελαληίνλ ηνπο, θαηά ηφπνπο, κε απνηέιεζκα ηελ επαλεηιεκκέλε θαηαπάηεζε ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ ηνπο (Νηνχζαο, 1997:73-75 Ληεδνπά, 1999:31-32 Fraser, 1998:273 Matras, 2000:46). Δπίζεο, ε κε ηαχηηζή ηνπο κε ηελ πιεηνλφηεηα θαη ε απνπζία εδαθηθψλ δηεθδηθήζεσλ, 85

87 ην αίζζεκα αλαζθάιεηαο γηα ελδερφκελεο ερζξνπξαμίεο θαη νη δπζκελείο ζπλζήθεο θνηλσληθψλ θαη νηθνλνκηθψλ ζπλαιιαγψλ, έθαλαλ ηνπο Ρνκά εππαζείο ζε κεηαθηλήζεηο (Matras, 2000:46). Ζ άθημή ηνπο, αηθληδίαζε ηνπο θαηνίθνπο ηεο Δπξψπεο, νη νπνίνη θαη ζπγθξνχζηεθαλ καδί ηνπο (Fraser, 1998:140). Ζ ζέζε ηνπο ζηελ θνηλσληθή δνκή θαη νη πξνθαηαιήςεηο γηα ηα ηδηαίηεξα θπιεηηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπο, θάλνπλ θαη ηνπο επίζεκνπο ζεζκνχο ηεο επνρήο λα ηνπο αληηκεησπίδνπλ σο εγθιεκαηηθέο θπζηνγλσκίεο (Fraser, 1998:142). Οη Σζηγγάλνη, αληηπξνζσπεχνπλ ζηα κάηηα ησλ ήδε εγθαηεζηεκέλσλ πιεζπζκψλ «ηελ θξαπγαιέα άξλεζε όισλ ησλ ζεκειησδώλ αμηώλ θαη ησλ βάζεσλ πάλσ ζηηο νπνίεο ζηεξηδόηαλ ε θπξίαξρε εζηθή» (Fraser, 1998:141). Α.5.2. Οη Πνηθηιίεο ηεο Ρνκαλί θαη νη Γισζζηθέο Δπηινγέο ησλ Ρνκά Ζ ξνκαλί είλαη κηα ηδηαίηεξα δπλακηθή γιψζζα, νη δηάιεθηνη ηεο νπνίαο εμειίζζνληαη ζπλερψο (Fraser, 1998:304). Ζ απνπζία γξαπηνχ πξνηχπνπ δπζθνιεχεη ηελ ηππηθή ζπλνρή ηεο θαη νδεγεί ζε έληνλεο δηαθνξνπνηήζεηο κεηαμχ ησλ δηαιέθησλ, κε ην πέξαζκα ησλ ρξφλσλ, θαζψο απηέο επεξεάδνληαη απφ ηε γιψζζα ησλ θξαηψλ, φπνπ δηακέλνπλ νη ηζηγγάληθνη πιεζπζκνί (Fraser, 1998:305). Αλαθνξηθά κε ηηο ηζηγγάληθεο δηαιέθηνπο, γισζζνινγηθέο απφςεηο ηηο εληάζζνπλ ζην πιαίζην ηεο ηλδηθήο γιψζζαο θαη ηεο νηθνγέλεηαο ησλ ζαλζθξηηηθψλ (Νηνχζαο, 1997:35 Fraser, 1998:19,24,26, 32 Ληεδνπά, 1999:24,49). Θα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη, βάζεη απηήο ηεο γισζζνινγηθήο νπηηθήο, δελ εμππαθνχεηαη θαη ε ηλδηθή θαηαγσγή ηεο «ηζηγγάληθεο θπιήο» (Fraser, 1998:28), αλ θάπνηνο ππνζέηεη πσο πξφθεηηαη γηα εληαία θπιή. Αξρηθά, νη δηάθνξεο δηάιεθηνη ησλ νκάδσλ απηψλ ζεσξήζεθαλ σο αξγθφ. Καηά ην 18ν αηψλα, έγηλε αληηιεπηή ε ζχλδεζή ηνπο κε ηελ ηλδηθή γιψζζα (Ληεδνπά, 1999:50). Οη δηάιεθηνη απηέο, αληάιιαμαλ ζηνηρεία κε άιιεο γιψζζεο θαη έηζη αλ θαη 86

88 ππνηηκεκέλεο, πέξαζαλ θάπνηα γισζζηθά δάλεηα ζε άιιεο επξσπατθέο γιψζζεο (Ληεδνπά, 1999:50). Υσξίο ακθηβνιία, δαλείζηεθαλ θαη απηέο δηάθνξα γισζζηθά ζηνηρεία, ζε κία ζπλερψο εμειηθηηθή πνξεία εκπινπηηζκνχ, ζηηο θαηά ηφπνπο εγθαηαζηάζεηο ησλ δηαθφξσλ νκάδσλ (Fraser, 1998:38 Ληεδνπά, 1999:50-53). Οη αιιαγέο ζηηο δηάθνξεο δηαιέθηνπο, νθείινληαη ηφζν ζε ζηνηρεία ηνπ παξειζφληνο, πνπ πηζαλφλ ζρεηίδνληαη κε ηελ θαηαγσγή, φζν θαη ζε ζηνηρεία ηνπ παξφληνο, πνπ νθείινληαη ζε ζχγρξνλεο αιιειεπηδξάζεηο (Ληεδνπά, 1999:55). Γελ κπνξεί λα ζεσξεζεί φηη ππάξρεη έλα θνηλφ πξφηππν ηεο ξνκαλί, αληηζέησο, ππάξρνπλ πνιιέο δηάιεθηνη, νη νπνίεο θαίλεηαη λα έρνπλ κηα ζεκαληηθή βάζε ζχλδεζεο, αιιά θαη πνιιέο δηαθνξέο, κε απνηέιεζκα νκηιεηέο ηεο κίαο δηαιέθηνπ, λα κελ θαηαλννχλ απηνχο θάπνηαο άιιεο δηαιέθηνπ (Fraser, 1998:16). Νεφηεξεο εξεπλεηηθέο κειέηεο, αληηκεησπίδνπλ πην θξηηηθά ηε ζεσξία πεξί νκνηφηεηαο ησλ ξφκηθσλ δηαιέθησλ κε ηα ζαλζθξηηηθά, δηαπηζηψλνληαο ππνθεηκεληθέο, βνιηθέο παξαιήςεηο θαη αθαηξέζεηο ζηνηρείσλ, πξνθεηκέλνπ νη ηζηγγαλνιφγνη θαη πξνεγνπκέλσο νη ιφγηνη ηνπ 19νπ αηψλα, λα απνδείμνπλ ηελ «επηζηεκνληθή νξζφηεηα» ησλ ζεσξηψλ ηνπο (Βαμεβάλνγινπ, 2001:45-47). ε πνιιέο πεξηπηψζεηο, νη Ρνκά, είλαη πνιχγισζζνη θαη ε ρξήζε ηεο εθάζηνηε γιψζζαο ζρεηίδεηαη κε ηελ θνηλσληθή ζέζε ζηελ νπνία αλήθεη ή επηζπκεί λα δειψζεη φηη αλήθεη ν θαζέλαο, νξηνζεηψληαο ηηο ζρέζεηο ηνπ κε ηελ νκάδα ηνπ θαη ηνπο άιινπο, ηηο έηεξεο νκάδεο (Ληεδνπά, 1999:60-61). ηε Θξάθε νη ξφκηθεο νκάδεο εθηφο απφ ηε ξνκαλί θαη ηελ ειιεληθή γιψζζα, κηινχλ θαη ηνπξθηθά (Νηνχζαο, 1997:83). Ζ παξάκεηξνο απηή, ζα πξέπεη ζίγνπξα λα ιεθζεί ζνβαξά ππφςε, γηα ην ζρεδηαζκφ κηαο απνηειεζκαηηθήο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο (Παπαθσλζηαληίλνπ θ.ά, 2004:37). 87

89 Α.5.3. Κνηλσληθόο Έιεγρνο θαη Οξγάλσζε ησλ Ρόκηθσλ Κνηλνηήησλ: ν Θεζκόο ηεο Οηθνγέλεηαο. ηελ ηζηγγάληθε θνηλφηεηα θπξηαξρεί ν θνηλσληθφο έιεγρνο θαη ε νκάδα πξνεγείηαη ηνπ αηφκνπ (Ληεδνπά, 1999:118). Οη πξάμεηο ησλ αηφκσλ αμηνινγνχληαη απφ ηελ νκάδα, κε βάζε ην ζχζηεκα αμηψλ πνπ επηθξαηεί (Ληεδνπά, 1999:80-81). Ηδηαίηεξα ζεκαληηθφο γηα ηνπο Σζηγγάλνπο είλαη ν ζεζκφο ηεο νηθνγέλεηαο, πνπ δηαδξακαηίδεη πνιιαπιέο ιεηηνπξγίεο, ηφζν ζε θνηλσληθφ φζν θαη ζε νηθνλνκηθφ - εξγαζηαθφ θαη εθπαηδεπηηθφ επίπεδν (Ληεδνπά, 1999:90). πσο ζηηο πεξηζζφηεξεο κηθξέο θαη θιεηζηέο θνηλσλίεο, ε νηθνγέλεηα είλαη αλαπφζπαζην θνκκάηη ηνπ αηφκνπ θαη ην ηνπνζεηεί ζην θνηλσληθφ νηθνδφκεκα (Βαμεβάλνγινπ, 2001:75). Ζ ηζηγγάληθε νηθνγέλεηα απαληάηαη ζπλήζσο ζε δηεπξπκέλε κνξθή. Γνκεί ζπιινγηθέο ηαπηφηεηεο, θαζνξίδνληαο ηελ πνηφηεηα ησλ ζρέζεσλ κεηαμχ ησλ αηφκσλ θαη επηθαιχπηνληαο, ζπρλά, ηηο αηνκηθέο ηαπηφηεηεο (Ληεδνπά, 1999:90). Γηα ηνπο Σζηγγάλνπο, ν εθηνπηζκφο απφ ηελ νηθνγέλεηα θαη ηελ επξχηεξε νκάδα απνηειεί έλα βαξχ πιήγκα ζηελ ηαπηνηηθή ηνπο ππφζηαζε, ε νπνία δνκείηαη θαη εθθξάδεηαη πνηθηινηξφπσο κέζα απφ ηελ νκάδα (Ληεδνπά, 1999:91, 118). Βέβαηα, ε ηζηγγάληθε νηθνγέλεηα δελ είλαη έλαο ζηαηηθφο ζεζκφο. πσο θάζε θνηλσληθφο ζεζκφο, αιιειεπηδξά κε ην επξχηεξν πεξηβάιινλ, δέρεηαη ηφζν θεληξνκφιεο φζν θαη θπγφθεληξεο δπλάκεηο, δνκείηαη θαη αλαδνκείηαη ζπλερψο. Έηζη, ηα ηειεπηαία ρξφληα παξαηεξείηαη θαη ζηηο ηζηγγάληθεο νηθνγέλεηεο θάπνηα κεγαιχηεξε επίδξαζε ηνπ αηφκνπ ζηελ νκάδα θαη θάπνηα «ειεπζεξία» ζηε ιήςε κεκνλσκέλσλ απνθάζεσλ, πνπ νδεγνχλ ηνπο λεφηεξνπο ζηελ ακθηζβήηεζε πξαθηηθψλ ησλ γεξαηφηεξσλ (Ληεδνπά, 1999:95, 123). κσο, νη πεξηζζφηεξνη Ρνκά δελ εγθαηαιείπνπλ ηα ζηελά φξηα ησλ νηθνγελεηψλ θαη ησλ θιεηζηψλ 88

90 θνηλνηήησλ ηνπο, θαζψο απηέο απνηεινχλ ην κνλαδηθφ αζθαιέο θαη ππνζηεξηθηηθφ πιαίζην δξάζεο ηνπο (Βαμεβάλνγινπ, 2001: ). ηελ νηθνγέλεηα, ηα κέιε δηαδξακαηίδνπλ δηαθνξεηηθνχο ξφινπο θαη ππάξρεη δηαρσξηζκφο κεηαμχ ησλ γπλαηθείσλ θαη ησλ αλδξηθψλ αξκνδηνηήησλ (Fraser, 1998: Ληεδνπά, 1999:92). πλήζσο, νη γπλαίθεο αλαιακβάλνπλ ηηο θαζεκεξηλέο βηνπνξηζηηθέο θαη φρη κφλν αλάγθεο ηεο νηθνγέλεηαο, ηελ αλαηξνθή θαη ηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ (Ληεδνπά, 1999:92-93). Οη άληξεο κε ηελ εξγαζία ηνπο, πξνζπαζνχλ λα εμαζθαιίζνπλ ηηο κεγάιεο ή έθηαθηεο αλάγθεο ηεο νηθνγέλεηαο θαη απνηεινχλ ηνπο θνξείο θχξνπο ηεο εθάζηνηε νηθνγέλεηαο, κέζα ζηελ θνηλφηεηα (Ληεδνπά, 1999:92-93). Γηα ην ιφγν απηφ, ζεσξνχληαη θαη αξρεγνί ηεο νηθνγέλεηαο. Αλάινγνη είλαη θαη νη ξφινη ησλ παηδηψλ, δηαρσξηζκέλνη ζε απηνχο ησλ αγνξηψλ θαη ησλ θνξηηζηψλ, πνπ αθνινπζνχλ αληίζηνηρα ηνλ παηέξα θαη ηε κεηέξα, εθπαηδεπφκελα απφ απηνχο (Ληεδνπά, 1999:93). Α.5.4. Οη Βηνπνξηζηηθέο «Δπηινγέο» ησλ Ρνκά. Αλαθνξηθά κε ηα επαγγέικαηα θαη εθφζνλ έρνπλ ζρεηηθή ειεπζεξία, νη Σζηγγάλνη θαη Σαμηδεπηέο ραξαθηεξίδνληαη απφ «πνιπιεηηνπξγηθόηεηα» (Ληεδνπά, 1999:101). Λεηηνπξγνχλ ζην πιαίζην ησλ νηθνγελεηαθψλ ηνπο νκάδσλ θαη πξνζαλαηνιίδνληαη ζπρλά ζηνπο ηνκείο: α) ηνπ κηθξνεκπνξίνπ, β) ηεο ζπιινγήο θαη πψιεζεο παιηψλ αληηθεηκέλσλ, γ) ηεο θαηαζθεπήο θαη πψιεζεο αληηθεηκέλσλ, δ) ησλ επνρηαθψλ εξγαζηψλ θ.ά. (Ληεδνπά,1999: ). Ζ νηθνλνκηθή αλεμαξηεζία θαη ε επκάξεηα ηεο θάζε νηθνγέλεηαο επεξεάδεη ζε κεγάιν βαζκφ ηελ θηλεηηθφηεηά ηεο (Ληεδνπά, 1999:103). Δίλαη ζχλεζεο θαηλφκελν, πνιιέο νηθνγέλεηεο, αθφκε θαη κε θαηλνκεληθά κφληκε θαηνηθία, λα κεηαθηλνχληαη ζπζηεκαηηθά γηα θάπνηνπο κήλεο ην ρξφλν, ζε ζπγθεθξηκέλεο πεξηνρέο, κε πην αλνηρηή αγνξά απφ απηή ηεο δηθήο ηνπο πεξηνρήο, γηα επνρηαθέο 89

91 εξγαζίεο (Βαμεβάλνγινπ, 2011:96). Ζ πνιπιεηηνπξγηθφηεηα θαη νη ζπρλέο κεηαθηλήζεηο δελ παξνπζηάδνληαη, ηνπιάρηζηνλ ζην πιαίζην ηεο εξγαζίαο απηήο, σο ραξαθηεξηζηηθφ ηεο «ξφκηθεο θχζεο», αιιά σο έλαο ηξφπνο πξνζαξκνγήο θαη αγψλαο επηβίσζεο ησλ αλζξψπσλ ηνπ πεξηζσξίνπ (Βαμεβάλνγινπ, 2001:95,97). Οη πνιιαπιέο πηέζεηο θαη νη ζπλερείο αιιαγέο ηεο ζχγρξνλεο επνρήο, ιεηηνπξγνχλ πεξηνξηζηηθά θαη δελ αθήλνπλ πνιιέο επηινγέο ζηελ νηθνλνκηθή δσή ησλ Ρνκά. Χο απνηέιεζκα, ηνπο θάλνπλ λα ιεηηνπξγνχλ αληαγσληζηηθά θαη ζπγθξνπζηαθά, θπξίσο κε λεφθεξηεο νηθνγέλεηεο, πνπ έξρνληαη λα κνηξαζηνχλ ηνλ ίδην ρψξν καδί ηνπο, πξνθαιψληαο έλαλ θάζεην δηαρσξηζκφ εππνξφηεξσλ θαη θησρφηεξσλ νηθνγελεηψλ ζηνλ νηθηζκφ (Ληεδνπά, 1999:105). Ζ αλάιεςε ξφισλ επζχλεο μεθηλά απφ κηθξή ειηθία ζηηο θνηλσλίεο απηέο (Fraser, 1998:310 Ληεδνπά, 1999:93). Μάιηζηα, είλαη εμαηξεηηθά ζχλεζεο ηα παηδηά λα ζπκκεηέρνπλ απφ πνιχ λσξίο ζηηο νηθνλνκηθέο θαη επαγγεικαηηθέο δξαζηεξηφηεηεο ησλ γνληψλ ηνπο (Ληεδνπά, 1999:93). ην ζεκείν απηφ ζα πξέπεη λα ππνγξακκηζηεί φηη ε αλάιεςε ξφισλ επζχλεο απφ ηα παηδηά θαη ε παηδηθή εξγαζία, δελ απνηειεί ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα ησλ Ρνκά, αιιά γεληθά ησλ πεξηζζφηεξσλ νηθνγελεηψλ ησλ θησρψλ θαη ιατθψλ ζηξσκάησλ θαη ησλ κηθξψλ, θιεηζηψλ θνηλσληψλ (Βαμεβάλνγινπ, 2001:77-79, ). αθψο, είλαη γεγνλφο φηη ε πιεηνλφηεηα «ησλ παηδηψλ ηνπ δξφκνπ», πνπ γλσξίδνπλ απφ πνιχ κηθξή ειηθία ηηο ζθιεξέο απαηηήζεηο ηεο δσήο ηνπο, είλαη Ρνκά. Σν παδι ζπκπιεξψλνπλ ηα παηδηά κεηαλαζηψλ απφ νηθνγέλεηεο ρακεινχ θνηλσληθννηθνλνκηθνχ ππφβαζξνπ θαη θησρφηεξα ζηξψκαηα κνπζνπικάλσλ (Κάηζηθαο & Πνιίηνπ, 1999:69-70). Απηφ βέβαηα, δελ θαζηζηά ηελ παηδηθή εξγαζία εζλνηηθφ ή πνιηηηζκηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ησλ Ρνκά. 90

92 Ζ παηδηθή εξγαζία απνδεηθλχεηαη έλα ζχλζεην, πνιπεπίπεδν θαη δπλακηθφ πεδίν. Δμαξηάηαη απφ πνηθίινπο παξάγνληεο θαη έρεη ηφζν ζεηηθέο φζν θαη αξλεηηθέο εθθάλζεηο, κε απνηέιεζκα ηελ αλάπηπμε δηαθνξεηηθψλ νπηηθψλ, γηα ηελ νξηνζέηεζή ηεο. Οη νπηηθέο απηέο εθηείλνληαη απφ ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο σο θαηαλαγθαζηηθήο θαη επηβιαβνχο, γηα ηελ πγεία, ηελ αλάπηπμε, ηελ επεκεξία θαη ηελ εθπαίδεπζε, θαηάζηαζεο ζηε δσή ησλ παηδηψλ (child labour), κέρξη ηελ θαηαλφεζή ηεο σο δηθαηψκα ησλ παηδηψλ (child work) (Pantea, 2009:19-21,44 Nieuwenhuys, 2011: ). ε έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζηε Ρνπκαλία, ζχκθσλα κε ηηο απαληήζεηο ησλ Ρνκά παηδηψλ θαη ησλ νηθνγελεηψλ ηνπο, ηα παηδηά δνπιεχνπλ γηα λα ζπλεηζθέξνπλ ζην νηθνγελεηαθφ εηζφδεκα (Pantea, 2009:35), θαζψο έλα κεγάιν πνζνζηφ Ρνκά νηθνγελεηψλ (43,3%) δνπλ ζε ζπλζήθεο νηθνλνκηθήο εμαζιίσζεο (Pantea, 2009:22). Ζ νηθνλνκία ηεο επηβίσζεο, ε αλεξγία θαη νη πξνθαηαιήςεηο ελαληίνλ ηνπο, νδεγνχλ πνιιέο νηθνγέλεηεο ζηνλ απνθιεηζκφ απφ δσηηθήο ζεκαζίαο ηνκείο ηεο θνηλσληθήο δσήο (Pantea, 2009:22). ηηο πεξηπηψζεηο απηέο, ε παηδηθή εξγαζία απνηειεί κηα ζηξαηεγηθή επηβίσζεο γηα πνιιέο νηθνγέλεηεο, κηα ελαιιαθηηθή ιχζε ζηε ζρνιηθή απνηπρία γηα άιιεο ή κηα ελζπλείδεηε επηινγή κεηά απφ ηελ θαηάξξηςε ηνπ κχζνπ ηεο «επηηπρεκέλεο δσήο» κέζσ ηεο εθπαίδεπζεο (Pantea, 2009:22). πλήζσο, νη θνηλφηεηεο ησλ Ρνκά δελ είλαη απηάξθεηο θαη έηζη ζηξέθνληαη πξνο ηελ πιεηνλφηεηα ή ηνπο επίζεκνπο θξαηηθνχο ζεζκνχο. κσο, ε αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ηνπο πξαγκαηνπνηείηαη ππφ θαζεζηψο εμνπζηαζηηθψλ ζρέζεσλ θαη ππφ απηφ ην θαζεζηψο θαζνξίδνληαη θαη νη εθάζηνηε ζπλζήθεο εξγαζίαο (Pantea, 2009:29). Δληφο απηνχ ηνπ πιαηζίνπ, εμεγνχληαη νη δηαθνξνπνηεκέλεο πξαθηηθέο πνπ ζα αθνινπζνχζαλ γνλείο ηεο πιεηνλφηεηαο, ζε αλάινγεο πεξηπηψζεηο θηψρεηαο, φπσο ε κεηαλάζηεπζε. Οη Ρνκά αηζζάλνληαη αδχλακνη γηα έλα 91

93 ηέηνην εγρείξεκα, επεηδή δελ έρνπλ νχηε ην νηθνλνκηθφ θεθάιαην γηα λα θχγνπλ, νχηε ην «απαηηνχκελν θνηλσληθφ ππφβαζξν» (Pantea, 2009:36). Α.5.5. Ζ ρέζε ησλ Ρνκά κε ηε ρνιηθή Δθπαίδεπζε: Πξνβιεκαηηθέο θαη Πξννπηηθέο. Αξθεηνί κειεηεηέο ππνζηεξίδνπλ πσο νη Ρνκά καζεηέο ζεσξνχλ ηε ζρνιηθή εθπαίδεπζε ζηνηρείν μέλν θαη ηελ απνξξίπηνπλ, δηφηη ληψζνπλ φηη θαη ε εθπαίδεπζε απνξξίπηεη ηηο δηθέο ηνπο αξρέο, αμίεο θαη ηθαλφηεηεο (Ληεδνπά, 1999:94-95). Έηζη, ηα παηδηά αηζζάλνληαη σο ππνηηκεκέλα μέλα ζψκαηα εληφο ηεο, κε βξίζθνληαο θάπνην λφεκα ζηελ παξαθνινχζεζή ηεο. Δλ ηνχηνηο, ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο παξαηεξείηαη αχμεζε ηεο ζρνιηθήο θνίηεζεο ησλ λεφηεξσλ γελεψλ, γεγνλφο πνπ ζρεηίδεηαη κε ηηο θνηλσληθέο θαη ηαπηνηηθέο αιιαγέο πνπ δηελεξγνχληαη, ζε νκαδηθφ θαη αηνκηθφ επίπεδν (Ληεδνπά, 1999:95). Βέβαηα, ηδηαίηεξε έκθαζε ζα πξέπεη λα δνζεί ζην γεγνλφο φηη αλάινγα θαηλφκελα ζρνιηθήο δηαξξνήο παξαηεξνχληαλ κέρξη πξηλ απφ ιίγεο δεθαεηίεο θαη ζε άιιεο νκάδεο, (ηνπ ειιεληθνχ πιεζπζκνχ) θησρέο θαη εμαζιησκέλεο (Βαμεβάλνγινπ, 2001:78-79). Δπνκέλσο, είλαη παξάινγν λα ζπλδέεηαη έλα ζχλζεην θαη πνιπζήκαλην θαηλφκελν, φπσο απηφ ηεο ζρνιηθήο δηαξξνήο, κε ηε «θχζε θαη ηνλ πνιηηηζκφ ηνπ Σζηγγάλνπ», άξα κε ηελ εθ γελεηήο απέρζεηά ηνπ γηα ηελ εθπαίδεπζε (Κάηζηθαο & Πνιίηνπ, 1999:85-86). Ναη κελ, κεγάινο αξηζκφο Ρνκά παηδηψλ δελ θνηηνχλ θαζφινπ ζην ζρνιείν ή ην εγθαηαιείπνπλ πξφσξα, απηφ ην γεγνλφο δε, δελ απνηειεί αλαγλσξηζηηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηεο «θχζεο» θαη ηνπ πνιηηηζκνχ ηνπο (Κάηζηθαο & Πνιίηνπ, 1999:67). Αο κελ πξνζπεξληέηαη αςήθηζηα ην γεγνλφο φηη κέρξη πξηλ απφ θάπνηεο δεθαεηίεο ήηαλ ζχλεζεο θαηλφκελν γηα ηνπο Ρνκά καζεηέο ε 92

94 θνίηεζε ζε ζρνιεία γθέην ή αθφκα θαη ζε εηδηθά ζρνιεία (Γξαγψλα, 2014:117). Σαπηφρξνλα, εθαξκφδνληαλ νηθηζηηθή γθεηνπνίεζε θαη απνθιεηζκφο απφ ηελ θνηλσληθή δσή θαη ηελ αγνξά εξγαζίαο, ελψ δελ ήηαλ ιίγεο νη γπλαίθεο πνπ ππνβιήζεθαλ ζε ζηείξσζε (Γξαγψλα, 2014:117). Οη άκεζεο κνξθέο βηαηνπξαγηψλ ελάληηα ζηνπο Ρνκά θαίλεηαη λα έρνπλ θνπάζεη, ελ ηνχηνηο ε δηαρσξηζηηθή εθπαίδεπζε, ε νηθηζηηθή γθεηνπνίεζε θαη ν απνθιεηζκφο απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο είλαη αθφκε ζπλήζεηο πξαθηηθέο, πνπ εθαξκφδνληαη. χκθσλα κε ην Δπξσπατθφ Γηθαζηήξην ησλ Αλζξσπίλσλ Γηθαησκάησλ, ν δηαρσξηζκφο ησλ Ρνκά παηδηψλ απφ ηνλ ππφινηπν καζεηηθφ πιεζπζκφ θαη ε παξαπνκπή ηνπο ζε ζρνιηθέο κνλάδεο εηδηθήο αγσγήο, απνηειεί θαηαπάηεζε ηνπ δηθαηψκαηνο ζε κία δεκνθξαηηθή θαη ηζφηηκε εθπαίδεπζε γηα φινπο, ρσξίο δηαθξίζεηο θαη ζε θακία πεξίπησζε δελ κπνξεί λα θαηαπνιεκήζεη ηηο εθπαηδεπηηθέο αδπλακίεο ησλ Ρνκά παηδηψλ, παξά δεκηνπξγεί θιίκα απφζρηζεο, θνηλσληθνχ θαηαθεξκαηηζκνχ θαη κηζαιινδνμίαο ζηελ επξχηεξε θνηλσλία (OʼNions, 2010:1). Αθφκα θαη αλ γίλεη απνδεθηφ φηη κία ηέηνηαο κνξθήο εθπαίδεπζε κπνξεί λα βειηηψζεη ηηο επηδφζεηο ησλ καζεηψλ, ζε επίπεδν θνηλσληθήο ελζσκάησζεο κπνξεί λα απνβεί κνηξαία, δηαησλίδνληαο αξλεηηθά ζηεξεφηππα θαη ξαηζηζηηθέο ζπκπεξηθνξέο (OʼNions, 2010:2). Ο παξαγθσληζκφο ζηελ εθπαίδεπζε, ζπλδξάκεη ζε κεγάιν βαζκφ ζηε δεκηνπξγία ελφο ληφκηλν εμνζηξαθηζκψλ, κε απνηέιεζκα έλα γεληθφηεξν θνηλσληθφ απνθιεηζκφ απηψλ ησλ νκάδσλ θαη ζηξνθή ηνπο, πνιιέο θνξέο, πξνο παξάλνκεο θαη εγθιεκαηηθέο ελέξγεηεο, ζηα φξηα ηνπ πεξηζσξίνπ (Κάηζηθαο & Πνιίηνπ, 1999:67-68). Οη κχζνη πνπ πιάζνληαη γχξσ απφ ηε ζρέζε ησλ Σζηγγάλσλ κε ηε ζρνιηθή εθπαίδεπζε είλαη πνιινί θαη θχξην ζηφρν έρνπλ ηελ επηθάιπςε θαη λνκηκνπνίεζε ηνπ, θαηά βάζε απνξξηπηηθνχ, ραξαθηήξα ηεο εθπαίδεπζεο, γηα ηνπο 93

95 πιεζπζκνχο πνπ ηίζεληαη εθηφο ηεο επίζεκεο θνηλσλίαο (Κάηζηθαο & Πνιίηνπ, 1999:85). Ζ δηαζηξέβισζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, φζν δειεαζηηθή θαη αλ παξνπζηάδεηαη γηα ηα θέληξα εμνπζίαο, δξα ζπγθξνπζηαθά θαη θαηαθεξκαηηζηηθά, γηα φιεο ηηο δνκέο ηεο θνηλσλίαο. Ζ ζρνιηθή απνηπρία ή ε πεξηζσξηνπνίεζε, ησλ Ρνκά ελ πξνθεηκέλσ, δελ αθνξά κφλν ηνπο ίδηνπο, αθνχ απηνί αιιειεπηδξνχλ κε ηνλ πεξίγπξφ ηνπο. Κάπνηα ζηηγκή ινηπφλ, ζα πξέπεη λα ππάξμεη εζηίαζε ζηε κειέηε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ζηελ εξκελεία ησλ δπλάκεσλ, ησλ ζπλζεθψλ θαη γεληθφηεξα ησλ πιαηζίσλ πνπ νδεγνχλ ζηε ζρνιηθή απνηπρία, ηφζν ηνπο Σζηγγάλνπο φζν θαη άιιεο αδχλακεο θνηλσληθά νκάδεο πιεζπζκνχ. Γηα ηελ επηηπρή έθβαζε κίαο ηέηνηαο δηαδηθαζίαο, ζεσξείηαη απαξαίηεηνο ν θξηηηθφο αλαζηνραζκφο ησλ επίζεκσλ ζεζκψλ θαη ηεο θνηλσλίαο, ζρεηηθά κε ηηο πξαθηηθέο πνπ κέρξη ηψξα εθαξκφζηεθαλ, γηα ηελ ελζσκάησζε ησλ Ρνκά, ηφζν ζηελ εθπαίδεπζε φζν θαη ζηελ επξχηεξε θνηλσλία, θαζψο απηφ ην θνκκάηη δελ απνηειεί έλα θαηλνχξην πεδίν δξάζεο (Κάηζηθαο & Πνιίηνπ, 1999:83). Α.5.6. Ζ Ρόκηθε Σαπηόηεηα σο Απνηέιεζκα ηνπ Λόγνπ θαη σο Κνηλσληθή Καηαζθεπή. Οη Ρνκά, ζεσξνχληαη σο κεηνλφηεηα θαη εληαία εζλφηεηα (Βαμεβάλνγινπ, 2001:28). Βέβαηα, αληηκεησπίδνληαο ην δήηεκα απηφ ιίγν πην θξηηηθά, δελ κπνξεί θαλείο λα είλαη ζίγνπξνο γηα ηηο θνηλέο εζληθέο ξίδεο φισλ ηζηγγάληθσλ νκάδσλ (Βαμεβάλνγινπ, 2001:29-30), εθφζνλ ην ηνπίν ηεο ηζηνξίαο ηνπο είλαη αξθεηά ζνιφ θαη εκπινπηηζκέλν κε πιεζψξα εμσηεξηθψλ πξνζζεθψλ. Παξʼ φια απηά, έρεη επηθξαηήζεη θιίκα βεβαηφηεηαο γηα ηελ θαηαγσγή ηνπ «έζλνπο». Έηζη, παξνπζηάδνληαη θνηλσληθέο-νηθνλνκηθέο-πνιηηηθέο παξάκεηξνη, σο εζληθά θαη πνιηηηζκηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο «ηζηγγαλφηεηαο», 94

96 ζπγθαιχπηνληαο θνηλσληθέο αληζφηεηεο θαη εμνπζηαζηηθέο ζρέζεηο (Βαμεβάλνγινπ, 2001:29-30). Οη Ρνκά, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα είλαη κηα επξεία νκάδα πιεζπζκνχ, απνηεινχκελε απφ πνηθίιεο ππννκάδεο, κφληκα εγθαηεζηεκέλσλ θαη κεηαθηλνχκελσλ πιεζπζκψλ. Οη ξφκηθεο νκάδεο, παξά ηηο δηαθνξνπνηήζεηο ηνπο, παξνπζηάδνπλ αμηνζεκείσηεο νκνηφηεηεο, σο πξνο ηνλ ηξφπν δσήο, δξάζεο θαη αιιειεπίδξαζεο κε ηνλ θνηλσληθφ ηνπο πεξίγπξν (Ληεδνπά, 1999:15). ε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο, Σζηγγάλνη Σαμηδεπηέο αιιειεπηδξνχλ κε κε Σζηγγάλνπο, ζρεκαηίδνληαο λέεο κεηθηέο δηαζηξσκαηψζεηο θαη νκάδεο (Νηνχζαο, 1997:69 Ληεδνπά, 1999:29-30). Οη λέεο απηέο νκάδεο, δξνπλ ζπκπιεξσκαηηθά θαη φρη απνξξηπηηθά-δηαρσξηζηηθά (Ληεδνπά, 1999:43). Θα πξέπεη ζην ζεκείν απηφ λα επηζεκαλζεί φηη ηα φξηα πνπ δηαρσξίδνπλ ηνπο Σζηγγάλνπο απφ ηνπο ππφινηπνπο ηαμηδεπηέο έρνπλ ζπρλά πνιηηηθή ρξνηά θαη άξα είλαη αζαθή θαη ππνθεηκεληθά (Ληεδνπά, 1999:34). Έηζη, νη εξεπλεηέο ησλ πεδίσλ ηεο θνηλσληνινγίαο θαη αλζξσπνινγίαο δπζθνιεχνληαη ζηελ απφδνζε δηεπθξηληζηηθψλ ζηνηρείσλ (Ληεδνπά, 1999:39). Βέβαηα, απφ ηελ άιιε πιεπξά, νη Σζηγγάλνη δελ είλαη φινη ηαμηδεπηέο θαη δελ αθνινπζνχλ φινη λνκαδηθή δσή (Ληεδνπά, 1999:41). Θεσξείηαη ρξήζηκν λα ππνγξακκηζηεί φηη νη ηζηγγάληθεο νκάδεο ήηαλ αθαλείο γηα ηνπο επηζηεκνληθνχο θχθινπο, παιαηφηεξα. Απφ ην 18ν αηψλα φκσο, θαζηεξψζεθε εηδηθφο θιάδνο γηα ηε κειέηε ηνπο, ε «ηζηγγαλνινγία», πνπ ζεκείσζε ηδηαίηεξε αλάπηπμε θαηά ην 19ν θαη 20φ αηψλα (Σξνπκπεηα, 2008α:16). Έξεπλεο γηα ηνπο Σζηγγάλνπο αλζνχλ ζηε δηεζλή βηβιηνγξαθία ηε δεθαεηία ηνπ ʼ80, ελψ ζηελ ειιεληθή ηνπ ʼ90 (Βαμεβάλνγινπ, 2001:42). Βέβαηα, ε ζπγθεθξηκέλε βηβιηνγξαθία θαη αξζξνγξαθία, απνηειεί ζπλήζσο έλα μερσξηζηφ «επηζηεκνληθφ» θνκκάηη, πνπ κειεηά απνθιεηζηηθά θαη κεκνλσκέλα ηνπο Σζηγγάλνπο, πξνζδίδνληάο ηνπο δηάθνξεο έκθπηεο βηνινγηθέο, πνιηηηζκηθέο θαη 95

97 γεσγξαθηθέο (θαηαγσγήο) ηδηφηεηεο ηεο «ηζηγγαλφηεηάο» ηνπο (Βαμεβάλνγινπ, 2001:43). Οη ηζηγγάληθεο νκάδεο δε κειεηψληαη κέζσ ησλ θνηλσληθψλ θαη αλζξσπνινγηθψλ επηζηεκψλ, φπσο νη ππφινηπεο νκάδεο, αιιά κέζσ ελφο πεδίνπ νξγαλσκέλνπ κφλν γηʼ απηέο, ηεο «ηζηγγαλνινγίαο», πνπ επηρεηξεί λα ηηο εληάμεη ζε έλα εληαίν, νκνηνγελνπνηεκέλν θαη θαλνληζηηθά ζηεξενηππηθφ πιαίζην (Βαμεβάλνγινπ, 2001:43-44). Αθφκε θαη ζηελ πεξίπησζε πνπ αιεζεχνπλ θάπνηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ πεξηγξάθνπλ ηνπο θαηά ηφπνπο Σζηγγάλνπο (Fraser, 1998:200) απηά δελ εξκελεχνληαη ή εξκελεχνληαη απζαίξεηα. Παξαηίζεληαη, απιψο, σο γεληθεπκέλεο εηθφλεο, πνπ εχθνια αλαπαξάγνληαη ιεηηνπξγψληαο ζηεξενηππηθά, ρσξίο λα δηεπθνιχλνπλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ηελ αληηθεηκεληθή επηζηεκνληθή κειέηε θαη θαηαλφεζε ησλ ζπγθεθξηκέλσλ πιεζπζκψλ. Οη ηζηγγαλνιφγνη, παξνπζηάδνπλ σο έγθπξε θαη αιεζή επηζηεκνληθή γλψζε, πιεξνθνξίεο παιαηφηεξσλ θεηκέλσλ, πνπ αλαπαξάγνληαη ζε λεφηεξα θαη παγηψλνπλ ηελ επηζηεκνληθφηεηά ηνπο, κέζσ ηεο αλαπαξαγσγήο απηήο, ρσξίο λα εμεηάδνληαη κε εξγαιεία ηζηνξηθήο αλάιπζεο θαη παξνπζηάδνληαο ζπγθεθξηκέλεο, ζηελά νξηνζεηεκέλεο θαη ζηαηηθέο εθδνρέο (Κάηζηθαο & Πνιίηνπ, 1999:75). Τπάξρνπλ δχν θπξίαξρεο ηάζεηο ηεο έξεπλαο γηα ηνπο Σζηγγάλνπο. Ζ πξψηε, απνηειεί κηα θνηλσληνινγηθή πξνζέγγηζε ησλ ιφγσλ πεξί Σζηγγάλσλ θαη ε δεχηεξε, εζηηάδεη ζηε δηαηήξεζε ηνπ ηδηαίηεξνπ πνιηηηζκνχ θαη ηεο ηαπηφηεηάο ηνπο (Σξνπκπέηα, 2008α:16-17). Πην ζπγθεθξηκέλα, πξψηκεο δπηηθνεπξσπατθέο πεγέο δηαθφξσλ ζξεζθεπηηθψλ εθπξνζψπσλ ή ρξνλνγξάθσλ θαη πεξηεγεηψλ, παξνπζίαδαλ κνλνδηάζηαηα κηα ζπιινγηθή παξαβαηηθή εηθφλα γηα ηνπο Ρνκά (Σξνπκπέηα, 2008α:15). Με ηελ αλαπαξαγσγή απηψλ ησλ απφςεσλ, ζπρλά εμνζηξαθίδεηαη ε ξφκηθε ηζηνξία θαη ζπλαθφινπζα, νη θνηλσληθέο ζπγθξνχζεηο θαη βηαηνπξαγίεο πνπ ηε ζπλνδεχνπλ 96

98 (Βαμεβάλνγινπ, 2001:46). Οπζηαζηηθά, απηφ πνπ κειεηάηαη ππφ ηε ζπγθεθξηκέλε νπηηθή, είλαη κηα νπηνπηθή «ηζηγγάληθε θχζε», πνπ πιάζεηαη κε πνηθίινπο ηξφπνπο ζην λνπ ησλ κειεηεηψλ θαη εμαπιψλεηαη ζηελ θνηλσλία, πηνζεηνχκελε, ελ ηέιεη θαη απφ ηνπο ίδηνπο ηνπο Σζηγγάλνπο (Βαμεβάλνγινπ, 2001:43-44). Σαπηφρξνλα, απφ άιινπο, ζην φλνκα ηεο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο, δνκείηαη κηα ηδηαίηεξε εζληθνπνιηηηζκηθή ηαπηφηεηα, πνπ «πξέπεη λα πξνζηαηεπηεί», ρσξίο λα ιακβάλεηαη ππφςε ν θνηλσληθφο-πνιηηηθφο-νηθνλνκηθφο απνθιεηζκφο ησλ Σζηγγάλσλ, πνπ ηελ θαηαζθεπάδεη (Βαμεβάλνγινπ, 2001:49). Έηζη, ε θαηάζηαζε δηαβίσζεο ησλ Σζηγγάλσλ ζεσξείηαη απνηέιεζκα ηεο «πνιηηηζκηθήο ηνπο αληίζηαζεο» ζηελ εθβηνκεράληζε ηεο θνηλσλίαο θαη ζηνλ θαπηηαιηζηηθφ θφζκν, απνηειεί κηα πξνζπάζεηα λα «ηνλίζνπλ» ηε δηαθνξεηηθφηεηά ηνπο ζε ζρέζε κε ηνλ πεξίγπξφ ηνπο (Fraser, 1998:227, 308). Μάιηζηα, γηα ηελ κειέηε ηεο ζπιινγηθήο ηαπηφηεηαο ησλ Ρνκά, ζπλήζσο επηιέγνληαη ηα πην αλνίθεηα, ζε ζρέζε κε ηνλ θπξίαξρν πιεζπζκφ, ραξαθηεξηζηηθά, ηα νπνία ζπλαληψληαη ζηνπο θησρφηεξνπο θαη πην πεξηζσξηνπνηεκέλνπο Σζηγγάλνπο (Βαμεβάλνγινπ, 2001:51). Δπηπιένλ, δε ιακβάλεηαη ππφςε φηη νη ηδηφηεηεο απηέο απαληψληαη θαη ζε άιιεο νκάδεο πιεζπζκνχ, ζε αληίζηνηρα θνηλσληθννηθνλνκηθά πιαίζηα (Βαμεβάλνγινπ, 2001:56-57,69-70). Αληί ινηπφλ λα κειεηψληαη ηα δήζελ «ηζηγγάληθα» ραξαθηεξηζηηθά θαη λα επηθξαηεί ε εκκνληθή πξνάζπηζε ηεο δηαηήξεζήο ηνπο, ίζσο ζα ήηαλ πην ρξήζηκν λα εξεπλεζνχλ νη θνηλσληθέο-πνιηηηθέο-νηθνλνκηθέο παξάκεηξνη πνπ δνκνχλ θαη αλαπαξάγνπλ ηα ραξαθηεξηζηηθά απηά θαη λα αλαδεηεζνχλ νη θνηλσληθέο επζχλεο θαη πξννπηηθέο γηα ηελ απνπεξηζσξηνπνίεζε ησλ Σζηγγάλσλ. Δμάιινπ, νη Σζηγγάλνη φπσο θαη νη ππφινηπνη άλζξσπνη έρνπλ πιεζψξα ηαπηνηηθψλ ππαγσγψλ, ζπιινγηθψλ θαη αηνκηθψλ, πνπ δνκνχληαη θαη αλαδνκνχληαη ζην ρσξνρξφλν. Χο ηέηνηα ππνθείκελα, πξέπεη λα 97

99 κειεηψληαη θαη φρη σο κηα εληαία, ηδηαίηεξε θαη μεθνκκέλε απφ ην ππφινηπε θνηλσλία, θνηλσληθή θαηεγνξία. Οη Σζηγγάλνη είλαη κηα αλνηρηή θαη δπλακηθή ελλνηνινγηθή θαηεγνξία, πνπ δελ αθνξά ηφζν ζηε ζχλζεζε φζν ζηελ θνηλσληθή ζέζε ησλ κειψλ ηεο, ζε νξηζκέλν θνηλσληθφ πιαίζην (Κάηζηθαο & Πνιίηνπ, 1999:79). Βέβαηα, φια απηά δελ ζεκαίλνπλ φηη φιεο νη ξφκηθεο θνηλφηεηεο απιά θαηεγνξηνπνηνχληαη κε ζπγθεθξηκέλα θνηλσληθά θαη νηθνλνκηθά ραξαθηεξηζηηθά, ρσξίο λα δηαζέηνπλ θάπνηα πνιηηηζκηθά ζηνηρεία (Csepeli & Simon, 2004:132). Δπεηδή αθξηβψο ππάξρεη έληνλε δηαθνξνπνίεζε θαη πνηθίιεο νκάδεο Ρνκά, δελ επαξθεί κηα κεκνλσκέλε κειέηε ηεο θαζεκηάο μερσξηζηά, αιιά ρξεηάδεηαη κηα νιηζηηθή ζπζηεκηθή κειέηε ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο ησλ Ρνκά, ησλ κεηαμχ ηνπο ζρέζεσλ θαη ησλ αιιειεπηδξάζεψλ ηνπο κε άιιεο πιεζπζκηαθέο νκάδεο, ηνπ πεξίγπξνχ ηνπο (Ληεδνπά, 1999:76). Δμάιινπ, ηφζν νη νκάδεο φζν θαη νη ζρέζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη κεηαμχ ηνπο, αλαδηακνξθψλνληαη ζπλερψο, αιιάδνληαο ηα θνηλσληθά δεδνκέλα (Ληεδνπά, 1999:77). Οη θνηλσληθέο αλαπαξαζηάζεηο, φπσο απηέο πνπ θαηαζθεπάδνληαη γηα ηνπο Ρνκά, είλαη δπλακηθέο ελλνηνινγηθέο νληφηεηεο θαη πξντφληα κηαο ζπλερνχο θνηλσληθήο δηαπξαγκάηεπζεο, εμαξηεκέλεο απφ ηηο εθάζηνηε ηζηνξηθέο ζπγθπξίεο θαη ηηο επηθξαηνχζεο πνιηηηθέο θαη ηδενινγηθέο ηάζεηο (Λπδάθε, 1998:45 Σξνπκπέηα, 2008α:12, 26-34). Ο «ιφγνο» πνπ θαηαζθεπάδεη θαη αλαθαηαζθεπάδεη ηηο δηάθνξεο ζπιινγηθέο ηαπηφηεηεο θαη εηεξφηεηεο, ιεηηνπξγεί ζε έλα ζχλζεην πεδίν αιιειεπηδξάζεσλ θαη ζπγθξνχζεσλ. ηελ πεξίπησζε ησλ κεηνλνηηθψλ νκάδσλ, ζρεηίδεηαη ηφζν κε δεηήκαηα πηνζέηεζεο ζπγθεθξηκέλεο αλαπαξάζηαζεο απηνπξνζδηνξηζκνχ θαη απφξξηςε θάπνηαο άιιεο, πνπ ζεσξείηαη φηη νδεγεί ζην ζηηγκαηηζκφ, φζν θαη κε ηε ζηάζε ηεο θπξίαξρεο νκάδαο πιεζπζκνχ (Trubeta, 2005:71-72). πρλά, κηα κεηνλνηηθή νκάδα, δνκψληαο κηα κπζηθή ζπιινγηθφηεηα θαη αξλνχκελε 98

100 έλαλ παιαηφ ραξαθηεξηζκφ πνπ αλαθεξφηαλ ζε απηή, πξνζπαζεί λα εμπςψζεη ηελ ηαπηφηεηά ηεο ζηα κάηηα ζηεο θπξίαξρήο νκάδαο, πξνθεηκέλνπ λα πεηχρεη κηα αληηκεηψπηζε ζε δεκνθξαηηθά πιαίζηα ηζνηηκίαο (Trubeta, 2005:84). Μείδνλνο ζεκαζίαο ζεσξείηαη θαη ε πεξηξξένπζα πνιηηηθή αηκφζθαηξα θαη ηδενινγία, θαζψο θαη ηα ζπκθέξνληα πνπ απηή εμππεξεηεί, ππνζηεξίδνληαο κηα ζπγθεθξηκέλε θαηαζθεπή ζπιινγηθφηεηαο (Trubeta, 2005:73, 79). Σα ππνθείκελα πνπ εκπιέθνληαη ζηε δηαδηθαζία απηή, ζπρλά έρνπλ αιιεινζπγθξνπφκελεο επηδηψμεηο θαη ην ζεκαληηθφ είλαη φηη έρνπλ επίζεο αληζφηηκν βαζκφ πξφζβαζεο ζηνπο θνηλσληθνχο πφξνπο θαη ζηηο δνκέο εμνπζίαο θαη ιήςεο απνθάζεσλ (Trubeta, 2005:74). Δληφο απηνχ ηνπ πιαηζίνπ, ε έληαμε ησλ Σζηγγάλσλ ζηελ θνηλσλία εγείξεη δηάθνξα εξσηεκαηηθά, σο πξνο ηνπο φξνπο ηζνηηκίαο ηεο αιιειεπίδξαζεο κε ηελ θπξίαξρε νκάδα πιεζπζκνχ θαη ηηο επηθξαηνχζεο ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο (Λπδάθε, 1998:42). Μήπσο νη Σζηγγάλνη έρνπλ απιά λα «επηιέμνπλ» κεηαμχ απνηθηνθξαηηθήο αθνκνίσζεο θαη πεξηζσξίνπ; (Λπδάθε, 1998:43). Α.5.7.Σν Πεδίν Αιιειεπηδξάζεσλ ησλ Ρνκά κε ηνλ Κνηλσληθό ηνπο Πεξίγπξν: Κνηλσληθή Ρήμε. Γηα λα επηηεπρζεί κηα πην νιηζηηθή θαηαλφεζε ηεο ζπκπεξηθνξάο θαη ηνπ ηξφπνπ δσήο ησλ Ρνκά ζα πξέπεη λα εμεηαζηνχλ νη ζηάζεηο θαη ε ζπκπεξηθνξά ησλ πιεζπζκψλ, κε ηνπο νπνίνπο αιιειεπηδξνχλ θαη έρνπλ θάπνηαο κνξθήο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη επαθέο (Ληεδνπά, 1999:129). Οη Ρνκά δε δνπλ απιψο πιεζίνλ ηνπ ππφινηπνπ πιεζπζκνχ, αιιά κνηξάδνληαη καδί ηνπ θνηλά ζηνηρεία, ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο, δεκηνπξγψληαο αιιεινεπηθαιππηφκελεο ηζηνξηθέο-θνηλσληθέονηθνλνκηθέο-πνιηηηζκηθέο-ηδενινγηθέο-εζηθέο ζθαίξεο (Βαμεβάλνγινπ, 2001:82). Οη αιιειεπηδξάζεηο ηεο επίζεκεο θνηλσλίαο κε απηνχο πνπ 99

101 ηνπνζεηνχληαη εθηφο ηεο, ζε έλα πιαίζην πεξηζσξίνπ, αιιάδνπλ ζπλερψο θαη εμαξηψληαη απφ πνηθίινπο παξάγνληεο, πνπ αθνξνχλ ζηε δηαρείξηζε ηεο εηεξφηεηαο ζηελ εθάζηνηε θνηλσλία (Βαμεβάλνγινπ, 2001:90-91). Γειαδή, ηα φξηα πνπ θαζνξίδνπλ ην ρσξνρξφλν ηνπ πεξηζσξίνπ, ζρεηίδνληαη άκεζα κε ηελ επίζεκε θνηλσλία θαη εμαξηψληαη απφ ηα αληίζηνηρα πεδία απηήο (Βαμεβάλνγινπ, 2001:91). Πέξα απφ ην δήηεκα ησλ νλνκαζηψλ, φπσο αλαιχζεθε ζε πξνεγνχκελε ελφηεηα, εκθαλίδεηαη κηα γεληθφηεξε ηάζε απφδνζεο ζηεξενηππηθψλ κεησηηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ζηνπο Ρνκά θαη ζπλήζσο δνκνχληαη αξλεηηθνί θαληαζηαθνί ηδεφηππνη (Csepeli & Simon, 2004:133), πνπ «θπζηθά» θακία ζρέζε δελ έρνπλ κε ηνπο εκπλεπζηέο ηνπο, αιιά αληηπξνζσπεχνπλ ηνπο «άιινπο», απηνχο κε ηνπο νπνίνπο δελ ζα ήζειαλ πνηέ λα ηαπηίδνληαη (Γθφηνβνο, 2001:13-15). ιεο απηέο νη κπζνπιαζίεο, δελ απνηεινχλ κηα αληηθεηκεληθή απνηχπσζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, αιιά είλαη κηα ππνθεηκεληθά εκπλεπζκέλε θαηαζθεπή ηεο (Βαμεβάλνγινπ, 2001:38). Ζ πιεηνλφηεηα, έρεη ζην λνπ ηεο ηνπο Ρνκά σο κηα νκνηνγελή νκάδα, πνπ δηαζέηεη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ θαληαζηηθνχ ζηεξενηππηθνχ ηδεφηππνπ, πνπ έρεη θαηαζθεπαζηεί γηα απηή (Csepeli & Simon, 2004:133). κσο ε ζπγθεθξηκέλε ζχλζεζε δελ είλαη ε εζλνηηθή-πνιηηηζκηθή ηαπηφηεηα ησλ Ρνκά, αιιά κηα ηδεαηή θνηλσληθή απεηθφληζή ηνπο (Csepeli & Simon, 2004:135). Γεληθά νη πξαθηηθέο πνπ αθνινπζήζεθαλ ζρεηηθά κε ηνπο Ρνκά, αλά ηνπο αηψλεο, καξηπξνχλ ηξεηο ηάζεηο: α) ε πξψηε είλαη απηή ηνπ «απνθιεηζκνύ», φπνπ επηρεηξήζεθε ε εθδίσμε θαη ν αθαληζκφο ηνπο (Ληεδνπά, 1999: ). β) Ζ δεχηεξε αθνξά ζηνλ «εγθιεηζκό», ζηε βίαηε δειαδή πξνζαξκνγή ηνπο ζηα απνδεθηά θνηλσληθά πξφηππα θαη ζηελ ππνρξεσηηθή ελζσκάησζή ηνπο, κέζσ δηαθφξσλ πξαθηηθψλ ηηκσξεηηθήο ζπκκφξθσζεο πξνο ην «θνηλσληθά νξζφ» (Ληεδνπά, ). ζν γξεγνξφηεξα απνβάιινπλ νη Σζηγγάλνη ηα «απαξάδεθηα» 100

102 ραξαθηεξηζηηθά ηνπο ηφζν πην ζχληνκα ζα γίλνπλ απνδεθηνί. γ) Σελ ηξίηε ηάζε απνηειεί ε «παξέκβαζε», πνπ είλαη επίζεο κηα κνξθή αλαγθαζηηθήο αθνκνίσζεο (Ληεδνπά, 1999: ) πην έκκεζεο θαη θαιπκκέλεο κε ην καλδχα ησλ επίζεκσλ ζεζκψλ. Γηα λα ιπζεί ην θνηλσληθφ πξφβιεκα ησλ Σζηγγάλσλ, πξέπεη απηνί λα πξνζαξκνζηνχλ θαη λα θηλεζνχλ εληφο ηνπ επξχηεξνπ «νξζνχ θαη απνδεθηνχ» θνηλσληθνχ πιαηζίνπ. Καη νη ηξεηο απηέο πξαθηηθέο, πνπ ζπλνςίδνληαη θαη εληάζζνληαη ζε κηα γεληθφηεξε ηάζε αθνκνίσζεο, δελ ζα κπνξνχζαλ παξά λα είλαη απνηπρεκέλεο θαη πιήξσο αλαπνηειεζκαηηθέο, κε θαηαζηξνθηθέο ζπλέπεηεο ηφζν γηα ηηο ηζηγγάληθεο νκάδεο φζν θαη γηα ηελ επξχηεξε θνηλσλία. Αληί λα νδεγήζνπλ ζε θαηαθεξκαηηζκφ θαη αθαληζκφ ησλ ηδηαηηεξνηήησλ, ππαξθηψλ θαη πιαζηψλ, ηεο «ηζηγγαλφηεηαο», φπσο ζθφπεπαλ, νδήγεζαλ εληέιεη ζε θαηαθεξκαηηζκφ θαη αθαληζκφ ηεο θνηλσληθήο αιιειεγγχεο, επηθέξνληαο έληνλεο ζπγθξνχζεηο. Πξνθαλψο, δελ πξφθεηηαη γηα «δσψδε» θχζε ησλ Σζηγγάλσλ, αιιά γηα «δσψδεηο» θνηλσληθνπνιηηηθέο πξαθηηθέο αληηκεηψπηζήο ηνπο, πνπ θιφληζαλ εθ ζεκειίσλ ηελ έλλνηα ηνπ αλζξσπηζκνχ. Ζ έληαμε ησλ Σζηγγάλσλ, είλαη αδχλαην λα πξαγκαηνπνηεζεί κέζα ζε θνηλσλίεο πνπ εκκέλνπλ ζε απνξξηπηηθέο ζηάζεηο (Ληεδνπά, 1999:164) θαη ηνπο αληηκεησπίδνπλ κε πεξηζζή ζθιεξφηεηα. Ζ ζεψξεζε ησλ Σζηγγάλσλ σο «θαηψηεξε θαη κηαζκέλε θπιή», απφ ηελ εζληθνζνζηαιηζηηθή ηδενινγία, νδήγεζε ζε πξαθηηθέο γελνθηνλίαο, κε ζθνπφ ηελ νινθιεξσηηθή εμφλησζή ηνπο (Fraser, 1998:259 Λπδάθε, 1998:20-21). Ζ «ζαλάζηκε» απηή «απεηιή», πνπ έθεξε ην «γνλίδην ηεο εγθιεκαηηθφηεηαο», έπξεπε λα αληηκεησπηζηεί (Fraser, 1998:260). ε πνιιέο πεξηπηψζεηο, νη απνξξηπηηθέο πξαθηηθέο απφ κέξνπο ησλ θπξίαξρσλ πιεζπζκηαθψλ νκάδσλ, ζε φινπο ηνπο ηνκείο ηνπ θάζκαηνο ηεο θνηλσληθήο δσήο (Ληεδνπά, 1999:205), νδήγεζαλ ηνπο Ρνκά ζηελ 101

103 πξαθηηθή ησλ ζπλερψλ κεηαθηλήζεσλ θαη ηνπ λνκαδηζκνχ, ρσξίο εθείλνη λα ην επηζπκνχλ θαη λα ην έρνπλ ζθνπφ ηνπο εμ αξρήο (Ληεδνπά, 1999:45). ε ηέηνηεο πεξηπηψζεηο, δελ κπνξεί ν λνκαδηζκφο λα εθιακβάλεηαη σο πνιηηηζκηθφ ραξαθηεξηζηηθφ. Δλ ηνχηνηο, απηφ ζπκβαίλεη ζπρλά ζηε ζχγρξνλε επνρή. Γίλνληαο πνιηηηζκηθή ρξνηά ζε ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθέο-νηθνλνκηθέο ζπληζηψζεο, φπσο ε λνκαδηθή δσή, νη θξαηηθνί ζεζκνί ζηεξίδνπλ πνιηηηθέο απνκφλσζεο ησλ ξφκηθσλ νκάδσλ, θαηαζθεπάδνληαο θαηεγνξίεο κε ζπγθεθξηκέλα πιαζηά ραξαθηεξηζηηθά (Sigona, 2005:743 Γξαγψλα, 2014:126). Γηα παξάδεηγκα πνιιέο απφ ηηο ξφκηθεο νκάδεο δελ έρνπλ εληάμεη ην λνκαδηζκφ ζηα πνιηηηζκηθά ζηνηρεία απηνπξνζδηνξηζκνχ ηνπο θαη έηζη δεκηνπξγείηαη έλα πξνβιεκαηηθφ πεδίν κε ηελ εμσγελή νκνηνγελνπνίεζή ηνπο, σο λνκάδεο (Bhopal & Myers, 2009:300). Δπηπξφζζεηα, κέζα απφ ηελ εθαξκνγή απηψλ ησλ θακνπθιαξηζκέλσλ εζληθηζηηθψλ πξαθηηθψλ, νη θξαηηθνί θνξείο θαηεπζχλνπλ ηελ θνηλσλία ζε κηα δηαρσξηζηηθή πξννπηηθή «εζληθήο νηθνγέλεηαο» θαη «μέλσλ» (Sigona, 2005:746). ηελ ίδηα θαηεχζπλζε αληηκεηψπηζεο, ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο θαη ε απαγφξεπζε άζθεζεο ησλ επαγγεικάησλ ηνπο, νδήγεζαλ αξθεηέο θνξέο ηνπο Ρνκά ζε παξάλνκεο ελαζρνιήζεηο ή ηνπο έζηξεςαλ ζε κε απνδεθηέο δξαζηεξηφηεηεο, πνπ μεπεξλνχλ ηα φξηα ηνπ λφκνπ (Ληεδνπά, 1999:133 Βαμεβάλνγινπ, 2001:91-92). Σέηνηνπ είδνπο πξαθηηθέο, κε ηελ αληίζηνηρε θνηλσληθή αιπζίδα πνπ δνκνχλ, κφλν δηαηάξαμε ηεο θνηλσληθήο ζπλνρήο κπνξνχλ λα επηθέξνπλ θαη εληνλφηεξεο ζπγθξνχζεηο κεηαμχ ησλ νκάδσλ. Τπφ απηέο ηηο ζπλζήθεο ζπγθξνχζεσλ θαη θφβνπ, ζπληέζεθε θαη ε ζηεξενηππηθή κπζηθή εηθφλα ηνπ «δαηκνληθνχ», «απνθξνπζηηθνχ», «δσψδνπο» ή «θνιθινξηθνχ» Σζηγγάλνπ-λνκά (Ληεδνπά, 1999:133 Σξνπκπέηα, 2008α:21). Γελ είλαη ε «ξφκηθε θχζε», αιιά ην πεξηζψξην πνπ γελλά θαη αλαπαξάγεη ζπγθεθξηκέλα ραξαθηεξηζηηθά, σζψληαο ζπλήζσο ηηο επάισηεο θνηλσληθέο νκάδεο ζε 102

104 έλαλ θαχιν θχθιν, ζπλερψο πησηηθήο πνξείαο (Βαμεβάλνγινπ, 2001:93). Μέζσ ηεο κπζνπιαζηηθήο απηήο εηθφλαο, ν πεξίγπξνο βξήθε κηα βνιηθή πιαζκαηηθή αηηηνιφγεζε ηεο απνξξηπηηθήο ηνπ ζπκπεξηθνξάο, θαηά ησλ Σζηγγάλσλ(Ληεδνπά, 1999:182). Σν θαληαζηαθφ επηθάιπςε ηελ πξαγκαηηθφηεηα, νδεγψληαο θάπνηεο θνξέο ηνπο Σζηγγάλνπο λα ζπκπεξηθέξνληαη ζχκθσλα κε ηηο πξνζδνθίεο ησλ άιισλ γηʼ απηνχο (Ληεδνπά, 1999:207). πκπεξηθνξέο πνπ εκθαλίδνληαη εμαηηίαο θνηλσληθψλ-πνιηηηθψλνηθνλνκηθψλ παξακέηξσλ, παξνπζηάδνληαη σο έκθπηα ή πνιηηηζκηθά ραξαθηεξηζηηθά (Γθφηνβνο, 2001:15 Εάρνο, 2007: ) απηνχ πνπ εληππψζεθε ζην λνπ ηνπ πνιίηε σο «Σζηγγάλνο/ Γχθηνο/ Ρνκά/ Σαμηδεπηήο». Καη δελ εληππψζεθε κφλν απζφξκεηα, αιιά επεξεάζηεθε απφ πνηθίιεο πεγέο, φπσο απηή ηνπ θιάδνπ ηεο Σζηγγαλνινγίαο (Βαμεβαλνγινπ,2001:23). Σα ζπγθεθξηκέλα ζηεξεφηππα θαη νη πξνθαηαιήςεηο, ζπλήζσο θακία ζρέζε δελ έρνπλ κε αλάγθεο θαη ιεηηνπξγίεο ηνπ πιεζπζκνχ πνπ αληηπξνζσπεχνπλ, αιιά ζρεηίδνληαη κε αλάγθεο απηψλ πνπ δνκνχλ θαη αλαπαξάγνπλ ηηο ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθέο αλαπαξαζηάζεηο (Βαμεβάλνγινπ, 2001:25, 62). ην ζεκείν απηφ, ζα πξέπεη λα ηνληζηεί πσο δελ έρνπλ ηελ ίδηα βαξχηεηα νη κπζνπιαζηηθέο ηδενιεςίεο θάζε νκάδαο. Δίλαη νη δπλάκεηο ηζρχνο πνπ θαζνξίδνπλ ηηο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ νκάδσλ θαη ηε βαξχηεηα ησλ απφςεψλ ηνπο, θαζψο άιιεο έρνπλ πξφζβαζε ζηα θέληξα ιήςεο απνθάζεσλ θαη άιιεο δνπλ ζην θνηλσληθφ πεξηζψξην, πξνζπαζψληαο λα αθνινπζνχλ ηηο αλάγθεο ησλ πξψησλ (Βαμεβάλνγινπ, 2001:25). Σα ζηεξεφηππα ζε πιαίζηα άληζσλ ζρέζεσλ, νδεγνχλ ζε θαηλφκελα απνθιεηζκνχ θαη ζα κπνξνχζαλ λα νξηζηνχλ σο επαλαιακβαλφκελνη κεραληζκνί, εγγεγξακκέλνη ζην ζπιινγηθφ θαληαζηαθφ, πνπ ιεηηνπξγνχλ «σο δείθηεο απόξξηςεο ηεο εηεξόηεηαο» (ηελνχ, 1998:44-45). ηα «κάηηα ηνπ ξαηζηζκνχ» ε εηεξφηεηα απνηειεί ην δηαθξηηηθφ 103

105 ραξαθηεξηζηηθφ κεηαμχ αλζξψπνπ, απφ ηε κία πιεπξά θαη ηεξάησλ-δψσλ απφ ηελ άιιε. Έηζη, φπνηνο δελ αθνινπζεί ηνπο επηθξαηνχληεο θαλφλεο ηεο θνηλσλίαο, δελ είλαη αλζξψπηλν νλ (ηελνχ,1998:16) Γηα λα κεηακνξθσζεί ν μέλνο ζε άλζξσπν, νθείιεη λα απαξλεζεί ηηο ηδηαηηεξφηεηέο ηνπ, αληηθαζηζηψληαο ηεο κε ραξαθηεξηζηηθά ηεο θπξίαξρεο νκάδαο. Ο εζηκηθφο απηφο, ζησπεξφο ή κε, θνηλσληθφο θψδηθαο, δνκεί θαη αλαδνκεί ζην θαληαζηαθφ ηνπ αλζξψπηλνπ λνπ μελνθνβηθνχο κχζνπο, πνπ είλαη πάληα ζε εγξήγνξζε, ψζηε λα ελεξγνπνηεζνχλ κε ηελ πξψηε «απεηιή» (ηελνχ, 1998:121). Οη ξφκηθεο θνηλφηεηεο δηαδξακαηίδνπλ γηα ηηο θπξίαξρεο νκάδεο ην ξφιν «μέλνπ», ν νπνίνο δελ αλήθεη ζηελ θαζηεξσκέλε θνηλσληθή δνκή θαη δελ κπνξεί λα θαηαλνεζεί σο ππνθείκελν αληίζηνηρν ηνπ εαπηνχ, φπσο ν «θίινο» θαη ν «ερζξόο» (Bauman, 1990:144). Ο μέλνο απνηειεί ηε κέγηζηε απεηιή ησλ νηθείσλ θαη απνδεθηψλ θνηλσληθψλ αιιειεπηδξάζεσλ (είηε ζπλεξγαηηθψλ είηε δηαρσξηζηηθψλ) θαη ησλ επηθξαηνπζψλ λνξκψλ θνηλσληθήο ζπλνρήο (Bauman, 1990:145). Αθξηβψο επεηδή μεθεχγεη απφ ην ζπλερέο πνπ αλαπηχζζεηαη κεηαμχ ερζξφηεηαο - θηιίαο, δελ γίλεηαη αληηιεπηή ε ζέζε ηνπ ζηελ θνηλσληθή δνκή, σο θνκκάηη ηεο (Bauman, 1990:145). Έηζη, ζεσξνχκελνο σο «άγλσζηνο εηζβνιέαο» απνθιείεηαη απφ ηελ θνηλσλία. Α.5.8. Ζ Παξνπζία ησλ Ρνκά ζηε Νεόηεξε θαη ύγρξνλε Διιάδα: Πνιηηηθή θαη Κνηλσληθή Γηαρείξηζε, Απηνπξνζδηνξηζκνί θαη Δηεξνπξνζδηνξηζκνί. πσο έρεη ήδε επηζεκαλζεί, κηα ζπιινγηθή ηαπηφηεηα ζθπξειαηείηαη θαη αλαζθπξειαηείηαη, κέζα ζε αλνηρηά ρσξνρξνληθά, θνηλσληθά, θαη ηζηνξηθά ζπζηήκαηα απηνπξνζδηνξηζκψλ θαη εηεξνπξνζδηνξηζκψλ, απνδνρήο θαη απφξξηςεο ηαπηνηηθψλ ζηνηρείσλ (Γθφηνβνο, 2002:111). Γηα ηνπο Ρφκεδεο ζηελ Διιάδα, ρξεζηκνπνηείηαη 104

106 επίζεο πιεζψξα γισζζηθψλ εηηθεηψλ, φπσο: Σζηγγάλνη, Γχθηνη, Αζίγγαλνη, Σνπξθφγπθηνη, Καηζίβεινη, Ρνκ, εθ ησλ νπνίσλ θάπνηεο απνηεινχλ απηνπξνζδηνξηζκνχο, θάπνηεο εηεξνπξνζδηνξηζκνχο θαη άιιεο ιεηηνπξγνχλ ζπλδπαζηηθά (Γθφηνβνο, 2002:145), αλάινγα κε ηε ζέζε ηνπ εθάζηνηε νκηιεηή. Ο Αξηζκφο ησλ Ρνκά πνπ δηακέλνπλ ζηελ ειιεληθή επηθξάηεηα είλαη δχζθνιν λα θαζνξηζηεί επαθξηβψο, θαζψο αξθεηνί απφ απηνχο κεηαθηλνχληαη ζπλερψο θαη έηζη δελ κπνξνχλ λα ζεκεησζνχλ αθξηβή ζηνηρεία (Μάξθνπ, 2008:153 Παπαθσλζηαληίλνπ, 2014:159). Χζηφζν, ζχκθσλα κε ζρεηηθά πξφζθαηα εξεπλεηηθά ζηνηρεία, αλέξρεηαη γχξσ ζηηο (Nikolaou, 2009:549). Πνιινί δε γλσξίδνπλ επαξθή ζηνηρεία γηα ηελ θαηαγσγή ηνπο θαη δειψλνπλ δηάθνξνπο ηφπνπο πξνέιεπζεο, φηαλ εξσηψληαη (Νηνχζαο, 1997:33-34). Ζ πξψηε αλαθνξά γηα ηελ χπαξμε Σζηγγάλσλ ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε γίλεηαη ζε έλα αγηνγξαθηθφ θείκελν, ηνλ «Βίν ηνπ Αγίνπ Γεσξγίνπ ηνπ Αζσλίηε», πνπ γξάθηεθε ζηηο αξρέο ηνπ 11νπ αηψλα (Fraser, 1998:54). Οη Σζηγγάλνη πξσηνεγθαηαζηάζεθαλ ζηελ Διιάδα ζηηο αξρέο ην 14νπ αηψλα θαη κε αξρηθνχο ζηαζκνχο ηε Θξάθε θαη ηε Μαθεδνλία, ζηαδηαθά εμαπιψζεθαλ ζε δηάθνξεο πεξηνρέο ηεο ζεκεξηλήο Διιεληθήο επηθξάηεηαο (Fraser, 1998:56-58), μεθηλψληαο απφ αγξνηηθέο πεξηνρέο, φπσο ε Ήπεηξνο, ε Κέξθπξα, ε Πεινπφλλεζνο (Ληεδνπά, 1999:28. Παξά ηαχηα, κφιηο ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο μεθίλεζαλ θάπνηεο πην νξγαλσκέλεο πξνζπάζεηεο επηζηεκνληθήο δηεξεχλεζεο, ησλ κεραληζκψλ πνπ αλαπαξάγνπλ ηνλ θνηλσληθφ ηνπο απνθιεηζκφ θαη επίζεκεο θξαηηθήο αληηκεηψπηζεο ησλ πξνβιεκάησλ ηνπο, θνηλσληθψλ θαη εθπαηδεπηηθψλ (Μάξθνπ, 2008: ). Μέρξη ηε δεθαεηία ηνπ ʼ70 νη Σζηγγάλνη ζεσξνχληαη έλαο ιαφο απξνζάξκνζηνο γηα ηα ειιεληθά δεδνκέλα. Με ηελ αλαγλψξηζή ηνπο θαη ηελ απφθηεζε ηεο ειιεληθήο ηζαγέλεηαο, απνθηνχλ θνηλσληθά θαη 105

107 πνιηηηθά δηθαηψκαηα (Μάξθνπ, 2008:164). Απφ ην 1980 θαη έπεηηα, ε πξνζπάζεηα ζηξέθεηαη ζηελ έληαμε ησλ Ρνκά ζηελ ειιεληθή θνηλσλία θαη απνκαθξχλεηαη απφ ηαθηηθέο εμειιεληζκνχ, ζε κηα γεληθφηεξε πξνζπάζεηα πινπνίεζεο πξνγξακκάησλ θαη εμνηθνλφκεζεο πφξσλ, ειάρηζηνη απφ ηνπο νπνίνπο, φκσο, θαηέιεγαλ ζηνπο Ρνκά (Σξνπκπέηα, 2008α:47-48). Ζ αιιαγή ηεο ειιεληθήο πνιηηηθήο ζπκπίπηεη, ή κάιινλ έπεηαη, φπσο ζπλήζσο, ηεο επξσπατθήο. Έηζη, εθαξκφδνληαη δηάθνξα Κνηλνηηθά πξνγξάκκαηα, γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο πεξηζσξηνπνίεζεο θαη ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ, πνπ πξνυπνζέηνπλ βέβαηα θαη κηα πξνζαξκνγή απφ κέξνπο ησλ Σζηγγάλσλ (Μάξθνπ, 2008: ). Ζ ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ Ρνκά ζηελ Διιάδα δελ απηνπξνζδηνξίδνληαη σο μερσξηζηή θπιή, αιιά ζεσξνχλ φηη είλαη Έιιελεο Ρνκά (Παπαθσλζηαληίλνπ θ.ά., 2004:41 Σξνπκπέηα, 2008α:49 Guy, 2009:15). Γηαθνξνπνηεκέλε παξνπζηάζηεθε ε νπηηθή ησλ Ρνκά ηεο Ξάλζεο, ζχκθσλα κε ησλ εθπξφζσπν ηνπ ζπιιφγνπ ηνπο (Βαμεβάλνγινπ, 2001:31-32). Οη πεξηζζφηεξνη απηφρζνλεο Ρνκά ζηελ Διιάδα είλαη Υξηζηηαλνί, ελψ ππάξρεη θαη κηθξφο αξηζκφο Μνπζνπικάλσλ, πνιινί εθ ησλ νπνίσλ δνπλ ζηε Θξάθε (Παπαθσλζηαληίλνπ θ.ά, 2004:36 Guy, 2009:15). Γεληθφηεξα, ε πεξίπησζε ησλ Ρνκά ηεο Θξάθεο απέθηεζε ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ γηα ηελ ειιεληθή εζληθή πνιηηηθή, θαζψο ε ζπληξηπηηθή ηνπο πιεηνςεθία εληάζζεηαη ζην πιαίζην ηεο Μνπζνπικαληθήο Μεηνλφηεηαο, ηεο κνλαδηθήο επίζεκα αλαγλσξηζκέλεο κεηνλφηεηαο απφ ην ειιεληθφ θξάηνο (Σξνπκπέηα, 2008α:59 Guy, 2009:15). ηελ Διιάδα, δνπλ επίζεο θαη κε Έιιελεο - κεηαλάζηεο Ρνκά, πνπ ήξζαλ απφ ηηο γεηηνληθέο Βαιθαληθέο ρψξεο (Guy, 2009:15).Σα κέηξα θαη ηα Κνηλνηηθά Πξνγξάκκαηα ελζσκάησζεο θαη βειηίσζεο ησλ ζπλζεθψλ δηαβίσζεο απεπζχλνληαη κφλν ζηνπο Έιιελεο Ρνκά, παξά ην γεγνλφο φηη νη κεηαλάζηεο Ρνκά δνπλ, ζπλήζσο, πην πεξηζσξηνπνηεκέλνη θαη ζε 106

108 αθφκε ρεηξφηεξεο ζπλζήθεο (Guy, 2009:16,19). Δλψ αξθεηέο ξφκηθεο νκάδεο πνπ είραλ θηάζεη παιαηφηεξα ζηε ρψξα καο εληάρζεθαλ πιήξσο θνηλσληθά θαη απνξξνθήζεθαλ απφ ην ειιεληθφ ζψκα, δελ ζπλέβε ην ίδην κε ηηο ζχγρξνλεο κεηαλαζηεχνπζεο νκάδεο (Γθφηνβνο, 2002: ). ηελ πεξίπησζε ησλ ηειεπηαίσλ, ε απνηπρία θνηλσληθήο έληαμεο νδήγεζε ζην λα γίλνπλ νξαηνί πιεζπζκνί πνπ δνπλ ζην πεξηζψξην ηεο ειιεληθήο θνηλσλίαο θαη γηα ηνπο νπνίνπο ππάξρνπλ ήδε εληππσκέλεο βαζηά ζηεξενηππηθέο ηδέεο (Γθφηνβνο, 2002:152). Ζ γεληθφηεξε απηή θαηάζηαζε, ζηελ Δπξψπε αλαδσπχξσζε ηηο ζπδεηήζεηο πεξί ξφκηθεο ηαπηφηεηαο (εζλνηηθήο ή πνιηηηζκηθήο), ζε έλα ζεζκηθά νξγαλσκέλν πιαίζην κεηνλνηηθνπνίεζήο ηεο (Γθφηνβνο, 2002:154). Οη Ρνκά δελ είλαη κηα νκνηνγελήο νκάδα. Δλ ηνχηνηο, ζηελ Διιάδα (θαη φρη κφλν) εμαθνινπζνχλ λα εμεηάδνληαη σο ζπιινγηθφηεηα, ρσξίο λα ιακβάλεηαη ππφςε ε εηεξνγέλεηά ηνπο (Σξνπκπέηα, 2008α:56 Σξνπκπέηα, 2008β:93). Έηζη είηε επηζεκαίλεηαη ε επζχλε ησλ ίδησλ, σο ζπιινγηθφηεηαο, γηα ηελ πεξηζσξηνπνίεζή ηνπο, είηε ππνγξακκίδεηαη ν θίλδπλνο αθνκνίσζήο ηνπο θαη ε έιιεηςε ζεβαζκνχ πξνο ηελ πνιηηηζκηθή ηνπο ηαπηφηεηαο. κσο, νη δηαθνξνπνηήζεηο κεηαμχ ησλ Ρνκά είλαη πνιιέο, σο πξνο ηνλ ηχπν θαηνηθίαο, ηελ θνηλσληθή ηνπο θαηάζηαζε, ηε ζξεζθεία θαη ηε δηάιεθην πνπ κηινχλ (Nikolaou, 2009:550). Οη δηαθνξνπνηήζεηο απηέο δεκηνπξγνχλ έλα αλνκνηνγελέο πεδίν αλαγθψλ, ζηάζεσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ, ησλ ξφκηθσλ πιεζπζκψλ (Μάξθνπ, 2008:155). Χζηφζν, ηα ζπρλφηεξα πξνβιήκαηα πνπ θαίλεηαη λα αληηκεησπίδεη κεγάινο αξηζκφο Ρνκά ζηελ Διιάδα, αθνξνχλ ζηε ζηέγαζε θαη απαζρφιεζε (Μάξθνπ, 2008:155). Βέβαηα, ηα πξνβιήκαηα απηά δελ είλαη ρξήζηκν θαη ζπλεηφ λα εμεηάδνληαη κεκνλσκέλα, θαζψο αιιειεπηδξνχλ κε πιεζψξα παξαγφλησλ θαη ζπλδένληαη κε άιια πξνβιήκαηα. Γηα παξάδεηγκα, ε απαζρφιεζε επεξεάδεηαη ζπρλά απφ ηελ 107

109 εθπαίδεπζε, θαζψο ην εμαηξεηηθά ρακειφ κνξθσηηθφ επίπεδν ησλ Ρνκά πεξηνξίδεη ηηο επαγγεικαηηθέο ηνπο επηινγέο (Μάξθνπ, 2008:159). Αθφκε, νη ζπλζήθεο ζηέγαζεο ζεσξνχληαη πνιχ ζεκαληηθέο γηα ηηο θνηλσληθννηθνλνκηθέο δπλαηφηεηεο ηεο νηθνγέλεηαο θαη ηε ζρνιηθή θνίηεζε ησλ παηδηψλ (Ληεδνπά, 1999:179). Με εμαίξεζε ηνπο Μνπζνπικάλνπο Ρνκά ηεο Θξάθεο, νη ππφινηπνη αληηκεησπίδνληαλ σο «αγλψζηνπ ππεθνφηεηαο», κέρξη θαη ην 1955 θαη δελ πνιηηνγξαθνχληαλ (Nikolaou, 2009:550). Αλ θαη ε πνιηηνγξάθεζε ησλ Σζηγγάλσλ ζα κπνξνχζε λα είρε ηαθηνπνηεζεί απφ ην 1954, νπφηε θαη ν ΟΖΔ εμέδσζε ςήθηζκα γηα ην δήηεκα απηφ, ελ ηνχηνηο κφιηο ην 1978 κε εγθχθιην ηνπ Τπνπξγείνπ Δζσηεξηθψλ, άξρηζε ε ηαθηνπνίεζε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ δεηήκαηνο ζηελ Διιάδα (Νηνχζαο, 1997:61-62). Μάιηζηα, πνιηηνγξαθήζεθαλ κφλν νη Έιιελεο Σζηγγάλνη, ησλ νπνίσλ ε ειιεληθφηεηα απνδεηθλπφηαλ απφ πηζηνπνηεηηθά γέλλεζεο, γάκνπ, βάθηηζεο (Νηνχζαο, 1997:61-62). Γίλεηαη ινηπφλ εχθνια αληηιεπηφ, απφ ηνπο φξνπο ηεο πνιηηνγξάθεζεο θαη απφ ηνλ αξηζκφ ησλ Σζηγγάλσλ πνπ δελ κπφξεζαλ λα απνθηήζνπλ ηελ ηδηφηεηα ηνπ «Έιιελα πνιίηε», φηη απηή ε δηαδηθαζία δελ πεξηνξίδνληαλ ζηα πιαίζηα ηεο απιήο γξαθεηνθξαηίαο, αιιά ξχζκηδε ην ζρεκαηηζκφ ηεο θνηλσλίαο θαη νξηνζεηνχζε ηηο ζρέζεηο πιεηνλφηεηαο-κεηνλφηεηαο (Κάηζηθαο & Πνιίηνπ, 1999:90). Δθηφο απφ ηηο ζεσξίεο γηα ηελ θαηαγσγή ησλ Ρνκά, πνπ ηνπο ηνπνζεηνχλ εμαξρήο ζε δηαθνξεηηθφ απφ ην ειιεληθφ εζληθφ πιαίζην, δχν αθφκε ζηνηρεία νδεγνχλ ζηνλ πξνζδηνξηζκφ ηνπο σο κεηνλφηεηα: α) ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο ηνπο απφ ηελ επξχηεξε ειιεληθή θνηλσλία θαη γ) νη ζπζηεκαηηθέο δηαθξίζεηο πνπ πθίζηαληαη (Γθφηνβνο, 2002:124). Οη Σζηγγάλνη γίλνληαη ην παξάδεηγκα πξνο απνθπγή, ή αληηηαπηφηεηα ηεο ειιεληθήο εζληθήο ηαπηφηεηαο (Γθφηνβνο, 2002:126). 108

110 Α.5.9.Ζ Δζληθή Δθπαηδεπηηθή Πνιηηηθή ηεο Διιάδαο γηα ηνπο Ρνκά. Σα πνζνζηά ζρνιηθήο απνηπρίαο θαη δηαξξνήο είλαη ηδηαηηέξσο πςειά γηα ηνπο Ρνκά ζηελ Διιάδα, ελψ αθφκε θαη φηαλ νη γνλείο δειψλνπλ ζζελαξά ηελ επηζπκία ηνπο ηα παηδηά ηνπο λα πεγαίλνπλ ζην ζρνιείν, ε θνίηεζε ησλ Ρνκά καζεηψλ δελ είλαη ηαθηηθή (Nikolaou, 2009:550). Αλ θαλείο ζειήζεη λα εμεηάζεη ηνπο παξάγνληεο πνπ νδήγεζαλ ζηελ παγίσζε ελφο ηέηνηνπ απνδπλακσηηθνχ πιαηζίνπ, ζα πξέπεη, αξρηθά, λα επηζεκάλεη φηη κέρξη ην 1978 νη Σζηγγάλνη ζηελ Διιάδα δελ ήηαλ πνιηηνγξαθεκέλνη (φπσο ήδε έρεη αλαθεξζεί), νπφηε ζηεξνχληαλ ην δηθαίσκα κφξθσζεο (Νηνχζαο, 1997:130). Απνηέιεζκα απηήο ηεο πνιηηηθήο, είλαη ν κεγάινο αξηζκφο ησλ αλαιθάβεησλ Σζηγγάλσλ ζηε ρψκα καο (Νηνχζαο, 1997:119). Ο ηζρπξά εζλνθεληξηθφο ραξαθηήξαο ηεο εθπαίδεπζεο θξφληηδε λα απνθιείεη φ,ηη έκνηαδε αηαίξηαζην, πξνο ηελ αλαγλσξηζκέλε σο ειιεληθή εζληθή ηαπηφηεηα (Nikolaou, 2009:550). Σε ζηηγκή πνπ ε πνιηηεία έπαηξλε κέηξα γηα ηελ εθπαίδεπζε ησλ ππφινηπσλ ειιελφπνπισλ, δπζρέξαηλε ηε δηαδηθαζία γηα ηα ηζηγγαλφπνπια, απαηηψληαο ζπγθεθξηκέλα πηζηνπνηεηηθά, ηα νπνία δελ είραλ (Νηνχζαο, 1997:130). Απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ʼ80 θαη έπεηηα, εθαξκφδνληαη κέηξα γηα ηνλ αιθαβεηηζκφ ησλ Σζηγγάλσλ, ηα νπνία φκσο ηνπνζεηψληαο ηνπο Σζηγγάλνπο ζην πιαίζην «εηδηθψλ νκάδσλ», κε «εηδηθά» ραξαθηεξηζηηθά, ελ ηέιεη, θαίλεηαη λα ηνπο ζηηγκαηίδνπλ θαη λα ηνπο απνκνλψλνπλ (Κάηζηθαο & Πνιίηνπ, 1999:92). Ζ αλαδήηεζε επζπλψλ απνηπρίαο, κεηαηέζεθε «θπζηθά» ζηνπο ίδηνπο ηνπο Σζηγγάλνπο θαη ζηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηνπο θαη φρη ζηελ απνξξηπηηθή θαη δηαρσξηζηηθή δνκή ηεο εθπαίδεπζεο (Κάηζηθαο & Πνιίηνπ, 1999:93). Απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ʼ90, γίλνληαη θάπνηεο ζεκαληηθέο πξνζπάζεηεο γηα ηελ εθπαίδεπζε ησλ Ρνκά, κε πξνβιήκαηα εληνχηνηο, 109

111 ζηελ εθαξκνγή θαη απνηειεζκαηηθφηεηά ηνπο (Μαπξνκκάηεο, 2008:215). Σν Τπνπξγείν Παηδείαο αλαθέξεηαη, πιένλ, μερσξηζηά ζηελ εθπαίδεπζε ησλ Σζηγγάλσλ, ησλ κεηαλαζηψλ θαη ησλ παιηλλνζηνχλησλ, ιακβάλνληαο θάπνηα κέηξα «δηαπνιηηηζκηθνχ» ραξαθηήξα, φπσο ην ίδην ππνζηεξίδεη (Κάηζηθαο & Πνιίηνπ, 1999:94). Σν 1997, θνξείο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Ησαλλίλσλ εηζεγνχληαη ζην Τπνπξγείν Παηδείαο, γηα εθαξκνγή δηαπνιηηηζκηθψλ εθπαηδεπηηθψλ πξνγξακκάησλ, κε βάζε ηηο αλάγθεο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ πιεζπζκνχ θαη ηα πξνβιήκαηα πνπ παξαηεξνχληαλ ζηελ εθπαίδεπζε ησλ Ρνκά (Παπαθσλζηαληίλνπ, 2014:165). Δλ ηέιεη, θαζηεξψλνληαη δηαρσξηζηηθέο πξνπαξαζθεπαζηηθέο δνκέο γηα ηελ πξνεηνηκαζία θαη «έληαμε», φηαλ θξηζεί εθηθηφ, ησλ ηζηγγαλνπαίδσλ ζηηο γεληθέο ηάμεηο (Κάηζηθαο & Πνιίηνπ, 1999:94). Με ηνλ ηξφπν απηφ, θαηαζθεπάδνληαη εηδηθέο θαηεγνξίεο καζεηψλ, πνπ ρξήδνπλ εμεηδηθεπκέλεο αληηκεηψπηζεο, ιφγσ ηεο αδπλακίαο ηνπο λα αληαπνθξηζνχλ ζην ζρνιηθφ πιαίζην (Κάηζηθαο & Πνιίηνπ, 1999:95). Ζ πνιηηηθή ηεο Δ.Δ. παγηψλεη ηελ εζληθή πνιηηηθή απηήο ηεο πεξηφδνπ, παξνπζηάδνληαο, κέζσ ηνπ Κνηλνηηθνχ ιφγνπ, ηνπο Σζηγγάλνπο σο νκνηνγελή νκάδα, κε ζπγθεθξηκέλα πνιηηηζκηθά ραξαθηεξηζηηθά (κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ν λνκαδηζκφο), ηα νπνία επζχλνληαη γηα ηε ζρέζε ηνπο κε ηε ζρνιηθή εθπαίδεπζε (Κάηζηθαο & Πνιίηνπ, 1999:98). Ζ πνιηηηθή απηή θξίλεηαη πξάγκαηη απνηπρεκέλε θαη αλαπνηειεζκαηηθή, φκσο ζα πξέπεη ηνπιάρηζηνλ λα αλαγλσξηζηεί, ζα κηα πξψηε πξνζπάζεηα απνκάθξπλζεο ηνπ ειιεληθνχ ζρνιείνπ, απφ ην πιαίζην ηεο θιεηζηήο εζληθήο ηαπηφηεηαο (Γθφηνβνο, 2002:126). Ζ ιεηηνπξγία ηνπ ζρνιείνπ πξέπεη λα απνκαθξπλζεί απφ ζηεξεφηππα θαη πξνθαηαιήςεηο γηα ην ξφκηθν καζεηηθφ πιεζπζκφ θαη λα απνβάιεη ηελ ηαθηηθή ρακειψλ πξνζδνθηψλ γηα απηνχο θαη «εηδηθήο» ειαζηηθφηεηαοαδηαθνξίαο (Γθφηνβνο, 2002:127) Φπζηθά, κηα δηαπνιηηηζκηθή πξννπηηθή 110

112 ηεο εθπαίδεπζεο δελ ζα ήηαλ ζεηηθή κφλν γηα ηνπο Ρνκά, αιιά γηα ην ζχλνιν ηνπ καζεηηθνχ πιεζπζκνχ, αθνχ είλαη κηα ζπκπεξηιεπηηθή κνξθή εθπαίδεπζεο, πνπ θαιιηεξγεί θαη ελδπλακψλεη ηελ ακνηβαία θαηαλφεζε, ηνλ αιιεινζεβαζκφ, ηελ αλεθηηθφηεηα, ππνζηεξίδνληαο θαη πξνσζψληαο ηηο δπλαηφηεηεο φισλ ησλ καζεηψλ (Παπαθσλζηαληίλνπ, 2014:165). ε ζπλεξγαζία κε ηνπο Δπξσπατθνχο Θεζκνχο, νη ειιεληθέο θπβεξλήζεηο έρνπλ πινπνηήζεη δηάθνξα εθπαηδεπηηθά πξνγξάκκαηα γηα ηνπο Ρνκά, φκσο ηα πξνγξάκκαηα πνπ έρνπλ εθαξκνζηεί δελ θξίλνληαη επηηπρή, θαζψο ηα Ρνκά παηδηά αθφκα πθίζηαληαη ηελ πεξηζσξηνπνίεζε θαη δελ έρνπλ εληαρζεί επαξθψο ζην ζρνιηθφ νηθνδφκεκα, κε ηνπο εθπαηδεπηηθνχο λα ξίρλνπλ ηελ επζχλε γηα ηε δηδαθηηθή ηνπο αλαπνηειεζκαηηθφηεηα ζηελ έιιεηςε πιεξνθνξηψλ γηα ηνπο Ρνκά, ηελ ηζηνξία, ηνλ ηξφπν δσήο θαη ηνλ πνιηηηζκφ ηνπο, (Nikolaou, 2009:552). Ζ πεξηζσξηνπνίεζε θαη ν απνθιεηζκφο ησλ παηδηψλ θαη ησλ γνληψλ ηνπο απφ ην ζρνιείν θαη ηελ θνηλσληθή δσή ζπλερίδεη λα ππάξρεη, ζπλδεφκελνο κε ηελ ακνηβαία θαρππνςία θαη ερζξφηεηα Ρνκά - κε Ρνκά (Nikolaou, 2009:552). Δίλαη εληππσζηαθφ θαη άμην απνξίαο, ην γεγνλφο φηη ηα κέηξα πνπ ιακβάλνληαη γηα ηνπο Σζηγγάλνπο θαη ηα πξνγξάκκαηα πνπ εθαξκφδνληαη, ηφζν ζε εζληθφ φζν θαη ζε επξσπατθφ πιαίζην, κέρξη θαη ην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ʼ90, δελ αληινχλ αμηνινγηθέο πιεξνθνξίεο ζε έλα ζπλεξγαηηθφ πιαίζην θνηλήο δξάζεο, αιιά ε απνηίκεζή ηνπο γίλεηαη ζε εζσηεξηθφ πιαίζην, ζηεγαλνπνηεκέλν απφ ηηο δξάζεηο άιισλ πξνγξακκάησλ ζηνλ ηνκέα απηφ θαη δελ αθνξά ηελ καθξνπξφζεζκε εθαξκνγή ηνπο ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο (Κάηζηθαο & Πνιίηνπ, 1999:111). Δπηπιένλ, νη δξάζεηο απηέο παξνπζηάδνληαη κνλίκσο σο πεηξακαηηθέο, κε απνηέιεζκα, πάξα ηηο ρξφληεο πξνζπάζεηεο, λα κελ έρεη 111

113 δεκηνπξγεζεί κία ζηέξεα βάζε εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο γηα ηνπο Σζηγγάλνπο (Κάηζηθαο & Πνιίηνπ, 1999:111). Ζ αμηνιφγεζε ηνπ Οινθιεξσκέλνπ Πξνγξάκκαηνο Γξάζεο γηα ηελ θνηλσληθή έληαμε ησλ Ρνκά, έδεημε φηη ππήξμαλ πνιιέο ειιείςεηο, πνπ απαηηνχζαλ αιιαγέο θαη ππφ ηηο ζπλζήθεο απηέο δεηήζεθε ε αμηνιφγεζε απφ νκνηίκνπο (Guy, 2009:6). Ζ ζπδήηεζε κεηαμχ ησλ νκφηηκσλ θξαηψλ, νδήγεζε ζηελ θνηλή δηαπίζησζε φηη παξά ηελ αλνκνηνγέλεηα ησλ Ρνκά πιεζπζκψλ, αιιά θαη ησλ παξεκβάζεσλ ηνπ θάζε θξάηνπο, κεγάιν πνζνζηφ ηνπο δεη ζε θαζεζηψο θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ (Guy, 2009:6). Δπίζεο, είλαη ρξήζηκν λα ζεκεησζεί φηη ε Διιάδα δελ απνηειεί εμαίξεζε ζρεηηθά κε ηα πςειφηεξα πνζνζηά δηαξξνήο θαη ηηο ρακειφηεξεο επηδφζεηο πνπ παξαηεξνχληαη ζηνπο Ρνκά καζεηέο, ελ ζπγθξίζεη κε ηνλ ππφινηπν καζεηηθφ πιεζπζκφ. ε φιεο ηηο ρψξεο ηεο Δ.Δ. παξαηεξνχληαη αλάινγα επξήκαηα. Παξά ηαχηα, αμηνζεκείσην είλαη ην παξάδεηγκα ηεο Ηζπαλίαο, φπνπ έρεη δηαπηζησζεί φηη παηδηά Ρνκ θνηηνχλ ζην δεκνηηθφ ζρνιείν ζε πνζνζηφ 100% θαη ζηελ πξνζρνιηθή εθπαίδεπζε ζε πνζνζηφ 70% (Guy, 2009:7). ην ζεκείν απηφ θξίλεηαη ρξήζηκν λα ζεκεησζεί φηη ε Ηζπαλία (φπσο θαη ε Φηλιαλδία θαη ε Γεξκαλία) έρεη θνηλά ζρνιεία γηα Ρνκά θαη κε Ρνκά καζεηέο, εθαξκφδνληαο παξάιιεια, φπσο θαη άιιεο ρψξεο, δηάθνξα εληζρπηηθά πξνγξάκκαηα, αλάινγα κε ηηο αλάγθεο ησλ καζεηψλ (Guy, 2009:7). Σα ηειεπηαία ρξφληα, ην Τπνπξγείν Παηδείαο (Τ.ΠΑΗ.Θ., 2013) ζέηεη σο πξσηαξρηθφ ηνπ ζηφρν ηελ εθπαίδεπζε ησλ λεφηεξσλ Ρνκά, πξνθεηκέλνπ λα αξζεί ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο θαη λα επηηεπρζεί ηζφηηκε ζπκκεηνρή ηνπο ζε φιεο ηηο πηπρέο ηεο θνηλσληθήο-νηθνλνκηθήοπνιηηηθήο δσήο ηεο ρψξαο. Γηα ην ιφγν απηφ εμαγγέιιεη ηε ιήςε δηαθφξσλ κέηξσλ δηεπθφιπλζεο ησλ καζεηψλ, ησλ γνλέσλ ηνπο θαη ησλ εθπαηδεπηηθψλ. Αλαθνξηθά κε ηηο πξνυπνζέζεηο ζρνιηθψλ εγγξαθψλ, 112

114 θαιεί ηνπο ππεπζχλνπο ζηηο αξκφδηεο Γηεπζχλζεηο Δθπαίδεπζεο, φρη κφλν λα επηδείμνπλ αλεθηηθφηεηα αλαθνξηθά κε ηε κε πξνζθφκηζε θάπνησλ εγγξάθσλ, αιιά ηφζν νη Γηεπζπληέο Δθπαίδεπζεο φζν θαη νη δηεπζπληέο ησλ ζρνιηθψλ κνλάδσλ λα πξνβαίλνπλ πξνο αλαδήηεζε ησλ καζεηψλ ηεο πεξηνρήο ηνπο θαη ζε ζπλεξγαζία κε ηνπο θαηάιιεινπο ηνπηθνχο θνξείο, λα επηιχνπλ ηα πξνβιήκαηα πνπ κπνξεί λα παξνπζηάδνληαη θαη λα ελζαξξχλνπλ ηελ εγγξαθή θαη θνίηεζε ησλ παηδηψλ (Τ.ΠΑΗ.Θ., 2013). Ζ εγθχθιηνο ηζρχεη κέρξη θαη ζήκεξα θαη νη δηαηάμεηο ηεο εληάζζνληαη ζηελ ηειεπηαία εγθχθιην ηνπ ΤΠ.Π.Δ.Θ. (2016) πνπ αθνξά ζηηο ελέξγεηεο πξνγξακκαηηζκνχ ηνπ εθπαηδεπηηθνχ έξγνπ γηα ηελ πξνζερή ζρνιηθή ρξνληά. Α Ζ Δπξσπατθή Πνιηηηθή γηα ηνπο Ρνκά ζηνπο Σνκείο ηεο Δθπαίδεπζεο θαη ησλ πλζεθώλ Γηαβίσζεο. Πξηλ απφ ηνλ Β' Παγθφζκην Πφιεκν ηα θξάηε ηεο Δπξψπεο θαηά θαλφλα αγλννχλ ηηο ξφκηθεο νκάδεο (Csepeli & Simon, 2004:130). Μεηά απφ ην ηέινο ηνπ Πνιέκνπ, αλαδεηνχληαη ηξφπνη ζηαδηαθήο απνπεξηζσξηνπνίεζεο ησλ κεηνλνηηθψλ νκάδσλ, φπσο νη Ρνκά (Csepeli & Simon, 2004:130). Αξρηθά, νη Ρνκά απαζρφιεζαλ ηελ Δ.Δ. σο αηηνχληεο άζπιν απφ ηελ Κεληξηθή θαη Αλαηνιηθή Δπξψπε (Vermeersch,2012:1196). Απφ ην 1969 θαη έπεηηα νη Τπνπξγνί, ε Κνηλνβνπιεπηηθή πλέιεπζε θαη ηα ξγαλα ηνπ πκβνπιίνπ ηεο Δπξψπεο μεθηλνχλ δηαδηθαζίεο πηνζέηεζεο ζεηξάο ςεθηζκάησλ θαη ζπζηάζεσλ γηα ηελ θαηάζηαζε δηαβίσζεο ησλ Σαμηδεπηψλ (Travelers) ηεο Δπξψπεο θαη ηηο δηαθξίζεηο πνπ απηνί πθίζηαληαη (Fraser, 1998:292). Δπηπιένλ, εθηζηνχλ ηελ πξνζνρή ζηα θξάηε κέιε, γηα κέηξα ελίζρπζεο ζηνπο ηνκείο ηεο εθπαίδεπζεο, ηνπ επαγγεικαηηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ, ηεο πγείαο θαη ηεο θνηλσληθήο αζθάιεηαο (Fraser, 1998:292). Απφ ην 1977, ε Δπηηξνπή ησλ Ζλσκέλσλ Δζλψλ γηα ηα Αλζξψπηλα Γηθαηψκαηα 113

115 επηθέληξσζε ηε δξάζε ηεο ζηηο δηαθξίζεηο ζε βάξνο ησλ Σζηγγάλσλ (Fraser, 1998:292). Με ηελ επέθηαζε ηεο Έλσζεο πξνο ηα αλαηνιηθά, ε δηαρείξηζε ησλ Ρνκά απνηέιεζε θεληξηθφ άμνλα ηεο επξσπατθήο πνιηηηθήο, θαζψο εθεί ν αξηζκφο ηνπο ήηαλ κεγάινο (Vermeersch,2012:1196). Έηζη δεηήζεθε απφ ηα ππνςήθηα κέιε λα ιάβνπλ κέηξα γηα ηελ πξνψζεζε ηεο εηξήλεο κεηαμχ ησλ εζλψλ, ηνπ ζεβαζκνχ ησλ κεηνλνηήησλ θαη ηεο θαηαπνιέκεζεο ησλ δηαθξίζεσλ ζε βάξνο ηνπο (Vermeersch,2012:1196). Σν 1989 πηνζεηήζεθε ςήθηζκα πνπ αθνξνχζε ζηελ αλαζεψξεζε ησλ πξαθηηθψλ εθπαίδεπζεο ησλ ηζηγγαλνπαίδσλ θαη ζηελ θαηαπνιέκεζε ηoπ κεγάινπ πνζνζηνχ ζρνιηθήο δηαξξνήο (Fraser, 1998: ). Σν ςήθηζκα απηφ θαη ε γεληθφηεξε κεηαξξπζκηζηηθή πξνζπάζεηα πνπ ζεκεηψζεθε ζηελ εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή, απνθηνχλ ηδηαίηεξε δπλακηθή ζε ζπλδπαζκφ κε ην ππνγεγξακκέλν απφ 34 θπβεξλήζεηο έγγξαθν, γηα ηελ επηβεβαίσζε ησλ δηθαησκάησλ ησλ εζληθψλ κεηνλνηήησλ, ην 1990 (Fraser, 1998:293). ην επίθεληξν ηεο επξσπατθήο πνιηηηθήο εληάζζνληαη πιένλ ζηξαηεγηθέο εθζπγρξνληζκνχ, αζθάιεηαο θαη επεκεξίαο, ειέγρνπ ηνπ πιεζπζκνχ, πξνζηαζίαο ησλ κεηνλνηήησλ θαη πξνάζπηζεο ησλ δηθαησκάησλ ηνπ αλζξψπνπ (Σξνπκπέηα, 2008α:35). Οη ζηφρνη απηνί ζπλδένληαη άκεζα κε ηελ επηηαγή γηα βειηίσζε ησλ ζπλζεθψλ δηαβίσζεο ησλ Ρνκά, ηνπνζεηψληαο ηνπο θαη πάιη ζην πξνζθήλην ηεο επηζηεκνληθήο έξεπλαο. ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ ʼ90 δηεζλείο θπβεξλεηηθέο νξγαλψζεηο θαη Δπξσπατθνί Θεζκνί αληαπνθξίζεθαλ ζην θάιεζκα Μ.Κ.Ο. γηα ράξαμε ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθήο, ζρεηηθήο κε ηελ θαηαπνιέκεζε ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ησλ Ρνκά, νη νπνίνη δελ είραλ θάπνην δηθφ ηνπο εζληθφ θξάηνο γηα λα ππεξαζπηζηεί ηα δηθαηψκαηά ηνπο (Vermeersch,2012: ). Σα Δπίζεκα Θεζκηθά ξγαλα ηεο Δ.Δ. έδσζαλ ην ζηίγκα ηνπο ζηε δηαδηθαζία απηή πξνο ην ηέινο ηεο δεθαεηίαο 114

116 ηνπ ʼ90 θαη ζηηο αξρέο ηνπ 2000 θαη ε εκπινθή ηνπο έδεημε ηελ επηζπκία επαλαπξνζδηνξηζκνχ ησλ δεηεκάησλ, πνπ αθνξνχλ ζηελ ηαπηφηεηα ησλ Ρνκά θαη ησλ αλαγθψλ ηνπο, κέζα ζε λέα πνιηηηθά-ηδενινγηθά πιαίζηα δξάζεο (Vermeersch,2012:1196). Πιένλ νη Ρνκά απνηεινχλ ηελ πνιππιεζέζηεξε θαη πην πεξηζσξηνπνηεκέλε εζλνηηθή κεηνλφηεηα, πνπ δηακέλεη ζηα δηάθνξα θξάηε ηεο Έλσζεο θαη θπξίσο ζηελ Κεληξηθή θαη Ννηηναλαηνιηθή Δπξψπε (Csepeli & Simon, 2004:129 Battaglia & Lebedinski, 2015:62). Οη Ρνκά πνπ αξηζκνχλ γχξσ ζηα εθαηνκκχξηα ζε φιε ηελ Δπξψπε (European Commission, 2016b), εμαθνινπζνχλ ινηπφλ λα κε ραίξνπλ ηζφηηκεο αληηκεηψπηζεο κε ηνπο ππφινηπνπο πνιίηεο θαη λα ζηεξνχληαη βαζηθψλ αλζξψπηλσλ δηθαησκάησλ, φπσο ε εξγαζία θαη ε εθπαίδεπζε (Γξαγψλα, 2014:116). Σν ζχζηεκα αληζνηήησλ πνπ ζπκβάιιεη ζηε ζηέξεζε ηνπ θνηλσληθνχ δηθαηψκαηνο ηεο εθπαίδεπζεο, νξηνζεηεί ηελ έλλνηα ηνπ εθπαηδεπηηθνχ απνθιεηζκνχ (Σζηξψλεο, 2003:135). Ο εθπαηδεπηηθφο απνθιεηζκφο επεθηείλεηαη ζε φιν ην θάζκα ηεο θνηλσληθήο δσήο, εθφζνλ ε αλαπαξαγσγή ρακεινχ κνξθσηηθνχ επηπέδνπ θαη αλαιθαβεηηζκνχ, κπνξνχλ λα νδεγήζνπλ ζηελ πεξηνξηζκέλε πξφζβαζε ή ζηελ νινθιεξσηηθή απνκφλσζε ησλ καζεηψλ απηψλ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο, ηα δεκφζηα αγαζά θαη ηνπο κεραληζκνχο δηακφξθσζεο ηνπ θνηλσληθνχ γίγλεζζαη (Σζηξψλεο, 2003:135). Ο θνηλσληθφο ηνπο απνθιεηζκφο πθίζηαηαη, εμαηηίαο ησλ πξνθαηαιήςεσλ πνπ έρνπλ επηθξαηήζεη ελαληίνλ ηνπο θαη ηεο θνηλσληθήο απφζηαζεο πνπ δεκηνπξγείηαη, αλάκεζα ζηελ θπξίαξρε θαη ζηηο δηαθνξεηηθέο εζλνηηθέο θαη ζξεζθεπηηθέο νκάδεο κεηνλνηήησλ (Csepeli & Simon, 2004:133). Δπηπιένλ, ε ζπλερήο δεκνγξαθηθή ηνπο αχμεζε, ζπρλά αληηκεησπίδεηαη σο απεηιή γηα ηελ εμέιημε θαη ηελ πνηφηεηα δσήο ηεο θπξίαξρεο νκάδαο (Csepeli & Simon, 2004:132). Τπφ 115

117 απηέο ηηο ζπλζήθεο, ν θνηλσληθφο θαη νηθνλνκηθφο απνθιεηζκφο ηνπο αληηκεησπίδεηαη σο βαζηθφ πξφβιεκα, ην νπνίν δελ κπνξεί πιένλ λα πεξηνξηζηεί ζηα αλαηνιηθά ζχλνξα θαη ρξήδεη άκεζεο πνιηηηθήο αληηκεηψπηζεο (Vermeersch,2012:1196). Έηζη, έρεη αλαπηπρζεί θαη κηα κνξθή επξσπατθήο πνιηηηθήο «πίεζεο» πξνο ηηο θπβεξλήζεηο ησλ παιαηφηεξσλ κειψλ, ψζηε λα ραξαρζνχλ εζληθέο πνιηηηθέο γηα ηνπο δηθνχο ηνπο απηφρζνλεο Ρνκά πνιίηεο (Vermeersch,2012:1196). Έλλνηεο φπσο απηέο ησλ δηεζλνηηθψλ ζρέζεσλ, ηεο πξνζηαζίαο ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ, ηεο πξνψζεζεο ηεο εηεξφηεηαο, ηεο θαηαπνιέκεζεο ησλ δηαθξίζεσλ θαη ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ, απνθηνχλ ζπγθεθξηκέλεο δηαζηάζεηο, κε εηδηθή αλαθνξά ζηνπο Ρνκά, φπσο απηνί εηεξνπξνζδηνξίδνληαη ζηα δηάθνξα θξάηε - κέιε (Vermeersch,2012:1196). Απηή ε εζηίαζε ζηνπο Ρνκά, ε θαηάδεημε ηεο θαηάζηαζήο ηνπο, σο πξσηεχνλ δήηεκα γηα ηελ Δ.Δ. θαη ηα κέηξα πνπ ιακβάλνληαη ππέξ ηνπο ζε εζληθφ επίπεδν, κπνξεί λα ηνπο βνεζνχλ, φκσο παξάιιεια έρνπλ αλνίμεη έλα εζληθηζηηθφ κέησπν ελαληίνλ ηνπο, πξνθεηκέλνπ λα κε ιακβάλνληαη λέα κέηξα ελίζρπζήο ηνπο (Vermeersch,2012:1197). Έηζη, νη Ρνκά έρνπλ βξεζεί ζηε δχλε ελφο λένπ πνγθξφκ πνπ ππνζηεξίδεηαη απφ αθξαίεο πνιηηηθέο θσλέο (Γξαγψλα, 2014: ). Βαζίδεηαη ζηε ξεπζηφηεηα, ηηο πνιιαπιέο αλαθαηαηάμεηο θαη δηαθπβεχζεηο ηεο ζχγρξνλεο επνρήο πνπ δεκηνπξγνχλ ζχγρπζε, ζπγθξνπζηαθέο ηάζεηο θαη θνηλσληθφ θαηαθεξκαηηζκφ. Δπίζεο φκσο βαζίδεηαη ζε έλαλ πιαζηφ ξφκηθν ηδεφηππν πνπ έρεη εληππσζεί ζην θαληαζηαθφ ηεο θνηλσλίαο. Οη εζληθηζηηθέο απηέο θσλέο, επηθαινχληαη πσο γηα ηα πξνβιήκαηα ησλ Ρνκά νη κφλνη ππεχζπλνη είλαη νη ίδηνη, εμαηηίαο ηνπ ηξφπνπ δσήο πνπ πηνζεηνχλ θαη ηνπ πνιηηηζκνχ ηνπο (Vermeersch,2012:1197). Σνπο ραξαθηεξίδνπλ κάιηζηα σο ππαίηηνπο ηεο θαηάξξεπζεο ηεο θνηλσληθήο ζπλνρήο θαη ηεο απνδφκεζεο κηαο δήζελ νκνηνγελνχο ζπιινγηθήο 116

118 ηαπηφηεηαο (Γξαγψλα, 2014:116). Μέζα ζηε ζπγθεθξηκέλε νπηηθή, θπζηθά δε ρσξάλε παξάκεηξνη θνηλσληθήο θαη νηθνλνκηθήο αληζφηεηαο, νχηε θαη εηεξνγέλεηαο ησλ Ρνκά πιεζπζκψλ (Vermeersch,2012:1197). Δπεθηείλνληαο απηή ηελ θξηηηθή ζην πιαίζην εζληθήο θαη δηεζλνχο δξάζεο, ζα ιέγακε φηη εμαηηίαο απηήο ηεο ππαξθηήο εηεξνγέλεηαο, δελ κπνξεί λα ππνζηεξηρζεί ε εθαξκνγή κηαο «εηδηθήο», θνηλήο θαη θαηάιιειεο γηα ην ζχλνιν ησλ Ρνκά ζηξαηεγηθήο αληηκεηψπηζεο ησλ αλαγθψλ θαη ησλ πξνβιεκάησλ ηνπο (Vermeersch,2012:1205). Οη παξαηεξήζεηο απηέο δελ έρνπλ ζθνπφ ηελ απαμίσζε ηνπ έξγνπ ηεο Δ.Δ. γηα ηνπο Ρνκά. Παξά ηηο φπνηεο πξνβιεκαηηθέο, έρεη γίλεη ζεκαληηθή πξφνδνο θαη ε Έλσζε ιεηηνπξγεί εθεί φπνπ απνηπγράλνπλ νη κεκνλσκέλεο εζληθέο παξεκβάζεηο πξνζηαηεχνληαο ηα ζεκειεηψδε αλζξψπηλα δηθαηψκαηα φισλ ησλ πνιηηψλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ Ρνκά (Vermeersch,2012:1208). Δθεί αθξηβψο πξέπεη λα επηθεληξσζεί ε πνιηηηθή ηεο, ζηελ νπηηθή ησλ Ρνκά σο ηζφηηκσλ ζπκπνιηηψλ θαη ζηελ θαηαλφεζε ηνπ γεγνλφηνο φηη ηα κέηξα πνπ ιακβάλνληαη αθνξνχλ ηελ επεκεξία ηνπ ζπλφινπ ηεο θνηλσλίαο, φρη κφλν ησλ Ρνκά, σο κηα εηδηθήο νκάδαο πνπ ρξεηάδεηαη ηελ ππνζηήξημε ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο (Vermeersch,2012:1208). Δπηπιένλ, ε Δ.Δ. πξέπεη λα εζηηάζεη ηελ πξνζνρή ηεο ζηελ νπζηαζηηθή ζπλεξγαζία κε εζληθνχο θαη ηνπηθνχο θνξείο θαη ζηε ζπλεπή εθαξκνγή φισλ ησλ δξάζεσλ, γηα ηελ αληηκεηψπηζε ζηελ πξάμε ησλ Ρνκά σο ηζφηηκσλ πνιηηψλ (Vermeersch,2012:1209). Οη ζπζηάζεηο ηεο Δπξσπατθήο Δπηηξνπήο ην 2016 επηθεληξψλνληαη ζηελ πξνψζεζε ηεο ζπκκεηνρήο ησλ Ρνκά καζεηψλ ζηελ γεληθή δεκφζηα εθπαίδεπζε. Γηα ην ιφγν απηφ, φπσο θαη γηα ηελ επίηεπμε επξχηεξεο ελζσκάησζεο ησλ Ρνκά πξνσζνχληαη ζηξαηεγηθέο ζπλεξγαζίαο κεηαμχ ησλ θξαηψλ, αιιά θαη εληφο ησλ θξαηψλ κε δηαδηθαζίεο αλνηρηέο ζε θνξείο θαη ζε φινπο ηνπο πνιίηεο (European Commission, 2016a:6-7). 117

119 Ζ νηθνλνκηθή θξίζε θαη ηα πξφζθαηα θχκαηα πξνζθχγσλ απνηεινχλ κηα κεγάιε πξφθιεζε γηα ηα θξάηε - κέιε, ηα νπνία πξέπεη λα αληαπνθξηζνχλ ηφζν ζηηο αλάγθεο ησλ λενθεξκέλσλ, φζν θαη ζηηο αλάγθεο ησλ ήδε εγθαηεζηεκέλσλ ζηελ επηθξάηεηά ηνπο εππαζψλ νκάδσλ. Σα θξάηε ζα πξέπεη λα αληαπνθξηζνχλ κε κηα ηζνξξνπεκέλε εληαμηαθή πξνζέγγηζε ζε βάζε ηζνηηκίαο θαη ζην πεδίν απηφ ε ζπλεξγαζία θξίλεηαη απαξαίηεηε (European Commission, 2016a:8). Έξεπλα ηνπ Δπξνβαξφκεηξνπ (φπσο αλαθέξεηαη ζην: European Commission, 2016a:8), επηβεβαηψλεη φηη νη δηαθξίζεηο ζπλερίδνπλ λα είλαη παξνχζεο ζε φιεο ηηο εθθάλζεηο ηεο θνηλσληθήο δσήο ζηηο ρψξεο ηεο Δπξψπεο. Δίλαη πνιχ ζεκαληηθφ ε κάρε θαηά ησλ δηαθξίζεσλ λα δνζεί κέζσ ηεο εθπαίδεπζεο, ζε έλα επξχηεξν δηαπνιηηηζκηθφ πιαίζην δηαιφγνπ (European Commission, 2016a:8). Παξά ηηο φπνηεο πξνεγνχκελεο πξνζπάζεηεο έρνπλ γίλεη θαη παξά ηα φζα κέηξα έρνπλ ιεθζεί, δελ παξνπζηάζηεθε αμηνζεκείσηε πξφνδνο. Γηα ην ιφγν απηφ απαηηείηαη κηα πην ζπζηεκαηηθή, νιηζηηθή πξνζπάζεηα θαη πνιηηηθή βνχιεζε γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ ξαηζηζηηθψλ ζπκπεξηθνξψλ, ελάληηα ζηνπο Ρνκά θαη ηελ εμάιεηςε θαηλνκέλσλ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ηνπο (European Commission, 2016a:8). Σφζν ζηνλ ηνκέα ηεο εξγαζίαο φζν θαη ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηεο θαηνηθίαο νη πξαθηηθέο απνθιεηζκνχ ζπλερίδνπλ λα εθαξκφδνληαη (European Commission, 2016a:9). Ζ εθπαίδεπζε εμαθνινπζεί λα απνηειεί ηνκέα πξνηεξαηφηεηαο ησλ θξαηψλ-κειψλ, κε δηάθνξα εληαμηαθά κέηξα πνπ ιακβάλνπλ νη εζληθέο θπβεξλήζεηο, ζρεηηθά κε ηελ πξνζρνιηθή αγσγή, κε ηελ αληηκεηψπηζεο ηεο πξφσξεο εγθαηάιεηςεο ηνπ ζρνιείνπ, ηελ ζπκπεξηιεπηηθή εθπαίδεπζε θαη ηελ ελδπλάκσζε γηα φιεο ηηο επάισηεο νκάδεο πιεζπζκνχ. κσο, νη Ρνκά εμαθνινπζνχλ λα βξίζθνληαη ζηηο πξψηεο ζέζεηο ησλ αηφκσλ πνπ εγθαηαιείπνπλ πξφσξα ην ζρνιείν (European Commission, 2016a:10). 118

120 Ηδηαίηεξε έκθαζε δίλεηαη ζηελ πνηφηεηα ηεο πξνζρνιηθήο αγσγήο, θαζψο κπνξεί λα απνηειέζεη κία ζηέξεα βάζε πξφιεςεο ηεο ζρνιηθήο εγθαηάιεηςεο θαη βειηίσζεο ησλ εθπαηδεπηηθψλ απνηειεζκάησλ. Δμαηηίαο απηήο ηεο δπλακηθήο πξννπηηθήο, δηαηίζεληαη πεξηζζφηεξα θνλδχιηα γηα ηε ιεηηνπξγία παηδηθψλ ζηαζκψλ θαη πξνσζνχληαη λνκνζεηηθέο ξπζκίζεηο γηα ηε δηεχξπλζε ηεο ππνρξεσηηθήο πξνζρνιηθήο εθπαίδεπζεο (European Commission, 2016a:10). Αθφκε κεγαιχηεξε πξνζνρή ζα πξέπεη λα δνζεί ζε εθπαηδεπηηθέο πξαθηηθέο δεχηεξεο επθαηξίαο φισλ ησλ βαζκίδσλ γηα ελήιηθεο, αιιά θαη ζηελ εμάιεηςε ηνπ δηαρσξηζκνχ θαη ζηελ παξνρή πνηνηηθήο εθπαίδεπζεο ζε δεκφζηα ζρνιεία γηα φινπο (European Commission, 2016a:10). Οη Ρνκά εμαθνινπζνχλ λα έρνπλ πνιχ ρακειά πνζνζηά ζπκκεηνρήο ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ην γεγνλφο απηφ ζπλδέεηαη κε ην ρακειφ κνξθσηηθφ ηνπο επίπεδν, ηελ έιιεηςε δεμηνηήησλ θαη ηηο εθηεηακέλεο πξνθαηαιήςεηο εηο βάξνο ηνπο, γηα ην ιφγν απηφ ζα πξέπεη λα ιεθζνχλ δηάθνξα θαηλνηφκα κέηξα θαη νινθιεξσκέλεο ζηξαηεγηθέο εηζφδνπ ηνπο ζηελ αγνξά εξγαζίαο (European Commission, 2016a:11). Γηα ηνλ ηνκέα ηεο πγείαο, ν νπνίνο απνηειεί αθφκε κηα πξφθιεζε αλαθνξηθά κε ηνπο Ρνκά, ηα πεξηζζφηεξα θξάηε - κέιε αλέθεξαλ ηελ εθαξκνγή κέηξσλ γηα ηε δηεπθφιπλζε ηεο πξφζβαζεο ζηελ πγεηνλνκηθή πεξίζαιςε, αιιά θαη πξνιεπηηθά κέηξα πνπ αθνξνχλ θπξίσο ηνλ εκβνιηαζκφ ησλ παηδηψλ θαη ηελ επαηζζεηνπνίεζε ησλ νηθνγελεηψλ Ρνκά ζε δεηήκαηα πγείαο (European Commission, 2016a:12). ηνλ ηνκέα ηεο θαηνηθίαο ζα πξέπεη λα θαηαπνιεκεζνχλ νη απνκνλσηηθέο πξαθηηθέο απνθιεηζκνχ ησλ Ρνκά, γεγνλφο πνπ απαηηεί έλαλ καθξνπξφζεζκν θαη πνιπεπίπεδν ζρεδηαζκφ (European Commission, 2016a:12). 119

121 Α Ζ Αλαγλώξηζε ησλ Ρνκά σο Δζλνηηθή Μεηνλόηεηα θαη ε Μνπζνπικαληθή Μεηνλόηεηα ηεο Θξάθεο. Μέρξη πξφζθαηα δελ ήηαλ ζχλεζεο ην θαηλφκελν νη Ρνκά λα αλαγλσξίδνληαη σο κεηνλφηεηα άμηα ζεβαζκνχ θαη λα γίλνληαη απνδέθηεο θνηλσληθήο βνήζεηαο, ζχκθσλα κε ηνπο λφκνπο πεξί κεηνλνηήησλ (Ληεδνπά, 1999:167). Οη λφκνη εθαξκφδνληαλ ηχπνηο θαη κάιηζηα κε ηελ ηηκσξεηηθή παξάκεηξν ηεο κφληκεο θαηνηθίαο (Ληεδνπά, 1999:167). Έηζη, πνιιέο θνξέο νη Σζηγγάλνη θαηέθεπγαλ ζε παξαλνκίεο θαη ηερλάζκαηα, πξνθεηκέλνπ λα παξαθάκςνπλ ην αζθπθηηθφ πιαίζην, θπξίσο ζηνλ ηνκέα ηεο νηθνλνκίαο - εξγαζίαο (Ληεδνπά, 1999:172). Χο ηα ηέιε ηνπ 20νπ αηψλα επηθξαηεί κηα γεληθή απνξξηπηηθή ζπκπεξηθνξά πξνο ηνπο Ρνκά (Ληεδνπά, 1999:179). Μάιηζηα κέρξη θαη ηε δεθαεηία ηνπ ʼ90 πξαγκαηνπνηνχληαη πξνζρεδηαζκέλεο ζπιινγηθέο εγθιεκαηηθέο επηζέζεηο, θαηά ησλ Σζηγγάλσλ ζε δηάθνξεο πεξηνρέο (Ληεδνπά, 1999:180). Σηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο θαίλεηαη λα εκθαλίδεηαη κία λέα πξννπηηθή θαη κάιηζηα ζε κεξηθά θξάηε ππάξρνπλ πιένλ αθφκε θαη Σζηγγάλνη αληηπξφζσπνη ζηηο δεκφζηεο επηηξνπέο ή δεκφζηνη ππάιιεινη (αλ θαη ν αξηζκφο ηνπο είλαη ηδηαίηεξα κηθξφο) (Ληεδνπά, 1999:178). Γεληθά, αλαπηχζζεηαη έλαο πην θξηηηθφο ζθεπηηθηζκφο, ζρεηηθά κε ηηο κέρξη πξφηηλνο αθνκνησηηθέο πνιηηηθέο, πνπ θξίζεθαλ αλαπνηειεζκαηηθέο θαη επηδεηείηαη κηα πην δεκνθξαηηθή θαη νιηζηηθή πξνζέγγηζε. Απφ ηα ηέιε ηνπ 20νχ αηψλα παξαηεξείηαη θάπνηα αιιαγή ζηε λννηξνπία ησλ επίζεκσλ ζεζκψλ, θπξίσο ζε ηνπηθφ επίπεδν, ρσξίο βέβαηα απηφ λα ζεκαίλεη φηη ππήξμε πξνζαξκνγή ζηηο επηζπκίεο θαη ζηηο αλάγθεο ησλ ηζηγγάληθσλ πιεζπζκψλ, φπσο ηηο νξίδνπλ νη ίδηνη (Ληεδνπά, 1999:186). Ζ ζηξνθή πνπ παξαηεξείηαη ζηε ζηάζε ησλ δηαθφξσλ θξαηηθψλ θνξέσλ, 120

122 αληηθαηνπηξίδεη ηελ αιιαγή ηεο ζχγρξνλεο πνιηηηθήο πξνο Ρνκά θαη άιιεο έηεξεο νκάδεο. Σν 1995 ζεζπίδεηαη ε χκβαζε - Πιαίζην γηα ηελ Πξνζηαζία ησλ Δζληθψλ Μεηνλνηήησλ, ζχκθσλα κε ηελ νπνία ηα θξάηε - κέιε ζα πξέπεη λα πξνάγνπλ ηελ αλεθηηθφηεηα θαη ην δηαπνιηηηζκηθφ δηάινγν θαη λα ιακβάλνπλ απνηειεζκαηηθά κέηξα γηα ηελ πξνψζεζε ηνπ αιιεινζεβαζκνχ, ηεο αιιεινθαηαλφεζεο θαη ηεο ζπλεξγαζίαο κεηαμχ φισλ ησλ θαηνίθσλ ηεο επηθξάηεηάο ηνπο, αλεμαξηήησο ηεο εζληθήο, πνιηηηζκηθήο, γισζζηθήο ή ζξεζθεπηηθήο ηαπηφηεηάο ηνπο, θπξίσο ζηνπο ηνκείο ηεο εθπαίδεπζεο, ηνπ πνιηηηζκνχ θαη ησλ κέζσλ καδηθήο ελεκέξσζεο (Council of Europe, 1995:4, art.6). Δπηπιένλ, ηα θξάηε - κέιε δεζκεχνληαη, εθφζνλ ρξεηάδεηαη, λα ιακβάλνπλ κέηξα γηα ηελ πξνψζεζε ηνπ πνιηηηζκνχ, ηεο ηζηνξίαο, ηεο γιψζζαο θαη ηεο ζξεζθείαο, ηφζν ησλ εζληθψλ κεηνλνηήησλ φζν θαη ηεο πιεηνλφηεηαο (Council of Europe, 1995:5, art.12). Αθφκε δεζκεχνληαη λα πξνζθέξνπλ θαηάξηηζε ζηνπο εθπαηδεπηηθνχο θαη πξφζβαζε ζε εγρεηξίδηα, ψζηε λα δηεπθνιπλζνχλ νη ζρέζεηο κεηαμχ εθπαηδεπηηθψλ ηεο πιεηνλφηεηαο θαη κεηνλνηηθψλ καζεηψλ θαη λα πξνάγνπλ ηελ ηζφηεηα επθαηξηψλ ζηελ εθπαίδεπζε γηα ηνπο κεηνλνηηθνχο καζεηέο (Council of Europe, 1995:5, art.12). Πξνρσξψληαο ζε κία πξνζπάζεηα ελλνηνινγηθήο πξνζέγγηζεο ηνπ φξνπ κεηνλφηεηα, ην απνηέιεζκα είλαη έλα θιίκα ζχγρπζεο γχξσ απφ ηελ έλλνηα απηή. Γελ ππάξρεη έλαο θνηλά απνδεθηφο απφ φινπο φξνο, αιιά ηα θξάηε ζέηνπλ ηα ζηνηρεία-παξακέηξνπο νξηζκνχ ηεο κεηνλφηεηαο, ζχκθσλα κε ην εθάζηνηε πιαίζην ηνπνζέηεζεο θαη ρξήζεο ηεο (Benedek, 2012:434). Δπνκέλσο, νη νξίδνπζεο ηεο εθάζηνηε κεηνλνηηθήο ηαπηφηεηαο ηαπηίδνληαη κε: ην θνηλσληθφ-ηζηνξηθφ-πνιηηηθφ πιαίζην θαη ηελ θπξίαξρε πνιηηηθή θνπιηνχξα θαη αμηνινγνχλ ηελ εθάζηνηε εηεξφηεηα σο κεηνλνηηθή ή κε (Υξηζηφπνπινο, 2009:90-91). Άξα, ε έλλνηα ηεο 121

123 κεηνλφηεηαο αληηζηνηρεί νπζηαζηηθά ζε έλα ζχζηεκα ζπγθεθξηκέλεο αμηνιφγεζεο ησλ δηαθνξψλ θαη φρη ζηελ ίδηα ηε θχζε ησλ δηαθνξψλ (Κάηζηθαο & Πνιίηνπ, 1999:26). πλήζεο ζε κεηνλνηηθέο θαηαζηάζεηο είλαη ε χπαξμε κηαο κε θπξίαξρεο νκάδαο, κε ζπγθεθξηκέλε ζπιινγηθή ηαπηφηεηα δηαθνξεηηθή απφ απηή ηεο πιεηνλφηεηαο, πνπ δνκείηαη κε βάζε θνηλά ραξαθηεξηζηηθά (εζληθά, εζλνηηθά, ζξεζθεπηηθά, γισζζηθά) ηα νπνία ηα κέιε ηεο νκάδαο επηζπκνχλ λα δηαηεξήζνπλ (Benedek, 2012:435). Οη κεηνλφηεηεο δηαρσξίδνληαη απφ ηνλ ππφινηπν πιεζπζκφ είηε κε επίζεκα ζεζκηθά φξηα είηε κε αλεπίζεκεο ηαμηλνκήζεηο, πνπ γίλνληαη ζηε ζπλείδεζε ησλ κειψλ ηεο εθάζηνηε θνηλσλίαο, απηνπξνζδηνξηζηηθά θαη εηεξνπξνζδηνξηζηηθά (Γθφηνβνο, 2002: ). ηελ πξψηε πεξίπησζε, νη κεηνλφηεηεο, ζε έλα πιαίζην δηαπξαγκάηεπζεο κε επίζεκνπο ζεζκνχο, θαηνρπξψλνπλ θάπνηα εηδηθή κνξθή ηαπηφηεηαο, πνπ ηνπο εμαζθαιίδεη κηα ηδηαίηεξε θξαηηθή κεηαρείξηζε, σο κεηνλφηεηα (Γθφηνβνο, 2002: 107). Σα δηθαηψκαηα ησλ κεηνλνηήησλ είλαη πξφζζεηα αλζξψπηλα δηθαηψκαηα, πνπ ζεζκνζεηήζεθαλ κε ζθνπφ ηε δηαθχιαμε ηνπ δηθαηψκαηνο ησλ κεηνλνηήησλ λα δηαηεξνχλ ηηο έηεξεο, ζε ζρέζε κε ηηο θνηλσληθά θπξίαξρεο, ππαγσγέο ηεο ηαπηφηεηά ηνπο, θαη ηαπηφρξνλα ηελ πξνζηαζία ηνπο απφ δηαθξίζεηο ιφγσ ησλ ππαγσγψλ απηψλ θαη ηεο δηαθνξεηηθήο ζπιινγηθφηεηάο ηνπο (Benedek, 2012:435). ηελ πεξίπησζε ησλ Ρνκά θαη ηεο ξφκηθεο ηαπηφηεηαο, ε αλαγσγή ζε εζλνηηθή κεηνλφηεηα ζηε ζπλείδεζε ηεο θνηλσλίαο, νθείιεηαη ζηε ζηεξενηππηθή πξφζιεςε θάπνησλ θνηλσληθψλ-γισζζηθψλ-πνιηηηζκηθψλ -νηθνλνκηθψλ ηδηαηηεξνηήησλ, σο ηεθκεξίσλ εζλνηηθά δηαθνξνπνηεκέλεο ππφζηαζεο (Γθφηνβνο, 2002:157). Έηζη, θνηλσληθν-νηθνλνκηθνί παξάγνληεο πνπ πεξηζσξηνπνηνχλ κηα ζπγθεθξηκέλε πιεζπζκηαθή νκάδα, εξκελεχνληαη σο πνιηηηζκηθά ραξαθηεξηζηηθά θαη επηθέξνπλ 122

124 ζπγθεθξηκέλεο, κε εζεινχζηεο ζπκπεξηθνξέο δηαρσξηζκνχ ηεο νκάδαο απηήο, απφ ην θχξην εζλνηηθφ ζψκα (Γθφηνβνο, 2002:157). Ζ θαηαζθεπή ηεο κεηνλνηηθήο ξφκηθεο ηαπηφηεηαο ζηελ Διιάδα έρεη ηφζν ζεζκηθή (εληαγκέλε ζηε Μνπζνπικαληθή Μεηνλφηεηα) φζν θαη κε ζεζκηθή δηάζηαζε, αλάινγα κε ην πνηνο επηρεηξεί ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο νκάδαο (Γθφηνβνο, 2002:105). Δίλαη ινηπφλ κηα ηαπηφηεηα ζε ζπλερή θίλεζε θαη «ππό δηαπξαγκάηεπζε» (Γθφηνβνο, 2002:105). Βέβαηα, νκάδεο φπσο νη Ρνκά κπνξνχλ κελ λα πιεζηάζνπλ ηνλ εζληθφ θινηφ, δελ κπνξνχλ δε λα εηζρσξήζνπλ εληφο ηνπ θαη λα ζεσξεζνχλ εληαίν ζψκα, «γλήζηνη Έιιελεο». Πάληα ζεσξνχληαη θάηη αλνίθεην θαη αηαίξηαζην, αθνχ δελ κπνξνχλ λα ελνπνηεζνχλ κε ηνπο «θαζαξνχο» Έιιελεο ζην επίπεδν ηεο θαηαγσγήο, ηεο ηζηνξίαο, ηεο γιψζζαο, ηνπ πνιηηηζκνχ (Γθφηνβνο, 2002:123). Οη Ρνκά ηεο Θξάθεο εληάζζνληαη ζηε ζπληξηπηηθή ηνπο πιεηνςεθία ζηε Μνπζνπικαληθή Μεηνλφηεηα, φπσο απηή πξνέθπςε ζεζκηθά απφ ηε πλζήθε ηεο Λσδάλεο. Χζηφζν, ε έζησ κηθξή παξνπζία ρξηζηηαλψλ Ρνκά ζηε Θξάθε, εληζρχεη αθφκε πεξηζζφηεξν ηελ εηεξνγέλεηά ηνπο (Σξνπκπέηα, 2008β:106).Δίλαη εμαηξεηηθά δχζθνιν λα νξηνζεηήζεη θαλείο κε ζαθή ραξαθηεξηζηηθά ην ζχλνιν ηεο ζπγθεθξηκέλεο κεηνλφηεηαο (Αζθνχλε, 2006:32). Ζ αληηκεηψπηζε ηνπ δεηήκαηνο ηεο Μνπζνπικαληθήο Μεηνλφηεηαο ρξήδεη ηδηαίηεξα ιεπηψλ ρεηξηζκψλ, θαζψο επεξεάδεη ηελ εμσηεξηθή πνιηηηθή ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο θαη ηηο ζρέζεηο ηνπ κε ηελ Σνπξθία. Ζ δφκεζε κηαο δπλακηθήο ακθηζβήηεζεο ηεο θαζαξά ζξεζθεπηηθήο θχζεο ηεο ηαπηφηεηαο ηεο Μεηνλφηεηαο θαη ε πξνζζήθε κηαο εζληθήο πξννπηηθήο, έρνπλ δεκηνπξγήζεη έλα αξλεηηθά θνξηηζκέλν ζπγθξνπζηαθφ πνιηηηθφ πεδίν (Αζθνχλε, 2006:33). Μάιηζηα εληφο ηνπ πεδίνπ απηνχ θαη ζην φλνκα ηεο πξνζηαζίαο ηεο απηνλνκίαο ηεο Μεηνλφηεηαο, γίλνληαη θξαηηθέο παξεκβάζεηο (ηφζν απφ ηελ Σνπξθία 123

125 φζν θαη απφ ηελ Διιάδα) πνπ ζηεξνχλ ζεκειηψδε δηθαηψκαηα ησλ κειψλ ηεο κεηνλφηεηαο (Κηηζηάθηο, 2009:83). Δίλαη γεγνλφο, φηη ε Μνπζνπικαληθή Μεηνλφηεηα δελ είλαη εζληθά νκνηνγελήο, θαζψο εθηφο απφ ηνπο Σνπξθνγελείο, απνηειείηαη επίζεο απφ ηνπο Πνκάθνπο θαη ηνπο Ρνκά, κε αθφκε πεξηζζφηεξεο εζσηεξηθέο δηαθνξνπνηήζεηο ζε ππννκάδεο (Αζθνχλε, 2006:34). κσο ζα πξέπεη επίζεο λα επηζεκαλζεί κηα κεηαηφπηζε ησλ δχν κε ηνπξθφθσλσλ νκάδσλ πξνο ηελ ηνπξθηθή γιψζζα, κε φ,ηη απηή κπνξεί λα ζπλεπάγεηαη. πγθεθξηκέλα, αλαθνξηθά κε ηνπο Ρνκά ηεο Θξάθεο, πνιινί είλαη απηνί πνπ ρξεζηκνπνηνχλ πιένλ ηελ ηνπξθηθή ζηε ζέζε ηεο κεηξηθήο ηνπο γιψζζαο (Αζθνχλε, 2006:35). Β. ΠΔΓΗΟ ΔΡΔΤΝΑ Β.1. Γποζεπό: Ο Σόπορ και οι Άνθπυποι Β.1.1. Υσξνηαμηθά ηνηρεία θαη Πιεζπζκόο. Σν Γξνζεξφ είλαη έλαο νηθηζκφο Ρνκά, ζηα φξηα ηεο πφιεο ηεο Ξάλζεο. Απέρεη απφ ην θέληξν ηεο Ξάλζεο πεξίπνπ 2,5 ρηιηφκεηξα θαη δε δηαζέηεη δεκφζηα ζπγθνηλσλία γηα ηε ζχλδεζή ηνπ κε ηελ πφιε. ε πξνθνξηθέο καξηπξίεο θαηνίθσλ ηνπ νηθηζκνχ, επηζεκάλζεθε πσο παιαηφηεξα ππήξρε ζπγθνηλσλία, φκσο γξήγνξα δηαθφπεθε εμαηηίαο ησλ επεηζνδίσλ θαη ησλ θαηαζηξνθψλ πνπ πξνθαινχζαλ θάπνηνη θάηνηθνη ζηα ιεσθνξεία. Δίλαη έλαο κφληκνο νηθηζκφο, παξά ηαχηα παξαηεξνχληαη αμηνζεκείσηεο κεηαβνιέο ηνπ αξηζκνχ ησλ θαηνίθσλ ηνπ, θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ έηνπο. Απηφ νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη πνιινί Γξνζεξίηεο αζρνινχληαη κε επνρηθέο εξγαζίεο θαη κεηαθηλνχληαη, θπξίσο απφ ηελ Άλνημε κέρξη θαη 124

126 ην Φζηλφπσξν, ζε άιιεο πεξηνρέο. Οη ζπλερείο κεηαθηλήζεηο θαη νη εηζδνρέο λέσλ νηθνγελεηψλ (ζχκθσλα κε ηηο καξηπξίεο ησλ ίδησλ ησλ θαηνίθσλ) δπζθνιεχνπλ ηνλ πξνζδηνξηζκφ αθξηβψλ επίζεκσλ ζηνηρείσλ, αλαθνξηθά κε ηνλ πιεζπζκφ ηνπ νηθηζκνχ. Δπηπιένλ, έλαο αθφκε παξάγνληαο πνπ δπζρεξαίλεη ηελ θαηακέηξεζε, είλαη ην γεγνλφο φηη αξθεηνί θάηνηθνη δελ είλαη εγγεγξακκέλνη ζηα δεκνηνιφγηα θαη δελ εγγξάθνπλ νχηε ηα παηδηά ηνπο, κέρξη ηελ ελειηθίσζή ηνπο (Αδακαληίδνπ & Υαδάπε, 2011:36). ε αλεπίζεκεο ζπδεηήζεηο κε ππαιιήινπο ηνπ Σκήκαηνο Γεκνηνινγίνπ ηνπ Γήκνπ Ξάλζεο, επηζεκάλζεθε φηη ν αξηζκφο ησλ Γξνζεξηηψλ εθηηκάηαη γχξσ ζηηο 3500 ρηιηάδεο, κε κεγάιεο πεξηνδηθέο δηαθπκάλζεηο. Παξφκνηεο εθηηκήζεηο έγηλαλ θαη απφ θαηνίθνπο ηνπ νηθηζκνχ. χκθσλα κε πην επίζεκα ζηνηρεία, πνπ ζπιιέρηεθαλ απφ ηε Γηεχζπλζε Σερληθήο Τπεξεζίαο ηνπ Γήκνπ Ξάλζεο, ηε ΓΔΤΑΞ θαη ηε ΓΔΖ, ππνινγίδεηαη φηη ν πιεζπζκφο ηνπ Γξνζεξνχ αληηζηνηρεί ζε πεξίπνπ άηνκα (Αδακαληίδνπ & Υαδάπε, 2011:36). Σν Γξνζεξφ είλαη έλαο ζρεηηθά λένο νηθηζκφο Ρνκά, ε θαηνίθεζε ηνπ νπνίνπ μεθίλεζε γχξσ ζηε δεθαεηία ηνπ ʼ30, ζχκθσλα κε καξηπξίεο θάπνησλ θαηνίθσλ ή γχξσ ζην ʼ50 ζχκθσλα κε άιινπο. Ο Εεγθίλεο (1994:54) ζεκεηψλεη φηη ν νηθηζκφο ηνπ Γξνζεξνχ πξσηνθαηνηθήζεθε θάπνπ κεηαμχ ησλ δεθαεηηψλ ʼ20-ʼ30, απφ Σζηγγάλνπο ηνπ Δχιαινπ, ηεο Κνκνηελήο, ηνπ Γηδπκφηεηρνπ θαη πηζαλφλ ηεο Φηιηππνχπνιεο. πσο πξνέθπςε απφ ζηνηρεία ησλ ζπλεληεχμεσλ θαη άηππεο ζπδεηήζεηο κε θαηνίθνπο, απηνί εγθαηαζηάζεθαλ εθεί, δηφηη ν δήκνο Ξάλζεο παξαρψξεζε καδηθά, νηθφπεδά ζηελ πεξηνρή, πξνο εγθαηάζηαζε. Σα πνιενδνκηθά «δεηήκαηα» ηνπ νηθηζκνχ, κέρξη θαη ζήκεξα δελ έρνπλ πιήξσο επηιπζεί. Έηζη, ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο, ε «αθίλεηε πεξηνπζία» ησλ Γξνζεξηηψλ θξίλεηαη πνιενδνκηθά παξάλνκε. Ο νηθηζκφο, ηνπνζεηεκέλνο ζηα φξηα ηεο πφιεο, δηαρσξίδεηαη «επηκειψο» απφ απηή. 125

127 Δηθ. 1: Γνξπθνξηθφο ράξηεο ηνπ Γξνζεξνχ θαη πεξηνρψλ ηεο Ξάλζεο Μία πξνζεθηηθή καηηά ζην ράξηε, απνθαιχπηεη ηνλ νηθηζηηθφ απνθιεηζκφ ησλ Ρνκά, κε ηέζζεξα «ζχλνξα»: ηνλ πνηακφ Κφζπλζν, ηηο ζηδεξνδξνκηθέο γξακκέο, ην θνηκεηήξην ηεο Ξάλζεο θαη ην βηνκεραληθφ ζπγθξφηεκα ηεο εηαηξείαο Σέθησλ. ηε βφξεηα πιεπξά ηεο πεξηνρήο αλάκεζα ζην Γξνζεξφ θαη ζηελ ζηδεξνδξνκηθέο γξακκέο, εθηείλεηαη άιιε κηα ππνβαζκηζκέλε γεηηνληά (Gashane), θπξίσο θησρφηεξσλ Μνπζνπικάλσλ αιιά θαη Ρνκά, πνιινί εθ ησλ νπνίσλ θακία επαθή δε ζέινπλ λα έρνπλ κε ηνπο Γξνζεξίηεο. Πξηλ κεξηθά ρξφληα ιεηηνπξγνχζαλ θνληά ζηελ πεξηνρή απηή θαη κηθξέο ζπληερλίεο, νη νπνίεο έθιεηζαλ ιφγσ θξίζεο ή επηζέζεσλ θαη ιεζηεηψλ. Έηζη έρνπλ κείλεη κφλν ηα εγθαηαιεηκκέλα θηήξηα. Γειαδή ην Γξνζεξφ δελ είλαη ν κνλαδηθφο νηθηζκφο Ρνκά ζηελ Ξάλζε. Δίλαη φκσο ν κεγαιχηεξνο θαη ν πην πεξηζσξηνπνηεκέλνο. Δληφο ηεο πφιεο, ππάξρεη έλαο αθφκε κηθξφο νηθηζκφο-γεηηνληά (Purnalik), ν νπνίνο θαηνηθείηαη θαη απφ πνιίηεο ηεο πιεηνλφηεηαο. Β.1.2. Ζ Κνηλσληθνπνιηηηζκηθή Σαπηόηεηα ησλ Γξνζεξηηώλ. Οηθηζηηθφο δηαρσξηζκφο δελ παξαηεξείηαη κφλν «εμσηεξηθά», αιιά επεθηείλεηαη θαη ζην εζσηεξηθφ ηνπ νηθηζκνχ. πσο αλαθέξνπλ 126

128 νξηζκέλνη θάηνηθνη, ν νηθηζκφο ρσξίδεηαη ζε δηάθνξεο ππν πεξηνρέο, πνπ νξίδνπλ ην ρψξν ηεο θάζε «ξάηζαο». Ο Εεγθίλεο, (1994:54-55) θαη ε Σξνπκπέηα (2001:167) αλαθέξνληαη δηεμνδηθφηεξα ζηα δεηήκαηα ηεο εζσηεξηθήο δηαθνξνπνίεζεο θαη ησλ θαηξηψλ ηνπ Γξνζεξνχ, ησλ νλνκαζηψλ θαη ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπο, σζηφζν κηα ηέηνηα εκβάζπλζε δελ θξίζεθε απαξαίηεηε, ζην πιαίζην ηεο ζπγθεθξηκέλεο έξεπλαο. εκαληηθφ είλαη λα επηζεκαλζεί, φηη ε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ Γξνζεξηηψλ είλαη Μνπζνπικάλνη θαη γλσξίδνπλ ηελ ηνπξθηθή γιψζζα, ζε επίπεδν κεηξηθήο γιψζζαο. Τπάξρνπλ ειάρηζηεο νηθνγέλεηεο Υξηζηηαλψλ, ελψ ζε θάπνηεο πεξηπηψζεηο κηθηψλ γάκσλ, νη νηθνγέλεηεο παξνπζηάδνπλ κηθηή ζξεζθεπηηθή ηαπηφηεηα. Αξθεηνί, ελψ γλσξίδνπλ ηε ξνκαλέο, δε ηε κηινχλ θαη δειψλνπλ πσο είλαη ηνπξθνγελείο. Κάπνηνη άιινη αληηζέησο, (ζεκαληηθά ιηγφηεξνη, ζχκθσλα κε ηα επξήκαηα ηεο παξνχζεο έξεπλαο), έρνπλ ρακειφ επίπεδν γισζζηθήο επάξθεηαο ζηελ ηνπξθηθή θαη κηινχλ κφλν ηε ξνκαλέο, δειψλνληαο πσο είλαη Σζηγγάλνη. Πνιινί ζεσξνχλ ζνβαξφ πξφβιεκα γηα ηνλ νηθηζκφ ηνπο, ηνπο θαηνίθνπο ηνπ «Κάησ Μαραιά» (νη ιφγνη ζα αλαιπζνχλ ζηελ ελφηεηα ησλ επξεκάησλ). Δπίζεο, αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη θάπνηνη δε δέρνληαη ηνλ εηεξνπξνζδηνξηζκφ Ρνκά. Οξηζκέλνη απφ απηνχο, ζεσξνχλ πσο Ρνκά είλαη νη Ρνπκάλνη. Άιινη, πηζηεχνπλ πσο ην φλνκα Ρνκά, αληηζηνηρεί ζηνπο ρξηζηηαλνχο - Έιιελεο Σζηγγάλνπο (απφ ην ηνχξθηθν Rum, πνπ ζεκαίλεη Έιιελαο). Σέινο, θάπνηνη δίλνπλ ζηελ νλνκαζία Ρνκά ππνηηκεηηθή έλλνηα θαη αλαθέξνπλ σο Ρνκά, ηνπο θαηνίθνπο ηνπ «Κάησ Μαραιά» ηνπ νηθηζκνχ, πνπ είλαη θησρφηεξνη θαη δξνπλ πην παξαβαηηθά, (ηνλίδνληαο φηη δελ ηνπο «αλαγλσξίδνπλ» σο «δηθνχο ηνπο»). Έλα ζεκαληηθφ πνζνζηφ Γξνζεξηηψλ απηνπξνζδηνξίδνληαη είηε σο Μνπζνπικάλνη, είηε σο Σνχξθνη/ηνπξθνγελείο θαη ιηγφηεξν σο Σζηγγάλνη. 127

129 Β.1.3. πλζήθεο Γηαβίσζεο. Αλαθνξηθά κε ηηο ζπλζήθεο δηαβίσζεο θαη ηελ θνηλσληθήνηθνλνκηθή θαηάζηαζε ησλ Γξνζεξηηψλ, παξαηεξείηαη επίζεο ζεκαληηθφο βαζκφο αλνκνηνγέλεηαο. ην Γξνζεξφ ππάξρνπλ «θαιέο» θαη θαζαξέο πεξηνρέο, φπνπ δνπλ νη εππνξφηεξνη, ζε φκνξθα θαη πεξηπνηεκέλα ζπίηηα. Χζηφζν, ππάξρνπλ θαη «θαθφθεκεο», βξψκηθεο πεξηνρέο, φπνπ δνπλ νη θησρφηεξεο νηθνγέλεηεο, ζε ζπίηηα πνπ δελ πιεξνχλ ηνπο βαζηθνχο θαλφλεο πγηεηλήο, απεξηπνίεηα θαη θαηαζθεπαζκέλα απφ θζελά ή παιηά, ρξεζηκνπνηεκέλα πιηθά. Φπζηθά, ζα ήηαλ παξάιεηςε λα κελ αλαθεξζεί θαη ε ελδηάκεζε πεξίπησζε, κε νηθνγέλεηεο πνπ δνπλ ζε κέηξηαο θαηάζηαζεο ζπίηηα, ηα νπνία πιεξνχλ ηνπιάρηζηνλ ηνπο βαζηθνχο θαλφλεο πγηεηλήο. Δηθ.2: πίηη ζε άξηζηε θαηάζηαζε Δηθ.3: πίηη ζε θαιή θαηάζηαζε Δηθ.4: πίηη ζε κέηξηα θαηάζηαζε Δηθ.5: Πξφρεηξν θαηάιπκα ζε πνιχ άζρεκε θαηάζηαζε Ζ χπαξμε ζπζηεκάησλ χδξεπζεο θαη απνρέηεπζεο δελ είλαη απηνλφεηε θαη δεδνκέλε ζε θάζε νίθεκα. πσο επηζεκάλζεθε απφ ηνπο 128

130 θαηνίθνπο, έγηλαλ καδηθέο πδξνδνηήζεηο απφ ηε ΓΔΤΑΞ πξηλ απφ πεξίπνπ κία εμαεηία. Απφ ζπζρεηίζεηο ησλ καξηπξηψλ, ε εξεπλήηξηα εηθάδεη φηη νη θάηνηθνη αλαθέξνληαη ζην έξγν βειηίσζεο ηεο πνηφηεηαο λεξνχ ζην Γξνζεξφ, πνπ νινθιεξψζεθε ην 2009 (Αδακαληίδνπ & Υαδάπε, 2011:96). ρεηηθά κε ην απνρεηεπηηθφ ζχζηεκα, θαίλεηαη πσο ππάξρεη ζνβαξφ πξφβιεκα, θαζψο δελ έρεη θαηαζθεπαζηεί θεληξηθφ δίθηπν απνρέηεπζεο ζηνλ νηθηζκφ, νπφηε θάζε νηθνγέλεηα πξέπεη λα θξνληίζεη γηα ηελ ηνπνζέηεζε δηθνχ ηεο, ηδησηηθνχ ζπζηήκαηνο. Χζηφζν, ιφγσ έιιεηςεο ρξεκάησλ, νη πεξηζζφηεξνη ηνπνζεηνχλ «κε ζηεγαλνύο, απνξξνθεηηθνύο» βφζξνπο (Αδακαληίδνπ & Υαδάπε, 2011:96), ελψ άιινη ζθάβνπλ απηνζρέδηεο ηξχπεο ζην έδαθνο ή «απιά» δε δηαζέηνπλ θακηάο κνξθήο ζχζηεκα απνρέηεπζεο. Αλαθνξηθά κε ηελ ειεθηξνδφηεζε, αμίδεη επίζεο λα ζεκεησζεί φηη αξθεηά ζπίηηα δε δηαζέηνπλ δηθή ηνπο ζχλδεζε. Σνπνζεηνχλ επηπιένλ θαιψδηα θαη ειεθηξνδνηνχληαη απφ ηε ζχλδεζε ζπγγεληθψλ ηνπο πξνζψπσλ ή γεηηφλσλ, αθφκε θαη απφ δεκφζηεο παξνρέο. Έληνλν πξφβιεκα ππάξρεη θαη ζρεηηθά κε ηε δηαρείξηζε ησλ ζηεξεψλ απνξξηκκάησλ ζηνλ νηθηζκφ. Κπξίσο νη πην ππνβαζκηζκέλεο γεηηνληέο ηνπ «Κάησ Μαραιά», έρνπλ κεηαηξαπεί ζε απηνζρέδηεο ρσκαηεξέο, παξά ην γεγνλφο φηη απνξξηκκαηνθφξα ηνπ δήκνπ, πεξλνχλ απφ ην Γξνζεξφ γηα ηελ απνθνκηδή ησλ απνβιήησλ. Απηφ ην γεγνλφο, απνηειεί κηα ηδηαίηεξα επηβαξπληηθή εμέιημε γηα ηελ πγεία ησλ θαηνίθσλ. Σα ζθνππίδηα βξίζθνληαη ζηελ άθξε ρσκαηφδξνκσλ, απʼ φπνπ πεξλνχλ νξηζκέλνη θάηνηθνη γηα λα πάλε ζηα ζπίηηα ηνπο θαη παίδνπλ παηδηά κηθξήο ειηθίαο. Έηζη, ειινρεχεη ν θίλδπλνο εμάπισζεο κηθξνβίσλ θαη κεηαδνηηθψλ αζζελεηψλ. 129

131 Δηθ. 6 & 7: Απηνζρέδηνο, παξάλνκνο ζθνππηδφηνπνο ζε πεξηνρή ηνπ «Κάησ Μαραιά». Β.1.4. Ζ Φξνληίδα ηεο Τγείαο ησλ Καηνίθσλ. Σν Γξνζεξφ απέρεη πεξίπνπ 4 ρηιηφκεηξα απφ ην λνζνθνκείν ηεο Ξάλζεο. Ζ απφζηαζε απηή, δπζθνιεχεη αξθεηνχο θαηνίθνπο πνπ δε δηαζέηνπλ θάπνην κεηαθνξηθφ κέζν, ψζηε λα πξνζεγγίδνπλ ην λνζνθνκείν εχθνια θαη γξήγνξα. Δπηπξφζζεηα, δελ ππάξρεη θάπνηα δνκή πγείαο ζηνλ νηθηζκφ, παξά ηηο ηδηαίηεξεο ζπλζήθεο δηαβίσζεο πνιιψλ θαηνίθσλ. Χζηφζν, θαηά θαηξνχο, (ζχκθσλα κε ηα ιεγφκελα θαηνίθσλ, 1-2 θνξέο ην ρξφλν), πξαγκαηνπνηνχληαη δσξεάλ ηαηξηθνί έιεγρνη ζηνλ νηθηζκφ, κε θηλεηέο κνλάδεο ηαηξψλ, ζε ζπλεξγαζία κε ην ζχιινγν γπλαηθψλ «Διπίδα» θαη ην «Υακφγειν ηνπ Παηδηνχ». Αμίδεη επίζεο λα επηζεκαλζεί φηη ην Γξνζεξφ, ηελ ηειεπηαία πεληαεηία δηαζέηεη ην δηθφ ηνπ Ηαηξνθνηλσληθφ Κέληξν, πνπ ιεηηνχξγεζε γηα πξψηε θνξά ην επηέβξε ηνπ Ζ ίδξπζή ηνπ, απνηειεί κέξνο έξγνπ, πνπ αλέιαβε ε Δηδηθή Τπεξεζία πληνληζκνχ θαη Παξαθνινχζεζεο Γξάζεσλ ηνπ Δπξσπατθνχ Κνηλσληθνχ Σακείνπ (ΔΤΔΚΣ), ζην πιαίζην ηνπ Υξεκαηνδνηηθνχ Μεραληζκνχ ΔΟΥ. θνπφο ηνπ έξγνπ ήηαλ ε ππνζηήξημε θαη ελδπλάκσζε ησλ θησρψλ νηθνγελεηψλ, ψζηε λα θαηαπνιεκεζεί ε αλέρεηα θαη ν θνηλσληθφο απνθιεηζκφο (Δπξσπατθφ Κνηλσληθφ Σακείν, 2016). Σφζν ην «Κέληξν ηήξημεο Ρνκά θαη Δππαζψλ Οκάδσλ Γξνζεξνχ», φζν θαη νη ππφινηπεο κνλάδεο πνπ ηδξχζεθαλ βάζεη ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ έξγνπ, έρνπλ 130

132 πηνζεηήζεη κηα πην νιηζηηθή πξνζέγγηζε γηα ηηο εππαζείο νκάδεο. ηφρνη ηνπο είλαη ηφζν ε πιεξνθφξεζε θαη ζπκβνπιεπηηθή, φζν θαη ε πξαθηηθή ελίζρπζε ησλ νηθνγελεηψλ πνπ έρνπλ αλάγθε (Δπξσπατθφ Κνηλσληθφ Σακείν, 2016). Σν ηαηξνθνηλσληθφ θέληξν Γξνζεξνχ, ζε ζπλεξγαζία κε γηαηξνχο, πξαγκαηνπνηεί επίζεο θαη νξγαλσκέλνπο δσξεάλ εκβνιηαζκνχο παηδηψλ, έπεηηα απφ ζπλελλφεζε κε ηηο νηθνγέλεηεο. Βέβαηα, ζα ήηαλ παξάιεηςε λα κελ αλαθεξζνχκε ζην γεγνλφο φηη πξηλ απφ ηελ ίδξπζε ηνπ ελ ιφγσ Κέληξνπ, ππήξρε ζην Γξνζεξφ ην Κνηλσληθφ Κέληξν, κε επίζεο πνιχπηπρν θαη ζεκαληηθφ έξγν (Εεγθίλεο, 1994:55). Δηθ.8: Ηαηξνθνηλσληθφ Κέληξν Γξνζεξνχ Β.1.5. Οη ρνιηθέο Μνλάδεο ηνπ Γξνζεξνύ ηνλ νηθηζκφ ηνπ Γξνζεξνχ ιεηηνπξγνχλ πιένλ ζρνιηθέο κνλάδεο, νη νπνίεο θαιχπηνπλ φιν ην θάζκα ηεο ππνρξεσηηθήο εθπαίδεπζεο. Αξρηθά, ηδξχζεθε ζηνλ νηθηζκφ ην 15ν Γεκνηηθφ ρνιείν Ξάλζεο, ην ήκεξα, ην Γξνζεξφ δηαζέηεη δχν δεκνηηθά ζρνιεία: ην 15ν θαη ην 20ν θαη έλα λεπηαγσγείν: ην 15ν, πνπ ζπζηεγάδνληαη. ηνλ ίδην ρψξν ιεηηνπξγνχζε απφ ην 2006 θαη ην γπκλάζην ηνπ Γξνζεξνχ: ην 8ν Γπκλάζην Ξάλζεο. κσο, απφ ην 2011 κέρξη θαη ζήκεξα, θηινμελείηαη ζηηο εγθαηαζηάζεηο ηνπ ΟΑΔΓ Ξάλζεο, ζε απφζηαζε αλαπλνήο απφ ηελ 131

133 είζνδν ηνπ νηθηζκνχ. ην ζεκείν απηφ, θξίλεηαη ρξήζηκν λα αλαθεξζεί φηη νη ελ ιφγσ ζρνιηθέο κνλάδεο αλήθνπλ φιεο ζηε δεκφζηα εθπαίδεπζε θαη φρη ζηε κεηνλνηηθή, αθνινπζψληαο ην αλαιπηηθφ πξφγξακκα ησλ ππφινηπσλ δεκφζησλ ζρνιείσλ ηεο ρψξαο. Δηθ. 9 & 10: Κηεξηαθέο εγθαηαζηάζεηο ησλ 15νπ θαη 20νπ δεκνηηθψλ ζρνιείσλ θαη ηνπ 15νπ λεπηαγσγείνπ Ξάλζεο. Δηθ: 11: Κηεξηαθέο εγθαηαζηάζεηο ηνπ ΟΑΔΓ Ξάλζεο, φπνπ θηινμελείηαη ην 8ν γπκλάζην Ξάλζεο. 132

134 Γ. ΜΔΘΟΓΟΛΟΓΗΑ ΣΖ ΔΡΔΤΝΑ Γ.1. σεδιαζμόρ ηηρ Έπεςναρ και Γεονηολογικά Εηηήμαηα Γ.1.1. Δηζαγσγηθά ρόιηα: Ζ Πνηνηηθή Πξνζέγγηζε ζηελ Κνηλσληθή Έξεπλα. Κάζε επηζηήκε επηρεηξεί λα παξαηεξήζεη, λα αλαιχζεη θαη λα εξκελεχζεη, πνηθίιεο πηπρέο ησλ θαηλνκέλσλ πνπ απνηεινχλ αληηθείκελφ ηεο, εμάγνληαο ζπκπεξάζκαηα γηα ηελ ηδηαίηεξε θχζε ηνπο θαη ηηο κεηαμχ ηνπο ζρέζεηο θαη αιιειεπηδξάζεηο (Νφβα-Καιηζνχλε, 2006:15). Οη θνηλσληθέο επηζηήκεο ζπλδένληαη ζηελά κε ηελ θαζεκεξηλή εκπεηξία θαη ζηεξηδφκελεο ζε επηζηεκνληθέο παξαηεξήζεηο εξκελεχνπλ θαη ζπζρεηίδνπλ παξάγνληεο, θαηαζηάζεηο, θαηλφκελα ησλ αλζξψπηλσλ θνηλσληψλ (Νφβα-Καιηζνχλε, 2006:15). Γε δηαζέηνπλ ηππνπνηεκέλεο κεζφδνπο εθαξκνγήο, θαζψο νη ηδηαίηεξεο ζπληζηψζεο πνπ ζπλζέηνπλ θάζε θνξά ην εξεπλεηηθφ πεδίν, «νδεγνχλ» ηνλ εξεπλεηή ζην ζρεδηαζκφ ζπγθεθξηκέλεο εξεπλεηηθήο πξνζέγγηζεο (Νφβα-Καιηζνχλε, 2006:16). Δπίζεο, δελ αθνξνχλ κεηξήζηκα εξεπλεηηθά ζηνηρεία, αιιά ζηνρεχνπλ θπξίσο ζηε δηεξεχλεζε κε πνζνηηθνπνηήζηκσλ λνεκάησλ, πνπ αθνξνχλ πνιχπηπρεο δηαζηάζεηο θνηλσληθψλ θαηλνκέλσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ ή ηάζεσλ (Ησζεθίδεο, 2006:22). Ζ κειέηε ηνπ θνηλσληθνχ θφζκνπ ελέρεη ππνθεηκεληθφηεηεο, πνπ δνκνχληαη απφ ηνπο ζπκκεηέρνληεο ζηα δηάθνξα θνηλσληθά πιαίζηα δξάζεο (Robson, 2010:373). Οη άλζξσπνη δελ πξνζαξκφδνληαη παζεηηθά ζε φ,ηη ζπκβαίλεη γχξσ ηνπο. Αληηζέησο, αμηνινγνχλ θαη εξκελεχνπλ ηα δηάθνξα θαηλφκελα, δξψληαο ζχκθσλα κε ηηο πξνζσπηθέο ηνπο πξννπηηθέο, ην ζχζηεκα αμηψλ ηνπο, ην ελλνηνινγηθφ ηνπο ξεπεξηφξην, ην ηδενινγηθφ θαη θνηλσληθνπνιηηηζκηθφ ηνπο ππφβαζξν (Henn et al., 2006:14), ζπλδηακνξθψλνληαο ζπλερψο ηελ εθάζηνηε θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα, 133

135 ζε ζπγθεθξηκέλα πιαίζηα. Δθφζνλ ινηπφλ ζηελ εξγαζία απηή επηρεηξείηαη ε κειέηε ησλ ζηάζεσλ θαη αληηιήςεσλ ησλ εξεπλψκελσλ ππνθεηκέλσλ, επηιέρηεθε ε πνηνηηθή εξεπλεηηθή πξνζέγγηζε, πξνθεηκέλνπ λα ηνπο δνζεί έλα «βήκα» πην ειεχζεξεο έθθξαζεο, γηα ηελ παξνπζίαζε ησλ ζθέςεψλ ηνπο (Henn et al., 2006:14-15). Γηα ηε κειέηε θαη ηελ εξκελεία ησλ δξαζηεξηνηήησλ, ζηάζεσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ ηνπ αλζξψπνπ, ρξεζηκνπνηνχληαη πνηνηηθά δεδνκέλα, επεηδή αθξηβψο δελ είλαη κεηξήζηκα, κε ηελ θνηλή έλλνηα ηνπ φξνπ, αιιά είλαη πεξηζζφηεξν πεξηγξαθηθά. Έηζη, δεκηνπξγείηαη έλα πξφζθνξν έδαθνο γηα ηελ απφδνζε λνεκάησλ, ζθέςεσλ, ζπλαηζζήκαησλ θαη ζπζρεηίζεσλ (Walliman, 2006:55). Βέβαηα, ε κε κεηξεζηκφηεηα, δελ πεξηνξίδεη ζε θακηά πεξίπησζε ηελ αμία ηνπο, αιιά αληηζέησο, δεκηνπξγεί έλα ηδηαίηεξα δπλακηθφ θαη πνιχπηπρν πιαίζην, πνπ απαηηεί πξνζεθηηθνχο ρεηξηζκνχο ζηα ζηάδηα ηεο αλάιπζεο, εξκελείαο θαη απφδνζεο θξηηηθψλ ζπκπεξαζκάησλ (Walliman, 2006:55). ηφρνο είλαη ε θαηαλφεζε ησλ λνεκαηνδνηήζεσλ πνπ απνδίδνπλ νη εξσηψκελνη/εξσηψκελεο ζηα δηάθνξα ππφ κειέηε δεηήκαηα, ψζηε λα εξκελεπηνχλ ηφζν νη αληηιήςεηο φζν θαη νη ελέξγεηέο ηνπο, αλαθνξηθά κε απηά (Henn et al., 2006:150 Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015:75). Γελ αλαδεηείηαη επνκέλσο ηφζν ε αληηπξνζσπεπηηθφηεηα ηνπ δείγκαηνο, φζν ε αληηπξνζσπεπηηθφηεηα θαη ν πινχηνο ησλ δεδνκέλσλ, πνπ απαληνχλ ζηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα θαη εμππεξεηνχλ ην ζθνπφ θαη ηνπο εηδηθνχο ηνπο ζηφρνπο ηεο έξεπλαο (Oʼ Leary, 2004:104). Μέζσ ηεο πνηνηηθή έξεπλαο, ζαθψο κειεηψληαη ηα λνήκαηα πνπ επηζπκνχλ λα εθθξάζνπλ ηα εξεπλεηηθά ππνθείκελα, φπσο έρεη ήδε επηζεκαλζεί. κσο, ην ηη πξνζδνθά λα κεηαθέξεη ν εξσηψκελνο/ ε εξσηψκελε, ηη πξαγκαηηθά ζπιιακβάλεη ν εξεπλεηήο/ ε εξεπλήηξηα θαη πψο εληέιεη εξκελεχεηαη ην εξεπλεηηθφ πιηθφ, είλαη δηελέξγεηεο πνπ επεξεάδνληαη απφ ηηο ππνθεηκεληθφηεηεο θαη ησλ δχν πιεπξψλ θαη αλαπηχζζνπλ έλα πεδίν 134

136 ζχλζεησλ δπλάκεσλ, θπξίσο φηαλ πξφθεηηαη γηα ζρέζεηο ελδννκάδαο - εμσνκάδαο (Shah, 2004: ). Ο πνιηηηζκφο δηαδξακαηίδεη ζπνπδαίν ξφιν ζηηο δηελέξγεηεο απηέο, θαζψο ζπλζέηεη ην ζχζηεκα αμηψλ, αληηιήςεσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ ησλ ζπκκεηερφλησλ, ηφζν ζε αηνκηθφ φζν θαη ζε ζπιινγηθφ επίπεδν, δνκψληαο ζεκαληηθέο νξίδνπζεο ηεο ηαπηφηεηάο ηνπο (Shah, 2004:555). Γηα ην ιφγν απηφ, θξίλεηαη αλαγθαίν, ν/ε εθάζηνηε εξεπλεηήο/εξεπλήηξηα λα δηαζέηεη δηαπνιηηηζκηθή γλψζε, επαηζζεζία θαη αλεθηηθφηεηα ζηελ εηεξφηεηα, ψζηε ε έξεπλα ηνπ λα ιεηηνπξγεί σο δεκηνπξγηθή ζπκπαξαγσγή γλψζεο (Manathunga, 2009:165,175). ε αληίζεηε πεξίπησζε, ε έιιεηςε ελζπλαίζζεζεο θαη νη αληζφηηκεο εμνπζηαζηηθέο ζρέζεηο, κπνξνχλ λα δεκηνπξγήζνπλ έλα ζχζηεκα ζπκβνιηθήο βίαο, εθκεηάιιεπζεο θαη αθνκνησηηθήο δηάζεζεο (Manathunga, 2009:166). Οπφηε, ζε κηα ηέηνηα πεξίπησζε απηφ πνπ απνηππψλεηαη ζηελ έξεπλα, ζίγνπξα δελ αλαπαξηζηά ηελ νπηηθή ησλ ππφ δηεξεχλεζε ππνθεηκέλσλ. Οη πνιηηηζκηθή εηεξφηεηα δελ πξέπεη λα αληηκεησπίδεηαη ερζξηθά, σο εκπφδην θαη έιιεηκκα, αιιά σο παξαγσγηθή δχλακε ζχλζεζεο θαη αλαζχλζεζεο γλψζεσλ θαη εκπεηξηψλ (Manathunga, 2009:168). Ζ ζπλζεηφηεηα πνπ δεκηνπξγείηαη ζηα δηάθνξα πνιηηηζκηθά πιαίζηα, ζπρλά απαηηεί κηα παξαηεηακέλε εκπινθή ηνπ εξεπλεηή/ηεο εξεπλήηξηαο, ζηα ππφ δηεξεχλεζε θαηλφκελα, ψζηε λα κπνξέζεη λα ζπιιάβεη ηηο πνηθίιεο λνεκαηνδνηήζεηο ησλ εκπεηξηψλ θαη ησλ νπηηθψλ ησλ ππνθεηκέλσλ (Oʼ Leary, 2004:118). Γ.1.2. Πιεζπζκόο ηόρνο Σνλ πιεζπζκφ ζηφρν ηεο ζπγθεθξηκέλεο έξεπλαο απνηεινχλ φινη νη Ρνκά γνλείο, πνπ δηακέλνπλ ζηνλ νηθηζκφ «Γξνζεξφ», ηνπ Γήκνπ Ξάλζεο θαη έρνπλ ηνπιάρηζηνλ έλα παηδί ζρνιηθήο ειηθίαο ή ειηθίαο εηζαγσγήο ζηελ πξνζρνιηθή εθπαίδεπζε. Γελ είλαη εθηθηφ λα 135

137 ππνινγηζηεί κε αθξηβή αξηζκεηηθά ζηνηρεία ν πιεζπζκφο ζηφρνο, γηα ηνπο εμήο ιφγνπο: α) Δθφζνλ ε εξεπλήηξηα δελ πξνέβε ζε απνγξαθή ηνπ πιεζπζκνχ ηνπ Γξνζεξνχ, πξηλ απφ ηελ έλαξμε ηεο έξεπλαο, είλαη αδχλαην λα γλσξίδεη ηνλ αξηζκφ ησλ γνλέσλ, ηνπιάρηζηνλ έλα απφ ηα παηδηά ησλ νπνίσλ είλαη ζε ειηθία εηζαγσγήο ζηελ πξνζρνιηθή εθπαίδεπζε. β) Ζ αξκφδηα Γηεχζπλζε Πξσηνβάζκηαο Δθπαίδεπζεο δε γλσζηνπνηεί πιεξνθνξίεο, ζρεηηθά κε ηνλ αξηζκφ ησλ γνλέσλ, ησλ νπνίσλ ηα παηδηά θνηηνχλ ζε ζρνιεία ηνπ Γήκνπ Ξάλζεο, πξνθεηκέλνπ λα κε γίλεη παξαβίαζε ησλ πξνζσπηθψλ ηνπο δεδνκέλσλ. γ) Αθφκε φκσο θαη αλ είρε ππεξπεδεζεί ην εκπφδην απηφ, ηα ζηνηρεία δε ζα ήηαλ επαξθή, δηφηη δελ ζα πεξηειάκβαλαλ ηνπο γνλείο, ησλ νπνίσλ ηα παηδηά δε θνηηνχλ ζε θακία βαζκίδα ηνπ επίζεκνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο, γηα δηάθνξεο αηηίεο, πνπ ζα εμεηαζηνχλ θαη ζα αλαιπζνχλ ζε επφκελν θεθάιαην ηεο εξγαζία. Γ.1.3. Πξόζβαζε ζηνλ ππό Μειέηε Πιεζπζκό ηόρν θαη πλζήθεο Πξνθαηαξθηηθνύ ηαδίνπ Γηελέξγεηαο ηεο Έξεπλαο. Ο νηθηζκφο ηνπ Γξνζεξνχ είλαη κηα θιεηζηή θνηλφηεηα Ρνκά, έλα «γθέην» ζηα φξηα ηεο πφιεο ηεο Ξάλζεο, ην νπνίν ε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ Ξαλζησηψλ δελ έρεη επηζθεθηεί πνηέ. Ζ πξνζέγγηζε ινηπφλ ηνπ πιεζπζκνχ ζηφρνπ θαη ε αλάπηπμε ζρέζεσλ εκπηζηνζχλεο κε ηα εξεπλεηηθά ππνθείκελα, δελ ήηαλ απιή δηαδηθαζία, αιιά έρξεδε ηδηαίηεξεο πξνζνρήο θαη νξζψλ ρεηξηζκψλ, απφ κέξνπο ηεο εξεπλήηξηαο. Γηα ην ιφγν απηφ, αιιά θαη γηα λα επηηεπρζεί ν κέγηζηνο βαζκφο εγθπξφηεηαο θαη αμηνπηζηίαο ηεο έξεπλαο, ζηελ πξψηε θάζε εθαξκφζηεθε έξεπλα πεδίνπ ζηνλ νηθηζκφ. Ζ έξεπλα πεδίνπ ελδείθλπηαη γηα ηελ πιεξέζηεξε θαηαλφεζε ηδηαίηεξσλ πνιηηηζκψλ ή θνηλνηήησλ θαη ησλ θαλεξψλ θαη θξπθψλ λνξκψλ πνπ θαζνξίδνπλ ηηο ιεηηνπξγίεο ηνπο (Ritchie, 2003:34). 136

138 Βαζηθφο ζηφρνο ηεο πξνθαηαξθηηθήο έξεπλαο πεδίνπ ήηαλ ε γλσξηκία κε ηνπο θαηνίθνπο θαη ε δεκηνπξγία ελφο θιίκαηνο ζεηηθήο αιιειεπίδξαζεο, κε ηελ εξεπλήηξηα. Δμάιινπ, ε απεπζείαο παξαηήξεζε ζεσξείηαη δσηηθήο ζεκαζίαο γηα κηα πην νιηζηηθή ζχιιεςε, απφ κέξνπο ηνπ εξεπλεηή/ηεο εξεπλήηξηαο, ηνπ πιαηζίνπ φπνπ ιακβάλνπλ ρψξα νη ελέξγεηεο θαη νη εκπεηξίεο ησλ ππφ δηεξεχλεζε ππνθεηκέλσλ (Μάγνο, 2005:10). Λφγσ ηεο πξνεγνχκελεο επαγγεικαηηθήο ηεο εκπεηξίαο, ε εξεπλήηξηα γλψξηδε ήδε θάπνηα ζηνηρεία γηα ηνλ ζπγθεθξηκέλν πιεζπζκφ ζηφρν, φκσο κέζσ ηεο παξαηήξεζεο, ζηφρεπε ζε πην ζθαηξηθή γλψζε γχξσ απφ ηηο ζπλζήθεο δηαβίσζεο, ηελ ηαπηφηεηα (ζπιινγηθή θαη αηνκηθή), ηνλ πνιηηηζκφ, ηηο ζπλήζεηεο, ηνλ ηξφπν δσήο ησλ Ρνκά ηνπ Γξνζεξνχ. Ζ είζνδνο ζην πεδίν ρξεηάδεηαη ηδηαίηεξε πξνεηνηκαζία (Babbie, 2011:490), θπξίσο φηαλ πξφθεηηαη γηα κηα ηέηνηα θιεηζηή θνηλσλία. Δπνκέλσο, ε εξεπλήηξηα δελ ζα κπνξνχζε λα αξθεζηεί ζηηο γεληθέο θαη απνζπαζκαηηθέο πξνεγνχκελεο γλψζεηο ηεο. θεηιε λα εκπινπηίζεη ηηο γλψζεηο θαη εκπεηξίεο ηεο, ψζηε λα πξνεηνηκαζηεί επαξθψο, γηα ηελ είζνδν ζην πεδίν. Έηζη πξνέβε ζε άηππεο ζπδεηήζεηο κε γνλείο, πνπ ήδε γλψξηδε, κε εθπαηδεπηηθνχο, κε ζηειέρε ηνπ ηαηξνθνηλσληθνχ θέληξνπ, κε θνηλσληνιφγν πνπ ζπλεξγαδφηαλ ήδε κε θάπνηεο νηθνγέλεηεο ζηνλ νηθηζκφ. Ζ έξεπλα πεδίνπ κε ηελ απεπζείαο πξνζέγγηζε ησλ εξεπλψκελσλ ππνθεηκέλσλ θαη ηελ παξαηήξεζε ηνπ ηξφπνπ δξάζεο ηνπο, κπνξεί λα παξάζρεη κηα πην νινθιεξσκέλε εηθφλα γηα απηά, πνπ δε ζα αληρλεχνληαλ κε ηελ εθαξκνγή κηαο δηαθνξεηηθήο εξεπλεηηθήο πξνζέγγηζεο (Babbie, 2011:455). Γηα ην ιφγν απηφ ε εξεπλήηξηα επηζθεπηφηαλ ηνλ νηθηζκφ ζρεδφλ θαζεκεξηλά, γηα δηάζηεκα δχν εβδνκάδσλ, πξνθεηκέλνπ λα γλσξίζεη έλαλ ηθαλνπνηεηηθφ αξηζκφ θαηνίθσλ, λα ζπλνκηιήζεη καδί ηνπο, λα ηνπο ελεκεξψζεη ιεπηνκεξψο γηα 137

139 ηηο πξνζέζεηο ηεο, ην πεξηερφκελν θαη ηνπο ζηφρνπο ηεο έξεπλάο ηεο, λα δεη ηελ θαζεκεξηλφηεηά ηνπο θαη λα αθνχζεη ηηο εκπεηξίεο ηνπο, αλαθνξηθά κε δηάθνξα δεηήκαηα, ηα πεξηζζφηεξα αξθεηά ζεκαληηθά γηα ηελ πνξεία ηεο κειέηεο απηήο. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο θάζεο απηήο, ε γξάθνπζα θαηέγξαθε ιεπηνκεξψο δηάθνξα ζηνηρεία, ζπλαθή κε ηνπο ζηφρνπο ηεο έξεπλαο. Ζ απνδνρή ηεο απφ ηνπο θαηνίθνπο ήηαλ άκεζε, ιφγσ ησλ θηιηθψλ ηεο ζρέζεσλ κε θάπνηνπο γνλείο, απφ πξνεγνχκελε δηδαθηηθή ηεο ππεξεζία, φπσο ήδε έρεη αλαθεξζεί. Δπηπιένλ, ε ζπλεξγαζία ηεο κε ζηειέρε ηνπ Ηαηξνθνηλσληθνχ Κέληξνπ ηνπ Γξνζεξνχ θαη κε θνηλσληνιφγν ε νπνία πινπνηνχζε ζπγθεθξηκέλεο δξάζεηο ζηνλ νηθηζκφ, βνήζεζαλ πνιχ ηε δηαδηθαζία πξνζέγγηζεο ησλ εξεπλψκελσλ ππνθεηκέλσλ. Χο γλσζηφλ, νη ζρέζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη ζην πεδίν, θαζνξίδνπλ ζε κεγάιν βαζκφ ηελ έθβαζε ηεο έξεπλαο, θαζψο απφ ηελ πνηφηεηά ηνπο εμαξηάηαη ην βάζνο, ε αληηπξνζσπεπηηθφηεηα, κε κηα γεληθή έλλνηα, ε αμία θαη ν πινχηνο ησλ δεδνκέλσλ (Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015:107). Γ.1.4. Μέζνδνο Γεηγκαηνιεςίαο Δθφζνλ ν πιεζπζκφο ζηφρνο δελ ήηαλ μεθάζαξνο αξηζκεηηθά θαη δελ ππήξραλ επαξθή ζηνηρεία γηα φια ηα πξνο δηεξεχλεζε ππνθείκελα, δελ εθαξκφζηεθε θάπνηα κέζνδνο ηπραίαο δεηγκαηνιεςίαο. Έηζη, ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζπλδπαζηηθά ε δεηγκαηνιεςία ρηνλνζηηβάδαο θαη ε δεηγκαηνιεςία ζθνπηκφηεηαο (Cohen et al., 2008: Robson, 2010:315 Babbie, 2011: ). ηηο πνηνηηθέο έξεπλεο νη κέζνδνη απηέο είλαη νη ζπλεζέζηεξεο, θαζψο εμαζθαιίδνπλ ηελ αληηπξνζσπεπηηθφηεηα ησλ ελλνηψλ, πνπ ν/ε εθάζηνηε εξεπλεηήο/εξεπλήηξηα πξνζδνθά λα αληρλεχζεη θαη ηνπ/ηεο πξνζθέξνπλ επθνιφηεξε πξφζβαζε ζηηο θνηλσληθέο δηαδηθαζίεο, ηηο νπνίεο 138

140 ελδηαθέξεηαη λα κειεηήζεη (Henn et al., 2006:157). Αξρηθά, ε εξεπλήηξηα πξνζέγγηζε κεξηθά πξνο δηεξεχλεζε ππνθείκελα κε ηε βνήζεηα θαη ηηο ζπζηάζεηο ησλ γνλέσλ, ηνπο νπνίνπο ήδε γλψξηδε θαη ηνπο νπνίνπο δε ζπκπεξηέιαβε ζην θπξίσο δείγκα, παξά κφλν ζηελ πηινηηθή εθαξκνγή ηεο ζπλέληεπμεο, γηα ιφγνπο αληηθεηκεληθφηεηαο θαη δενληνινγηθήο νξζφηεηαο. Δλ ζπλερεία, εκπινχηηζε ην δείγκα κε άιινπο γνλείο, επηρεηξψληαο λα ζπκπεξηιάβεη ηφζν κεηέξεο φζν θαη παηέξεο δηαθνξεηηθνχ θνηλσληθννηθνλνκηθνχ πξνθίι, ψζηε λα επηηεπρζεί ε κεγαιχηεξε δπλαηή αληηπξνζσπεπηηθφηεηα ησλ δεδνκέλσλ θαη λα αλαδεηρηνχλ νη ζεκαηηθνί άμνλεο ηεο έξεπλαο ζθαηξηθά, ζε έλαλ αξθεηά αλνκνηνγελή πιεζπζκφ, φπσο νη Ρνκά ηνπ Γξνζεξνχ. Σα ππφ δηεξεχλεζε ππνθείκελα ελεκεξψζεθαλ ιεπηνκεξψο γηα ην εξεπλεηηθφ εγρείξεκα θαη ζπκπεξηιήθζεθαλ ζην δείγκα ηεο έξεπλαο εζεινχζηα, φρη θαηαλαγθαζηηθά ή κε θάπνηαο κνξθήο εμαπάηεζε (Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015:84). Βέβαηα, ζηελ πνηνηηθή έξεπλα θάπνηεο θνξέο ε δηαδηθαζία ελεκέξσζεο πεξηπιέθεηαη, ιφγσ ηεο δπλακηθήο θαη εμειίμηκεο θχζεο ηεο έξεπλαο, πνπ εκπνδίδεη ηνλ εξεπλεηή/ηεο εξεπλήηξηα λα γλσξίδεη ιεπηνκεξψο ηελ πνξεία ηεο θαη ην πεξηερφκελφ ηεο, ψζηε λα ην αλαθέξεη ζηα εξεπλψκελα ππνθείκελα. Παξά ηαχηα, ζε θάζε πεξίπησζε ζα πξέπεη νπσζδήπνηε λα δηαζθαιίδεηαη ε αλσλπκία ησλ ππνθεηκέλσλ θαη λα πξνζηαηεχνληαη ηα ζηνηρεία ηεο ηαπηφηεηάο ηνπο (Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015:85). Ο εξεπλεηήο/ε εξεπλήηξηα νθείιεη λα ηεξεί έληηκε ζηάζε θαη λα είλαη εηιηθξηλήο, πξνθεηκέλνπ λα θεξδίζεη ηελ εκπηζηνζχλε ησλ εξσηψκελσλ θαη λα πεηχρεη ηελ απζεληηθφηεηα ησλ δεδνκέλσλ (Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015:86). Γ.1.5. Σα Δξεπλώκελα Τπνθείκελα - Γείγκα Σν δείγκα ηεο έξεπλαο απνηεινχλ 30 γνλείο, θαηνίθνπο ηνπ Γξνζεξνχ, εθ ησλ νπνίσλ νη 17 είλαη γπλαίθεο θαη νη 13 άλδξεο. Σν 139

141 ειηθηαθφ θάζκα ησλ ζπκκεηερφλησλ θπκαίλεηαη κεηαμχ 21 θαη 52 εηψλ, ελψ ην θνηλσληθφ-νηθνλνκηθφ ηνπο πξνθίι πνηθίιεη ζεκαληηθά. Χο απαξαίηεηε πξνυπφζεζε γηα ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηελ έξεπλα, ζεσξήζεθε ε ζρνιηθή ειηθία ηνπιάρηζηνλ ελφο απφ ηα παηδηά ηνπο. Πην ζπγθεθξηκέλα, ηνπιάρηζηνλ έλα απφ ηα παηδηά ηνπο έπξεπε λα είλαη ζε ειηθία εγγξαθήο ζηελ πξνζρνιηθή εθπαίδεπζε ή ζε ειηθία θνίηεζεο ζε θάπνηα βαζκίδα ηεο ππνρξεσηηθήο ζρνιηθήο εθπαίδεπζεο. Γ.1.6. Δξεπλεηηθά Δξγαιεία ην πιαίζην ηεο παξνχζεο έξεπλαο ρξεζηκνπνηήζεθαλ δχν πνηνηηθά εξεπλεηηθά εξγαιεία: α) ε εκηδνκεκέλε παξαηήξεζε, κε θάπνηνπο βαζηθνχο ζεκαηηθνχο άμνλεο, πνπ εμππεξεηνχλ ηνπο εηδηθνχο ζηφρνπο ηεο έξεπλαο (Cohen et al., 2008: ), ίδηνπο κε απηνχο ηεο ζπλέληεπμεο, φπσο ζα αλαιπζνχλ ζε επφκελε ελφηεηα θαη β) ε εκηδνκεκέλε θαη ζε βάζνο αηνκηθή ζπλέληεπμε (Cohen et al., 2008:249). Χο θχξην εξγαιείν ρξεζηκνπνηήζεθε ε ζπλέληεπμε, σζηφζν ε παξαηήξεζε, ιεηηνχξγεζε επίζεο ηδηαίηεξα βνεζεηηθά γηα ηελ εξεπλήηξηα. Οπζηαζηηθά «άζθεζε έιεγρν» θαη εκπινχηηζε ηα ζηνηρεία ηεο ζπλέληεπμεο, δηφηη, φπσο έρεη δηαπηζησζεί, πνιιέο θνξέο νη ζηάζεηο δηαθέξνπλ άξδελ απφ ηηο ζπκπεξηθνξέο θαη ηηο δξάζεηο (Robson, 2010:272). Δπνκέλσο, ρξεζηκνπνηήζεθε ζπλδπαζκφο εξγαιείσλ γηα ηε ζπιινγή δεδνκέλσλ, δειαδή εθαξκφζηεθε ηξηγσλνπνίεζε/ηξηγσληζκφο δεδνκέλσλ (Robson, 2010:207), ψζηε λα επηηεπρζεί ε κεγαιχηεξε απνζαθήληζε θαη αθξίβεηα ησλ απνηειεζκάησλ θαη λα δηαζθαιηζηεί θάπνηνο βαζκφο γεληθεπζηκφηεηάο ηνπο (Lewis & Ritchie, 2003: ). Με ηελ ηξηγσλνπνίεζε επηρεηξείηαη ε πιεξέζηεξε απνηχπσζε ηεο πνιπζχλζεηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο, πνπ εμεηάδεηαη ζηηο πνηνηηθέο έξεπλεο (Cohen et al., 2008:189). Ζ ινγηθή ηεο ηξηγσλνπνίεζεο αθνξά: 140

142 α) ζηελ ππεξπήδεζε εκπνδίσλ πνπ κπνξεί λα πξνθχςνπλ ππφ ηε «ζηελή» νπηηθή ελφο κεκνλσκέλνπ εξγαιείνπ, ζηελ εμαζθάιηζε κηαο πην ζπλζεηηθήο αληηκεηψπηζεο ησλ εξεπλεηηθψλ πξνβιεκάησλ θαη άξα, ζηε βειηίσζε ηεο εγθπξφηεηαο, β) ζηνλ εληνπηζκφ θαη ηελ θαηαπνιέκεζε ησλ εζσηεξηθεπκέλσλ πξνθαηαιήςεσλ, πνπ θέξεη ν εξεπλεηήο/ ε εξεπλήηξηα θαη ελδέρεηαη λα επεξεάζνπλ ηηο απαληήζεηο ησλ εξσηψκελσλ, γ) ζηελ εμαζθάιηζε κηαο πην νιηζηηθήο πξννπηηθήο θαη κηαο πην νινθιεξσκέλεο επηζθφπεζεο, ησλ ππφ κειέηε θαηλνκέλσλ - παξαγφλησλ (Henn et al., 2006:20-21,151). Ο ζπλδπαζκφο ηεο ζπλέληεπμεο θαη ηεο παξαηήξεζεο είλαη απφ ηηο ζπλεζέζηεξεο κνξθέο ηξηγσλνπνίεζεο/ηξηγσληζκνχ, θαζψο ε πξψηε επηηξέπεη κηα δηεξεχλεζε ησλ εζσηεξηθψλ δηεξγαζηψλ, ζθέςεσλ θαη ζπλαηζζεκάησλ ησλ ππνθεηκέλσλ θαη ε δεχηεξε δίλεη ηελ επθαηξία εκπεηξηθνχ ειέγρνπ ηεο πξψηεο, κέζσ ηεο εζηίαζεο αθξηβψο ζηε δξάζε ησλ ππνθεηκέλσλ (Μάγνο, 2005:9). Γεληθά, ηα πνηνηηθά εξεπλεηηθά εξγαιεία εμνκνηψλνπλ ηα εξεπλψκελα ππνθείκελα κε ηνλ εξεπλεηή, δνκψληαο ζπλεξγαηηθέο ζρέζεηο (Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015:75). Σα ζπγθεθξηκέλα εξγαιεία θξίζεθαλ σο ηα θαηαιιειφηεξα γηα ηε δηεμαγσγή ηεο έξεπλαο απηήο, δηφηη εμαζθαιίδνπλ κηα πην άκεζε θαη ζε βάζνο επαθή κε ηα εξεπλψκελα ππνθείκελα. Έηζη, ηα βνεζνχλ λα εθθξαζηνχλ εθηελψο θαη κε πιεξφηεηα. πλεπψο, κε ηνλ ηξφπν απηφ, ιεηηνπξγνχλ ηαπηφρξνλα σο πνιχηηκνη αξσγνί γηα ηελ εξεπλήηξηα, ψζηε λα εμεηάζεη νιφπιεπξα, ηα λνήκαηα πνπ ηα ππνθείκελα επηζπκνχλ λα πεξάζνπλ, κε ην ιφγν ηνπο θαη ηηο εκπεηξίεο ζηηο νπνίεο αλαθέξνληαη (Μάγνο, 2005:8 Henn et al., 2006:23). Πην ζπγθεθξηκέλα, ε εκηδνκεκέλε πνηνηηθή ζπλέληεπμε είλαη κηα αιιειεπηδξαζηηθή ελέξγεηα, κηα ζπδήηεζε, πνπ λαη κελ ην γεληθφ ηεο πιαίζην θαζνξίδεηαη απφ ηνλ εξεπλεηή, εκπινπηίδεηαη δε απφ δεηήκαηα 141

143 πνπ εγείξνληαη απφ ηνλ εξσηψκελν, κέζσ ηνπ ιφγνπ ηνπ (Babbie, 2011:494 Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015:94). Ζ εκηδνκεκέλε ζπλέληεπμε δίλεη θάπνην βαζκφ βεβαηφηεηαο, θπξίσο ζην λέν θαη άπεηξν εξεπλεηή/ζηε λέα θαη άπεηξε εξεπλήηξηα, φηη ζα εμεηαζηνχλ φινη νη εξεπλεηηθνί άμνλεο πνπ έρεη ζέζεη (Cohen et al., 2008:206 Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015:92). Δπηπιένλ, θαηά ηε δηεμαγσγή ηεο εκηδνκεκέλεο ζπλέληεπμεο, κπνξνχλ λα αληρλεπζνχλ ζην ιφγν ησλ εξσηψκελσλ ζεκαηηθέο, πνπ δελ είραλ πξνθαζνξηζηεί, αιιά θξίλνληαη ζεκαληηθέο (Cohen et al., 2008:249 Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015:94). Οπφηε, ε δπλαηφηεηα αιιαγήο ηεο ξνήο ηεο, ηφηε αμηνπνηείηαη, θαη νη λένη απηνί άμνλεο κειεηψληαη. Παξάιιεια φκσο, ιεηηνπξγεί ελζαξξπληηθά θαη γηα ηνπο εξσηψκελνπο/ηηο εξσηψκελεο, δεκηνπξγψληαο έλα πην επέιηθην πιαίζην. Μέζσ απηνχ, ηνπο πξνζθέξεη ηελ επθαηξία λα παξνπζηάζνπλ ηηο αληηιήςεηο ηνπο, ηε γεληθφηεξε θνζκνζεσξία ηνπο, ηε «δηθή ηνπο» αιήζεηα θαη λα ζπλζέζνπλ ηηο δηθέο ηνπο νξίδνπζεο, ζρεηηθά κε ηα ππφ κειέηε δεηήκαηα (Henn et al., 2006:151,161 Cohen et al., 2008:207). Με ηνλ ηξφπν απηφ δίλεηαη ε επθαηξία δηεξεχλεζεο πνηθίισλ πηπρψλ ηεο ηδηνζπγθξαζίαο θαη ησλ εκπεηξηψλ ησλ ππφ δηεξεχλεζε ππνθεηκέλσλ, κέζα απφ ην αηνκηθφ ηνπο πξίζκα, κε φξνπο απηνπξνζδηνξηζκνχ (Kvale, 2006:481 Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015:94). Δμάιινπ, ζηα εξεπλεηηθά ελδηαθέξνληα ηεο εξγαζίαο απηήο δελ αλήθεη ε εξκελεία πξνθαζνξηζκέλσλ απαληήζεσλ θαη ε αλάιπζε ζηελά νξηνζεηεκέλσλ θαηεγνξηψλ, αιιά ε ιεπηνκεξήο θαηαγξαθή ησλ ιεγνκέλσλ ησλ γνλέσλ θαη ε αλάιπζε θαη εξκελεία φζσλ εμππεξεηνχλ, αιιά θαη ζπλζέηνπλ ηνπο εξεπλεηηθνχο ζηφρνπο (Henn et al., 2006:159). Δπηπξφζζεηα, ε ζπλέληεπμε, κέζσ ηεο άκεζεο επαθήο κε ηνλ εξσηψκελν, ζπλζέηεη έλα πην πξφζθνξν έδαθνο γηα ηελ αλάπηπμε ελζπλαίζζεζεο θαη εηιηθξηλψλ ζρέζεσλ εκπηζηνζχλεο (Henn et al., 142

144 2006:19 Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015:94). Ζ εξεπλήηξηα δελ πξνηίκεζε θάπνην απηνζπκπιεξνχκελν εξγαιείν, δηφηη ε πιεηνςεθία ηνπ πιεζπζκνχ ζηφρνπ είλαη αλαιθάβεηνη θαη έρνπλ ηδηαίηεξα πεξηνξηζκέλεο δεμηφηεηεο ζηε ρξήζε ηνπ γξαπηνχ ιφγνπ (Robson, 2010:281). Δπηπιένλ, θάηη ηέηνην δε ζα έδηλε ηε δπλαηφηεηα δηεπθξηληζηηθψλ εξσηήζεσλ, νχηε άκεζεο αιιειεπίδξαζεο θαη κειέηεο ησλ εμσιεθηηθψλ ζηνηρείσλ επηθνηλσλίαο (Robson, 2010:323). Έηζη, ζα πεξηφξηδε ζε κεγάιν βαζκφ ηo βάζνο ησλ ζπιιερζέλησλ εξεπλεηηθψλ δεδνκέλσλ. Δπεηδή αθξηβψο ε πνηνηηθή ζπλέληεπμε πξνζδίδεη βάζνο, είλαη πην ελδηαθέξνπζα δηαδηθαζία γηα ην ζπλεληεπμηαδφκελν/ηε ζπλεληεπμηαδφκελε, κε ηελ έλλνηα ηεο εκπινθήο (Cohen et al., 2008:453). Ο εξεπλεηήο κπνξεί λα δψζεη πιεξνθνξίεο ζηνλ εξσηψκελν, φηαλ απηφο ην έρεη αλάγθε, ζπλεπψο, επηηπγράλεηαη θαη ε θαιχηεξε δηαρείξηζε ζχλζεησλ αλνηρηψλ εξσηήζεσλ (Cohen et al., 2008:453). ηελ εηο βάζνο αηνκηθή ζπλέληεπμε, επηδησθφκελε θαη ηδηαίηεξα ρξήζηκε γηα ηε ζπιινγή αληηπξνζσπεπηηθψλ, εηιηθξηλψλ θαη «επαξθψλ» δεδνκέλσλ, είλαη ε αλάπηπμε κηαο ζρέζεο «θνηλσληθήο ζπκπάζεηαο» κεηαμχ εξεπλεηή/εξεπλήηξηαο θαη εξσηψκελνπ/εξσηψκελεο (Henn et al., 2006:164). Ζ θαιιηέξγεηα ελφο ηέηνηνπ θιίκαηνο εκπηζηνζχλεο, ιεηηνπξγεί εληζρπηηθά ζηε ζπγθαηάζεζε απφ κέξνπο ηνπ εξεπλεηηθνχ ππνθεηκέλνπ, λα θαηαγξαθνχλ ηα ιεγφκελά ηνπ. Κάηη ηέηνην είλαη ηδηαίηεξα ρξήζηκν θαη δηεπθνιπληηθφ γηα ηνλ εξεπλεηή/ ηελ εξεπλήηξηα, ηφζν θαηά ηε δηαδηθαζία ηεο δηεμαγσγήο ηεο ζπλέληεπμεο φζν θαη θαηά ηε δηαδηθαζία ηεο αλάιπζεο ησλ δεδνκέλσλ θαη ηεο εμαγσγήο ζπκπεξαζκάησλ (Henn et al., 2006:164). Δπηπξφζζεηα, απνηειεί έλα αζθαιέο κέζν, γηα ηνλ έιεγρν ησλ ζηνηρείσλ απφ άιινπο εξεπλεηέο (Henn et al., 2006:164). Αλ θαη εθφζνλ ιεηηνπξγεί κε ηε κνξθή δεκνθξαηηθνχ δηαιφγνπ, βαζηδφκελε ζηηο αξρέο ηεο ακνηβαηφηεηαο θαη ηεο ηζφηεηαο, πηνζεηψληαο 143

145 επγεληθφ χθνο θαη κε θαηεπζπληήξηεο πξνζεγγίζεηο, θαζηζηά έλα πιαίζην ελδπλακσηηθήο δηαπξνζσπηθήο αιιειεπίδξαζεο (Κvale, 2006:481). ην ζεκείν απηφ βέβαηα, εγείξεηαη ην εξψηεκα, αλ πξάγκαηη ε εξεπλεηηθή ζπλέληεπμε κπνξεί λα ιεηηνπξγήζεη σο δηάινγνο, φηαλ ζρεδηάδεηαη γηα λα εμππεξεηήζεη ηνπο ζηφρνπο ηνπ εξεπλεηή/ηεο εξεπλήηξηαο (Kvale, 2006:483). Αλαπφθεπθηα ζηηο πνηνηηθέο κεζφδνπο αλαπηχζζνληαη κεξνιεπηηθέο ηάζεηο, εθφζνλ πεξηιακβάλεηαη ην ζηάδην ηεο εξκελείαο. Απηή φκσο, δελ είλαη κηα αζέκηηε παξάκεηξνο, φηαλ ζπλνδεχεηαη απφ ηελ ππεχζπλε, έληηκε, δεκνθξαηηθή ζηάζε ηνπ εξεπλεηή, πξνο ηνλ εξεπλψκελν. Ζ ζπλέληεπμε απφ κφλε ηεο δελ είλαη νχηε εζηθή νχηε αλήζηθε, νχηε ρεηξαθεηεηηθή νχηε θαηαπηεζηηθή, αιιά κνξθνπνηείηαη κε ζπγθεθξηκέλα ραξαθηεξηζηηθά, πνπ αληηθαηνπηξίδνπλ ιεηηνπξγίεο θαη επηδηψμεηο ηνπ/ηεο εθάζηνηε εξεπλεηή/εξεπλήηξηαο (Kvale, 2006:497). Γίλεηαη ινηπφλ αληηιεπηφ, φηη ν ξφινο ηνπ εξεπλεηή είλαη θαζνξηζηηθφο ζηελ πνηνηηθή έξεπλα, δηφηη απαηηεί ακεζφηεηα θαη πξνζσπηθή εκπινθή. Μάιηζηα, ηδσκέλε θξηηηθά, ε δηαδηθαζία απηή δελ απνηειεί ηξνρνπέδε ζηελ «επηζηεκνληθφηεηα» ηεο έξεπλαο, αιιά παξάγνληα αλαηξνθνδνηηθνχ αλαζηνραζκνχ (Ίζαξε & Πνπξθφο,). Θα πξέπεη αθφκε λα ηνληζηεί φηη ε ζπλέληεπμε είλαη κηα δηαδηθαζία απμεκέλσλ απαηηήζεσλ, πνπ ρξεηάδεηαη έκπεηξνπο θαη πξνζεθηηθνχο ρεηξηζκνχο (Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015:94). Κάπνηνη ζεσξνχλ φηη ε ζηελή επαθή πνπ δεκηνπξγείηαη κέζσ ηεο δηαδηθαζίαο ηεο ζπλέληεπμεο, κπνξεί λα επεξεάζεη ηελ «επηζηεκνληθφηεηα» ηεο πνηνηηθήο κειέηεο, δεκηνπξγψληαο ξήγκαηα ζηελ εγθπξφηεηά ηεο (Henn et al., 2006:161). Παξά ηαχηα, δελ εθιείπνπλ ηερληθέο γηα ηελ ελίζρπζε ηεο εγθπξφηεηαο, φπσο ε θαηαγξαθή ησλ ζπλεληεχμεσλ (Henn et al., 2006:161), πνπ εθαξκφζηεθε ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο, ζηε ζπγθεθξηκέλε κειέηε. Αλαθνξηθά κε ηελ παξαηήξεζε, έλα ζεκαληηθφ πιενλέθηεκά ηεο είλαη ε ακεζφηεηα πνπ πξνζθέξεη, εθφζνλ δελ ρξεηάδεηαη ν εξεπλεηήο λα 144

146 πξνβεί ζε εξσηήζεηο, αιιά παξαηεξεί θαη αθνχζεη απεπζείαο ηα ππφ δηεξεχλεζε ππνθείκελα, ζηελ πξαγκαηηθή θαζεκεξηλή ηνπο ιεηηνπξγία (Robson, 2010: ). Γελ πξφθεηηαη γηα κηα ζηελή νπηηθή πξφζιεςε εξεζηζκάησλ, αιιά γηα κηα νπζηαζηηθφηεξε βίσζε ηνπ εξεπλεηηθνχ πεδίνπ, ζε φιν ην θάζκα ησλ αηζζήζεσλ (Walliman, 2006:96). Ζ παξαηήξεζε πξνζθέξεη, ινηπφλ, κηα δηεηζδπηηθή πξννπηηθή, κε ηελ πξνυπφζεζε φηη δελ είλαη πξνθαηεηιεκκέλα εζηηαζκέλε θαη επηιεθηηθή (Cohen et al., 2008:531). Βέβαηα, είλαη ινγηθφ θαη ζηελ παξαηήξεζε λα ππάξρεη θάπνην θηιηξάξηζκα απφ κέξνπο ηνπ εξεπλεηή/ηεο εξεπλήηξηαο, αλαθνξηθά κε ηα ζπιιερζέληα ζηνηρεία, ψζηε απηά λα εμππεξεηνχλ ηνπο ζηφρνπο ηεο έξεπλαο θαη λα ζπλδένληαη κε ηα εξεπλεηηθά εξσηήκαηα (Henn et al., 2006:189). ην ζεκείν απηφ ζα πξέπεη λα επηζεκαλζεί φηη ε παξαηήξεζε δελ απνηειεί ζε θακηά πεξίπησζε εχθνιε ππφζεζε. Ζ εθαξκνγή ηεο εγθπκνλεί θηλδχλνπο, αλαθνξηθά κε ην βαζκφ ζηνλ νπνίν κπνξεί λα επεξεαζηεί ε ζπκπεξηθνξά ησλ ππφ δηεξεχλεζε ππνθεηκέλσλ, απφ ηελ παξνπζία ηνπ εξεπλεηή/ηεο εξεπλήηξηαο ζην ρψξν (Robson, 2010:369). Σφζν ε ζπλέληεπμε ζε βάζνο φζν θαη ε ζπκκεηνρηθή παξαηήξεζε: α) ζπληεινχλ ζηελ θαηαγξαθή ηεο «αιεζηλήο δσήο», β) πξνζθέξνπλ ιεπηνκεξείο πεξηγξαθέο ησλ αλζξψπηλσλ ζθέςεσλ, ζπκπεξηθνξψλ, δξάζεσλ, γ) δελ είλαη απζηεξά δνκεκέλεο, νπφηε ην ελδηαθέξνλ ηεο έξεπλαο κπνξεί λα αλαζπληεζεί ζηελ πνξεία ηεο θαη λα ζηξαθεί ζε κε πξνθαζνξηζκέλεο πηπρέο, θαη ηέινο δ) πεξηζζφηεξν ζπκβάιινπλ ζηε δφκεζε ζεσξεηηθψλ νπηηθψλ, παξά ειέγρνπλ ηηο ήδε ππάξρνπζεο (Henn et al, 2006:150). ηε ζπγθεθξηκέλε έξεπλα, ηφζν ε ζπλέληεπμε φζν θαη ε παξαηήξεζε δηαδξακαηίδνληαη ζε πιαίζην ζπλάληεζεο δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκψλ, εθφζνλ νη ζπκκεηέρνληεο (εξεπλήηξηα θαη εξσηψκελνη) απηνπξνζδηνξίδνληαη κε δηαθνξεηηθή εζλνηηθή ηαπηφηεηα, γιψζζα, 145

147 ζξεζθεία. ε ηέηνηνπ είδνπο εξεπλεηηθά πεδία, απηφ πνπ επηδεηείηαη πξσηίζησο, είλαη ε δηαπνιηηηζκηθή επηθνηλσλία ησλ ζπκκεηερφλησλ. Γηα λα επηηεπρζεί, ν/ε εθάζηνηε εξεπλεηήο/εξεπλήηξηα πξέπεη λα ζπλεηδεηνπνηήζεη φηη είλαη έλαο απφ ηνπο ζπληειεζηέο κηαο θνηλσληθνπνιηηηζκηθήο, ακθίδξνκεο, ζπκκεηνρηθήο δξάζεο ζπιινγήο δεδνκέλσλ θαη παξαγσγήο γλσζηηθψλ θαη ελλνηνινγηθψλ νηθνδνκεκάησλ (Shah, 2004:552). Κάζε δηαδηθαζία ζπλέληεπμεο θαη παξαηήξεζεο ζηελ θνηλσληθή έξεπλα απνηειεί έλα ζχλνιν ζχλζεησλ, πνιχπηπρσλ δηεξγαζηψλ. Ζ ζπλζεηφηεηα φκσο απμάλεηαη αθφκε πεξηζζφηεξν, φηαλ πξνζηίζεληαη ζπληζηψζεο φπσο ν πνιηηηζκφο, πνπ κπνξνχλ λα επεξεάζνπλ ζεκαληηθά ην βαζκφ θαη ηελ πνηφηεηα ηεο αληηιεπηηθφηεηαο, αιιά θαη ηηο πξνθαηαιήςεηο αλαθνξηθά κε δηάθνξα θαηλφκελα, εμαηηίαο πξνεληππσκέλσλ ζηε ζπλείδεζε θαη πξνυνζεηεκέλσλ ζηάζεσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ. ε κηα δηαπνιηηηζκηθή έξεπλα, ε θαηαλφεζε θαη ε ελζπλαίζζεζε απφ κέξνπο ηνπ εξεπλεηή θξίλνληαη αλαγθαίεο, ηφζν γηα ηελ πξφζβαζή ηνπ ζην εξεπλεηηθφ πεδίν (φρη κφλν σο θπζηθή παξνπζία, αιιά σο θνηλσληθή απνδνρή), φζν θαη γηα ηε δηεμαγσγή ηεο ζπλέληεπμεο θαη ηελ εξκελεία ησλ δεδνκέλσλ (Shah, 2004: ). Έλα αιπζηδσηφ πξφβιεκα πνπ κπνξεί λα πξνθχςεη θαη λα επεξεάζεη ηφζν ηελ πξφζβαζε ηνπ εξεπλεηή ζην πεδίν φζν θαη ηελ αιιειεπίδξαζή ηνπ κε ην δείγκα, ηε δηεμαγσγή ηεο ζπλέληεπμεο, ηε ζπιινγή δεδνκέλσλ, ηελ αλάιπζε θαη ηελ εξκελεία ηνπο, είλαη φηη κπνξεί λα δεκηνπξγεζεί ε αίζζεζε δηνκαδηθψλ θαη φρη δηαπξνζσπηθψλ ζρέζεσλ κεηαμχ ησλ ζπκκεηερφλησλ (Shah, 2004:563). Γίλεηαη ινηπφλ θαηαλνεηφ φηη ρξεηάδνληαη ιεπηνί θαη εχζηνρνη ρεηξηζκνί, ψζηε λα απνθεπρζεί κηα ηέηνηα εμέιημε. 146

148 Γ.1.7. Παξνπζίαζε ηνπ Θεκαηηθνύ Οδεγνύ ηεο πλέληεπμεο θαη ησλ Δλδεηθηηθώλ Δξσηήζεσλ πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζηελ Έξεπλα. Οη ζεκαηηθνί άμνλεο ηεο ζπλέληεπμεο, δηακνξθψζεθαλ σο αθνινχζσο: 1νο ζεκαηηθφο άμνλαο: 2νο ζεκαηηθφο άμνλαο: 3νο ζεκαηηθφο άμνλαο: 4νο ζεκαηηθφο άμνλαο: 5νο ζεκαηηθφο άμνλαο: Οη ζεκαηηθνί άμνλεο δε γλσζηνπνηνχληαλ ζηνπο εξσηψκελνπο γνλείο, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ζπλέληεπμεο. Χζηφζν, ε εξεπλήηξηα είρε πξφηηλνο ελεκεξψζεη ηνπο ζπκκεηέρνληεο γνλείο, ζρεηηθά κε ηα βαζηθά δεηήκαηα πνπ δηεξεπλψληαη ζηε κειέηε απηή. Αλαθνξηθά κε ηνλ ελδεηθηηθφ νδεγφ εξσηήζεσλ, ζα πξέπεη λα δηεπθξηληζηεί φηη ηφζν ε δηαηχπσζε φζν θαη ε ζεηξά κε ηελ νπνία νη εξσηήζεηο ππνβιήζεθαλ, δηέθεξαλ. Δπίζεο, θάπνηεο εξσηήζεηο παξαιήθζεθαλ, δηφηη απαληήζεθαλ πξηλ απφ ηε δηαηχπσζή ηνπο, νξηζκέλεο ελζσκαηψζεθαλ ζε άιιεο ή κεηαζρεκαηίζηεθαλ, αλάινγα κε 147

149 ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά θαη ηηο εκπεηξίεο, ηνπ εξεπλψκελνπ θάζε θνξά ππνθεηκέλνπ (Cohen et al., 2008:248,454,460 Robson, 2010:321,330). Σεξήζεθε έλα ηέηνηνπ είδνπο πην επέιηθην πξσηφθνιιν, θαζψο ππήξρε ελδηαθέξνλ ηεο εξεπλήηξηαο γηα ηελ αλίρλεπζε εμαηνκηθεπκέλσλ, κε ηππνπνηεκέλσλ ζηνηρείσλ, ησλ εξεπλψκελσλ ππνθεηκέλσλ (Cohen et al., 2008:455). ηφρνο ήηαλ ε πην ιεπηνκεξήο εκβάζπλζε ζηελ θαηαλφεζε ηνπ πνιχπηπρνπ θαη ζχλζεηνπ αηνκηθνχ πιαηζίνπ, εληφο ηνπ νπνίνπ, ηα ππφ δηεξεχλεζε θαηλφκελα ηνπνζεηνχληαη (Ritchie, 2003:36). Τπφ ην ίδην πξίζκα, επηιέρηεθαλ αλνηρηνχ ηχπνπ εξσηήζεηο, νη νπνίεο πξνζδίδνπλ: α) επειημία, β) βάζνο, γ) πεξηζψξην γηα δηεπθξηλίζεηο θαη απνθπγή παξαλνήζεσλ θαη παξεξκελεηψλ. Πξνζδίδνληαο κάιηζηα ζηνπο εξσηψκελνπο ην ξφιν ηνπ ζπλεξγάηε θαη φρη ηνπ απινχ απνθξηλφκελνπ (Robson, 2010:327). Χζηφζν, ε δηεξεχλεζε ησλ θαηλνκέλσλ θαη ησλ παξαγφλησλ πνπ απνηππψλνληαη ζε θαζεκηά απφ ηηο εξσηήζεηο ηνπ ελδεηθηηθνχ νδεγνχ, θξίζεθε αλαγθαία απφ ηελ εξεπλήηξηα, γηα φια ηα εξεπλεηηθά ππνθείκελα, κε θάπνηεο κεηαβνιέο, πνπ δε ζα αιινίσλαλ φκσο ή δε ζα παξέιεηπαλ ην θπξίσο δεηνχκελν. ην ζεκείν απηφ, ζα πξέπεη λα δηεπθξηληζηεί φηη θάπνηεο ζχλζεηεο εξσηήζεηο θαηαηέκλνληαλ ζε πεξηζζφηεξα ππνεξσηήκαηα, φπνπ θξηλφηαλ αλαγθαίν. Δνδεικηικόρ οδηγόρ επυηήζευν 1. ηέιλεηο ηα παηδηά ζνπ ζην ζρνιείν; Θεσξείο πσο ε εθπαίδεπζε ησλ παηδηώλ ζνπ είλαη θάηη ζεκαληηθό ή όρη θαη γηαηί; 2. Πηζηεύεηο όηη ην ζρνιείν κπνξεί λα πξνζθέξεη θάηη κειινληηθά ζηα παηδηά ζνπ ή είλαη ην ίδην είηε πεγαίλνπλ ζην ζρνιείν είηε όρη; 3. Γίλεηο θάπνηεο ζπκβνπιέο ζηα παηδηά ζνπ όηαλ πεγαίλνπλ ζην ζρνιείν; Ση είλαη ζεκαληηθό γηα ζέλα λα θάλνπλ; 4. Δλεκεξώλεζαη γηα ηελ πξόνδν θαη ηε ζπκπεξηθνξά ησλ παηδηώλ 148

150 ζνπ ζην ζρνιείν; 5. Μηιάο κε ηνπο εθπαηδεπηηθνύο; Πνηα είλαη ε ζρέζε ζνπ καδί ηνπο; 6. Δίζαη ηθαλνπνηεκέλνο/ηθαλνπνηεκέλε από ην επίπεδν εθπαίδεπζεο ησλ παηδηώλ ζνπ; Θα ήζειεο λα είλαη θάηη δηαθνξεηηθό ζηελ εθπαίδεπζή ηνπο; 7. Πξνηηκάο ηα παηδηά ζνπ λα θνηηνύλ ζε κεηνλνηηθό ή ζε δεκόζην ζρνιείν θαη γηα πνηνπο ιόγνπο; 8. Θα ήζειεο λα θνηηνύλ ηα παηδηά ζνπ ζε θάπνην ζρνιείν ηεο πόιεο κε καζεηέο πνπ δελ είλαη από ην Γξνζεξό; Γηα πνηνπο ιόγνπο ζα ζπκθσλνύζεο ή ζα δηαθσλνύζεο κε θάηη ηέηνην; 9. Πνηα είλαη ε ζρέζε ησλ παηδηώλ ηνπ Γξνζεξνύ κε ην ζρνιείν; Κάλνπλ ή όρη ζπρλέο απνπζίεο; Σν αθήλνπλ ή ην ηειεηώλνπλ θαη γηαηί; 10. Ση ζα ζε εκπόδηδε λα ζηείιεηο ηα παηδηά ζνπ ζην ζρνιείν; 11. Πώο νλεηξεύεζαη ην κέιινλ ησλ παηδηώλ ζνπ; Θα ήζειεο λα έρνπλ κηα δσή παξόκνηα κε ηε δηθή ζνπ ή δηαθνξεηηθή; 12. Ση πξέπεη λα γίλεη γηα λα κπνξέζνπλ ηα παηδηά ζνπ λα έρνπλ ην κέιινλ πνπ νλεηξεύεζαη; Μπνξείο λα θάλεηο θάηη εζύ ή ε πνιηηεία; 13. Έρεηο δεη παηδηά λα δνπιεύνπλ ζην δξόκν πνπιώληαο ραξηνκάληηια, κπαιόληα, ινπινύδηα ή λα δεηηαλεύνπλ; Πώο ζνπ θαίλεηαη κηα ηέηνηα εηθόλα; Γηα πνηνπο ιόγνπο λνκίδεηο όηη έλαο γνληόο κπνξεί λα βάιεη ην παηδί ηνπ λα δνπιέςεη; 14. Τπάξρεη θάηη πνπ ζα ζε αλάγθαδε, αθόκα θαη αλ δελ ζα ην ήζειεο, λα βάιεηο ην παηδί ζνπ λα δνπιέςεη θαη λα ζηακαηήζεη ην ζρνιείν; 15. Έρεηο δεη αλζξώπνπο από ηνλ νηθηζκό κε ηα παηδηά ηνπο λα ςάρλνπλ ρξήζηκα πιηθά ζε θάδνπο; Αλ λαη, γηαηί λνκίδεηο όηη ην θάλνπλ απηό; 16. Ννκίδεηο όηη ν νηθηζκόο ζαο είλαη θαζαξόο; Αλ όρη ηη θηαίεη γηʼ απηό; 149

151 17. Τπάξρεη ζύζηεκα ύδξεπζεο θαη απνρέηεπζεο ζην Γξνζεξό; 18. Δζύ έρεηο ζην ζπίηη ζνπ βξύζεο θαη ηνπαιέηα; 19. νπ αξέζεη ν νηθηζκόο ζαο θαη ην ζπίηη πνπ κέλεηο; Τπάξρεη θάηη πνπ ζα ήζειεο λα αιιάμεηο αλ κπνξνύζεο, ώζηε λα δνπλ ηα παηδηά ζνπ ζε θαιύηεξν πεξηβάιινλ; 20. Δίλαη ζεκαληηθό γηα ζέλα λα επηζθέπηεζαη κε ηα παηδηά ζνπ γηαηξνύο, αθόκε θαη αλ δελ είλαη άξξσζηα, γηα εμεηάζεηο ή εκβόιηα; Ση ζα ζε εκπόδηδε λα ην θάλεηο; 21. Θα ήζειεο λα κέλεηο ζε έλα ζπίηη κέζα ζηελ Ξάλζε ή ζεσξείο πσο νη Ρνκά πξέπεη λα δνπλ ζε μερσξηζηνύο νηθηζκνύο; 22. Πνηα ζα ήηαλ ε θαιύηεξε επηινγή γηα ηα παηδηά ζνπ, ζα ήζειεο λα δνπλ καδί κε ηνπο ππόινηπνπο θαηνίθνπο ηεο Ξάλζεο ή ζην Γξνζεξό θαη γηαηί; Οη ζεκαηηθέο απηέο, αιιά θαη ην πεξηερφκελν ησλ εξσηήζεσλ πξνέθπςαλ κε βάζε: α) ην ζθνπφ θαη ηνπο ζηφρνπο ηεο έξεπλαο-ηελ πξνζσπηθή εκπεηξία θαη ηνπο πξνβιεκαηηζκνχο ηεο εξεπλήηξηαο, β) ηε κειέηε ηεο ζρεηηθήο βηβιηνγξαθίαο, γ) ηηο απφςεηο θαη ηνπο πξνβιεκαηηζκνχο, πνπ εθθξάζηεθαλ απφ κέιε ηνπ πιεζπζκνχ ζηφρνπ, απφ εθπαηδεπηηθνχο θαη απφ θνηλσληθνχο επηζηήκνλεο, πνπ εξγάδνληαη ζε δνκέο ηνπ νηθηζκνχ, ζρεηηθά κε ηα ππφ κειέηε δεηήκαηα. Γ.1.8. ύλδεζε ησλ ηόρσλ ηεο Έξεπλαο κε ηνπο Άμνλεο θαη ηηο Δξσηήζεηο ηεο πλέληεπμεο Θεμαηικόρ Άξοναρ 1νο ζεκαηηθόο άμνλαο: Ο ζεζκόο ηεο επίζεκεο ζρνιηθήο Δπυηήζειρ 1ε: ηέιλεηο ηα παηδηά ζνπ ζην ζρνιείν; Θεσξείο πσο ε εθπαίδεπζε ησλ παηδηώλ ζνπ είλαη θάηη ζεκαληηθό ή όρη θαη γηαηί; 2ε: Πηζηεύεηο όηη ην ζρνιείν κπνξεί λα πξνζθέξεη θάηη κειινληηθά ζηα παηδηά ζνπ ή είλαη ην ίδην είηε πεγαίλνπλ ζην ζρνιείν είηε όρη; ύνδεζη με ηοςρ ηόσοςρ ηηρ Έπεςναρ 1νο: Να δηεξεπλεζνχλ νη ζηάζεηο θαη αληηιήςεηο ησλ Ρνκά γνλέσλ αλαθνξηθά κε ηελ αξία ηηρ εκπαίδεςζηρ ησλ παηδηψλ ηνπο θαη ηα εθφδηα πνπ απηή κπνξεί λα πξνζθέξεη ζηα παηδηά. 150

152 εθπαίδεπζεο 3ε: Γίλεηο θάπνηεο ζπκβνπιέο ζηα παηδηά ζνπ όηαλ πεγαίλνπλ ζην ζρνιείν; Ση είλαη ζεκαληηθό γηα ζέλα λα θάλνπλ; 4ε: Δλεκεξώλεζαη γηα ηελ πξόνδν θαη ηε ζπκπεξηθνξά ησλ παηδηώλ ζνπ ζην ζρνιείν; καδί ηνπο; 5ε: Μηιάο κε ηνπο εθπαηδεπηηθνύο; Πνηα είλαη ε ζρέζε ζνπ 2νο: Να απνηππσζνχλ νη ζθέςεηο θαη νη αμίεο ησλ Ρνκά γνλέσλ, αλαθνξηθά κε ηελ ποπεία ηυν παιδιών ηνπο ζηο ζσολείο. 3νο: Να κειεηεζεί ε ποιόηηηα ηηρ ζσέζηρ ηυν Ρομά οικογενειών με ηο ζσολείο και ο βαθμόρ γονικήρ εμπλοκήρ ζηελ εθπαίδεπζε ησλ Ρνκά παηδηψλ. 6ε: Δίζαη ηθαλνπνηεκέλνο/ηθαλνπνηεκέλε από ην επίπεδν εθπαίδεπζεο ησλ παηδηώλ ζνπ; Θα ήζειεο λα είλαη θάηη δηαθνξεηηθό ζηελ εθπαίδεπζή ηνπο; 7ε: Πξνηηκάο ηα παηδηά ζνπ λα θνηηνύλ ζε κεηνλνηηθό ή ζε δεκόζην ζρνιείν θαη γηα πνηνπο ιόγνπο; 8ε: Θα ήζειεο λα θνηηνύλ ηα παηδηά ζνπ ζε θάπνην ζρνιείν ηεο πόιεο κε καζεηέο πνπ δελ είλαη από ην Γξνζεξό; Γηα πνηνπο ιόγνπο ζα ζπκθσλνύζεο ή ζα δηαθσλνύζεο κε θάηη ηέηνην; 9ε: Πνηα είλαη ε ζρέζε ησλ παηδηώλ ηνπ Γξνζεξνύ κε ην ζρνιείν; Κάλνπλ ή όρη ζπρλέο απνπζίεο; Σν αθήλνπλ ή ην ηειεηώλνπλ θαη γηαηί; 10ε: Ση ζα ζε εκπόδηδε λα ζηείιεηο ηα παηδηά ζνπ ζην ζρνιείν; 4νο: Να θαηαγξαθνχλ νη αληηιήςεηο, ζθέςεηο, πξνβιεκαηηζκνί ησλ Ρνκά γνλέσλ, αλαθνξηθά κε ηελ παπεσόμενη γηα ηα παηδηά ηνπο εκπαίδεςζη. 5νο: Να εμεηαζηεί ν βαζκφο ζηνλ νπνίν ε διασυπιζηική εκπαίδεςζη ιεηηνπξγεί σο δηθαίσκα ησλ Ρνκά γνλέσλ γηα ηα παηδηά ηνπο ή σο εμσηεξηθά επηβεβιεκέλε πξνζπάζεηα εθπαηδεπηηθνχ θαη θαηʼ επέθηαζε θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ. 6νο: Να εληνπηζηνχλ ηα αίηηα απνρήο απφ ηε ζσολική θοίηηζη, κε ηαθηηθήο θνίηεζεο ή πξφσξεο εγθαηάιεηςεο ηνπ ζρνιείνπ απφ ηνπο Ρνκά καζεηέο. 2νο ζεκαηηθόο άμνλαο: Πξνζδνθίεο γηα ην κέιινλ ησλ παηδηώλ 11ε: Πώο νλεηξεύεζαη ην κέιινλ ησλ παηδηώλ ζνπ; Θα ήζειεο λα έρνπλ κηα δσή παξόκνηα κε ηε δηθή ζνπ ή δηαθνξεηηθή; 12ε: Ση πξέπεη λα γίλεη γηα λα κπνξέζνπλ ηα παηδηά ζνπ λα έρνπλ ην κέιινλ πνπ νλεηξεύεζαη; Μπνξείο λα θάλεηο θάηη εζύ ή ε πνιηηεία; 7νο: Να αληρλεπηνχλ θαη λα θαηαγξαθνχλ νη πποζδοκίερ ηυν γονέυν γηα ην κέιινλ ησλ παηδηψλ ηνπο θαη ηα μέηπα πνπ ζα πξέπεη λα ιεθζνχλ γηα ηελ πξαγκάησζή ηνπο (ηφζν ζε επίπεδν νηθνγέλεηαο φζν θαη επίπεδν θξαηηθψλ ζεζκψλ). 3νο ζεκαηηθόο άμνλαο: Παηδηθή εξγαζία 13ε: Έρεηο δεη παηδηά λα δνπιεύνπλ ζην δξόκν πνπιώληαο ραξηνκάληηια, κπαιόληα, ινπινύδηα ή λα δεηηαλεύνπλ; Πώο ζνπ θαίλεηαη κηα ηέηνηα εηθόλα; Γηα πνηνπο ιόγνπο λνκίδεηο όηη έλαο γνληόο κπνξεί λα βάιεη ην παηδί ηνπ λα δνπιέςεη; 14ε: Τπάξρεη θάηη πνπ ζα ζε αλάγθαδε, αθόκα θαη αλ δελ ζα ην ήζειεο, λα βάιεηο ην παηδί ζνπ λα δνπιέςεη θαη λα ζηακαηήζεη ην ζρνιείν; 8νο: Να εμεηαζηνχλ νη αληηιήςεηο θαη νη ζηάζεηο ησλ γνλέσλ, αλαθνξηθά κε ηελ παιδική επγαζία θαη λα απνηππσζνχλ ηα αίηηά ηνπ θαηλνκέλνπ 4νο ζεκαηηθόο άμνλαο: πλζήθεο δηαβίσζεο. Καλόλεο πγηεηλήο θαη θξνληίδα ηεο πγείαο ησλ 15ε: Έρεηο δεη αλζξώπνπο από ηνλ νηθηζκό κε ηα παηδηά ηνπο λα ςάρλνπλ ρξήζηκα πιηθά ζε θάδνπο; Αλ λαη, γηαηί λνκίδεηο όηη ην θάλνπλ απηό; 16ε: Ννκίδεηο όηη ν νηθηζκόο ζαο είλαη θαζαξόο; Αλ όρη ηη θηαίεη γηʼ απηό; 17ε: Τπάξρεη ζύζηεκα ύδξεπζεο θαη απνρέηεπζεο ζην 9νο: Να κειεηεζνχλ, νη ζθέςεηο, νη θξίζεηο θαη ηα ζπλαηζζήκαηα ησλ Ρνκά γνλέσλ, ζρεηηθά με ηο θαινόμενο ηυν παιδιών-πακοζςλλεκηών. 10νο: Να δηεξεπλεζνχλ νη απφςεηο ησλ γνλέσλ αλαθνξηθά κε ηηο ζςνθήκερ καθαπιόηηηαρ θαη ςγιεινήρ ζηον οικιζμό. 151

153 παηδηώλ Γξνζεξό; 18ε: Δζύ έρεηο ζην ζπίηη ζνπ ζύλδεζε λεξνύ θαη ηνπαιέηα; 19ε: νπ αξέζεη ν νηθηζκόο ζαο θαη ην ζπίηη πνπ κέλεηο; Τπάξρεη θάηη πνπ ζα ήζειεο λα αιιάμεηο αλ κπνξνύζεο, ώζηε λα δνπλ ηα παηδηά ζνπ ζε θαιύηεξν πεξηβάιινλ; 20ε: Δίλαη ζεκαληηθό γηα ζέλα λα επηζθέπηεζαη κε ηα παηδηά ζνπ γηαηξνύο, αθόκε θαη αλ δελ είλαη άξξσζηα, γηα εμεηάζεηο ή εκβόιηα; Ση ζα ζε εκπόδηδε λα ην θάλεηο; 11νο: Να εμεηαζηνχλ νη ζςνθήκερ διαβίυζηρ θαη ν βαζκφο ηήπηζηρ ηυν βαζικών κανόνυν ςγιεινήρ ζε επίπεδο οικογένειαρ. 12νο: Να δηεξεπλεζεί ν βαθμόρ θπονηίδαρ ηηρ ςγείαρ ηυν παιδιών ηνπο, απφ ηνπο Ρνκά γνλείο. 5νο ζεκαηηθόο άμνλαο: Οηθηζηηθόο απνθιεηζκόο 21ε: Θα ήζειεο λα κέλεηο ζε έλα ζπίηη κέζα ζηελ Ξάλζε ή ζεσξείο πσο νη Ρνκά πξέπεη λα δνπλ ζε μερσξηζηνύο νηθηζκνύο; 22ε: Πνηα ζα ήηαλ ε θαιύηεξε επηινγή γηα ηα παηδηά ζνπ ζα ήζειεο λα δνπλ καδί κε ηνπο ππόινηπνπο θαηνίθνπο ηεο Ξάλζεο ή ζην Γξνζεξό θαη γηαηί; 13νο: Να εμεηαζηεί ν βαζκφο ζηνλ νπνίν ν οικιζηικόρ διασυπιζμόρ ιεηηνπξγεί σο δηθαίσκα ησλ Ρνκά ή σο εμσηεξηθά επηβεβιεκέλε πξνζπάζεηα θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ ηνπο. Γ.1.9. Αλαζθόπεζε ηεο ζρεηηθήο κε ηνπο άμνλεο ησλ εξεπλεηηθώλ εξγαιείσλ βηβιηνγξαθίαο πσο αλαθέξεηαη ζην άξζξν 28 ηεο Γηεζλνχο χκβαζεο γηα ηα Γηθαηψκαηα ηνπ Παηδηνχ, ε εθπαίδεπζε πξέπεη λα είλαη ππνρξεσηηθή θαη δσξεάλ γηα φια ηα παηδηά, ιεηηνπξγψληαο ζε κηα εληαμηαθή βάζε, πνπ εμαζθαιίδεη ηελ πξφζβαζε θαη παξέρεη ίζεο επθαηξίεο θνίηεζεο, πξνζθέξνληαο ηδηαίηεξε βνήζεηα ζε φζνπο ηελ έρνπλ αλάγθε (Unric, 2016). Ζ εθπαίδεπζε είλαη κείδνλνο ζεκαζίαο γηα ηελ θνηλσληθή ελζσκάησζε ησλ λεφηεξσλ γελεψλ (Guy, 2009:35). Έλα πςειφ κνξθσηηθφ επίπεδν παξέρεη πεξηζζφηεξεο επθαηξίεο γηα εξγαζία θαη πιήξε ζπκκεηνρή ζηελ θνηλσλία, πξννπηηθή ηδηαίηεξα ζεκαληηθή γηα εππαζείο νκάδεο, φπσο νη Ρνκά (Flecha & Soler, 2013:452). Δληνχηνηο, φπσο αλαγλσξίδεηαη απφ επίζεκνπο επξσπατθνχο ζεζκνχο, νη Ρνκά καζεηέο παξνπζηάδνπλ δπζαλάινγα κεγάιε αληηπξνζψπεπζε, κεηαμχ ησλ πεξηζσξηνπνηεκέλσλ παηδηψλ ζηε ζρνιηθή εθπαίδεπζε (Bhopal & Myers, 2009:302) θαη ραξαθηεξίδνληαη απφ ηα πςειφηεξα πνζνζηά αλαιθαβεηηζκνχ (Bhopal & Myers, 2009:301). 152

154 χκθσλα κε αλαθνξά ηεο Δπξσπατθήο Δπηηξνπήο ην 1996, ζε θάπνηεο πεξηνρέο ηεο Δπξψπεο ηα πνζνζηά αλαιθαβεηηζκνχ ησλ Ρνκά άγγηδαλ ην 90% θαη ε πεξηζσξηνπνίεζή ηνπο, εληφο ηνπ εθάζηνηε εζληθνχ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο, ήηαλ εκθαλήο ζε έληνλν βαζκφ (OʼNions, 2010:2). Απφ ζρεηηθά πξφζθαηα ζηαηηζηηθά ζηνηρεία επηβεβαηψλεηαη φηη πεξίπνπ ην 75% ησλ Ρνκά δελ έρνπλ νινθιεξψζεη ηελ πξσηνβάζκηα εθπαίδεπζε, ελψ ηα πνζνζηά ζρνιηθήο δηαξξνήο παξνπζηάδνπλ απνθιίζεηο απφ ρψξα ζε ρψξα κεηαμχ 15%-69% (Flecha & Soler, 2013:453). Χζηφζν, αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ηα ηειεπηαία ρξφληα γίλνληαη πην νξγαλσκέλεο ζεζκηθέο πξνζπάζεηεο ελδπλάκσζεο θαη έληαμεο ησλ Ρνκά. Έηζη, παξαηεξείηαη θάπνηνο βαζκφο βειηίσζεο ζηελ πξφζβαζε, ηνπιάρηζηνλ ζηελ πξσηνβάζκηα εθπαίδεπζε (Bhopal & Myers, 2009:302). πσο αλαθέξεη ην Τ.Δ.Κ.Α. (2011:4) θαη ζηελ Διιάδα ηα ηειεπηαία ρξφληα παξαηεξείηαη θάπνηα κείσζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ αλαιθαβεηηζκνχ ζηνπο Ρνκά. κσο, ε πθηζηάκελε θαηάζηαζε ζε θακία πεξίπησζε δελ κπνξεί λα ζεσξεζεί σο ηθαλνπνηεηηθή. Ο βαζκφο βειηίσζεο πνπ παξαηεξείηαη ζηηο ηειεπηαίεο γεληέο, δελ θξίλεηαη επαξθήο, ψζηε λα κπνξέζεη λα αιιάμεη πξνο ην θαιχηεξν ηηο ρξφληα παγησκέλεο άζρεκεο ζπλζήθεο δηαβίσζεο ησλ Ρνκά θαη ηνλ θνηλσληθφ ηνπο απνθιεηζκφ (Τ.Δ.Κ.Α, 2011:4). ηνηρεία πνπ πξνέθπςαλ απφ έξεπλα ηνπ Σακείνπ Δθπαίδεπζεο ησλ Ρνκά (φπσο πεξηγξάθνληαη ζην Greenberg, 2010:933) παξνπζηάδνπλ ηε δπζρεξή θαηάζηαζε ηνπο ζηελ εθπαίδεπζε, θαζψο δείρλνπλ φηη 70%- 80% ησλ Ρνκά ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο δελ έρνπλ νινθιεξψζεη ηελ πξσηνβάζκηα εθπαίδεπζή ηνπο, ελψ πνιχ κηθξφο αξηζκφο έρεη νινθιεξψζεη ηελ πξσηνβάζκηα θαη ηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε. Δπηπιένλ, πνζνζηφ κηθξφηεξν ηνπ 1% νινθιήξσζε ηελ ηξηηνβάζκηα. Σέινο, θάπνηνη Ρνκά παξνπζηάδνπλ πιήξε απνρή απφ ηε ζρνιηθή θνίηεζε (Greenberg, 2010:933). 153

155 Δζηηαζκέλεο ζε λεφηεξεο ειηθηαθέο νκάδεο ζηαηηζηηθέο αλαιχζεηο απφ ην ρψξν ηεο εξβίαο, αλαδεηθλχνπλ ην απμεκέλν πνζνζηφ Ρνκά (60%), λεφηεξσλ απφ 18 έηε, ζε ζχγθξηζε κε ην γεληθφηεξν πιεζπζκφ (20%) πνπ δελ έρνπλ νινθιεξψζεη ηελ πξσηνβάζκηα εθπαίδεπζή ηνπο (Battaglia & Lebedinski, 2015:63). Δπηπιένλ, Ρνκά παηδηά πξσηνβάζκηαο ζρνιηθήο ειηθίαο, εκθαλίδνπλ ζεκαληηθή ηάζε απνρήο απφ ηε ζρνιηθή εθπαίδεπζε (30%), ελ αληηζέζεη κε παηδηά αληίζηνηρεο ειηθηαθήο νκάδαο ηνπ γεληθνχ πιεζπζκνχ (1%) (Battaglia & Lebedinski, 2015:63). χκθσλα κε ζηαηηζηηθά δεδνκέλα απφ ην ρψξν ηεο Διιάδαο, αλαθνξηθά κε ην ξπζκφ θνίηεζεο, ησλ Ρνκά παηδηψλ ηεο θνηλφηεηαο ηνπ Φιάκπνπξνπ εξξψλ (γελλεζέληεο ), δηαπηζηψλεηαη φηη ηα πνζνζηά νινθιεξσκέλεο εθπαίδεπζεο ζην Γεκνηηθφ, πιεζηάδνπλ απηά ηνπ γεληθνχ πιεζπζκνχ ηεο ρψξαο, ελψ γηα ηνπο γελλεζέληεο απφ ην 1970 θαη έπεηηα, ζρεδφλ ηαπηίδνληαη (Εάρνο, 2007:327). Χζηφζν, ε θαηάζηαζε κεηαβάιιεηαη ζεκαληηθά, ζηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε. Σφζν ζην γπκλάζην φζν θαη ζην ιχθεην, ν ξπζκφο ζρνιηθήο δηαξξνήο είλαη ζεκαληηθά απμεκέλνο, ζε ζρέζε κε ηνπο εζληθνχο κέζνπο φξνπο (Εάρνο, 2007:335,341). ε παξφκνηα ζπκπεξάζκαηα γηα ηε θνίηεζε ζηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε (ζρνιηθή δηαξξνή ζε πνζνζηφ πεξίπνπ 70%), θαηαιήγνπλ θαη νη Tourtouras et al. (2016:15), ζε έξεπλα ηνπο γηα ηνπο Ρνκά ηεο Θεζζαινλίθεο. Αλαθνξηθά κε ηα πνζνζηά εηζφδνπ ζηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε, απηά παξνπζηάδνληαη αξθεηά ρακειά. Χζηφζν, αλ πξνβνχκε ζε κηα ζχγθξηζε κε αληίζηνηρεο θνηλσληθέο ηάμεηο ηνπ γεληθνχ πιεζπζκνχ, ηφηε νη ηηκέο εμηζψλνληαη (Εάρνο, 2007:344). Χο γεληθή παξαηήξεζε, αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ην κνξθσηηθφ επίπεδν ησλ λεφηεξσλ γελεψλ ζπλερψο βειηηψλεηαη θαη θπξίσο ζηηο ρακειφηεξεο βαζκίδεο, ηείλεη λα ζπγθιίλεη φιν θαη πεξηζζφηεξν κε ηνπο εζληθνχο κέζνπο φξνπο (Εάρνο, 2007:353-54). κσο, σο άιιε κηα γεληθή παξαηήξεζε, ζα πξέπεη λα ιεθζεί ζνβαξά ππφςε θαη ην γεγνλφο φηη νη 154

156 Ρνκά, ζπλήζσο, «πξνζπεξλνχλ» ηελ πξνζρνιηθή εθπαίδεπζε (Εάρνο, 2007:201). Ζ «ζπλήζεηά» ηνπο απηή, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ παληειή έιιεηςε ελαζρφιεζεο κε θάπνηεο γλσζηηθέο-γισζζηθέο δξαζηεξηφηεηεο ζην ζπίηη, επηδξά αξλεηηθά ζηε κεηέπεηηα εθπαηδεπηηθή ηνπο πνξεία (Εάρνο, 2007:201). ε κειέηε ησλ Παπαθσλζηαληίλνπ θ.ά., (2004:55), απφ ηα παηδηά ηνπ δείγκαηνο (6-17 εηψλ) κφλν ην 42,6%, ζχκθσλα κε δειψζεηο ησλ γνλέσλ ηνπο, θνηηνχζε ζην ζρνιείν. Σν κεγαιχηεξν πνζνζηφ θνίηεζεο παξαηεξήζεθε ζην δεκνηηθφ (68,24%) θαη αξθεηά κηθξφηεξν ζην γπκλάζην (14,4%). Μεδεληθφ βξέζεθε ην πνζνζηφ ησλ παηδηψλ πνπ θνηηνχζαλ ζε ιπθεηαθέο δνκέο. Σέινο, κεγάινο θάλεθε λα είλαη ν αξηζκφο ησλ παηδηψλ κε άηαθηε θνίηεζε (Παπαθσλζηαληίλνπ θ.ά., 2004:55-56). Άιια εξεπλεηηθά δεδνκέλα, ζρεηηθά πξφζθαηεο κειέηεο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζηε Ρνπκαλία (Pantea, 2009:22), δείρλνπλ κηα αξθεηά ζεκαληηθή αξηζκεηηθή απφθιηζε, κεηαμχ ησλ καζεηψλ ηνπ γεληθνχ πιεζπζκνχ θαη ησλ Ρνκά καζεηψλ πνπ θνηηνχλ ζηε ζρνιηθή εθπαίδεπζε, κε ηνπο δεχηεξνπο λα παξνπζηάδνπλ 30% κεησκέλε ζπρλφηεηα θνίηεζεο ζε ζρέζε κε ην γεληθφ κέζν φξν ηεο ρψξαο. Απφ ηα παξαπάλσ ζηνηρεία, γίλεηαη αληηιεπηφ φηη ε πην πξνβιεκαηηθή πηπρή ηεο εθπαίδεπζε ησλ Ρνκά, ζρεηίδεηαη κε ην θαηλφκελν ηεο ζρνιηθήο δηαξξνήο (κε ηε κνξθή ηεο εγθαηάιεηςεο ηνπ ζρνιείνπ ή ηεο κε ηαθηηθήο θνίηεζεο). Μέζσ ηνπ θαηλνκέλνπ απηνχ, αληαλαθιάηαη ε αδπλακία ησλ ζπζηεκάησλ επίζεκεο ζρνιηθήο εθπαίδεπζεο, λα δηαρεηξηζηνχλ δεκνθξαηηθά, κε πξνλνκηνχρεο, εηεξφθιεηεο, ζε ζρέζε κε ηνλ επξχηεξν πιεζπζκφ, νκάδεο (Tourtouras et al., 2016:12). Μεγάινο αξηζκφο Ρνκά παξνπζηάδνπλ πνιχ ρακειφ κνξθσηηθφ επίπεδν, σο απφξξνηα ησλ παξαηεξνχκελσλ πςειψλ πνζνζηψλ ζρνιηθήο δηαξξνήο (Battaglia & Lebedinski, 2015:62). Ζ 155

157 απνρή απφ ηελ εθπαίδεπζε, θαίλεηαη λα επεξεάδεη, επίζεο, ην βαζκφ ζπκκεηνρήο ηνπο ζηελ πνιηηηθή θαη θνηλσληθή δσή, πνπ είλαη κεδεληθφο (Battaglia & Lebedinski, 2015:62). πσο έρεη δηαπηζησζεί, ην θαηλφκελν ηεο ζρνιηθήο δηαξξνήο ζπλαληάηαη ζε κεγαιχηεξε ζπρλφηεηα ζηηο κεηνλνηηθέο νκάδεο, ζε ζχγθξηζε κε ην γεληθφηεξν πιεζπζκφ (Grover, 2007b:59). Δίλαη ινηπφλ κηα ζπλζήθε, πνπ παξνπζηάδεηαη γεληθφηεξα ζηελ εθπαίδεπζε ησλ κεηνλνηήησλ θαη δελ απνηειεί απνθιεηζηηθφηεηα ησλ Ρνκά (Grover, 2007b:59). Δπνκέλσο, δελ είλαη ζπλεηφ λα εθιακβάλεηαη σο αλαπφζπαζην θνκκάηη ηνπ πνιηηηζκνχ ηνπο, θαζψο θαίλεηαη λα πξνθχπηεη απφ άιιεο δνκναηηηαθέο ζρέζεηο. Ζ ζρέζε ησλ Ρνκά κε ην επίζεκν εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, είλαη έλα θαηλφκελν πνιπδηάζηαην, ην νπνίν ζπλδέεηαη κε πνηθίιεο ζπληζηψζεο ηεο θνηλσληθν-νηθνλνκηθήο ηνπο θαηάζηαζεο, ζην πιαίζην δηαβίσζεο θαη δξάζεο ηνπο (Tourtouras et al., 2016:11). Θα πξέπεη ινηπφλ λα αληηκεησπίδεηαη πην θξηηηθά, αλαγλσξίδνληαο ηε ζεζκηθή επζχλε θαη φρη κεηαηνπίδνληάο ηελ, απιντθά θαη αζέκηηα, ζηηο πιάηεο «εχθνισλ ζπκάησλ». ε κηα πξνζπάζεηα θαηαγξαθήο ησλ βαζηθψλ αηηίσλ κε ηαθηηθήο θνίηεζεο ή πξφσξεο εγθαηάιεηςεο ηνπ ζρνιείνπ απφ ηνπο Ρνκά καζεηέο, φπσο απηά ζεκεηψλνληαη ζηελ εξεπλεηηθή βηβιηνγξαθία, πξνθχπηεη ε αθφινπζε ιίζηα παξαγφλησλ: α) ε έιιεηςε ησλ απαηηνχκελσλ δηθαηνινγεηηθψλ γηα ηελ νινθιήξσζε ηεο δηαδηθαζίαο εγγξαθήο ζηε ζρνιηθή κνλάδα, β) ε δπζρεξήο νηθνλνκηθή ζέζε ηεο νηθνγέλεηαο, γ) ην ρακειφ κνξθσηηθφ ππφβαζξν ησλ γνλέσλ, δ) ε παηδηθή εξγαζία, ε) νη δηαθξίζεηο πνπ πθίζηαληαη νη Ρνκά καζεηέο απφ εθπαηδεπηηθνχο θαη κε Ρνκά ζπκκαζεηέο ηνπο, ζη) ε γιψζζα δηδαζθαιίαο ηνπ ζρνιείνπ (Battaglia & Lebedinski, 2015:63-64). Δπηπιένλ, φπσο παξαηεξήζεθε, θπξίσο ζηηο πεξηπηψζεηο ηεο Διιάδαο θαη ηεο Γαιιίαο, ε απνπζία εθπαηδεπηηθψλ θαη επαγγεικαηηθψλ πξνζφλησλ, δπζθνιεχεη ηνπο Ρνκά 156

158 γνλείο ζηελ εχξεζε εξγαζίαο (Guy, 2009:21). Γηα ην ιφγν απηφ, πνιινί απφ απηνχο ζηξέθνληαη ζηελ δ) ελαζρφιεζε κε επνρηαθέο εξγαζίεο πνπ απαηηνχλ ζπρλή κεηαθίλεζε ησλ νηθνγελεηψλ ζε άιιεο πεξηνρέο, γεγνλφο πνπ δξα αξλεηηθά ζην ζηαζεξφ ξπζκφ θνίηεζεο ησλ Ρνκά παηδηψλ ζην ζρνιείν (Guy, 2009:17). Ζ έιιεηςε ησλ απαηηνχκελσλ δηθαηνινγεηηθψλ ζε αξθεηέο ρψξεο δελ απνηειεί πιένλ ζνβαξφ εκπφδην θνίηεζεο, εθφζνλ έρεη πηνζεηεζεί έλα πην επέιηθην λνκηθφ πιαίζην (γηα παξάδεηγκα ζηελ Διιάδα εθαξκφδεηαη ε Δγθχθιηνο Γ1/ ηεο ). Δζηηάδνληαο ζηε δπζρεξή νηθνλνκηθή ζέζε, είλαη ζεκαληηθφ λα επηζεκαλζεί φηη αθφκε θαη ζηηο πεξηπηψζεηο πνπ ην θξάηνο πξνζθέξεη δσξεάλ εθπαίδεπζε, νη γνλείο κηινχλ γηα ην θφζηνο ηνπ θαγεηνχ, ηεο έλδπζεο θαη ππφδεζεο, ηνπ ζρνιηθνχ εμνπιηζκνχ, ηεο κεηαθνξάο ζην ζρνιείν (Pantea, 2009:35 Battaglia & Lebedinski, 2015:64). Οη παξάκεηξνη απηέο θέξλνπλ ζην πξνζθήλην ηα ζέκαηα ηεο νηθνλνκηθήο ελίζρπζεο ησλ Ρνκά νηθνγελεηψλ θαη ηεο δηεπθφιπλζεο ηεο πξφζβαζεο ησλ Ρνκά παηδηψλ ζηηο ζρνιηθέο κνλάδεο (Guy, 2009:10). Μειέηεο έρνπλ δείμεη φηη ε θηψρεηα, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ νηθηζηηθή απνκφλσζε θαη ηελ απνπζία δηαπνιηηηζκηθψλ θαη καζεηνθεληξηθψλ πξαθηηθψλ ζην ζρνιείν, εγθισβίδνπλ ηνπο Ρνκά καζεηέο ζε κηα δχλε ρακειήο απηνεθηίκεζεο θαη άξλεζεο ηεο ηαπηφηεηάο ηνπο. Δπίζεο, ζπρλά ηνπο σζνχλ ζηελ εγθαηάιεηςε ηνπ ζρνιείνπ, κεηά απφ κηα ζπλερή απνηπρεκέλε πξνζπάζεηα ελζσκάησζεο (OʼNions, 2010:5). Οη καζεηέο αληηιακβάλνληαη φηη φζν θαη λα πξνζπαζήζνπλ δελ ζα ηα θαηαθέξνπλ θαη δελ ζα είλαη πνηέ απνδερηνί. Πάληα ζα απνδεηθλχνληαη θαηψηεξνη ησλ πεξηζηάζεσλ ζηα κάηηα ηεο θπξίαξρεο θνηλσλίαο, νπφηε έηζη ράλνληαη ηα θίλεηξα ηεο πξνζπάζεηαο ηνπο (Παπαθσλζηαληίλνπ θ.ά., 2004:57). 157

159 ζνλ αθνξά ζηελ παηδηθή εξγαζία σο εκπφδην θνίηεζεο, είλαη πνιχ ζεκαληηθφ λα δηεξεπλεζεί αλ νη Ρνκά καζεηέο δελ πεγαίλνπλ ζρνιείν γηα λα εξγαζηνχλ ή εθφζνλ (άκεζα ή έκκεζα) έρνπλ απνθιεηζηεί απφ ην ζρνιείν ζηξέθνληαη ζηε δνπιεηά Pantea, 2009:36). Αλαθνξηθά κε ηελ πεξίπησζε ηεο Διιάδαο, ην Τ.Δ.Κ.Α. (2011:4) επηζεκαίλεη φηη πνιιά Ρνκά παηδηά, δψδεθα εηψλ θαη άλσ, δηαθφπηνπλ ηε θνίηεζή ηνπο ζην ζρνιείν, πξνθεηκέλνπ λα εξγαζηνχλ θαη λα εληζρχζνπλ νηθνλνκηθά ηελ νηθνγέλεηά ηνπο. Σέινο, εζηηάδνληαο ζηηο δηαθξίζεηο πνπ πθίζηαληαη νη Ρνκά καζεηέο θαη νη νηθνγέλεηέο ηνπο, αμίδεη λα ππνγξακκηζηεί φηη νη εθπαηδεπηηθνί ζπάληα ζπλδηαιέγνληαη κε ηηο Ρνκά νηθνγέλεηεο (Flecha & Soler, 2013:453). Γεληθφηεξα, παξαηεξείηαη ε πηνζέηεζε θιεηζηψλ, εζλνθεληξηθψλ πξαθηηθψλ ζηα ζρνιεία, γεγνλφο πνπ νδεγεί ηνπο Ρνκά ζηελ απνκάθξπλζε απφ ην μέλν θαη ερζξηθφ γηʼ απηνχο πεξηβάιινλ (Flecha & Soler, 2013:453). Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ ην γεγνλφο φηη νη Έιιελεο Ρνκά έρνπλ εθθξάζεη ηελ επηζπκία έληαμεο ζηνηρείσλ ηνπ πνιηηηζκνχ ηνπο ζηελ εθπαίδεπζε, κε ηξφπν πνπ λα απνηεινχλ θνκκάηη ηεο ειιεληθήο ηζηνξίαο (Guy, 2009:9). Φπζηθά θάηη ηέηνην κέρξη ζήκεξα δελ έρεη εθαξκνζηεί. Ζ αγλφεζε ησλ βησκάησλ θαη εκπεηξηψλ ησλ Ρνκά καζεηψλ, επεξεάδεη (άκεζα ή έκκεζα) κε αξλεηηθφ ηξφπν, ηελ επηηπρή έληαμή ηνπο ζηε ζρνιηθή εθπαίδεπζε (Παπαθσλζηαληίλνπ, 2014:173). Έηζη αλαπαξάγεηαη έλαο θαχινο θχθινο αλαιθαβεηηζκνχ θαη αλεξγίαο, πνπ νδεγεί ζε πεξηζσξηαθέο πξαθηηθέο θαη ζε ζπλζήθεο θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ (Guy, 2009:17). Ζ δηάλνημε ηνπ ζρνιείνπ ζηε ξφκηθε θνηλφηεηα θαη ε ζπλεξγαζία κε Ρνκά βνεζφ εθπαηδεπηηθνχ έρνπλ απνδεηρηεί ηδηαίηεξα ρξήζηκεο πξαθηηθέο, θαζψο κπνξνχλ λα κεηαηξέςνπλ ην ζρνιείν ζε πην νηθείν ρψξν, βνεζψληαο ηνπο Ρνκά καζεηέο λα βξνπλ ην «ζηίγκα» ηνπο εληφο ηνπ (Battaglia & Lebedinski, 2015:76). 158

160 χκθσλα κε ηνπο Παπαθσλζηαληίλνπ θ.ά. (2004:56-57), εξσηεζέληεο Ρνκά γνλείο ζπλέδεζαλ ηηο αηηίεο κε θνίηεζεο ή πξφσξεο εγθαηάιεηςεο ηεο ζρνιηθήο εθπαίδεπζεο απφ ηα παηδηά ηνπο, κε ηνπο ηξεηο αθφινπζνπο ηνκείο: α) Σηο επηθξαηνχζεο ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ζπλζήθεο. πγθεθξηκέλα, νη γνλείο αλαθέξζεθαλ ζηελ αδηαθνξία ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη ζηε βίαηε ζπκπεξηθνξά ηνπο ελάληηα ζηα Ρνκά παηδηά. Πξφζζεζαλ αθφκε, ηελ επηθηλδπλφηεηα ηεο κεγάιεο απφζηαζεο πνπ πξέπεη λα δηαλχνπλ ηα παηδηά ηνπο γηα λα θηάζνπλ ζην ζρνιείν. β) Σνλ ηξφπν δσήο, ηηο αμίεο θαη αληηιήςεηο ησλ Ρνκά γηα ηελ εθπαίδεπζε. Οη γάκνη αλειίθσλ, ε παηδηθή εξγαζία, νη ζπρλέο κεηαθηλήζεηο ησλ νηθνγελεηψλ θαη ε απνπζία πξνφδνπ ζηηο γλσζηηθέο δεμηφηεηεο ησλ παηδηψλ, είλαη ηα αίηηα πνπ ζπλζέηνπλ ηνλ ζπγθεθξηκέλν ηε γεληθή εηθφλα γηα ηνλ ηξφπν δσήο ησλ Ρνκά. Βέβαηα, νη απαληήζεηο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηηο «ζπλήζεηεο ησλ Σζηγγάλσλ», θαλεξψλνπλ βαζχηεξεο αδπλακίεο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο θαη ηνπ Κξάηνπο πξφλνηαο λα εληάμεη ηνπο Ρνκά ζηελ επξχηεξε θνηλσλία. Ζ παηδηθή εξγαζία δελ απνηειεί πνιηηηζκηθή απφξξνηα, αιιά νηθνλνκηθή. Οκνίσο θαη ν γάκνο αλειίθσλ, απνηειεί κηα νηθνλνκηθή ζπκθσλία κεηαμχ νηθνγελεηψλ. γ) Σηο δηαθξίζεηο θαη ηηο ξαηζηζηηθέο ζπκπεξηθνξέο πνπ πθίζηαληαη ηα παηδηά ηνπο ζην ζρνιείν, απφ κε Ρνκά ζπκκαζεηέο ηνπο. Οη πξνθαηαιήςεηο ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο δηαθαίλνληαη μεθάζαξα, κέζσ απηψλ ησλ πξαθηηθψλ (Myers et al., 2010:538). Ζ εθπαίδεπζε δε ζπκβάιιεη ζηελ αθαίξεζε ηνπ ζηίγκαηνο ηνπ «γχθηνπ», αληηζέησο ζπληειεί ζηελ αλαπαξαγσγή θαη εδξαίσζή ηνπ (Παπαθσλζηαληίλνπ θ.ά., 2004:56-57). ηε πγθεθαιαησηηθή Έθζεζε γηα ηελ Διιάδα, αλαθνξηθά κε ηελ θνηλσληθή πξνζηαζία θαη έληαμε, ην έληνλν θαηλφκελν ζρνιηθήο δηαξξνήο ησλ Ρνκά ζπλδέζεθε κε ηελ επνρηθή εξγαζία πνιιψλ γνλέσλ, κε ηηο δπζθνιίεο πξφζβαζεο ζην ζρνιείν θαη κε ηελ έιιεηςε θηλήηξσλ 159

161 (Guy, 2009:8). Χο θαιή πξαθηηθή πξνηάζεθε ην παξάδεηγκα ηεο Ηζπαλίαο, φπνπ ε νηθνλνκηθή ελίζρπζε ησλ γνλέσλ, θαζψο θαη ε έκθαζε ζηελ πξνζρνιηθή αγσγή, κε ηαπηφρξνλν φθεινο γηα εξγαζηαθή απαζρφιεζε ησλ κεηέξσλ, ιεηηνχξγεζαλ ζεηηθά ζηε δηαρείξηζε ηνπ πξνβιήκαηνο (Guy, 2009:8). Ζ Σξνπκπέηα (2001: ) ππνγξακκίδεη ηε δνκηθή δηάζηαζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο ζρνιηθήο δηαξξνήο, δίλνληαο ηδηαίηεξε έκθαζε ζηελ θνηλσληθή δηαζηξσκάησζε θαη ζηε ζέζε πνπ θαηέρεη θάζε νηθνγέλεηα ζε απηή. Τπφ ην ίδην πξίζκα θαη ν Εάρνο, 2007:197) επηζεκαίλεη φηη ε αλαδήηεζε, αλάιπζε θαη εξκελεία ησλ αηηηψλ πνπ νδεγνχλ ζηε ζρνιηθή απνηπρία θαη ζηελ πξφσξε εγθαηάιεηςε ηνπ ζρνιείνπ απφ ηνπο Ρνκά καζεηέο, ζα πξέπεη λα γίλεη ζε έλα επξχηεξν πιαίζην πνπ πεξηιακβάλεη ηελ εθπαηδεπηηθή πνξεία, γεληθά ησλ καζεηψλ ρακειψλ θνηλσληθννηθνλνκηθψλ ζηξσκάησλ (φρη κφλν ησλ Ρνκά) (Εάρνο, 2007:197). Δπίζεο, ζεσξεί φηη ζα πξέπεη λα κειεηεζνχλ νη δνκηθνί θαη θνηλσληθνί παξάγνληεο πνπ επηδξνχλ ζηε δηακφξθσζε απηήο (Εάρνο, 2007: ). ηνηρεία πνπ παξνπζηάδνληαη απφ ηνπο Παληαδή θαη Μαπξνπιή (2011:128) γηα ηελ πεξηνρή ηεο Ζιείαο, αλαδεηθλχνπλ έλαλ πην θξηηηθφ αλαζηνραζκφ ησλ κε Ρνκά γνλέσλ. χκθσλα κε ηνπο εξεπλεηέο, ζεκαληηθφ πνζνζηφ ησλ εξσηεζέλησλ κε Ρνκά γνλέσλ (64%), αλαγλσξίδεη φηη ηα Ρνκά παηδηά βξίζθνληαη ζην πεξηζψξην ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ, ιφγσ ξαηζηζηηθψλ πξαθηηθψλ ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο. Σαπηφρξνλα φκσο, αμηνζεκείσην είλαη ην γεγνλφο φηη νη κηζνί ζπκκεηέρνληεο ζπκθσλνχλ κε ηελ άπνςε φηη ηα ηζηγγαλφπαηδα κέλνπλ ζην πεξηζψξην, επεηδή ηνπο αξέζεη απηφο ν ηξφπνο δσήο, ελψ νη άιινη κηζνί δηαθσλνχλ κε ηελ άπνςε απηή. Σέινο, θξίλεηαη ρξήζηκν λα ζεκεησζεί φηη απμεκέλν πνζνζηφ ησλ ζπκκεηερφλησλ (70%) επηξξίπηεη επζχλεο ζηελ πνιηηεία, γηα ηελ πεξηζσξηνπνίεζε ησλ Ρνκά, εμαηηίαο ηεο 160

162 απνπζίαο θξαηηθήο κέξηκλαο ζηνλ ηνκέα απηφ (Παληαδή & Μαπξνπιή, 2011:128) ρεηηθά κε ηε ζηάζε ηνπ ζρνιείνπ πξνο ηνπο Ρνκά καζεηέο, εξεπλεηηθά δεδνκέλα απφ ηελ Διιάδα, απνδεηθλχνπλ φηη ππάξρεη κηα ζησπεξή αλνρή ζηε ζρνιηθή δηαξξνή ησλ Ρνκά θαη κηα ηάζε παξαπνκπήο ηνπο ζε ακηγψο Ρφκηθα ζρνιεία ή ηάμεηο, πξνθεηκέλνπ λα δηαρσξηζηνχλ απφ ηνλ ππφινηπν καζεηηθφ πιεζπζκφ (Nikolaou, 2009:552). Έλα παξάδεηγκα ηεο Οπγγξηθήο εθπαηδεπηηθήο πξαγκαηηθφηεηαο, είλαη ηδηαηηέξσο αληηπξνζσπεπηηθφ ηεο εθπαηδεπηηθήο θαηάζηαζεο πνπ βηψλνπλ ζπρλά νη Ρνκά καζεηέο θαη ηεο πεξηζσξηνπνίεζεο πνπ πθίζηαληαη, εληφο ηνπ ρψξνπ ηνπ ζρνιείνπ. ηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε ινηπφλ, επί κηα δεθαεηία δελ επηηξεπφηαλ ζηνπο Ρνκά καζεηέο λα θηλνχληαη ζε ρψξνπο ηνπ ζρνιείνπ φπνπ θνηηνχζαλ θαη λα ζπλαλαζηξέθνληαη κε ηνπο ππφινηπνπο κε Ρνκά καζεηέο. Σν ζπγθεθξηκέλν θαζεζηψο απαγφξεπζεο είρε επηβιεζεί έπεηηα απφ απαίηεζε ησλ κε Ρνκά γνλέσλ. Σαπηνρξφλσο, νη Ρνκά καζεηέο θνηηνχζαλ ζε ηάμεηο ακηγψο θπιεηηθέο ή γηα άηνκα κε εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο (OʼNions, 2010:3), ζε έλα αζθπθηηθφ πεξηβάιινλ, επηζήκσο λνκηκνπνηεκέλεο απνκφλσζεο. Οη δηαρσξηζηηθέο πξαθηηθέο ζηελ εθπαίδεπζε είλαη επξέσο δηαδεδνκέλεο ζηελ Αλαηνιηθή Δπξψπε γηα ηνπο Ρνκά. Χζηφζν, κέρξη ζήκεξα δελ έρνπλ απνδνζεί βαζχηεξεο εξκελείεο ηνπ θαηλνκέλνπ, νχηε έρνπλ εμεπξεζεί νιηζηηθέο ιχζεηο απηνχ, θαζψο επηθξαηεί έλα θιίκα δπζπηζηίαο θαη αβεβαηφηεηαο αθφκα θαη ζρεηηθά κε ην δήηεκα ηεο ηαπηφηεηαο ησλ Ρνκά (πνιινί ηελ απνθξχπηνπλ) (Greenberg, 2010:935). Ζ άξλεζε ηεο ηαπηφηεηαο ηνπο, απφ πνιινχο Ρνκά, είλαη κηα θαηαλνεηή ζηξαηεγηθή πξνζηαζίαο απφ ζηεξενηππηθέο, ξαηζηζηηθέο ζπκπεξηθνξέο (OʼNions, 2010:7 Παληαδήο & Μαπξνπιή, 2011:125). κσο δελ πξέπεη λα ρξεζηκνπνηείηαη σο δηθαηνινγία απφ ηελ πιεηνλφηεηα, γηα ηε κε 161

163 εθαξκνγή δηαπνιηηηζκηθψλ πξαθηηθψλ θαη ηελ θάιπςε πξνθαηαιήςεσλ ελαληίνλ ησλ Ρνκά, αιιά λα εξκελεχεηαη θξηηηθά (OʼNions, 2010:7). Ο εθπαηδεπηηθφο δηαρσξηζκφο, κε ηε κνξθή ηνπ απνθιεηζκνχ, ησλ Ρνκά, ζηελ Αλαηνιηθή Δπξψπε, παξνπζηάδεηαη ζε ηξεηο θπξίσο κνξθέο: α) Οξηζκέλεο πεξηνρέο έρνπλ θαζαξά δηαρσξηζκέλα ζρνιεία Ρνκά θαη κε Ρνκά κε ηε ζησπεξή ππνζηήξημε ησλ ηνπηθψλ αξρψλ. Σα ζρνιεία γηα ηνπο κε Ρνκά καζεηέο ηείλνπλ λα βξίζθνληαη ζε γεηηνληέο φπνπ θαηνηθνχλ κε Ρνκά θαη φηαλ δεηεζεί απφ θάπνηνλ Ρνκά λα εγγξάςεη ηα παηδηά ηνπ, νη αξκφδηεο δηεπζχλζεηο ππνζηεξίδνπλ φηη έρεη ζπκπιεξσζεί ν πξνβιεπφκελνο αξηζκφο καζεηψλ θαη ηνλ απνζαξξχλνπλ ή αξλνχληαη ηελ εγγξαθή, ππνζηεξίδνληαο πσο έρνπλ πξνηεξαηφηεηα φζνη θαηνηθνχλ πιεζίνλ ηνπ ζρνιείνπ. Δπίζεο θάπνηεο θνξέο φηαλ ππεξπεδνχληαη ηα πξνβιήκαηα θαη θάπνηνη καζεηέο εγγξάθνληαη ζε δεκφζην ζρνιείν, νη κε Ρνκά καζεηέο αθνινπζνχλ ηελ ηαθηηθή ησλ κεηεγγξαθψλ, εγθισβίδνληαο θαη πάιη ηνπο Ρνκά ζε έλα δηαρσξηζκέλν ζρνιείν. β) Ζ δεχηεξε πεξίπησζε απνκφλσζεο είλαη ε παξαπνκπή ησλ Ρνκά καζεηψλ ζε δνκέο εηδηθήο εθπαίδεπζεο. γ) Σέινο, ηελ ηξίηε πεξίπησζε απνηεινχλ νη δηαθνξνπνηεκέλεο ηάμεηο. Οη Ρνκά παξαπέκπνληαη ζε απηέο, πξνθεηκέλνπ λα βειηησζνχλ νη ρακειέο επηδφζεηο ηνπο θαη λα ππάξμεη θάπνηα πξνεηνηκαζία ηνπο γηα θνηλσληθή «έληαμε» ζηελ επξχηεξε νκάδα (Greenberg, 2010:936). κσο, είλαη ηνπιάρηζηνλ νμχκσξν λα αλακέλεηαη ε θνηλσληθή έληαμε, κέζσ ηεο εθαξκνγήο δηαρσξηζηηθψλ πξαθηηθψλ. Ζ δηαρσξηζηηθή εθπαίδεπζε δε δχλαηαη λα πξνσζήζεη ηελ αλεθηηθφηεηα θαη ηνλ ζεβαζκφ ηεο εηεξφηεηαο, αμίεο ηηο νπνίεο ε εθπαίδεπζε νθείιεη λα δηαζθαιίδεη, φπσο δηαθεξχζζεηαη ζην άξζξν 29 ηεο χκβαζεο γηα ηα δηθαηψκαηα ηνπ παηδηνχ (Grover, 2007b:60-61). Ζ έιιεηςε επαθήο κε ζπκκαζεηέο ηνπο απφ ηελ πιεηνλφηεηα, αζθεί αξλεηηθή επηξξνή ζηελ θνηλσληθή θαηάζηαζε ησλ Ρνκά παηδηψλ, ζπλζέηνληαο έλα αξλεηηθά ππνζηεξηθηηθφ 162

164 πεξηβάιινλ γηα ηελ επξχηεξε πεξηζσξηνπνίεζή ηνπο, ζηηο δηάθνξεο πηπρέο ηεο θνηλσληθήο δσήο (Grover, 2007b:63).Ζ δηαρσξηζηηθή εθπαίδεπζε θαίλεηαη, εληέιεη, λα ιεηηνπξγεί σο έλαο ηξφπνο απαιιαγήο απφ ηελ εηεξφηεηα θαη ηνπο πξνβιεκαηηζκνχο ζρεηηθά κε ηε δηαρείξηζή ηεο, ζε έλα ζχλζεην δηαπνιηηηζκηθφ πεδίν δξάζεο (OʼNions, 2010:1). Βέβαηα, ηα εζλνηηθά νκνηνγελή ζρνιεία κφλν γηα Ρνκά καζεηέο, ζα κπνξνχζαλ λα είλαη ζπκβαηά κε ηηο αξρέο ησλ αλζξσπίλσλ δηθαησκάησλ θαη ησλ δηθαησκάησλ ησλ κεηνλνηήησλ. Απαξαίηεηε πξνυπφζεζε γηα θάηη ηέηνην, ζα απνηεινχζε ε χπαξμε ελφο πιαηζίνπ ειεχζεξεο επηινγήο ησλ ζπγθεθξηκέλσλ ζρνιείσλ, απφ ηνπο γνλείο, κέζα ζε ζπλζήθεο ζθαηξηθήο θαη δεκνθξαηηθήο ελεκέξσζήο ηνπο θαη εθφζνλ ηα ζρνιεία απηά παξείραλ πςειήο πνηφηεηαο εθπαίδεπζε (OʼNions, 2010:4). Δπηπξφζζεηα, ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ην πιαίζην γηα ηελ πξνζηαζία ησλ δηθαησκάησλ ησλ κεηνλνηήησλ, λαη κελ ππνζηεξίδεη ηελ εμαζθάιηζε ελφο πεδίνπ έθθξαζεο ηεο εζλνηηθήο-πνιηηηζκηθήο ηαπηφηεηαο ησλ νκάδσλ απηψλ, ζε έλα πεδίν φκσο αλεθηηθφηεηαο θαη δεκνθξαηηθνχ δηαιφγνπ (Grover, 2007b:61). Πξνυπνζέηεη επνκέλσο αιιειεπίδξαζε κε ηελ πιεηνλφηεηα, ζε βάζε ηζνηηκίαο θαη φρη απνκφλσζε ηεο κεηνλνηηθήο νκάδαο. Αλαθνξηθά κε ηελ πνηφηεηα ηεο εθπαίδεπζεο πνπ πξνζθέξεηαη ζε δηαρσξηζηηθέο δνκέο, φπσο έρεη παξαηεξεζεί, κηαο ηέηνηαο κνξθήο εθπαίδεπζε, ζπλεπάγεηαη ζπλήζσο έιιεηςε θηλήηξσλ θαη ρακειφηεξεο εθπαηδεπηηθέο πξνζδνθίεο, ηφζν ησλ εθπαηδεπηηθψλ φζν θαη ησλ καζεηψλ (Pantea, 2009:37 Flecha & Soler, 2013:453). Χο εθ ηνχηνπ, νη γλσζηηθέο απαηηήζεηο θαη ε έθηαζε ηεο δηδαθηέαο χιεο, επίζεο κεηψλνληαη (OʼNions, 2010:3 Battaglia & Lebedinski, 2015:63). κσο, νη ζπλζήθεο απηέο ζπληεινχλ ζηε δηαηψληζε ηεο εζθαικέλεο άπνςεο φηη νη Ρνκά καζεηέο είλαη εθπαηδεπηηθά θαηψηεξνη ησλ ππνινίπσλ (OʼNions, 2010:3 Battaglia & Lebedinski, 2015:63). Αληηζέησο, κηα κνξθή 163

165 ελζσκαησηηθήο εθπαίδεπζεο θαη θνίηεζε ζε ζρνιεία γηα φινπο, ζα κπνξνχζε λα επηδξάζεη ζεηηθά ζηηο γλσζηηθέο δεμηφηεηεο ησλ Ρνκά καζεηψλ (Battaglia & Lebedinski, 2015:63). Οη Battaglia & Lebedinski, (2015:71) δε ζπλδένπλ ηε δηαρσξηζηηθή εθπαίδεπζε κφλν κε ηηο επηδφζεηο ησλ Ρνκά καζεηψλ αιιά θαη κε ηε ζπρλφηεηα ηνπ θαηλνκέλνπ ησλ απνπζηψλ. πγθεθξηκέλα, αλαθέξνπλ φηη ζε εθαξκνγή πηινηηθνχ πξνγξάκκαηνο έληαμεο ησλ Ρνκά ζηελ εθπαίδεπζε, παξαηεξήζεθε κεησκέλε απνηειεζκαηηθφηεηα ζε απηνχο ηνπο ηνκείο, ζε ζρνιηθέο κνλάδεο κε κεγάιε αλαινγία Ρνκά καζεηψλ. Ζ ελζσκαησηηθή εθπαίδεπζε δελ αθνξά απιά ηε ιήςε θάπνησλ κέηξσλ θαη ηελ εθαξκνγή ζπγθεθξηκέλσλ πξαθηηθψλ, ζε έλα πεξηνξηζκέλν ρξνληθφ πιαίζην ή ζε ζπγθεθξηκέλν κάζεκα. Αληηζέησο, πξφθεηηαη γηα νιηζηηθή πξνζπάζεηα αλαζπγθξφηεζεο ζηάζεσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ, κε ζθνπφ ηελ αλάπηπμε πςεινχ επηπέδνπ δηαπνιηηηζκηθψλ ζρέζεσλ θαηαλφεζεο (Bhopal & Myers, 2009:311). Οη πεξηζζφηεξεο έξεπλεο γηα ηε κειέηε ηεο πεξηζσξηνπνίεζεο ησλ Ρνκά παηδηψλ ζηελ εθπαίδεπζε, πεξηνξίδνληαη ζηε δηεξεχλεζε ηνπ ξφινπ θαη ηνπ ηξφπνπ ιεηηνπξγίαο ηνπ ζρνιείνπ (Bhopal & Myers, 2009:302). Παξαιείπνπλ φκσο ζεκαληηθέο πηπρέο ηνπ θαηλνκέλνπ, πνπ αθνξνχλ ζηηο ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο ησλ γνλέσλ θαη ζρεηίδνληαη κε παξάγνληεο φπσο ην ρακειφ κνξθσηηθφ ηνπο επίπεδφ θαη νη εκπεηξίεο ηνπο απφ ηε δηθή ηνπο ζρνιηθή εθπαίδεπζε (Bhopal & Myers, 2009:302). πσο πξνέθπςε απφ πηινηηθή έξεπλα ζηελ Αγγιία, νη άζρεκεο αλακλήζεηο κεγάινπ κέξνπο ησλ γνλέσλ απφ ην ζρνιείν θαη πην ζπγθεθξηκέλα ηα θαηλφκελα εθθνβηζκνχ θαη ξαηζηζκνχ πνπ αληηκεηψπηδαλ, αληαλαθιψληαη ζηηο εθπαηδεπηηθέο επηινγέο γηα ηα παηδηά ηνπο (Myers et al, 2010:534). Γεληθφηεξα ε κειέηε ησλ ζηάζεσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ ησλ γνλέσλ θξίλνληαη δσηηθήο ζεκαζίαο γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ ζχλζεηνπ απηνχ πιαηζίνπ. 164

166 Αλαθνξηθά ινηπφλ κε ηηο αληηιήςεηο ησλ Ρνκά γνλέσλ γηα ηελ εθπαίδεπζε, ε εξεπλεηηθή βηβιηνγξαθία έρεη δείμεη φηη νη πεξηζζφηεξνη Ρνκά γνλείο αλαγλσξίδνπλ πιένλ ηελ αμία κηαο νινθιεξσκέλεο εθπαίδεπζεο (Myers et al., 2010:534). Γείρλνπλ κάιηζηα ελδηαθέξνλ γηα ηηο ζρνιηθέο επηδφζεηο ησλ παηδηψλ ηνπο, αλ θαη δελ κπνξνχλ λα βνεζήζνπλ θαη λα ππνζηεξίμνπλ ηα παηδηά φζν εθείλα έρνπλ αλάγθε, φπσο νη ίδηνη ηνλίδνπλ (Nikolaou, 2009:554). Τπάξρνπλ βέβαηα θαη νξηζκέλνη γνλείο, πνπ εθθξάδνπλ ηελ άπνςε φηη νη βαζηθέο δεμηφηεηεο αιθαβεηηζκνχ είλαη επαξθείο γηα ηα παηδηά ηνπο (Myers et al., 2010:534), ελψ έρνπλ θαηαγξαθεί θαη θάπνηεο πεξηπηψζεηο (θαίλεηαη λα απνηεινχλ εμαηξέζεηο), φπνπ νη γνλείο παξνπζηάδνπλ ηε ζρνιηθή εθπαίδεπζε σο εμσηεξηθή θαηαλαγθαζηηθή επηβνιή κε ζηφρν ηε κεηαηφπηζε ησλ πνιηηηζκηθψλ ηνπο ζηνηρείσλ θαη ηε βίαηε αθνκνίσζή ηνπο (Myers et al., 2010:536). Δληνχηνηο, είλαη γεγνλφο φηη ε πιεηνςεθία ησλ Ρνκά γνλέσλ θαίλεηαη λα δηάθεηηαη επκελψο πξνο ηε ζρνιηθή θνίηεζε. Οη γνλείο κέζα απφ ηε δηθή ηνπο αξλεηηθή εκπεηξία ζην ζέκα ηεο απαζρφιεζεο, ζπλδένπλ ηελ εθπαίδεπζε κε ηελ έληαμε ζηελ αγνξά εξγαζίαο (Σξνπκπεηα, 2001: ). Σελ αληηιακβάλνληαη κάιηζηα, σο κνλαδηθή δηέμνδν δηαθπγήο ησλ παηδηψλ ηνπο απφ ηε θηψρεηα, πξνο έλα ζηαζεξφ εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ θαη κηα αλεμάξηεηε νηθνλνκηθή δσή (Luciak & Liegl, 2009:503 Battaglia & Lebedinski, 2015:62). Ηδίσο απηνί πνπ αηζζάλνληαη φηη ηα παηδηά ηνπο ζα αθνινπζήζνπλ κία δηαθνξεηηθή επαγγεικαηηθή δηέμνδν απφ ηε δηθή ηνπο, ηνπο ελζαξξχλνπλ πεξηζζφηεξν λα ζπκκεηέρνπλ ζηε ζρνιηθή θνίηεζε (Myers et al., 2010:534). Ζ ζπγθεθξηκέλε νπηηθή ησλ Ρνκά γνλέσλ θαίλεηαη λα ζρεηίδεηαη κε ηελ θαηάξξεπζε ησλ παξαδνζηαθψλ επαγγεικάησλ θαη ηελ κεραλνπνίεζε ζέζεσλ εξγαζίαο (Myers et al., 2010:536). Οη ξαγδαίεο αιιαγέο ζηελ νηθνλνκία έρνπλ νδεγήζεη ηνπο γνλείο ζηελ απνδνρή ηνπ ξφινπ ηεο 165

167 ζρνιηθήο εθπαίδεπζεο, σο βαζηθνχ παξάγνληα γηα ηελ θνηλσληθή πξφνδν θαη ηελ επεκεξία ησλ παηδηψλ ηνπο (Bhopal & Myers, 2009:302). Οη γνλείο δείρλνπλ αθφκε λα αλαγλσξίδνπλ φηη ην ρακειφ κνξθσηηθφ ηνπο επίπεδν απνηειεί αλππέξβιεην εκπφδην γηα ηελ εχξεζε εξγαζίαο θαη ηελ απφιαπζε θαιχηεξσλ ζπλζεθψλ δηαβίσζεο, επηζεκαίλνληαο φηη δελ επηζπκνχλ λα βηψζνπλ ηα παηδηά ηνπο αλάινγεο κε ηηο δηθέο ηνπο εκπεηξίεο (Myers et al., 2010:536). Βέβαηα, κεξηθνί γνλείο έρνπλ θαηαιήμεη ζην ζπκπέξαζκα πσο ε εθπαίδεπζε δε ζπλδέεηαη απαξαίηεηα κε βειηίσζε ησλ ζπλζεθψλ δηαβίσζεο. Έηζη, πξνηηκνχλ λα κελ επελδχνπλ ζηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ ηνπο (Pantea, 2009:39). Παιαηφηεξα εξεπλεηηθά ζηνηρεία, φπσο παξνπζηάδνληαη ζηε Dikaiou, (1990:53) απνηππψλνπλ έληνλεο δηαθνξέο ζηηο πεπνηζήζεηο Ρνκά θαη κε Ρνκά γνλέσλ αλαθνξηθά κε ηελ αμία ηεο εθπαίδεπζεο. Πην ζπγθεθξηκέλα, Ρνκά κεηέξεο αλαιθάβεησλ παηδηψλ ή παηδηψλ πνπ έρνπλ εγθαηαιείςεη ην ζρνιείν, αλαθέξνπλ φηη ε εθπαίδεπζε επηδξά αξλεηηθά ζηελ νηθνλνκία ηεο νηθνγέλεηαο, αθνχ εκπνδίδεη ηα παηδηά λα εξγαζηνχλ θαη λα ζπλεηζθέξνπλ ζηα έμνδα ηνπ λνηθνθπξηνχ. ηελ ίδηα έξεπλα, κεηέξεο ησλ νπνίσλ ηα παηδηά θνηηνχλ ζην ζρνιείν, ππνηηκνχλ ηελ αμία ηεο εθπαίδεπζεο, σο πξνο ην γεγνλφο φηη δε ζπλδέεηαη κε ηελ εχξεζε εξγαζίαο. Οη δεμηφηεηεο πνπ απαηηνχλ παξαδνζηαθά επαγγέικαηα κε ηα νπνία αζρνινχληαη νη Ρνκά νηθνγέλεηεο, δελ θαιιηεξγνχληαη κέζσ ηεο εθπαίδεπζεο (Dikaiou, 1990:53) πσο επηζεκαίλεηαη απφ ηνπο Παπαθσλζηαληίλνπ θ.ά., (2004:66) ζεκαληηθφ πνζνζηφ Ρνκά (83,2%) πνπ έρνπλ θνηηήζεη ζε ρακειή ζρνιηθή βαζκίδα, ρσξίο λα νινθιεξψζνπλ ηνλ θχθιν ζπνπδψλ ηνπο ζε απηή, αλαγλσξίδεη ηελ αμία ηνπ ζρνιείνπ γηα ηελ θαιχηεξε επαγγεικαηηθή απνθαηάζηαζε θαη δειψλεη πσο ζα ήζειε λα έρεη πην πςειφ κνξθσηηθφ επίπεδν. κσο, φζν κεγαιχηεξε είλαη ε βαζκίδα ζηελ 166

168 νπνία έρνπλ θνηηήζεη νη Ρνκά, ηφζν κεηψλνληαη νη πξνζδνθίεο επαγγεικαηηθήο απνθαηάζηαζεο, κέζσ ηεο εθπαίδεπζεο. Σν 66,7% ησλ απνθνίησλ ιπθείνπ δειψλνπλ απνγνεηεπκέλνη θαη ζεσξνχλ ηελ εθπαίδεπζε παξάγνληα αζήκαλην γηα ηελ επαγγεικαηηθή απνθαηάζηαζε (Παπαθσλζηαληίλνπ θ.ά., 2004:66). ρεηηθά κε ηηο ζρέζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη κεηαμχ γνλέσλ θαη εθπαηδεπηηθψλ, ε έξεπλα έρεη απνδείμεη φηη ζπρλά, κεηαμχ ησλ εθπαηδεπηηθψλ επηθξαηεί ε άπνςε φηη νη γνλείο επζχλνληαη γηα ηε ζρνιηθή απνηπρία ησλ παηδηψλ ηνπο, εμαηηίαο ηεο αδηαθνξίαο ηνπο (Luciak & Liegl, 2009:507 Nikolaou, 2009:555). Μάιηζηα, ε αδηαθνξία απηή ζπρλά εξκελεχεηαη κε πνιηηηζκηθνχο φξνπο (Luciak & Liegl, 2009:507). Απφ ηελ πιεπξά ηνπο, σζηφζν, νη γνλείο είλαη ζχλεζεο λα επηζεκαίλνπλ φηη δελ πξφθεηηαη γηα αδηαθνξία, αιιά γηα αδπλακία παξνρήο βνήζεηαο πξνο ηα παηδηά ηνπο (Luciak & Liegl, 2009:507). Ζ απνπζία ελδπλακσηηθνχ νηθνγελεηαθνχ πεξηβάιινληνο, φπσο νη εθπαηδεπηηθνί ην εθιακβάλνληαη, ηνπο νδεγεί ζην λα είλαη απαηζηφδνμνη ζρεηηθά κε ηελ απνπεξηζσξηνπνίεζε ησλ Ρνκά, αλ θαη πηζηεχνπλ φηη ην ζρνιείν ζα έπξεπε λα επηιχεη δεηήκαηα ζρεηηθά κε ηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ θνηλσληθή έληαμε ησλ Ρνκά (Nikolaou, 2009:555). Ζ επαθή ησλ γνλέσλ κε ηνπο εθπαηδεπηηθνχο, παξνπζηάδεηαη, ζε γεληθή βάζε, σο πξνβιεκαηηθή. Αθφκε θαη αλ νη γνλείο εμαίξνπλ ηε δνπιεηά ησλ εθπαηδεπηηθψλ, αξθεηνί δελ αλαπηχζζνπλ ζηελή επηθνηλσλία καδί ηνπο, πέξαλ ησλ ηππηθψλ ζρέζεσλ (Luciak & Liegl, 2009:503). Οη εθπαηδεπηηθνί απφ ηελ πιεπξά ηνπο, ζπρλά αηζζάλνληαη αλεπαξθψο πξνεηνηκαζκέλνη γηα ηε δηδαζθαιία ζε πνιηηηζκηθά θαη γισζζηθά έηεξεο νκάδεο (Luciak & Liegl, 2009:504 Nikolaou, 2009:554). Δξεπλεηηθά ζηνηρεία ηνπ Nikolaou (2009:554), δείρλνπλ φηη νη εθπαηδεπηηθνί, ζε κεγάιν βαζκφ, εθθξάδνπλ ηελ αλάγθε γηα πην βησκαηηθή επηκφξθσζε κε πξαθηηθέο ηδέεο θαη δεκηνπξγηθέο ιχζεηο, γηα 167

169 ηε βειηίσζε ηνπ επηπέδνπ επηθνηλσλίαο ζρνιείνπ-νηθνγέλεηαο. ζνλ αθνξά ζηηο απφςεηο ησλ γνλέσλ γηα ην ζπγθεθξηκέλν δήηεκα, απηέο ζπγθιίλνπλ σο πξνο ην γεγνλφο φηη ε χπαξμε ελφο Ρνκά εθπαηδεπηηθνχ ζα κπνξνχζε λα απνηειέζεη ην ζπλδεηηθφ θξίθν ζε απηή ηε ζρεζηαθή δηαδηθαζία (Luciak & Liegl, 2009:505). H αλάπηπμε ζρέζεσλ εκπηζηνζχλεο κεηαμχ γνλέσλ θαη εθπαηδεπηηθψλ, ε νπζηαζηηθή ζπλεξγαζία θαη ε εκπινθή ησλ γνλέσλ ζηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ ηνπο, κπνξνχλ λα εληζρχζνπλ ηελ ελζσκάησζε θαη ηελ αθαδεκατθή επηηπρία ησλ Ρνκά καζεηψλ, ελδπλακψλνληάο ηνπο (Bhopal & Myers, 2009:304, 308, 310 Flecha & Soler, 2013:454). Δίλαη απαξαίηεην λα δηεξεπλεζεί ε ζρέζε ηεο εθπαίδεπζεο κε ηελ εξγαζία γηα ηνπο Ρνκά. ηελ Διιάδα, αξθεηνί Ρνκά γνλείο δειψλνπλ φηη ηα παηδηά ηνπο δελ πεγαίλνπλ ζην ζρνιείν επεηδή εξγάδνληαη (Guy, 2009:35). Χζηφζν, νη δειψζεηο απηέο δελ πξέπεη λα εξκελεχνληαη επηθαλεηαθά, αιιά πξέπεη λα εμεηάδνληαη θξηηηθά. ηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε, ζεσξείηαη ηδηαίηεξα ρξήζηκν λα απνζαθεληζηεί αλ ηα Ρνκά παηδηά απέρνπλ απφ ηε ζρνιηθή θνίηεζε γηα λα εξγαζηνχλ ή αλ ζηξέθνληαη ζηελ εξγαζία, εθφζνλ (άκεζα ή έκκεζα) έρνπλ απνθιεηζηεί απφ ηελ εθπαίδεπζε, (Pantea, 2009:36). ην ζεκείν απηφ, είλαη επίζεο ζεκαληηθφ λα ππνγξακκηζηεί φηη ε κε θνίηεζε ζην ζρνιείν, δε ζπλεπάγεηαη απαξαηηήησο ζπλζήθεο παηδηθήο εξγαζίαο (Pantea, 2009:31). Δληνχηνηο, ζα πξέπεη λα αλαγλσξηζηεί ην γεγνλφο φηη κεγάινο αξηζκφο ησλ Ρνκά παηδηψλ εξγάδνληαη θαη κάιηζηα ζε έλα πιαίζην βαζεηάο ζηέξεζεο θαη πεξηνξηζκέλσλ ελαιιαθηηθψλ, ζε πεξηζηαζηαθέο εξγαζίεο κε ειάρηζηα απαηηνχκελα πξνζφληα εηδίθεπζεο, ζεκαληηθέο γηα ηελ νηθνλνκία ηεο νηθνγέλεηάο ηνπο, αιιά αφξαηεο γηα ηελ ππφινηπε θνηλσλία (Pantea, 2009:45). Σα παηδηά κηινχλ ζπρλά γηα ηηο αθαηάιιειεο 168

170 ζπλζήθεο εξγαζίαο, ηελ θνχξαζε, ηνπο θηλδχλνπο, ηελ θαθνκεηαρείξηζε, δελ δείρλνπλ επραξηζηεκέλα (Pantea, 2009:30). Μέζσ ηεο εξγαζίαο θαη ησλ άζρεκσλ ζπλζεθψλ ηεο, ηα Ρνκά παηδηά ελδέρεηαη λα πηνζεηήζνπλ πξφσξα, θάπνηεο θαθέο ζπλήζεηεο ελειίθσλ ή θαη λα σζεζνχλ ζε κηα πην παξαβαηηθήο κνξθήο δσή (Pantea, 2009:30-31). Σν θαζεζηψο παηδηθήο εξγαζίαο ή επαηηείαο, ην νπνίν παξνπζηάδεηαη ζε έληνλν βαζκφ ζηηο ξφκηθεο θνηλφηεηεο, δελ απνηειεί εζεινχζηα επηινγή ησλ Ρνκά, νχηε θπζηθά ζηνηρείν ηεο «θπιεηηθήο» ηαπηφηεηάο ηνπο. Σν ρακειφ βηνηηθφ επίπεδν κεγάινπ κέξνπο ησλ Ρνκά, αλαγθάδεη ζπρλά ηηο νηθνγέλεηεο ζηελ πηνζέηεζε ηέηνησλ πξαθηηθψλ (Νηνχζαο, 1997:137). χκθσλα κε έθζεζε ηνπ FRA (2012:19), ελψ ηα πνζνζηά ησλ παηδηψλ Ρνκά πνπ εξγάδνληαη εθηφο ζπηηηνχ, ζηηο πεξηζζφηεξεο ρψξεο ηεο Δπξψπεο, παξνπζηάδνληαη αξθεηά ρακειά, ζηελ Διιάδα θαη ζηε Ρνπκαλία ηα πνζνζηά πνπ πξνθχπηνπλ είλαη πςειφηεξα. πσο δείρλνπλ ηα ζηνηρεία έξεπλαο ηνπ FRA (2012:23), πνιχ πςειφ πνζνζηφ Ρνκά νηθνγελεηψλ, ζε φιεο ηηο ρψξεο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο, δεη ζε λνηθνθπξηά ζηα φξηα ηεο θηψρεηαο, ζπρλά ρσξίο νχηε ηηο βαζηθέο, θαη απηνλφεηεο γηα ην γεληθφ πιεζπζκφ, αλέζεηο (FRA, 2012:23). ε ηέηνηεο ζπλζήθεο θηψρεηαο θαη εμαζιίσζεο, ν βηνπνξηζκφο πξνεγείηαη ηεο εθπαίδεπζεο (Παπαθσλζηαληίλνπ θ.ά., 2004:75). Μάιηζηα, εθηφο απφ ηελ εμσηεξηθή εξγαζία, είλαη ζπρλφ θαηλφκελν πνιιά Ρνκά παηδηά λα αλαιακβάλνπλ ην λνηθνθπξηφ θαη ηε θχιαμε ησλ κηθξφηεξσλ αδεξθψλ ηνπο, πξνθεηκέλνπ λα εξγαζηνχλ νη γνλείο (Pantea, 2009:30). Δπνκέλσο, γίλεηαη αληηιεπηφ φηη βαζηθή πξνυπφζεζε γηα ηε θνίηεζε ησλ παηδηψλ ζην ζρνιείν είλαη ε νηθνλνκηθή ζηήξημε ησλ νηθνγελεηψλ ηνπο (Παπαθσλζηαληίλνπ θ.ά., 2004:75). Μηα άιιε πηπρή ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ πνπ βηψλνπλ νη Ρνκά θαη ζρεηίδεηαη επίζεο κε ηνλ εθπαηδεπηηθφ ηνπο απνθιεηζκφ, φπσο πξναλαθέξζεθε, είλαη νη ζπλζήθεο ζηέγαζήο ηνπο. Οη νηθηζκνί ησλ Ρνκά, 169

171 κε πνηθηινκνξθία ζηα θαηαιχκαηά ηνπο (θαλνληθά ζπίηηα, πξνθαηαζθεπαζκέλα, παξάγθεο, ζθελέο), βξίζθνληαη ζπλήζσο ζε απνκνλσκέλεο πεξηνρέο εθηφο πφιεο, «γθέην», κε έιιεηςε αθφκε θαη ησλ ζηνηρεησδψλ αλέζεσλ, φπσο χδξεπζε, ειεθηξηζκφο θαη απνρεηεπηηθφ ζχζηεκα (Guy, 2009:16 Rechel et al., 2009:28). Ζ εθαξκνγή ηέηνησλ πξαθηηθψλ είλαη αδχλαην λα δξάζεη ελδπλακσηηθά, εληζρχνληαο ηελ θνηλσληθή ζπλνρή θαη πξνσζψληαο ηελ αλεθηηθφηεηα θαη ηελ θαηαλφεζε ηεο εηεξφηεηαο (Sigona,2005:753 OʼNions, 2010:6). Αληηζέησο, ε έληαμε ησλ νηθηζκψλ Ρνκά εληφο ζρεδίνπ πφιεο ζεσξείηαη κηα ζεκαληηθή πξνθαηαξθηηθή θίλεζε, γηα ηε βειηίσζε ησλ ζπλζεθψλ δηαβίσζήο ηνπο θαη ηελ θνηλσληθή ηνπο ελζσκάησζε (Guy, 2009:9-10). ηελ Διιάδα, ην δήηεκα ηεο ζηέγεο απνηειεί ζνβαξφ πξφβιεκα, θαζψο κεγάινο αξηζκφο ησλ Ρνκά δνπλ ζε πξφρεηξα θαηαιχκαηα ή ζε απζαίξεηα θηίζκαηα, ρσξίο ηηο βαζηθέο αλέζεηο (Τ.Δ.Κ.Α., 2011:3). Σν θαζεζηψο αλέρεηαο ζην νπνίν είλαη εγθισβηζκέλεο πνιιέο νηθνγέλεηεο, δψληαο κε πνιχ ρακειφ εηζφδεκα, κφλν απφ ηα πξνλνηαθά επηδφκαηα ή θάπνηα επνρηθή εξγαζία, δε βνεζά ζηε βειηίσζε ησλ ζπλζεθψλ δηαβίσζεο (Τ.Δ.Κ.Α., 2011:3). Σα ηειεπηαία ρξφληα γίλνληαη θάπνηεο πην νξγαλσκέλεο πξνζπάζεηεο ησλ ηνπηθψλ αξρψλ γηα βειηίσζε ησλ ζπλζεθψλ δηαβίσζεο ησλ Ρνκά ζηε ρψξα καο, αθνξνχλ φκσο δξάζεηο κφλν εληφο ησλ γθεηνπνηεκέλσλ νηθηζκψλ, ζε «απφζηαζε αζθαιείαο» απφ ηελ αζηηθή δσή ησλ ππφινηπσλ θαηνίθσλ (Παληαδήο & Μαπξνπιή, 2011:124). Ζ ζηέγαζε ησλ Ρνκά αλάκεζα ζην γεληθφ πιεζπζκφ θξίλεηαη επεξγεηηθή γηα ηελ θνηλσληθή ηνπο ελζσκάησζε, φκσο ζε θακηά πεξίπησζε δελ ζα πξέπεη λα πινπνηεζεί βεβηαζκέλα θαη εμαλαγθαζηηθά (Guy, 2009:9). Αληηζέησο, ζα πξέπεη λα ιεθζνχλ ππφςε νη αλάγθεο θαη νη επηζπκίεο ησλ Ρνκά (Guy, 2009:9). Σα παξαδείγκαηα ηεο Φηλιαλδίαο, Γεξκαλίαο θαη Ηζπαλίαο δείρλνπλ φηη ε θνηλή ζηέγαζε βνήζεζε ζηελ 170

172 ελζσκάησζε, ελψ αληηζέησο ε θαηαζθεπή δηαρσξηζκέλσλ νηθηζκψλ δπζρέξαλε ηε δηαδηθαζία (Guy, 2009:19-20). Πξνρσξψληαο ζηνλ ηνκέα ηεο πγείαο, έρεη παξαηεξεζεί φηη ε θαηάζηαζε πνιιψλ Ρνκά παξνπζηάδεηαη άζρεκε, εμαηηίαο ηεο θηψρεηαο θαη ησλ άζιησλ ζπλζεθψλ δηαβίσζεο (Guy, 2009:7). Παξά ηε ζνβαξφηεηα ηνπ ζέκαηνο απηνχ, ειάρηζηα κέηξα έρνπλ ιεθζεί ζηηο ρψξεο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο γηα ηελ αληηκεηψπηζή ηνπ. Δξεπλεηηθά δεδνκέλα απφ ηελ πεξηνρή ηεο Βνπιγαξίαο απνδεηθλχνπλ φηη παηδηά Ρνκά αληηκεησπίδνπλ ζνβαξά πξνβιήκαηα ζηελ πξφζβαζε ζε ππεξεζίεο πγείαο, εμαηηίαο δηαθφξσλ παξακέηξσλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε θηψρεηα, ην ρακειφ κνξθσηηθφ επίπεδν ηεο νηθνγέλεηαο θαη ηνλ νηθηζηηθφ απνθιεηζκφ (Rechel et al., 2009:27). Πνιιέο νηθνγέλεηεο Ρνκά δπζθνιεχνληαη λα πιεξψζνπλ γηα ππεξεζίεο πγείαο, θαζψο έρνπλ πνιχ ρακειφ εηζφδεκα (Rechel et al., 2009:27). Ζ απνπζία ππεξεζηψλ θνηλσληθήο πεξίζαιςεο ζε νηθηζκνχο γθέην Ρνκά, δπζρεξαίλεη αθφκε πεξηζζφηεξν ηελ ήδε πξνβιεκαηηθή απηή θαηάζηαζε (Rechel et al., 2009:28). Έλα θαιφ παξάδεηγκα πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε απνηειεί ε Διιάδα, φπνπ πξαγκαηνπνηνχληαη νξγαλσκέλεο δξάζεηο καδηθήο ελεκέξσζεο θαη εκβνιηζκνχ Ρνκά πιεζπζκψλ, απφ θηλεηά θιηκάθηα γηαηξψλ (Guy, 2009:7,10,23). Σαπηφρξνλα, ε ίδξπζε ηαηξνθνηλσληθψλ θέληξσλ ζε γθεηνπνηεκέλνπο νηθηζκνχο Ρνκά, έρεη επηθέξεη ζεηηθέο ζπλέπεηεο ζηε βειηίσζε ηεο θαηάζηαζεο πγείαο ησλ θαηνίθσλ (Guy, 2009:7,10,23). ε έξεπλα ησλ (Rechel et al., 2009:28), πνιινί εξσηεζέληεο ζπλδένπλ ηελ εθπαίδεπζε κε ηελ πγεία. Σν πςειφηεξν κνξθσηηθφ επίπεδν ζπλδέεηαη κε ηε ζπλεηδεηνπνίεζε θαη εθαξκνγή βαζηθψλ πξαθηηθψλ θαζεκεξηλήο πγηεηλήο. Δπίζεο ε εθπαίδεπζε επεξεάδεη θαη πην έκκεζα ηελ πγεία, θαζψο κπνξεί λα δηαζθαιίζεη έλα 171

173 πην πξνζνδνθφξν επάγγεικα θαη κέζσ απηνχ θαιχηεξεο ζπλζήθεο δηαβίσζεο (Rechel et al., 2009:28). Άιια πξνβιήκαηα πνπ αληηκεησπίδνπλ νη Ρνκά ζηνλ ηνκέα ηεο πγείαο ζρεηίδνληαη κε ζεζκηθά - δηνηθεηηθά εκπφδηα. Οξηζκέλνη δελ εμππεξεηνχληαη ζηηο δνκέο πγείαο, παξά ην ζεσξεηηθά θαηνρπξσκέλν δηθαίσκά ηνπο ζηε δσξεάλ πξσηνβάζκηα πεξίζαιςε, επεηδή δελ παξνπζηάδνπλ ζηνηρεία ηαπηφηεηαο θαη κφληκεο θαηνηθίαο θαη δε δηαζέηνπλ αζθάιηζε. Δπηπιένλ, θάπνηα πνιηηηζκηθά ζηνηρεία φπσο ε δηαθνξεηηθή γιψζζα, κπνξνχλ λα ηνπο δπζθνιέςνπλ ηφζν ηελ πξνθνξηθή επηθνηλσλία κε ην πξνζσπηθφ ζε δνκέο πγείαο φζν θαη ηε ζπκπιήξσζε εγγξάθσλ (Rechel et al., 2009:29). Έηζη ινηπφλ, ε απφιαπζε ηνπ θνηλσληθνχ αγαζνχ ηεο πγείαο δελ κπνξεί λα εμεηαζηεί σο κεκνλσκέλν γεγνλφο, αιιά ζε ζπλάξηεζε κε άιιεο ζπληζηψζεο φπσο: ε θηψρεηα, νη ρακειέο ζπλζήθεο δηαβίσζεο, ε ππνεθπαίδεπζε (Rechel et al., 2009:31). πκπεξαζκαηηθά, κεκνλσκέλεο πξαθηηθέο θαη ιήςε κνλνκεξψλ κέηξσλ ζε ζπγθεθξηκέλνπο ηνκείο, δελ κπνξνχλ λα εμαιείςνπλ ην δήηεκα ην θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ θαη λα δηαζθαιίζνπλ βειηησκέλε πξφζβαζε ζε βαζηθά δηθαηψκαηα. Απαηηείηαη κηα νιηζηηθή πξνζέγγηζε κεηαζρεκαηηζκνχ ησλ δνκναηηηαθψλ ζρέζεσλ πνπ αλαπαξάγνπλ ην θαηλφκελν απηφ. Γ Μεραληζκνί Διέγρνπ: Γηαζθάιηζε ηεο Δγθπξόηεηαο θαη ηεο Αμηνπηζηίαο ζηελ Πνηνηηθή Έξεπλα. Τπάξρεη πιεζψξα ηχπσλ εγθπξφηεηαο θαη αμηνπηζηίαο ηεο έξεπλαο θαη εμίζνπ πνιιέο δηαθνξεηηθέο νπηηθέο πξνζέγγηζήο ηνπο (Cohen et al., 2008:175). Δληνχηνηο, ε παξνπζίαζή ηνπο, δελ απνηειεί αληηθείκελν ηεο εξγαζίαο απηήο. Απηφ πνπ θξίλεηαη ρξήζηκν ζην πιαίζην ηεο ζπγθεθξηκέλεο κειέηεο, είλαη κηα ζπλνπηηθή αλαθνξά ζηηο γεληθέο αξρέο 172

174 ηεο εγθπξφηεηαο θαη ηεο αμηνπηζηίαο ζηελ πνηνηηθή έξεπλα. Φπζηθά, δελ είλαη δπλαηφ λα εθκεδεληζηνχλ νη «απεηιέο» ηεο εγθπξφηεηαο θαη ηεο αμηνπηζηίαο, σζηφζν είλαη εθηθηφ λα κεησζεί ε επηξξνή ηνπο ζηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο έξεπλαο (Cohen et al., 2008:175). ηελ πνηνηηθή πξνζέγγηζε, ε εγθπξφηεηα αθνξά ην βαζκφ ζηνλ νπνίν ε έξεπλα αληηθαηνπηξίδεη κε αθξίβεηα, ηηο πηπρέο ηνπ ππφ δηεξεχλεζε θαηλνκέλνπ (Henn et al, 2006:176 Creswell, 2014:251). Μπνξεί λα δηαζθαιηζηεί κέζσ: α) ηεο απζεληηθφηεηαο, β) ηνπ βάζνπο θαη γ) ηεο αληηπξνζσπεπηηθφηεηαο ησλ δεδνκέλσλ, δ) ηεο «νξζήο» επηινγήο ηνπ δείγκαηνο, ε) ηεο ηξηγσλνπνίεζεο θαη ηέινο, ζη) ηεο εηιηθξίλεηαο θαη εληηκφηεηαο ηνπ εξεπλεηή/ηεο εξεπλήηξηαο (Cohen et al., 2008:176). Ζ εμσηεξηθή εγθπξφηεηα, κε ηελ έλλνηα ηεο γεληθεπζηκφηεηαο, ζηελ πνηνηηθή έξεπλα έρεη λφεκα, κφλν σο δπλαηφηεηα ζχγθξηζεο θαη ζπζρέηηζεο δεδνκέλσλ, δηαθνξεηηθψλ εξεπλεηηθψλ πιαηζίσλ (Cohen et al., 2008:183). Δπηηπγράλεηαη κέζσ ηεο μεθάζαξεο, ιεπηνκεξνχο πεξηγξαθήο, θαη ηεο αληηπξνζσπεπηηθφηεηαο ησλ εξεπλεηηθψλ δεδνκέλσλ, πνπ ζπιιέγνληαη απφ ηνλ/ηελ εθάζηνηε εξεπλεηή/εξεπλήηξηα (Cohen et al., 2008:183). Ζ αμηνπηζηία ζηελ πνηνηηθή έξεπλα, αθνξά ηελ επαλαιεπηηθφηεηα ησλ απνηειεζκάησλ (Creswell, 2014:251), ππφ ηελ έλλνηα φηη ν εξεπλεηήο/ε εξεπλήηξηα θαηαγξάθεη θαη απνηππψλεη, απηφ πνπ πξαγκαηηθά ζπκβαίλεη ζην εξεπλεηηθφ πεδίν (Cohen et al., 2008:203). Δπνκέλσο, εμαξηάηαη ζε κεγάιν βαζκφ απφ ηνπο ρεηξηζκνχο ηνπ εξεπλεηή: α) ηελ αληηιεπηηθφηεηα θαη ηελ εηιηθξίλεηά ηνπ, β) ηελ επηινγή ησλ εξεπλεηηθψλ ππνθεηκέλσλ, γ) ηελ αλάιπζε θαη δ) ηελ εξκελεία ησλ ιφγσλ ηνπο, ε) ηηο κεζφδνπο ζπιινγήο θαη ζη) αλάιπζεο δεδνκέλσλ. Χζηφζν, επεξεάδεηαη επίζεο θαη απφ δηάθνξεο θνηλσληθέο θαηαζηάζεηο θαη πεξηνξηζκνχο, πνπ κπνξεί λα ζπλαληήζεη ν εξεπλεηήο/ε εξεπλήηξηα (Cohen et al., 2008:202, ) 173

175 Γ. Δκπόνηζη ηηρ Έπεςναρ Γ.1. Υπονική Γιάπκεια ηος ηαδίος ςλλογήρ ηυν Γεδομένυν Ζ πξνθαηαξθηηθή θάζε δηεμαγσγήο ηεο παξνχζεο έξεπλαο, έιαβε ρψξα ζηηο αξρέο Ηνπλίνπ ηνπ 2015, ελψ φια ηα ζηάδηα ηεο ζπιινγήο ησλ πξσηνγελψλ εξεπλεηηθψλ δεδνκέλσλ νινθιεξψζεθαλ ζηα κέζα επηέκβξε ηνπ ίδηνπ έηνπο. Ζ εξεπλήηξηα επηζθεπηφηαλ ηνλ νηθηζκφ γηα δηάζηεκα ιίγν κεγαιχηεξν ησλ 3 κελψλ, ηνπιάρηζηνλ 4 θνξέο εβδνκαδηαίσο θαη γηα 3-4 ψξεο εκεξεζίσο. Σν δηάζηεκα απηφ ζεσξήζεθε αξθεηφ, ζην πιαίζην ηεο παξνχζεο έξεπλαο, εθφζνλ, θαηά ηελ θξίζε ηεο γξάθνπζαο, ζπιιέρζεθαλ αθξηβή θαη αληηπξνζσπεπηηθά δεδνκέλα, γηα ηελ ζθαηξηθή αλάδεημε ησλ εξεπλεηηθψλ ζηφρσλ θαη ηελ απάληεζε ησλ εξεπλεηηθψλ εξσηεκάησλ. Γ.2. Σήπηζη Ππυηοκόλλυν Ζ θάζε πεξίπησζε έξεπλαο πεδίνπ είλαη κνλαδηθή θαη απαηηεί δηαθνξεηηθνχο ρεηξηζκνχο απφ κέξνπο ηνπ εξεπλεηή. Βέβαηα, ζε θάζε πεξίπησζε πξέπεη λα γίλνληαη ζεβαζηά θαη λα ηεξνχληαη θάπνηα βαζηθά επηζηεκνληθά θαη δενληνινγηθά δεηήκαηα (Babbie, 2011:463). Καηά ηε δηεμαγσγή ηεο κειέηεο απηήο, ε εξεπλήηξηα αθνινχζεζε ζπγθεθξηκέλα βήκαηα ζρεδηάδνληαο έλα ιεπηνκεξέο θαη νξγαλσκέλν πιάλν ησλ ελεξγεηψλ ηεο, ζεβφκελε ηνπο θαλφλεο δενληνινγίαο κηαο πνηνηηθήο έξεπλαο. Έηζη, εθάξκνζε εηδηθά πξσηφθνιια, ηφζν θαηά ηε δηαδηθαζία ησλ ζπλεληεχμεσλ φζν θαη θαηά ηε δηαδηθαζία ηεο παξαηήξεζεο, γηα ηελ θαηαγξαθή θαη ηελ αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ (Creswell, 2014:232). ε θάζε πεξίπησζε ηεξήζεθαλ απζηεξά νη δενληνινγηθνί θαλφλεο. Γελ παξαβηάζηεθαλ ηα πξνζσπηθά δεδνκέλα ησλ ζπκκεηερφλησλ γνλέσλ, νχηε παξαπνηήζεθαλ ιεγφκελά ηνπο. Σαπηφρξνλα, ε εξεπλήηξηα δελ πξνέβε ζε θακία ελέξγεηα ελ αγλνία ησλ 174

176 εξεπλψκελσλ ππνθεηκέλσλ. Δλ ζπλερεία, πεξηγξάθνληαη κε πεξηζζφηεξεο ιεπηνκέξεηεο ηα πξσηφθνιια ησλ ζπλεληεχμεσλ θαη ησλ ζηαδίσλ παξαηήξεζεο. Γ.3. Πεπιγπαθή ηηρ Γιαδικαζίαρ πος ακολοςθήθηκε καηά ηο ηάδιο ηηρ ςνένηεςξηρ ε πξψηε θάζε, ε εξεπλήηξηα εηνίκαζε έλαλ αξρηθφ νδεγφ ζεκάησλ θαη ελδεηθηηθψλ εξσηήζεσλ, γηα ηε ζπλέληεπμε. Σν πξνθαηαξθηηθφ απηφ εξγαιείν, ρξεζηκνπνηήζεθε ζε πηινηηθή έξεπλα, πξνθεηκέλνπ λα εμεηαζηεί ε εγθπξφηεηα ηνπ πεξηερνκέλνπ ηνπ θαη λα δηαπηζησζεί: α) αλ φλησο ηα εξσηήκαηα ήηαλ μεθάζαξα δηαηππσκέλα θαη δελ πεξηείραλ δηθνξνχκελεο έλλνηεο, β) αλ κπνξνχζαλ λα γίλνπλ θαηαλνεηά απφ ηα εξεπλψκελα ππνθείκελα θαη γ) αλ παξείραλ αληηπξνζσπεπηηθά ζηνηρεία γηα ηνπο ζηφρνπο θαη ηα εξσηήκαηα ηεο έξεπλαο (Cohen et al., 2008:184 Robson, 2010:272). Δπίζεο, ηδηαίηεξε έκθαζε δφζεθε ζηελ εμέηαζε ηεο δηαηχπσζεο ησλ εξσηήζεσλ, πξνθεηκέλνπ απηέο λα κελ πεξηέρνπλ ζηεξενηππηθέο απφςεηο θαη λα κελ θαηεπζχλνπλ ηνπο εξσηψκελνπο γνλείο, πξνο ζπγθεθξηκέλεο απαληήζεηο, πνπ ζα ήζειε λα ιάβεη ε εξεπλήηξηα. ην ζηάδην απηφ, ρξεζηκνπνηήζεθε βνιηθφ δείγκα 5 γνλέσλ, νη νπνίνη ζπκκεηείραλ ζηελ πηινηηθή ζπλέληεπμε θαη πξνζέθεξαλ ηελ πνιχηηκε βνήζεηά ηνπο, κε παξαηεξήζεηο θαη ζρφιηα. Γελ εληνπίζηεθε θάπνηα ζνβαξή αδπλακία, αλαθνξηθά κε ην πεξηερφκελν θαη ηε δηαηχπσζε ησλ εξσηήζεσλ, σζηφζν ρξεηάζηεθε λα γίλνπλ θάπνηεο αλαπξνζαξκνγέο, γηα ηελ νξηζηηθνπνίεζε ησλ ηειηθψλ εξσηήζεσλ, πξνο δηεπθφιπλζε ησλ εξεπλψκελσλ ππνθεηκέλσλ. Οη πηινηηθέο ζπλεληεχμεηο δηεμήρζεζαλ ζηηο νηθίεο ησλ εξεπλψκελσλ ππνθεηκέλσλ, ζε αλεπίζεκν χθνο. Ζ δηάξθεηά ηνπο δελ ήηαλ ζηαζεξή, εθφζνλ λαη κελ ππήξρε ν βαζηθφο θνξκφο εξσηήζεσλ, αιιά ε πνξεία ηεο θάζε ζπλέληεπμεο 175

177 εμειηζζφηαλ δηαθνξεηηθά. Ζ ειάρηζηε δηάξθεηα πνπ παξαηεξήζεθε ήηαλ ηα 35 ιεπηά θαη ε κέγηζηε ηα 45. Γηα λα επηηεπρζεί ν θαηά ην δπλαηφλ κεγαιχηεξνο βαζκφο εγθπξφηεηαο θαη αμηνπηζηίαο, ηφζν ε δηεμαγσγή ησλ πηινηηθψλ φζν θαη ε δηεμαγσγή ησλ θπξίσο ζπλεληεχμεσλ, πξαγκαηνπνηήζεθε κε ηε ζπλδξνκή ελφο κνπζνπικάλνπ εθπαηδεπηηθνχ, ν νπνίνο αλέιαβε ην ξφιν δηεξκελέα. Ζ γισζζηθή επάξθεηα ηνπ ελ ιφγσ εθπαηδεπηηθνχ ζηελ ηνπξθηθή, αληηζηνηρεί ζε επίπεδν κεηξηθήο γιψζζαο, ελψ ηαπηφρξνλα δηαζέηεη θάπνην ηθαλνπνηεηηθφ επίπεδν επάξθεηαο ζηε ξνκαλέο (αλ θαη ρξεηάζηεθε ζε κηθξφ βαζκφ κφλν ζε κία απφ ηηο ζπλεληεχμεηο, αθνχ νη γνλείο επέιεγαλ ηε κεηάθξαζε ησλ εξσηήζεσλ θαη ηελ έθθξαζε ησλ απαληήζεψλ ηνπο ζηελ ηνπξθηθή γιψζζα). Ζ παξνπζία ηνπ δηεπθφιπλε ζε κεγάιν βαζκφ ηε δηαδηθαζία ησλ ζπλεληεχμεσλ, δεκηνπξγψληαο έλα θιίκα άλεζεο θαη αζθάιεηαο, ηφζν ζηελ εξεπλήηξηα, ηεο νπνίαο νη γλψζεηο ζηελ ηνπξθηθή είλαη πεξηνξηζκέλεο θαη ζηε ξνκαλέο κεδεληθέο, φζν θαη ζηνπο/ζηηο ζπλεληεπμηαδφκελνπο/ζπλεληεπμηαδφκελεο. Με ην δηεξκελέα παξφληα, νη εξσηψκελνη γνλείο ήηαλ πην ραιαξνί, ρσξίο λα αγρψλνληαη ηφζν γηα ην πψο ζα εθθξαζηνχλ γισζζηθά θαη πην άλεηνη ζηελ επηθνηλσλία, ληψζνληαο νηθεηφηεηα θαη ειαρηζηνπνηψληαο ηελ ακεραλία πνπ πξνθαιεί ε επαθή κε ην άγλσζην-μέλν (Shah, 2004:564). Φπζηθά, ζα πξέπεη λα δηεπθξηληζηεί φηη ε κεηάθξαζε ησλ εξσηήζεσλ θαη απαληήζεσλ, φπνπ απηφ απαηηνχληαλ, γίλνληαλ κε αθξίβεηα (ηφζν ζην χθνο φζν θαη ζην πεξηερφκελν), ρσξίο πεξηηηά ζρφιηα θαη δελ ππήξραλ θαηεπζπληήξηεο παξεκβάζεηο πξνο ηνπο ζπλεληεπμηαδφκελνπο γνλείο, απφ κέξνπο ηνπ δηεξκελέα. Δίρε πξνβιεθζεί απφ ηελ αξρή κηα ζρεηηθά απιή δηαηχπσζε ησλ εξσηήζεσλ (Cohen et al., 2008:472) θαη έηζη, δελ παξαηεξήζεθαλ έληνλα πξνβιήκαηα ζηελ θαηαλφεζε. πνπ πξνέθπςαλ θάπνηεο δπζθνιίεο, αληηκεησπίζηεθαλ άκεζα, ιφγσ ηεο κηθξήο ηνπο έθηαζεο θαη ζεκαζίαο. Ζ δηαδηθαζία απηή δελ ρσξνχζε 176

178 ιαλζαζκέλνπο ρεηξηζκνχο. Γηα ην ιφγν απηφ, είρε κειεηεζεί επηκειψο θαη κε θάζε ιεπηνκέξεηα απφ ηελ εξεπλήηξηα θαη είραλ δνζεί νη απαξαίηεηεο νδεγίεο θαη δηεπθξηλήζεηο ζην δηεξκελέα, αλαθνξηθά κε ηε δενληνινγία θαη ηνπο ζηφρνπο ηεο κειέηεο απηήο, θαζψο θαη κε ην ξφιν πνπ θιήζεθε λα αλαιάβεη. Έηζη, αλαπηχρζεθαλ ζαθείο, αληηθεηκεληθέο θαη εηιηθξηλείο ζρέζεηο ζπλεξγαζίαο, κε ζθνπφ ηε δηαζθάιηζε ηεο εγθπξφηεηαο θαη αμηνπηζηίαο ησλ εξεπλεηηθψλ δεδνκέλσλ θαη ελ ζπλερεία ησλ απνηειεζκάησλ. Οη ζπλεληεχμεηο πξαγκαηνπνηήζεθαλ έπεηηα απφ ζπλελλφεζε κε ηνπο γνλείο, ζε ρξφλν θαη ζε ζπλζήθεο πνπ επηιέρηεθαλ απφ ηνπο ίδηνπο. Τηνζεηήζεθε έλα πην αλεπίζεκν χθνο, αγλνψληαο ηελ ηππηθφηεηα ησλ θαλνληζκψλ, ψζηε λα δεκηνπξγεζεί ραιαξφ θαη θηιηθφ θιίκα γηα ηνπο ζπκκεηέρνληεο γνλείο (Oʼ Leary, 2004:164). Γηα ην ιφγν απηφ θάπνηεο ζπλεληεχμεηο δηεμήρζεζαλ ζε ππαίζξην ρψξν, άιιεο ζε θάπνηα νηθεία πίλνληαο θαθέ θαη άιιεο ζε θαθελείν ηνπ νηθηζκνχ, (φπνπ αηζζαλφηαλ πην άλεηα ν ζπλεληεπμηαδφκελνο γνλέαο). Γηα ηνλ ίδην ιφγν επεηξάπε θαη ε παξνπζία άιισλ θηιηθψλ ή ζπγγεληθψλ πξνζψπσλ ηνπ εξσηψκελνπ γνλέα, θαζψο δηαπηζηψζεθε πσο ππφ απηέο ηηο ζπλζήθεο, ηα ππνθείκελα απαληνχζαλ κε πεξηζζφηεξε θπζηθφηεξα θαη κε πην ιεπηνκεξείο πεξηγξαθέο. Οη ζπζηάζεηο απφ κέξνπο ηεο εξεπλήηξηαο απνπζίαδαλ, εθφζνλ νη γνλείο γλψξηδαλ ήδε θάπνηα πξνζσπηθά ηεο ζηνηρεία θαη επίζεο ήηαλ ελεκεξσκέλνη γηα ην πεξηερφκελν θαη ηνπο ζηφρνπο ηνπ εξεπλεηηθνχ ηεο εγρεηξήκαηνο, απφ πξνεγνχκελε ζπλάληεζή ηνπο καδί ηεο. ηελ αξρή ηεο θάζε ζπλέληεπμεο, ε εξεπλήηξηα δεηνχζε θάπνηα εηζαγσγηθά δεκνγξαθηθά ζηνηρεία ησλ ππνθεηκέλσλ θαη πξνρσξνχζε ζηαδηαθά ζην βαζηθφ θνξκφ ησλ εξσηήζεψλ ηεο, πξνζπαζψληαο λα κε ιεηηνπξγεί πηεζηηθά γηα ηνπο γνλείο. Σφληδε εμαξρήο ζε θάζε ζπλεληεπμηαδφκελν γνλέα, φηη δελ πξφθεηηαη γηα εξσηήζεηο γλψζεσλ, δελ ππάξρνπλ ζσζηέο 177

179 θαη ιαλζαζκέλεο απαληήζεηο, αιιά ε θάζε άπνςε είρε αμία γηα ηελ έξεπλά ηεο. Δπεδίσθε λα δίλεη ρξφλν ζηνπο ζπκκεηέρνληεο γνλείο, ψζηε λα κελ απαληνχλ βεβηαζκέλα. Απηή ε πξαθηηθή εμππεξεηνχζε θαη ηελ ίδηα ζηελ θαηαγξαθή πην ιεπηνκεξψλ ζεκεηψζεσλ. Δπηπιένλ, ηνπο ελζαξξχλεη λα ζπλερίζνπλ ηελ αθήγεζή ηνπο, ρξεζηκνπνηψληαο θάπνην θαηαθαηηθφ λεχκα ή θάπνην επηθψλεκα. Αθφκε θαη ζε πεξηπηψζεηο πνπ ηα ππνθείκελα αλαθέξνληαλ ζε άζρεηα κε ηε κειέηε δεηήκαηα, ε εξεπλήηξηα δελ δηέθνπηε απφηνκα ην ιφγν ηνπο, αιιά πξνζπαζνχζε λα επαλαθέξεη ζηε ξνή ηεο ζπδήηεζήο κε δηαθξηηηθφηεηα. ηα ζεκεία φπνπ δελ ήηαλ ζίγνπξε γηα ην λφεκα ησλ ιφγσλ ησλ ππνθεηκέλσλ, δεηνχζε δηεπθξηληζηηθέο απαληήζεηο θαη ζπλεηδεηά ηνπιάρηζηνλ, δελ πξνέβαηλε ζε κνλνκεξή, απζαίξεηα, ζπκπεξαζκαηηθά ζρφιηα. Με ηελ νινθιήξσζε ηεο ζπλέληεπμεο, φζνη απφ ηνπο γνλείο (επηά) εμέθξαζαλ ηελ επηζπκία λα αθνχζνπλ ηελ ερνγξαθεκέλε ζπδήηεζε, είραλ ηε δπλαηφηεηα απηή. Σέινο, ε εξεπλήηξηα απεχζπλε επραξηζηίεο ησλ γνλέσλ, γηα ηε ζπλεξγαζία θαη ην ρξφλν πνπ ηεο αθηέξσζαλ. ε ηξεηο πεξηπηψζεηο, ζηηο ζπλεληεχμεηο ζπκκεηείραλ θαη νη δχν γνλείο. Πην ζπγθεθξηκέλα, ν εξσηψκελνο γνλέαο έδηλε απαληήζεηο θαη ν/ε ζχδπγνο πξνζέζεηε θάπνηα ζρφιηα ή αλ είρε πςειφηεξε γισζζηθή επάξθεηα ζηα ειιεληθά, επελέβαηλε (θάπνηεο θνξέο κεηά απφ πξνηξνπή ηνπ εξσηψκελνπ γνλέα) γηα λα εκπινπηίζεη ην πεξηερφκελν ησλ απαληήζεσλ. ηελ απνκαγλεηνθψλεζε ζεκεηψζεθαλ ιεπηνκεξψο ηα ζεκεία κε ηα ζρφιηα ηνπ/ηεο ζπδχγνπ, αιιά ε εξεπλήηξηα επέιεμε λα θσδηθνπνηήζεη ην πξνθίι ηνπ εξσηψκελνπ, κε βάζε ηα ζηνηρεία ηνπ θπξίσο εξσηψκελνπ γνλέα. Θα πξέπεη λα ηνληζηεί φηη ππήξρε ζχκπλνηα απφςεσλ θαη γηα ην ιφγν απηφ δελ πξνέθπςε αλάγθε μερσξηζηήο, κεκνλσκέλεο κειέηεο ηνπο. ηηο ππφινηπεο πεξηπηψζεηο, φπνπ ππήξρε θάπνηνο ζρνιηαζκφο ή εθθξαδφηαλ θάπνηα άπνςε απφ άιιν ππνθείκελν, πνπ παξεπξηζθφηαλ ζην ρψξν ηεο ζπλέληεπμεο, ηα ζηνηρεία απηά 178

180 ζεκεηψλνληαλ ζηηο παξαηεξήζεηο πεδίνπ, πνπ θξαηνχζε ε εξεπλήηξηα, φπνπ ήηαλ δπλαηφλ, απηνιεμεί. ε φιεο ηηο ζπλεληεχμεηο πιελ κίαο, ηα εξεπλψκελα ππνθείκελα έδσζαλ ηε ζπγθαηάζεζή ηνπο γηα ηελ θαηαγξαθή ησλ ιερζέλησλ ηνπο. Χζηφζν, ηειηθά ε εξεπλήηξηα επέιεμε λα κελ θαηαγξάςεη ηε ζπλνκηιία ηεο κε αθφκε ηξεηο γνλείο, δηφηη έθξηλε φηη ην θαηαγξαθηθφ κέζν ιεηηνπξγνχζε πνιχ αξλεηηθά ζηνλ πινχην θαη ηελ αθξίβεηα ησλ απαληήζεψλ ηνπο. Πξνθαινχζε ηδηαίηεξν άγρνο θαη ακεραλία ζηνπο γνλείο, νη νπνίνη πξνζπαζψληαο λα εθθξαζηνχλ «ζσζηά», έδηλαλ εμαηξεηηθά πεξηνξηζκέλεο απαληήζεηο. Παξά ηηο πξνζπάζεηεο, ηφζν ηεο εξεπλήηξηαο φζν θαη ηνπ δηεξκελέα, δελ θαηέζηε δπλαηή ε δεκηνπξγία ελφο ραιαξνχ θιίκαηνο θαη έηζη ή εξεπλήηξηα επαλέιαβε ηηο ζπλεληεχμεηο απηέο, ρσξίο ηε ρξήζε κεραλήκαηνο θαηαγξαθήο. Σφηε, ην πεξηερφκελν θαη ε έθηαζε ησλ απαληήζεσλ άιιαμαλ ζεκαληηθά. Πξνθεηκέλνπ, λα κπνξέζεη ε εξεπλήηξηα λα πξνβεί ζε αλάιπζε πεξηερνκέλνπ ηνπ ιφγνπ ησλ γνλέσλ, ζηηο ζπλεληεχμεηο απηέο, είρε λα επηηειέζεη έλα αξθεηά δχζθνιν έξγν, απηφ ηεο πιήξνπο θαηαγξαθήο ησλ απηνχζησλ απαληήζεψλ ηνπο. Πνιχηηκνο αξσγφο ηεο θαη ζην ζηάδην απηφ, ζηάζεθε ν δηεξκελέαο ζπλεξγάηεο ηεο, ν νπνίνο αλέιαβε επίζεο ην ξφιν πξαθηηθνγξάθνπ, φπνπ ηνπ δεηήζεθε απφ ηελ εξεπλήηξηα. Ζ ρεηξφγξαθε, ιεπηνκεξήο θαηαγξαθή ησλ ιφγσλ ηνπο, δε θάλεθε λα επηδξά αξλεηηθά ζηε ζπκπεξηθνξά ησλ εξσηψκελσλ γνλέσλ. Μάιηζηα, ήηαλ πξφζπκνη λα δηεπθξηλίζνπλ πεξαηηέξσ ή λα επαλαιάβνπλ ηηο απαληήζεηο ηνπο, φπνηε απηφ ηνπο δεηήζεθε. ιεο νη ππφινηπεο ζπλεληεχμεηο καγλεηνθσλήζεθαλ, κε ηε ρξήζε ζπζθεπήο tablet πνπ δηέζεηε πξφγξακκα ερνγξάθεζεο. Ζ ερνγξάθεζε βνεζάεη ηδηαίηεξα ζηε κεηέπεηηα νξγάλσζε ησλ δεδνκέλσλ θαη ζηε δηαδηθαζία ηεο ζθαηξηθήο αλάιπζή θαη εξκελείαο ηνπο (Robson, 2010:344). Καηά ηε δηάξθεηα ησλ ζπλεληεχμεσλ θαηαγξάθνληαλ φζν ην 179

181 δπλαηφ ιεπηνκεξέζηεξεο ζεκεηψζεηο, αλαθνξηθά κε παξαηεξήζεηο ηεο εξεπλήηξηαο θαη κε εμσιεθηηθά ζηνηρεία, πνπ ζα κπνξνχζαλ λα δηεπθνιχλνπλ ηελ αληηιεπηηθφηεηα ηεο, γηα ηελ αλάιπζε θαη εξκελεία ησλ απαληήζεσλ ησλ εξσηψκελσλ γνλέσλ. Ζ δηάξθεηα ησλ ζπλεληεχμεσλ, φπσο θαη ζην πξνθαηαξθηηθφ ζηάδην, πνίθηιε θαη θπκαηλφηαλ κεηαμχ ιεπηψλ. Γ.4. Πεπιγπαθή ηηρ Γιαδικαζίαρ πος ακολοςθήθηκε καηά ηη Γιάπκεια ηηρ Παπαηήπηζηρ ηε ζπγθεθξηκέλε έξεπλα, ε παξαηήξεζε εθαξκφζηεθε ζε δχν θάζεηο. πσο ήδε έρεη επηζεκαλζεί ζε πξνεγνχκελν ζεκείν ηεο εξγαζίαο, ην πξνθαηαξθηηθφ ζηάδην παξαηήξεζεο εθαξκφζηεθε γηα δηάζηεκα πεξίπνπ δχν εβδνκάδσλ, κε ζθνπφ ηελ πξνζέγγηζε ηνπ πιεζπζκνχ ζηφρνπ θαη ηελ θνηλσληθή απνδνρή ηεο εξεπλήηξηαο ζην πεδίν. Οη αξρηθέο επηζθέςεηο ηεο εξεπλήηξηαο ήηαλ ζηελ νηθεία ζπγθεθξηκέλσλ κεηέξσλ, ηηο νπνίεο γλψξηδε. Δλ ζπλερεία, κε ηε ζπλνδεία απηψλ, έθαλε πεξηπάηνπο ζηνλ νηθηζκφ ή επηζθεπηφηαλ θηιηθέο ηνπο νηθνγέλεηεο, φπνπ ζπλαλαζηξεθφηαλ θαη κε άιια ππφ δηεξεχλεζε ππνθείκελα. Πνιχηηκνο αξσγφο ηεο θαη ζε απηφ ην θξίζηκν ζηάδην ηεο έξεπλαο, ήηαλ ν δηεξκελέαο ζπλεξγάηεο ηεο, ν νπνίνο γλσξίδνληαο θάπνηνπο παηέξεο ηνπ νηθηζκνχ, ηελ έθεξε ζε επαθή καδί ηνπο. εκαληηθή ήηαλ επίζεο, ε βνήζεηα πνπ πξνζέθεξαλ θνηλσληθνί επηζηήκνλεο πνπ εξγάδνληαλ ζε δνκέο ηνπ νηθηζκνχ θαη άιια ζηειέρε ηνπ Ηαηξνθνηλσληθνχ Κέληξνπ ηνπ Γξνζεξνχ, θαζψο ζπληέιεζαλ θαη απηνί ζηελ θνηλσληθή απνδνρή ηεο εξεπλήηξηαο απφ ηα εξεπλψκελα ππνθείκελα θαη ζηνλ εκπινπηηζκφ ηνπ δείγκαηνο. ηελ αξρηθή απηή πεξίνδν παξαηήξεζεο, ε εξεπλήηξηα θαηέγξαθε ηηο παξαηεξήζεηο ηεο ζε κνξθή ζεκεηψζεσλ εκεξνινγίνπ, κε απηνχζηεο θάπνηεο θνξέο θξάζεηο ησλ εξεπλψκελσλ ππνθεηκέλσλ. Έηζη, ζπιιέρηεθαλ ηα πξψηα εξεπλεηηθά δεδνκέλα, ηα νπνία ζε ζπλδπαζκφ κε 180

182 απηά πνπ αθνινχζεζαλ απφ ηελ θπξίσο παξαηήξεζε, πνπ εθαξκφζηεθε παξάιιεια κε ηε ιήςε ζπλεληεχμεσλ, ιεηηνχξγεζαλ βνεζεηηθά θαη ζπκπιεξσκαηηθά ζηα δεδνκέλα ησλ ζπλεληεχμεσλ. ε επφκελε θάζε, εθφζνλ είρε επηηεπρζεί ε εηζδνρή ηεο εξεπλήηξηαο ζηνλ θνηλσληθφ ηζηφ ηνπ εξεπλεηηθνχ πεδίνπ θαη είρε πξνζδηνξηζζεί ην δείγκα, παξάιιεια κε ηε δηεμαγσγή ησλ ζπλεληεχμεσλ, εθαξκφζηεθε θαη ην θπξίσο ζηάδην παξαηήξεζεο. θνπφο ηεο παξαηήξεζεο ζηε θάζε απηή, ήηαλ ν «έιεγρνο» θαη ν εκπινπηηζκφο ησλ εξεπλεηηθψλ δεδνκέλσλ, πνπ πξνέθππηαλ απφ ηηο ζπλεληεχμεηο. Τηνζεηήζεθε κηα πην λαηνπξαιηζηηθή κνξθή παξαηήξεζεο, κε ηελ εξεπλήηξηα λα θεξδίδεη ηελ εκπηζηνζχλε ησλ Ρνκά γνλέσλ θαη λα αιιειεπηδξά καδί ηνπο, ζην πιαίζην ηεο θαζεκεξηλήο ηνπο δσήο, ρσξίο λα εθαξκφδεη κηα ηειείσο απφκαθξε θαη απξφζσπε ηαθηηθή «παξαθνινχζεζεο» (Henn et al, 2006:171). Δθαξκφζηεθε δειαδή, ζε θάπνην βαζκφ, ε ζπκκεηνρηθή παξαηήξεζε. Ζ ζπγθεθξηκέλε κνξθή παξαηήξεζεο πξνζέθεξε ζηελ εξεπλήηξηα ηελ επθαηξία λα κειεηήζεη ηα δηάθνξα θαηλφκελα, ελφζσ απηά εθηπιίζζνληαη, εκπινπηίδνληαο ηνπο νξίδνληεο ζθέςεσλ θαη ηδεψλ ηεο, κέζσ ηεο βησκαηηθήο εκπεηξίαο (Ritchie, 2003:35). ε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο ε εξεπλήηξηα πξνζέγγηδε ηα ππνθείκελα κε ηελ νπηηθή ηνπ ζπκκεηέρνληα σο παξαηεξεηή (Cohen et al., 2008:514 Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015:105), θαζψο ιάκβαλε κέξνο ζε δηάθνξα δξψκελα ηνπ νηθηζκνχ (φπσο, ζε γακήιην γιέληη) θαη επίζεο εμππεξεηνχζε, φηαλ είρε ηε δπλαηφηεηα, θάπνηνπο θαηνίθνπο, κε πνηθίινπο ηξφπνπο (γηα παξάδεηγκα ζπλφδεςε κηα κεηέξα ζε δεκφζηα ππεξεζία θαη ηε βνήζεζε κε ηε ζπκπιήξσζε θάπνησλ εγγξάθσλ).ε άιιεο πεξηπηψζεηο, πηνζεηνχληαλ ε νπηηθή ηνπ παξαηεξεηή σο ζπκκεηέρνληα (Cohen et al., 2008:514 Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015:105). Γειαδή ελψ δελ εθαξκνδφηαλ κηα ηειείσο απφκαθξε ηαθηηθή, εληνχηνηο 181

183 ε εξεπλήηξηα δηαρψξηδε ηε ζέζε ηεο απφ ηα ππφ παξαηήξεζε ππνθείκελα, μεθαζαξίδνληαο ην ξφιν ηεο, γηα ηνλ νπνίν είραλ ήδε ελεκεξσζεί ιεπηνκεξψο. Γεληθφηεξα, ε εξεπλήηξηα δε ζπκκεηείρε ζε βαζηθέο θαζεκεξηλέο ιεηηνπξγίεο θαη δξαζηεξηφηεηεο ησλ εξεπλψκελσλ ππνθεηκέλσλ. Δίρε κηα πην πεξηθεξεηαθή ζπκκεηνρή ζηελ θνηλσληθή ηνπο δσή (Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015:105) Αλαθνξηθά κε ηελ θαηαγξαθή ησλ παξαηεξήζεσλ, ζεκεηψλνληαλ νη θαηά ην δπλαηφλ πεξηζζφηεξεο ιεπηνκέξεηεο ησλ παξαηεξνχκελσλ θαηλνκέλσλ. ε πεξηπηψζεηο ζπδεηήζεσλ, γηλφηαλ πξνζπάζεηα αλαζχλζεζεο ησλ δηαιφγσλ ή θαηαγξάθνληαλ ιεπηνκεξείο πεξηγξαθέο ησλ αθεγήζεσλ (Cohen et al., 2006:524). Σα θαηαγεγξακκέλα ζηνηρεία ήηαλ ηφζν πξνθνξηθέο δειψζεηο ησλ θαηνίθσλ φζν θαη νπηηθά δεδνκέλα (Cohen et al., 2008:527). Οη ζεκεηψζεηο θαηαγξάθνληαλ εθηελψο θαη άκεζα, ψζηε λα κε μεραζηνχλ θαη παξαιεθζνχλ ζεκαληηθά ζηνηρεία γηα ηελ έξεπλα (Henn et al, 2006:174). κσο, πνιιέο θνξέο θξαηνχζα θαη ζπκππθλσκέλεο ζεκεηψζεηο ηηο νπνίεο αλέιπα απεπζείαο κε ην πέξαο ηεο ζπγθεθξηκέλεο παξαηήξεζεο γηα λα κε μεραζηνχλ. Οη ζεκεηψζεηο είραλ ηφζν πεξηγξαθηθφ ραξαθηήξα, φζν θαη εξκελεπηηθφ θαη κεζνδνινγηθφ (Μάγνο, 2005:13), πξνθεηκέλνπ λα γίλεη ε θαιχηεξε δπλαηή δηαρείξηζε θαη νξγάλσζε ησλ ζηνηρείσλ. πνπ ήηαλ δπλαηφ θαηαγξάθνληαλ απηνιεμεί ηα φζα ππνζηήξηδαλ νη εξσηψκελνη. Χζηφζν, φπνπ νη ζπλζήθεο δελ επέηξεπαλ ιεπηνκεξείο ζεκεηψζεηο, εθαξκφδνληαλ κηα πην ζπκππθλσκέλε κνξθή θαηαγξαθήο, κε θάπνηεο ζπληνκνγξαθίεο. ηηο πεξηπηψζεηο απηέο, ακέζσο κεηά ην πέξαο ηεο παξαηήξεζεο, νη ζεκεηψζεηο εκπινπηίδνληαλ κε φζα πεξηζζφηεξα ζηνηρεία είρε ζπγθξαηήζεη ε εξεπλήηξηα. Σν γεγνλφο φηη ε ζπλνιηθή παξαηήξεζε δηήξθεζε δηάζηεκα κεγαιχηεξν ησλ 3 κελψλ θαη ε γλσξηκία ηεο εξεπλήηξηαο κε θάπνηνπο γνλείο εθ ησλ πξνηέξσλ, βνήζεζε ζηελ αλάπηπμε θιίκαηνο 182

184 εκπηζηνζχλεο, ψζηε λα επηηεπρζεί ε πην απζφξκεηε έθθξαζε θαη λα ζπιιερζνχλ εγθπξφηεξα δεδνκέλα (Νφβα-Καιηζνχλε, 2006:26). Ζ εξεπλήηξηα λαη κελ απέθηεζε θάπνηα ακεζφηεξε επαθή κε ηα εξεπλεηηθά ππνθείκελα, αιιά φπσο πξναλαθέξζεθε, θξαηψληαο ηηο ηζνξξνπίεο έθαλε μεθάζαξα δηαθξηηφ ην ξφιν ηεο, γηα λα κελ εκπέζεη ζε ζθάικα αληηθεηκεληθφηεηαο, αιινηψλνληαο ηα πξαγκαηηθά γεγνλφηα (Νφβα- Καιηζνχλε, 2006:26). Γ.5. Μεηαγπαθή, Κυδικοποίηζη δεδομένυν Γ.5.1.Απνκαγλεηνθώλεζε Με ηελ νινθιήξσζε ηεο θάζε ζπλέληεπμεο ε εξεπλήηξηα άθνπγε ην ερνγξαθεκέλν πιηθφ θαη πξνέβαηλε ζηελ απνκαγλεηνθψλεζή ηνπ. Ζ άκεζε απνκαγλεηνθψλεζε θξίζεθε ηδηαίηεξα ρξήζηκε, θαζψο ε εξεπλήηξηα δελ είρε απνβάιεη απφ ηε κλήκε ηεο ηελ «εηθφλα» ηεο ζπλέληεπμεο θαη ήηαλ ζε ζέζε λα πξνζζέηεη, θαηά ηε κεηαγξαθή, αξθεηά εμσιεθηηθά ζηνηρεία, ηα νπνία ζε ζπλδπαζκφ κε ηηο επηηφπηεο ζεκεηψζεηο, πνπ είρε θαηαγξάςεη, εκπινχηηδαλ ζεκαληηθά ηα δεδνκέλα ηεο. Καηά ηελ απνκαγλεηνθψλεζε δφζεθε έκθαζε ζηε ζεκεηνγξαθία. Με ηε ρξήζε ζεκείσλ ζηίμεο απνδφζεθε ιεπηνκεξψο, ν πξνθνξηθφο ιφγνο θαη επηζεκάλζεθαλ νη παχζεηο θαη ηα ελζσκαησκέλα ζην ιφγν ζπλαηζζήκαηα (Henn et al.,2006:190). Πην ζπγθεθξηκέλα, αλαθνξηθά κε ηηο παχζεηο, ε ρξήζε ηεο ηειείαο, απνηχπσλε ηελ νινθιήξσζε κηαο πξφηαζεο ζην ιφγν ηνπ εξσηψκελνπ. Ζ ρξήζε ησλ απνζησπεηηθψλ αληαλαθινχζε πην ζχλζεηεο δηεξγαζίεο, πνπ ζρεηίδνληαλ κε κεγαιχηεξεο δηάξθεηαο παχζεηο. Απέδηδαλ είηε ηνλ πξνβιεκαηηζκφ ησλ ππνθεηκέλσλ, είηε ηε βχζηζε ζηηο ζθέςεηο ηνπο, είηε ηνλ αλνινθιήξσην ιφγν κε ππνλννχκελα θαη «θξπθά» ζεκαηλφκελα. 183

185 Δπηπξφζζεηα, κε ηε ρξήζε παξελζέζεσλ θαη ηελ εηζαγσγή ζρνιίσλ ηεο εξεπλήηξηαο εληφο ηνπο, ππνγξακκίζηεθαλ κε ιεθηηθέο αληηδξάζεηο ησλ εξσηψκελσλ γνλέσλ, (Shah, 2004: Cohen et al., 2008:475 Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015:103). Ζ ίδηα πξαθηηθή εθαξκφζηεθε θαη γηα ηηο 4 ζπλεληεχμεηο νη νπνίεο δελ ερνγξαθήζεθαλ. Με ηνλ ηξφπν απηφ ην πεξηερφκελν ησλ ζπλεληεχμεσλ απέθηεζε κηα πην νξγαλσκέλε θαη εληαία κνξθή. Έγηλε πην επαλάγλσζην θαη παξνπζηάζηεθε κε κεγαιχηεξε ζαθήλεηα, δηεπθνιχλνληαο ηελ εξεπλήηξηα ζηε δηαδηθαζία θσδηθνπνίεζεο θαη αλάιπζεο. Ζ ζπλνιηθή δηάξθεηα ηνπ ερνγξαθεκέλνπ πιηθνχ ησλ 26 ζπλεληεχμεσλ, αλέξρεηαη θαηά πξνζέγγηζε ζηηο 15 ψξεο, ελψ ε κέζε έθηαζε ησλ απνκαγλεηνθσλήζεσλ θαιχπηεη πεξίπνπ 11 ζειίδεο Α4. Γ.5.2. Κσδηθνπνίεζε θαη Αλάιπζε ησλ Γεδνκέλσλ: Γεληθέο Αξρέο Γελ ππάξρνπλ απφιπηα δνκεκέλεο κέζνδνη θαη θαλφλεο γηα ηελ αλάιπζε ησλ πνηνηηθψλ δεδνκέλσλ, ππάξρνπλ σζηφζν γεληθέο θαηεπζχλζεηο πνπ κπνξνχλ λα βνεζήζνπλ ηνλ πνηνηηθφ εξεπλεηή ζηελ νξγάλσζε ηνπ πιηθνχ ηνπ (Henn et al., 2006:197). Πξσηίζησο, ζα πξέπεη λα ππνγξακκηζηεί φηη ζηελ πνηνηηθή έξεπλα δελ είλαη ζπλεηφ γηα ηνλ εξεπλεηή/ηελ εξεπλήηξηα λα αθήζεη ηελ νξγάλσζε ησλ ζηνηρείσλ ηνπ γηα ην ηέινο (Walliman, 2006: ). Ο φγθνο ησλ δεδνκέλσλ απαηηεί πξνζεθηηθφ θαη ζπζηεκαηηθφ ρεηξηζκφ θαζʼφιε ηε δηάξθεηα ηεο έξεπλαο. Σν θπξίαξρν ζηνηρείν ηνπ ζηαδίνπ ηεο αλάιπζεο είλαη ν πεξηνξηζκφο ηνπ φγθνπ ησλ δεδνκέλσλ (Robson, 2010: ). Γηα επηηεπρζεί ε κείσζε ηεο έθηαζεο ησλ δεδνκέλσλ, ζα πξέπεη ν εξεπλεηήο/ε εξεπλήηξηα λα πξνβεί ζε: α) αλαζχλζεζε θαη νξγάλσζή ηνπο, β) παξνπζίαζή ηνπο κε δηάθνξεο ηερληθέο απεηθφληζεο (φπσο ε πηλαθνπνίεζε) θαη γ) εμαγσγή ζπκπεξαζκάησλ, ε νπνία γίλεηαη ζε φιε ηε δηάξθεηα ηεο έξεπλαο κε δηαδηθαζίεο επαιήζεπζεο, κέρξη λα πάξεη ηελ ηειηθή ηεο κνξθή (Robson, 184

186 2010: ). Κάπνηεο γεληθέο θαηεπζχλζεηο πνπ ζα πξέπεη λα αθνινπζεζνχλ ζηελ αλάιπζε ησλ πνηνηηθψλ δεδνκέλσλ είλαη: α) ε νξηνζέηεζε κνλάδσλ λνήκαηνο, β) ε θαηεγνξηνπνίεζε ησλ κνλάδσλ απηψλ, γ) ε δφκεζε πεξηγξαθηθψλ αθεγήζεσλ, πνπ αληαλαθινχλ ην πεξηερφκελν ηεο ζπλέληεπμεο, δ) ε εξκελεία ησλ δεδνκέλσλ (Cohen et al. 2008:476). Γ.5.3. Ζ Αλάιπζε Πεξηερνκέλνπ ζηελ Πνηνηηθή Έξεπλα Ζ αλάιπζε πεξηερνκέλνπ εθαξκφδεηαη θπξίσο ζε ηεθκήξηα γξαπηήο ιεθηηθήο επηθνηλσλίαο, φκσο πιηθφ ηεο κπνξεί λα απνηειεί θαη ν πξνθνξηθφο ιφγνο, κεηά απφ ερνγξάθεζή ηνπ (Βάκβνπθαο, 2010:264). Γεκηνπξγεί έλα ηδηαίηεξα πξφζθνξν πεδίν γηα ηε κειέηε θαη εξκελεία ηνπ εξεπλεηηθνχ πιηθνχ θαη ησλ αληηιήςεσλ, ζηάζεσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ, πνπ ηα ππφ δηεξεχλεζε ππνθείκελα, εθθξάδνπλ κε ην ιφγν ηνπο (Βάκβνπθαο, 2010:263). Ζ ρξεζηκφηεηά ηεο, έγθεηηαη ζην γεγνλφο φηη εκβαζχλεη ζηε κειέηε ηνπ πιηθνχ ηεο έξεπλαο, ρσξίδνληάο ην ζε θαηεγνξίεο θαη θσδηθνπνηψληαο ην, κε ζθνπφ λα κειεηεζνχλ φιεο νη ζπληζηψζεο θαη ηα ζηνηρεία αιιειεπίδξαζεο ηεο ιεθηηθήο επηθνηλσλίαο (Βάκβνπθαο, 2010:263,265). Έηζη, ζπλζέηεη ην «πξνθίι» ηνπ ππνθεηκέλνπ πνπ εθθξάδεηαη, απνθαιχπηνληαο βαζχηεξεο πηπρέο ηεο πξνζσπηθφηεηάο ηνπ (Βάκβνπθαο, 2010:265). Ζ αλάιπζε δεδνκέλσλ έγηλε ζε ζεκαηηθέο ελφηεηεο θαη θαηεγνξίεο πνπ εμππεξεηνχλ ηνπο ζηφρνπο ηεο έξεπλαο (Cohen et al, 2008:251,253), κεηά απφ ηελ αλάινγε επεμεξγαζία, βαζηζκέλε ζηηο αξρέο ηεο ηερληθήο ηεο αλάιπζεο πεξηερνκέλνπ (Βάκβνπθαο, 2010:269), κε ηελ πην πνηνηηθή ηεο κνξθή (Βάκβνπθαο, 2010:273). Γηα ηελ επίηεπμε ηεο δηαδηθαζίαο απηήο, απαηηήζεθε ε αλαζχλζεζε θαη νξγάλσζε ηνπ πξσηνγελνχο εξεπλεηηθνχ πιηθνχ ζε ελφηεηεο αλάιπζεο (Βάκβνπθαο, 2010:270). ηε κειέηε απηή σο κνλάδα αλάιπζεο ιεηηνχξγεζε ην «ζέκα» θαη έηζη έγηλε 185

187 πξνζπάζεηα αλίρλεπζεο θαη αλάιπζεο ησλ ζεκαηηθψλ κνηίβσλ πνπ πξνέθππηαλ κέζα απφ ην ιφγν ησλ εξσηψκελσλ, ψζηε λα κειεηεζνχλ νη βαζχηεξεο ζθέςεηο ηνπο, ηα ζπλαηζζήκαηα θαη νη πεπνηζήζεηο ηνπο (Βακβνπθαο, 2010:271). ηε ζεκαηηθή ή ζεκαζηνινγηθή αλάιπζε ρξεζηκνπνηνχληαη θξάζεηο κε απηνηειέο ελλνηνινγηθφ πεξηερφκελν ή ζέκαηα, δειαδή ηκήκαηα ιφγνπ πνπ αληηπξνζσπεχνπλ κηα ζπγθεθξηκέλε ηδέα. Οη θξάζεηο θαη ηα ζέκαηα απηά νξγαλψλνληαη ζε ζεκειηψδεηο θαηεγνξίεο θαη απνηεινχλ αληηπξνζσπεπηηθά δείγκαηα ησλ νπζησδψλ πεξηερνκέλσλ ελφο θεηκέλνπ ή κηαο θαηάζηαζεο επηθνηλσλίαο (Βάκβνπθαο, 2010:272). Μέζσ απηψλ, παξνπζηάδνληαη ηα θεληξηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ ιεγνκέλσλ ησλ ππνθεηκέλσλ, ζρεηηθά κε ην αληηθείκελν ηεο έξεπλαο (Βάκβνπθαο, 2010:272). Γηα λα εμαζθαιηζζεί θάπνηνο βαζκφο εγθπξφηεηαο ζηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο, νη ζεκαηηθέο θαηεγνξίεο πξέπεη λα έρνπλ νξηζηεί ζχκθσλα κε ηα θξηηήξηα «ηεο αληηθεηκεληθόηεηαο, ηεο εμαληιεηηθόηεηαο, ηεο θαηαιιειόηεηαο θαη ηνπ ακνηβαίνπ απνθιεηζκνύ» (Βάκβνπθαο, 2010:274). Χο κνλάδα κέηξεζεο ζηε ζπγθεθξηκέλε έξεπλα ζεσξήζεθε ην άηνκν (Βακβνπθαο, 2010:273), αθνχ απηφ πνπ ελδηέθεξε ηελ εξεπλήηξηα ήηαλ ε κειέηε ησλ ζηάζεσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ, ησλ εκπεηξηψλ θαη εξκελεηψλ ηνπ θάζε αηφκνπ θαη φρη ε ζπρλφηεηα εκθάληζεο ελφο ζέκαηνο ζην ιφγν ηνπ. Ζ αλάιπζε πεξηερνκέλνπ δελ απνηειεί απιψο κηα ηππνπνηεκέλε ιίζηα, παξάζεζεο ζηνηρείσλ θαηαγξαθήο ησλ απφςεσλ θαη ζηάζεσλ ησλ ζπλεληεπμηαδφκελσλ ππνθεηκέλσλ, αιιά πεξηιακβάλεη πην ζχλζεηεο δηαδηθαζίεο ζπζρεηηζκψλ θαη απζεληηθήο αλαπαξάζηαζεο ηεο ηδηαίηεξεο δπλακηθήο πνπ δνκεί ην πιαίζην επηθνηλσλίαο εξεπλεηή θαη εξεπλεηηθνχ ππνθεηκέλνπ (Μάγνο, 2005:9). Γηα ηελ πιεξέζηεξε θαη πην θξηηηθή εξκελεία ησλ ζηνηρείσλ, επηρεηξείηαη, ινηπφλ, πέξαλ ηεο εξκελεπηηθήο αλάιπζεο ησλ πξνζσπηθψλ ππνθεηκεληθνηήησλ θαη κηα ζχλδεζε κε ηηο 186

188 δνκηθέο ζρέζεηο αηηηφηεηαο, πνπ ζπληεινχλ ζηε ζχλζεζε ηεο ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο (Ησζεθίδεο, 2006:27). Ζ αλάιπζε πεξηερνκέλνπ ησλ ζπλεληεχμεσλ εκπινπηίζηεθε κε ζηνηρεία ηεο παξαηήξεζεο, πνπ ζπζρεηίζηεθαλ θαη εληάρηεθαλ ζηηο ίδηεο ζεκαηηθέο θαηεγνξίεο, κεηά απφ ηε δφκεζε δηαθφξσλ ελλνηνινγηθψλ κνηίβσλ (Babbie, 2011: ). Υξεζηκνπνηήζεθαλ ηφζν παξαηεξήζεηο θαη ζρφιηα ηεο εξεπλήηξηαο, φζν θαη ζρφιηα ζε πιάγην ιφγν ή απηνχζηα ιφγηα ησλ θαηνίθσλ ηνπ νηθηζκνχ ή άιισλ εκπιεθφκελσλ ππνθεηκέλσλ. Σα ζεκεία απηά δηεπθξηλίδνληαη ζηελ παξνπζίαζε ησλ απνηειεζκάησλ. Γελ ζπκπεξηιήθζεθαλ κφλν έθδεια ιεθηηθά ζηνηρεία ζηηο ζεκαηηθέο θαηεγνξίεο, αιιά θαη πην ιαλζάλνληα λνήκαηα, φπσο έγηλαλ θαηαλνεηά απφ ηελ εξεπλήηξηα, ψζηε λα κελ ππάξμεη κηα πεξηνξηζκέλε, επηθαλεηαθή εξεπλεηηθή εζηίαζε (Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015:114). Δπεηδή, φπσο πξναλαθέξζεθε, ε πνηνηηθή έξεπλα είλαη κηα δπλακηθή θαη δσληαλή δηαδηθαζία δηαπξαγκάηεπζεο ησλ ζπκκεηερφλησλ, ηα ζέκαηα πνπ θαζνξίδνληαη αξρηθά, κπνξνχλ λα επαλεμεηαζηνχλ θαη ν εξεπλεηήο/ε εξεπλήηξηα λα πξνβεί ζε αιιαγέο, φπνπ θξίλεηαη αλαγθαίν (Ίζαξε & Πνπξθφο, 2015:115). Απηφ ζπλέβε θαη ζηε ζπγθεθξηκέλε κειέηε. Ζ εξεπλήηξηα επεμεξγαδφηαλ ηηο πξνθαζνξηζκέλεο ζεκαηηθέο θαηεγνξίεο θαηά ηε δηεμαγσγή ηεο έξεπλάο ηεο, πξνβαίλνληαο ζηηο απαξαίηεηεο αιιαγέο θαη πξνζζήθεο, κέρξη λα νξηζηηθνπνηεζεί ε ηειηθή ηνπο κνξθή. Χζηφζν, θαηά ηελ θξίζε ηεο εξεπλήηξηαο, νη πξνθαζνξηζκέλεο ζεκαηηθέο ελφηεηεο αληαπνθξίλνληαλ επαξθψο ζηα εξσηήκαηα θαη ηνπο ζηφρνπο ηεο έξεπλάο ηεο, νπφηε δελ απαηηήζεθαλ ζεκαληηθέο ηξνπνπνηήζεηο. Γ.5.4. Παξνπζίαζε ησλ Θεκαηηθώλ Αμόλσλ θαη ησλ Δλνηήησλ πνπ θαιύπηνπλ. ΘΔΜΑΣΗΚΟΗ ΑΞΟΝΔ ΔΝΟΣΖΣΔ Α. Ο θεζμός ηης επίζημης Α.1. Ζ αμία ηεο εθπαίδεπζεο 187

189 ζτολικής εκπαίδεσζης Β. Προζδοκίες για ηο μέλλον ηων παιδιών Α.2. πκβνπιέο ησλ γνλέσλ πξνο ηα παηδηά ηνπο Α.3. ρέζε νηθνγέλεηαο - ζρνιείνπ Α.4. Πνηόηεηα ηεο παξερόκελεο εθπαίδεπζεο Α.5. Γηαρσξηζηηθή εθπαίδεπζε θαη εθπαηδεπηηθόο απνθιεηζκόο Α.6. Αίηηα απνπζηώλ θαη ζρνιηθήο δηαξξνήο Β.1. λεηξα γνλέσλ Β.2. Μέηξα πνπ πξέπεη λα ιεθζνύλ από ηελ νηθνγέλεηα θαη ηελ πνιηηεία Γ. Παιδική εργαζία Γ.1. Αίηηα ηεο παηδηθήο εξγαζίαο Γ. Σσνθήκες διαβίωζης. Κανόνες σγιεινής και θρονηίδα ηης σγείας ηων παιδιών Δ. Οικιζηικός διατωριζμός Γ.1. Σν θαηλόκελν ησλ παηδηώλ - ξαθνζπιιεθηώλ Γ.2. πλζήθεο θαζαξηόηεηαο θαη πγηεηλήο ζηνλ νηθηζκό Γ.3. Πξνζσπηθέο ζπλζήθεο δηαβίσζεο Γ.4. Φξνληίδα ηεο πγείαο ησλ παηδηώλ Δ.1. Οηθηζηηθόο δηαρσξηζκόο: Ζ έλλνηα ηνπ δηθαηώκαηνο θαη ε αλαγθαζηηθή επηβνιή 188

190 Ζλικιακή Ομάδα Γ.6. Ανάλςζη ηυν Γεδομένυν Γ.6.1. Γεκνγξαθηθά ηνηρεία ηνπ Γείγκαηνο Αξρηθά, θξίλεηαη ρξήζηκε κηα ζπλνιηθή απεηθφληζε ησλ δεκνγξαθηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ δείγκαηνο. Οη αθφινπζεο απεηθνλίζεηο πηλάθσλ θαη δηαγξακκάησλ παξνπζηάδνπλ ζπλνπηηθά θαη παξαζηαηηθά θάπνηα ζηνηρεία ηνπ δείγκαηνο, αλαθνξηθά κε ην θχιν, ηελ ειηθία, ηελ νηθνγελεηαθή θαηάζηαζε, ηελ επαγγεικαηηθή ηδηφηεηα, ηελ νηθνλνκηθή θαηάζηαζε θαη ηηο ζπλζήθεο δηαβίσζεο. Φύλο & Ζλικία ΠΡΟΦΗΛ ΔΡΩΣΖΘΔΝΣΩΝ Φύλο (Ν) χλνιν αλά Άλδξαο Γπλαίθα ειηθηαθή νκάδα (Ν) Έσο θαη ύλνιν αλά θύιν (Ν) Γενικό ύνολο Γείγμαηορ 30 πσο γίλεηαη θαλεξφ θαη απφ ηα ζηνηρεία ηνπ πίλαθα, αλαθνξηθά κε ηε κεηαβιεηή «θχιν», ην δείγκα απνηειείηαη απφ 13 παηέξεο θαη 17 κεηέξεο. Πεξλψληαο ζηε κεηαβιεηή «ειηθία», κεγαιχηεξε ζπρλφηεηα παξαηεξείηαη ζηελ ειηθηαθή νκάδα εηψλ, φπνπ κε 9 γπλαίθεο θαη 4 άλδξεο, ζπγθεληξψλεη ζρεδφλ ην ήκηζπ ηνπ δείγκαηνο (13 γνλείο). ηηο 189

191 ππφινηπεο ειηθηαθέο νκάδεο θαηαηάζζνληαη νη ελαπνκείλαληεο 17 γνλείο, κε κηθξέο ζπρλφηεηεο εκθάληζεο ζηελ θαζεκηά. Κξίλεηαη ρξήζηκν λα ζεκεησζεί φηη ην κεγαιχηεξν άζξνηζκα ζπρλνηήησλ παξαηεξείηαη ζηηο κηθξφηεξεο ειηθηαθέο νκάδεο (3 πξψηεο), ηδίσο γηα ηηο γπλαίθεο. Δληνχηνηο, είλαη επίζεο ζεκαληηθφ λα αλαθεξζεί φηη παξνπζηάδνληαη κε κεδεληθέο ζπρλφηεηεο ζηηο κεγαιχηεξεο ειηθηαθέο νκάδεο, παξά ην κηθξφ κέγεζνο ηνπ δείγκαηνο. Σν ραξαθηεξηζηηθφ απηφ ζπλαληάηαη δπζθνιφηεξα ζε γνλείο ηεο πιεηνλφηεηαο, αληίζηνηρσλ ειηθηαθψλ νκάδσλ, νη νπνίνη έρνπλ ζπλήζσο κφλν κεγαιχηεξα παηδηά. Δλδερνκέλσο, ζπλδέεηαη κε ηνλ απμεκέλν αξηζκφ παηδηψλ, πνπ παξαηεξείηαη ζπρλά ζηηο νηθνγέλεηεο ησλ Ρνκά, φπσο επηβεβαηψλεηαη θαη απφ πξνθνξηθά ζηνηρεία, πνπ πξνέθπςαλ θαηά ηελ επηηφπηα έξεπλα. Οικογενειακή Καηάζηαζη 2 Μηηέπερ 1 Μηηέπα 27 Γονείρ Παντρεμζνοσ/-θ Διαηευγμζνθ Χιρα Ζ ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ εξσηεζέλησλ (Ν=27) είλαη παληξεκέλνη. ε απηνχο πεξηιακβάλεηαη θαη 1 κεηέξα πνπ έρεη παληξεπηεί γηα δεχηεξε θνξά θαη έρεη απνθηήζεη παηδηά θαη απφ ηνπο δχν γάκνπο. Χζηφζν, κέξνο ηνπ δείγκαηνο απνηεινχλ επίζεο, 2 δηαδεπγκέλεο κεηέξεο θαη 1 κεηέξα ζε ρεξεία. 190

192 Αρικμόσ οικογενειϊν Απιθμόρ παιδιών ανά οικογένεια Αρικμόσ παιδιϊν Παξαηεξψληαο ην ξαβδφγξακκα, γίλεηαη εχθνια αληηιεπηφ φηη ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ δείγκαηνο (Ν=24) είλαη ηξίηεθλνη θαη πνιχηεθλνη γνλείο. ε αξθεηά κηθξφηεξεο ζπρλφηεηεο (Ν=6) εκθαλίδνληαη γνλείο κε 1-2 παηδηά. Μοπθυηικό Δπίπεδο Πλιρθσ Αποχι από τθ Σχολικι Εκπαίδευςθ Φοίτθςθ ςτισ πρϊτεσ τάξεισ του Δθμοτικοφ Απόφοιτοι Δθμοτικοφ Φοίτθςθ ςτισ πρϊτεσ τάξεισ του Γυμναςίου ζνλ αθνξά ζην κνξθσηηθφ επίπεδν ησλ ζπκκεηερφλησλ ζηελ έξεπλα, απηφ είλαη ηδηαίηεξα ρακειφ. Μεγάιν κέξνο ηνπ δείγκαηνο (Ν=14) δελ έρεη θνηηήζεη πνηέ ζε θακία βαζκίδα ηεο ζρνιηθήο εθπαίδεπζεο. ληαο αλαιθάβεηνη νη γνλείο απηνί δελ έρνπλ αλαπηχμεη θακία δεμηφηεηα ζηελ αλάγλσζε θαη γξαθή. Δπηπιένλ, 7 γνλείο έρνπλ θνηηήζεη κφλν ζηηο πξψηεο ηάμεηο ηνπ δεκνηηθνχ, κε θαηνξζψλνληαο λα έρνπλ έλαλ νινθιεξσκέλν θχθιν θνίηεζεο ζηελ πξσηνβάζκηα εθπαίδεπζε θαη λα απνθηήζνπλ ην απνιπηήξηφ ηνπο. Απφ ηνπο γνλείο 191

193 απηνχο, θάπνηνη έρνπλ ζηνηρεηψδεηο γλψζεηο γξαθήο θαη αλάγλσζεο, ελψ άιινη δελ έρνπλ κάζεη θαζφινπ λα δηαβάδνπλ θαη λα γξάθνπλ. Πεξλψληαο ζηνπο ππφινηπνπο 9 γνλείο, νη 8 είλαη απφθνηηνη δεκνηηθνχ. Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη απφ απηνχο, 2 κεηέξεο απέθηεζαλ ην απνιπηήξηφ ηνπο ελήιηθεο, κέζσ πξνγξάκκαηνο εθπαίδεπζεο πνπ παξαθνινχζεζαλ ζηνλ Πνιηηηζηηθφ Μνξθσηηθφ χιινγν Ρνκά γπλαηθψλ Γξνζεξνχ «Διπίδα». Σέινο, κφλν 1 παηέξαο έρεη θνηηήζεη ζηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε, ρσξίο σζηφζν λα θαηνξζψζεη λα νινθιεξψζεη ηνλ θχθιν ζπνπδψλ ηνπ ζηηο γπκλαζηαθέο ηάμεηο. Δδψ θξίλεηαη ρξήζηκν λα αλαθεξζεί φηη, απφ ηα ζηνηρεία πνπ έρεη ζπιιέμεη ε γξάθνπζα, δελ θαίλεηαη λα ππάξρεη θάπνηνο βαζκφο ζπζρέηηζεο ηνπ θχινπ ή ηεο ειηθηαθήο νκάδαο κε ην κνξθσηηθφ επίπεδν ηνπ δείγκαηνο. Αληηζέησο, ζχκθσλα κε ηηο καξηπξίεο ησλ γνλέσλ, ζε κεγαιχηεξν βαζκφ νη θνηλσληθν-νηθνλνκηθέο ζπλζήθεο δηαβίσζεο ηνπο, θαηά ηελ παηδηθή ηνπο ειηθία θαη ζε κηθξφηεξν βαζκφ ε απνπζία ζρνιηθήο κνλάδαο εληφο ηνπ νηθηζκνχ, θαίλεηαη λα αζθνχλ ζεκαληηθή επηξξνή. Πξνθνξηθά ζηνηρεία ηεο επηηφπηαο έξεπλαο πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε, επηβεβαηψλνπλ ην ρακειφ κνξθσηηθφ επίπεδν, γεληθά ησλ θαηνίθσλ ηνπ νηθηζκνχ. Μάιηζηα, ζχκθσλα κε καξηπξίεο, ππάξρνπλ κφλν δχν άηνκα ζηνλ νηθηζκφ, γνλείο, πνπ έρνπλ νινθιεξψζεη ηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε. Δπαγγεικαηηθή Δλαζρφιεζε - Βηνπνξηζηηθέο Γξαζηεξηφηεηεο Άλδξεο (Ν) Γπλαίθεο (Ν) χλνιν (Ν) Άλεξγνη/ Άλεξγεο Ννηθνθπξέο Πιαλόδηνη κηθξνέκπνξνη - κηθξνπσιεηέο & ηδηνθηήηεο καγαδηώλ Δξγάηεο/εξγάηξηεο (ζε νηθνδνκηθά έξγα, θαζαξηόηεηα ζε δεκόζηεο ππεξεζίεο) Δπνρηαθνί/επνρηαθέο εξγάηεο/εξγάηξηεο (γεο, ζε εξγνζηάζηα) Τπάιιεινη ζε δεκόζηεο ππεξεζίεο Ναπηηθνί πληαμηνύρνη Παιηαηδήδεο - ζπιιέθηεο κεηάιισλ - «ζηδεξάδεο»

194 Δπαίηεο Γεληθφ χλνιν Παξαηεξψληαο ηα δεδνκέλα ηνπ πίλαθα, κηα πξψηε εθηίκεζε είλαη φηη ηα επαγγέικαηα ησλ εξσηεζέλησλ είλαη, θαηά βάζε, πεξηνξηζκέλα ζε θαηεγνξίεο «ρακεινχ θνηλσληθνχ πξνθίι», φπσο ζα ραξαθηεξίδνληαλ απφ ηελ επξχηεξε θνηλσλία. Γειαδή, ηα πεξηζζφηεξα ζα κπνξνχζαλ λα παξαηεξεζνχλ κφλν ζε νηθνγέλεηεο ρακειψλ θνηλσληθν-νηθνλνκηθψλ ζηξσκάησλ. Δληνχηνηο, πέξαλ ησλ απαληήζεσλ ησλ ζπλεληεπμηαδφκελσλ, φπσο πξνέθπςε θαη απφ ζηνηρεία πξνθνξηθψλ άηππσλ ζπδεηήζεσλ, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο επηηφπηαο παξαηήξεζεο, νη ζπγθεθξηκέλεο νκάδεο βηνπνξηζηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ αληηπξνζσπεχνπλ ζεκαληηθφ κέξνο ησλ Γξνζεξηηψλ. Οη κεγαιχηεξεο ζπρλφηεηεο παξαηεξνχληαη ζηηο νκάδεο: άλεξγνη/άλεξγεο (Ν=7), λνηθνθπξέο (Ν=6) θαη επνρηαθνί εξγάηεο/επνρηαθέο εξγάηξηεο (Ν=6), φπνπ θαηαηάζζνληαη ζπλνιηθά 19 γνλείο. Δπηιέρηεθε ε μερσξηζηή νκαδνπνίεζε ησλ λνηθνθπξψλ θαη φρη ε έληαμή ηνπο ζηελ θαηεγνξία ησλ αλέξγσλ, θαζψο νη γπλαίθεο πνπ εληάζζνληαη ζηελ θαηεγνξία ησλ λνηθνθπξψλ δελ αλαδεηνχλ εξγαζία, αιιά «επηιέγνπλ» ηε θξνληίδα ησλ παηδηψλ θαη ηνπ λνηθνθπξηνχ ηνπο. Δπηπξφζζεηα, νη νηθνγέλεηεο ησλ γπλαηθψλ απηψλ, δνπλ, θαηά βάζε, ζε αξθεηά θαιχηεξεο ζπλζήθεο δηαβίσζεο, φπσο πξνθχπηεη απφ ηηο απαληήζεηο ηνπο, ζε ζρέζε κε γπλαίθεο πνπ δειψλνπλ άλεξγεο θαη αλαδεηνχλ θάπνηνπ είδνπο εξγαζία. Παξά ην γεγνλφο φηη ζηνλ πίλαθα εκθαλίδεηαη κφλν 1 άλδξαο λαπηηθφο (ε γπλαίθα ηνπ νπνίνπ είλαη λνηθνθπξά), ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ε ζπρλφηεηα εκθάληζεο ηνπ επαγγέικαηνο απηνχ ζηηο νηθνγέλεηεο ηνπ δείγκαηνο, είλαη ζεκαληηθά κεγαιχηεξε. πγθεθξηκέλα, πξφθεηηαη γηα 6 αθφκε νηθνγέλεηεο, φπνπ νη άλδξεο επαγγέιινληαη λαπηηθνί. ηηο 4 απφ απηέο ηηο πεξηπηψζεηο νη εξσηεζείζεο γπλαίθεο είλαη λνηθνθπξέο, ζηε 1 πεξίπησζε ε εξσηεζείζα 193

195 γπλαίθα εξγάδεηαη σο θαζαξίζηξηα ζε ζρνιείν, ελψ ζηελ ηειεπηαία πεξίπησζε, 1 εξσηεζείο άλδξαο είλαη ζπληαμηνχρνο λαπηηθφο. 1 αθφκε άλδξαο εξγάδεηαη σο νηθνδφκνο, 2 σο πιαλφδηνη κηθξνέκπνξνηκηθξνπσιεηέο θαη 1 είλαη ηδηνθηήηεο καγαδηνχ. Μφλν 1 απφ ηνπο ζπκκεηέρνληεο ζηελ έξεπλα εξγάδεηαη σο δεκφζηνο ππάιιεινο. Απφ ηνπο ππφινηπνπο ζπκκεηέρνληεο, 2 δειψλνπλ παιηαηδήδεο-«ζηδεξάδεο». Γειαδή ζπιιέγνπλ δηάθνξα αληηθείκελα (θπξίσο κεηαιιηθά) πνπ βξίζθνπλ ζε θάδνπο απνξξηκκάησλ ή ζηελ άθξε ηνπ δξφκνπ θαη ηα κεηαπσινχλ (ζπλήζσο κέζσ κεζαδφλησλ). Σέινο, 1 κφλν ζπκκεηέρνπζα δειψλεη φηη πεξηζηαζηαθά επαηηεί. ςνθήκερ Γιαβίυζηρ Καλέρ ςνθήκερ 8 Οικογένειερ δνπλ ζε καλέρ ζςνθήκερ, κε αξθεηέο αλέζεηο ζηελ νηθεία ηνπο. Μέηπιερ ςνθήκερ 12 οικογένειερ δνπλ ζε ζσεηικά ικανοποιηηικέρ ζςνθήκερ, πνπ πιεξνχλ ηνπιάρηζηνλ ηνπο βαζηθνχο θαλφλεο πγηεηλήο. Άζσημερ ςνθήκερ 10 οικογένειερ δνπλ ζε εξαιπεηικά άζσημερ ζςνθήκερ, πνπ δελ πιεξνχλ ηνπο βαζηθνχο θαλφλεο πγηεηλήο. Οη νηθνγέλεηεο ησλ 7 λαπηηθψλ θαη ηνπ 1 δεκνζίνπ ππαιιήινπ, έρνπλ έλα αξθεηά θαιφ βηνηηθφ επίπεδν, φπσο θαίλεηαη ηφζν απφ ηα ιεγφκελά ηνπο, φζν θαη απφ ηα ζηνηρεία ηεο επηηφπηαο παξαηήξεζεο. Οη νηθνγέλεηεο ησλ 2 παιηαηδήδσλ-ζηδεξάδσλ, ηεο 1 κεηέξαο πνπ επαηηεί θαη 7 αθφκε νηθνγέλεηεο, φπνπ θαη νη δχν γνλείο είλαη άλεξγνη, έρνπλ έλα εμαηξεηηθά ππνβαζκηζκέλν βηνηηθφ επίπεδν θαη δνπλ ζε ζπλζήθεο πνπ δελ πιεξνχλ νχηε ηνπο ειάρηζηνπο ζηνηρεηψδεηο θαλφλεο πγηεηλήο. Οη ππφινηπεο 12 νηθνγέλεηεο έρνπλ έλα αλεθηφ βηνηηθφ επίπεδν. Βέβαηα, ζα 194

196 πξέπεη λα δηεπθξηληζηεί φηη ππάξρνπλ δηαθπκάλζεηο ζηελ πνηφηεηα ησλ ζπλζεθψλ δηαβίσζήο ηνπο, σζηφζν θαη νη 12 νηθνγέλεηεο δνπλ ζε ζπλζήθεο πνπ πιεξνχλ ηνπιάρηζηνλ ηνπο ζηνηρεηψδεηο θαλφλεο πγηεηλήο. Γ.6.2. Αλάιπζε θαη Παξνπζίαζε ησλ Δξεπλεηηθώλ Γεδνκέλσλ αλά Θεκαηηθό Άμνλα θαη Δπηκέξνπο ελόηεηεο Α. Ο Θεζκφο ηεο Δπίζεκεο ρνιηθήο Δθπαίδεπζεο A.1. Ζ αξία ηηρ εκπαίδεςζηρ ηελ πξψηε απηή ελφηεηα, επηρεηξείηαη ε αλίρλεπζε ησλ πεπνηζήζεσλ θαη ζηάζεσλ ησλ εξσηεζέλησλ γνλέσλ, αλαθνξηθά κε ηελ αμία ηεο εθπαίδεπζεο ησλ παηδηψλ ηνπο. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε εξεπλήηξηα επηδηψθεη ηελ απνηχπσζε ησλ ζθέςεσλ ησλ γνλέσλ, ζρεηηθά κε ηε ρξεζηκφηεηα θαη ηηο πξννπηηθέο πνπ ε εθπαίδεπζε κπνξεί ή φρη λα πξνζθέξεη ζηε δσή ησλ παηδηψλ ηνπο. Ζ πξψηε εξψηεζε ηεο ελφηεηαο (1ε εξψηεζε ηεο ζπλέληεπμεο), δηεξεπλά θπξίσο ηελ επίδξαζε ησλ ζηάζεσλ ησλ γνλέσλ, ζρεηηθά κε ηε ρξεζηκφηεηα ηεο εθπαίδεπζεο, ζηε θνίηεζε ησλ παηδηψλ ηνπο ζην ζρνιείν. Οη απαληήζεηο ησλ γνλέσλ εδψ κπνξνχλ λα νκαδνπνηεζνχλ σο εμήο: α) Οη γνλείο ζεσξνχλ ηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ ηνπο ζεκαληηθή θαη ηα παηδηά ηνπο θνηηνχλ ζην ζρνιείν. ηελ θαηεγνξία απηή, εληάρηεθε θαη ε απάληεζε ελφο γνλέα ηνπ δείγκαηνο, κε παηδί ειηθίαο εγγξαθήο ζηελ πξνζρνιηθή εθπαίδεπζε, σο πξφζεζε λα ζηείιεη ηα παηδί ζην λεπηαγσγείν κε ηε λέα ζρνιηθή ρξνληά θαη έπεηηα ζην δεκνηηθφ. Γ2: «Σα ζηέιλσ...δίλαη ζεκαληηθό ην ζρνιείν. Δκείο πνπ δελ πήγακε θαιά είλαη...; Γελ μέξνπκε ηίπνηα! Απηά ηα ζηέιλσ, λα κάζνπλ.» Γ6: «Ναη θαη λήπην ζα πάεη θαη φια ζα πάεη! Πψο γίλεη αιιηψο;» Γ13: «Βέβαηα! Δίλαη πάξα πνιύ ζεκαληηθή! Σα κεγάια κνπ ζηακάηεζαλ κηθξά. Μεηάλησζα...Δληάμεη, βνιεπηήθαλε θη απηνί καδί κε κέλα ζηε 195

197 δνπιεηά, αιιά ηίπνηα δελ μέξνπλ. Απηά ηα κηθξά όκσο, όια ηα ζηέιλσ. Θα ηειεηώζνπλ.» Γ20: «Πάλε πψο...δίλαη ζεκαληηθή. Πξέπεη λα πάεη ζην ζρνιείν, γηα λα κάζεη ηα ζεκαληηθά γηα ηε δσή.» β) Οη γνλείο ζεσξνχλ ηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ ηνπο ζεκαληηθή, αιιά θνηλσληθν-νηθνλνκηθέο δπζρέξεηεο, πξνβιήκαηα πγείαο ή αηνκηθνί παξάγνληεο επέθεξαλ ηελ εγθαηάιεηςε ηνπ ζρνιείνπ απφ ηα παηδηά, είηε σο πξνζσξηλή δηαθνπή είηε σο κφληκε εγθαηάιεηςε. ηελ θαηεγνξία απηή εληάρζεθαλ θαη νη απαληήζεηο δχν γνλέσλ, ησλ νπνίσλ ηα παηδηά εγθαηέιεηςαλ ηελ πξνζρνιηθή εθπαίδεπζε, επεηδή δελ κπνξνχζαλ λα πξνζαξκνζηνχλ θαη μεζπνχζαλ ζε θιάκαηα, φπσο νη ίδηνη ππνζηεξίδνπλ. Οη εξσηεζέληεο γνλείο δηθαηνιφγεζαλ ηελ απφθαζή ηνπο γηα απνκάθξπλζε ησλ παηδηψλ απφ ην λεπηαγσγείν, ιφγσ ηεο κηθξήο ηνπο ειηθίαο ή ιφγσ πξνηξνπψλ ηεο λεπηαγσγνχ. Σφληζαλ φηη ηελ εξρφκελε ζρνιηθή ρξνληά ζα ζηείινπλ μαλά ηα παηδηά ζην ζρνιείν. Σέινο, ππνζηήξημαλ φηη δε ζα είλαη θαζφινπ ειαζηηθνί κε ηελ κεηέπεηηα εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ (ηα παηδηά ζα θνηηνχλ νπσζδήπνηε). Απφ πξνθνξηθά ζηνηρεία πνπ θαηαγξάθηεθαλ θαηά ηελ παξαηήξεζε, αξθεηνί γνλείο ζην Γξνζεξφ, δε ζεσξνχλ ζεκαληηθή ηελ πξνζρνιηθή εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ ηνπο. Γελ ηελ αληηιακβάλνληαη σο κνξθή εθπαίδεπζεο. Δπίζεο, ζα πξέπεη αθφκε λα δηεπθξηληζηεί φηη ε θαηεγνξία απηή πεξηιακβάλεη θαη ηελ απάληεζε κηαο κεηέξαο, ε θφξε ηεο νπνίαο δηέθνςε ηε θνίηεζή ηεο ιφγσ αζζέλεηαο. Σα ππφινηπα παηδία ηεο φκσο, θνηηνχλ θαλνληθά ζην ζρνιείν. Γ7: «Βεβαίσο![...]Απηό ην μέξνπκε πνιύ θαιά! Δίλαη ζεκαληηθό ην ζρνιείν. Φέην, δελ ηα πήγα θαη ζηελνρσξήζεθα![...] Γελ έρσ ιεθηά. Σα πνιχηεθλα αξγνχλ...» Γ17: «Καιό είλαη ην ζρνιείν. Υξεηάδεηαη. Σα δηθά κνπ δε πάλε. Σξία θπιαθή έρσ, Βόιν είλαη.[...]μόλε είκαη, ηη λα θάλσ...;» 196

198 Γ12: «Σε κηθξή κόλν ζην λήπην έγξαςα, κα δελ πήγε πνιύ [...]Δ, δελ ήζειε θαη κηθξό είλαη, δε ζέισ λα δνξίζσ. Μα ζρνιείν ζα πάεη.[...] Θα ζηείισ πάιη. Μεηά, ζην δεκνηηθό ζα πάεη ζέιεη δε ζέιεη. [...] Βέβαηα, ζεκαληηθό!» Γ29: «Πξνζπάζεζα. Με ηνπο γηαηξνύο ηα κηιήζακε όια. Σελ θόξε κνπ ηελ εμεηάδεη εδώ ν γηαηξόο (ρρρ) θαη απηή είπε όηη όρη! Απαγνξεύεηαη! Να κε πεγαίλεη ζρνιείν, γηαηί κε ηα κάηηα ηεο, πάξα πνιύ δνξίδεηαη. Ζ θόξε κνπ πήγαηλε ζην ζρνιείν. Πήγαηλε.» γ) Οη γνλείο θξίλνπλ φηη ε εθπαίδεπζε είλαη σθέιηκε, αιιά φρη αλαγθαία γηα ηελ πνξεία ησλ παηδηψλ ζηε δσή. ηελ θαηεγνξία απηή εληάρζεθε θαη ε απάληεζε κηαο κεηέξαο, ηεο νπνίαο ην έλα κφλν παηδί εγθαηέιεηςε ην ζρνιείν. Σα ππφινηπα, εθφζνλ ζέινπλ, ζχκθσλα κε ηα ιερζέληα ηεο κεηέξαο, ην ζπλερίδνπλ. Γ11: «Δ...ζην ζρνιείν ηώξα λα ζνπ πσ...δελ πεγαίλνπλ, ην αθήζαλε.[...] Γελ ηνπο άξεζε. Δ...δηαιέμαλε, ηη λα πσ...δελ είλαη όια γηα ην ζρνιείν.[...] Ακά εληάμεη θαη εκείο δελ μέξνπκε...θάλνπκε θάηη. Να, κηα δνπιεηά ν άληξαο κνπ βξίζθεη.» Γ28: «Δ θαιό είλαη, άιια άκα ζέιεη απηό. Άκα δε ζέιεη...αο θάηζεη έηζη...[...]ρνληξά θεθάιηα αλ είλαη θαη δελ πάλε, ζα ηα αθήζσ κε ρνληξό θεθάιη λα κείλνπλ.» Απόψεισ για τθν Αξία τθσ εκπαίδευςθσ και ςχολικι φοίτθςθ 6 Γονείρ 2 Γονείρ 22 Γονείρ Η εκπαίδευςθ είναι ςθμαντικι-τακτικι φοίτθςθ Η εκπαίδευςθ είναι ςθμαντικι-σχολικι διαρροι Η εκπαίδευςθ είναι ωφζλιμθ, αλλά όχι αναγκαία-σχολικι διαρροι 197

199 ηε δεχηεξε εξψηεζε ηεο ελφηεηαο απηήο (εξψηεζε 2 ηεο ζπλέληεπμεο), δηεξεπλψληαη νη ιφγνη γηα ηνπο νπνίνπο νη γνλείο ζεσξνχλ ηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ ηνπο ζεκαληηθή. Οη απαληήζεηο ησλ γνλέσλ είλαη πνιπδηάζηαηεο θαη έηζη θαιχπηνπλ πεξηζζφηεξνπο απφ έλαλ ηνκείο αλαθνξάο. Οη απαληήζεηο ησλ γνλέσλ γχξσ απφ ην δήηεκα ηεο ρξεζηκφηεηαο ηεο εθπαίδεπζεο, νκαδνπνηνχληαη σο αθνινχζσο: α) Ζ εθπαίδεπζε πξνζθέξεη γλσζηηθέο δεμηφηεηεο. χκθσλα κε ηα ιερζέληα ησλ γνλέσλ ε εθπαίδεπζε πξνζθέξεη ηηο απαξαίηεηεο γλψζεηο γηα ηε δηαρείξηζε πξνβιεκάησλ ηεο θαζεκεξηλήο δσήο. Δίλαη επξέσο δηαδεδνκέλε ζηνλ νηθηζκφ ε άπνςε απηή, θαζψο πνιινί θάηνηθνη, βηψλνπλ ηηο αξλεηηθέο ζπλέπεηεο ηνπ αλαιθαβεηηζκνχ ηνπο ζε θαζεκεξηλφ επίπεδν. Γπζθνιεχνληαη ζηελ επηθνηλσλία ηνπο κε ππαιιήινπο ζηηο δεκφζηεο ππεξεζίεο θαη δελ κπνξνχλ λα ηειεηψζνπλ ηηο δνπιεηέο ηνπο φπσο αλαθέξνπλ, δηφηη δελ αληηιακβάλνληαη ηα φζα ηνπο δεηνχλ. Γ9: «Δκείο δελ μέξνπκε λα γξάθνπκε. Γελ μέξσ λα γξάςσ ην όλνκά κνπ, δελ μέξσ πνύ λα πάσ...πξνρζέο πήγα ζην ΗΚΑ θαη δελ μέξσ λα δηαβάζσ πνπ είλαη θιεηζηό. Δθεί πεξηκέλσ... ζα ραδόο!» Γ13: «Μόξθσζε ζα ηνπο δώζεη. Δγώ έηζη θαηαιαβαίλσ...με ηε κόξθσζε θάλεηο ηα πάληα! Από ην πην απιό. Δγώ ηώξα απηό ην κπνπθάιη ην λεξό δελ μέξσ ηη ιέεη. Γελ κπνξώ λα ην δηαβάζσ.» Γ25: «[...]ζα μέξνπλ πέληε πξάκαηα πεξηζζόηεξα, ζα δηαβάδνπλ απηό πνπ ππνγξάθνπλε...ηέηνηα πξάκαηα [...] Γηα λα κε ηνπο γειάλε...γηαηί εκείο είκαζηε «ηπθινί». Γε βιέπνπκε ηίπνηα!» β) Ζ εθπαίδεπζε πξνζθέξεη θνηλσληθν-νηθνλνκηθή θηλεηηθφηεηα θαη θαηαμίσζε. Οη απαληήζεηο πνπ εληάρζεθαλ ζηελ θαηεγνξία απηή, αλαθέξνληαη θπξίσο ζηε ζχλδεζε ηεο εθπαίδεπζεο κε ηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ηε βειηίσζε ηεο θνηλσληθν-νηθνλνκηθήο θαηάζηαζεο ησλ παηδηψλ σο ελειίθσλ. 198

200 Απιθμόρ γονέυν Γ16: «Παξάδεηγκα εγώ ηώξα κηα αίηεζε θάλσ θαη κνπ δεηάλε ραξηί από ην γπκλάζην θαη πνπ δελ έρσ, δελ κπήθα νύηε ζηε δνπιεηά. Να έρεη ην ραξηί, λα βξεη δνπιεηά. Σν θαηάιαβα από κέλα πνπ βιέπσ, όηη είλαη θαιά λα ζηείιεηο ηα παηδηά ζνπ ζην ζρνιείν, λα πάξνπλ θαη ην απνιπηήξην θαη γηα δνπιεηά θαη γηα ηνπο εαπηνύο ηνπο.» Γ18: «[...]κηα δνπιεηά θαιή λα βξνπλ. Να δνπλ σξαία δσή. Να κε ηξαβάλε ηα δηθά καο.» Γ30: «Θα πηάζνπλ δνπιεηά. Αλ δελ ππάξρεη ην ραξηί, ην απνιπηήξην, κπνξνύλ λα πηάζνπλ δνπιεηά;» γ) Ζ εθπαίδεπζε πξνζθέξεη θνηλσληθέο δεμηφηεηεο. Χο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο εδψ, νξίδνληαη νη θαλφλεο ζπκπεξηθνξάο θαη ε εθκάζεζε ησλ «ελδεδεηγκέλσλ» θνηλσληθψλ λνξκψλ. Γ2:«[...] λα κάζνπλ ην ζεβαζκό απέλαληη ζηνπο αλζξώπνπο θαη λα εθηηκνύλε. Με ιίγα ιόγηα λα γίλνπλ άλζξσπνη» Γ15:«[...] λα μέξνπλ λα ζηαζνύλ ζηνλ θόζκν [...]εβαζκό λα κάζνπλ.» Γ23: «[...]λα κπνξνύλ λα ηαμηδέςνπλ...λα βγνπλ έμσ, λα δνπλ ηνλ θόζκν. Ζ δσή ηνπο λα αιιάμεη!» Η Χρθςτικι Αξία τθσ Εκπαίδευςθσ Γνωςτικζσ δεξιότθτεσ 25 Κοινωνικο-οικονομικι κινθτικότθτα και καταξίωςθ Αναθεπόμενοι Σομείρ 8 Κοινωνικζσ δεξιότθτεσ Α.2. ςμβοςλέρ ηυν γονέυν ππορ ηα παιδιά ηοςρ Πεξλψληαο ζηελ δεχηεξε ελφηεηα, αληηθείκελφ ηεο είλαη ε αλίρλεπζε ησλ ζθέςεσλ θαη αμηψλ ησλ γνλέσλ, αλαθνξηθά κε ηελ πνξεία ησλ 199

201 παηδηψλ ηνπο ζην ζρνιείν, φπσο απηέο απνηππψλνληαη ζηηο ζπκβνπιέο πνπ δίλνπλ ζηα παηδηά. Με ηελ εξψηεζε 3 ηεο ζπλέληεπμεο, νη γνλείο θαινχληαη λα πεξηγξάςνπλ ηηο πξνζδνθίεο πνπ έρνπλ απφ ηα παηδηά ηνπο θαη λα πξνζδηνξίζνπλ ηη είλαη ζεκαληηθφ γηʼ απηνχο, σο πξνο ηε γεληθφηεξε πνξεία ησλ παηδηψλ ηνπο ζην ζρνιείν. Οη απαληήζεηο ησλ γνλέσλ είλαη πνιπδηάζηαηεο θαη έηζη θαιχπηνπλ πεξηζζφηεξνπο απφ έλαλ ηνκείο αλαθνξάο. Γηα ηηο πεξηπηψζεηο ζρνιηθήο δηαξξνήο (εγθαηάιεηςεο ηνπ ζρνιείνπ) κειεηάηαη ε ζπκπεξηθνξά ησλ γνλέσλ φηαλ ηα παηδηά θνηηνχζαλ ζην ζρνιείν. Οη απαληήζεηο ησλ γνλέσλ ηαμηλνκήζεθαλ σο εμήο: α) Οη γνλείο πξνζδνθνχλ απφ ηα παηδηά ηνπο ζπλεπή παξαθνινχζεζε θαη θαιέο επηδφζεηο ζηα καζήκαηα. Γ3: «Να...μέξεηο...λα γξάθνπλ, λα δηαβάδνπλ γηα λα καζαίλνπλ [...]» Γ10: «Δγώ ηνπο ιέσ θαη ηα θσλάδσ μέξσ γσ, εθεί λα κάζνπλ! [...]» Γ24:«[...]λα πάλε θαιά ζην ζρνιείν, λα κάζνπλ γξάκκαηα [...]» β) Οη γνλείο ζπκβνπιεχνπλ ηα παηδηά λα ζπκπεξηθέξνληαη κε ζεβαζκφ πξνο ηνπο εθπαηδεπηηθνχο θαη λα ηνπο ππαθνχνπλ. Γ26:«Δγώ...είλαη ζεκαληηθό γηα κέλα λα αθνύζνπλ ην δάζθαιν ηνπ, ηε δαζθάια ηνπ, κήλα καιώζεη κέζα [...]» Γ4:«Να ζέβνληαη ηνπο δαζθάινπο [...]Να κε θύγνπλ από ηε ηάμε, όπσο θεύγνπλ άιια παηδηά [...]» Γ19: «[...]λα κε βξίδνπλ ηνπο δαζθάινπο θαη λα αθνύλε[...]» γ) Οη γνλείο ζπκβνπιεχνπλ ηα παηδηά λα έρνπλ θηιηθέο ζρέζεηο κε ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο θαη λα κελ βηαηνπξαγνχλ ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ. Γ3: «[...]λα κε καιώλνπλ κε ηα άιια παηδηά [...]» Γ8: «[...] λα είλαη γηα ηνπο άιινπο καζεηέο σξαίνο, λα κε ηνπο λεπξηάδεη, λα κελ αθνπκπάεη ζε άιια έζησλ ιεθηά, έζησλ θηλεηά, έζησλ θαγεηά θαη ηα παίξλεη από ηα παηδηά.» Γ25: «Να είλαη ήζπρνη, λα κε καιώλνπλε κε άιια παηδηά, λα κε βξίδνληαη έλαο ηνλ άιινλ [...]» 200

202 Απιθμόρ γονέυν δ) Οη γνλείο πξνζδνθνχλ απφ ηα παηδηά ηνπο εηιηθξηλείο ζρέζεηο κε ηνπο ίδηνπο. Γ2: «[...]λα κε θεύγεη από ην ζρνιείν θαη καο γειάζεη.» Γ4: «Να κε θύγνπλ από ηε ηάμε, όπσο θεύγνπλ άιια παηδηά θαη ιέλε ςέκαηα «κακά εληάμεη είλαη» [...]» Γ24: «[...]λα κε θεύγνπλε θαη ςέκαηα πνύλε...όηη «κακά ζρνιείν είκαη» [...]» υμβουλζσ των γονζων προσ τα παιδιά τουσ πλεπήο παξαθνινχζεζε θαη θαιέο επηδφζεηο εβαζκφο πξνο ηνπο εθπαηδεπηηθνχο 15 Φηιηθέο ζρέζεηο κε ηνπο ζπκκαζεηέο 3 Δηιηθξηλείο ζρέζεηο κε ηνπο ίδηνπο ηνπο γνλείο Αναθεπόμενοι Σομείρ Α.3. σέζη οικογένειαρ - ζσολείος Ζ ελφηεηα απηή εμεηάδεη ηελ πνηφηεηα ηεο ζρέζεο πνπ έρεη αλαπηπρζεί (αλ έρεη αλαπηπρζεί) κεηαμχ ηεο εθάζηνηε Ρνκά νηθνγέλεηαο ηνπ δείγκαηνο θαη ησλ εθπαηδεπηηθψλ ηεο ζρνιηθήο κνλάδαο φπνπ θνηηνχλ ηα παηδηά ηεο (αλ θνηηνχλ). ηηο πεξηπηψζεηο φπνπ ηα παηδηά δελ θνηηνχλ πιένλ ζην ζρνιείν, φκσο παιαηφηεξα θνηηνχζαλ, έζησ θαη κηθξφ δηάζηεκα, κειεηψληαη νη ζρέζεηο πνπ είραλ αλαπηχμεη ηφηε νη γνλείο κε ηνπο εθπαηδεπηηθνχο. ηε κνλαδηθή πεξίπησζε φπνπ θαλέλα απφ ηα παηδηά ηνπ εξσηεζέληα γνλέα δελ έρεη θνηηήζεη αθφκε ζην ζρνιείν, ιφγσ ηεο κηθξήο ηνπο ειηθίαο, θαηαγξάθεθε ε πξφζεζε ηνπ γνλέα. Μηα αθφκε δηεπθξίληζε πνπ ζα πξέπεη λα δνζεί, είλαη φηη ζηελ ελφηεηα δηεξεπλήζεθε ε ζρέζε ηεο εθάζηνηε νηθνγέλεηαο, φρη ηνπ εθάζηνηε εξσηεζέληα γνλέα. Τπήξραλ πεξηπηψζεηο ηνπ δείγκαηνο φπνπ δελ επηζθεπηφηαλ ν εξσηεζείο 201

203 γνλέαο ην ζρνιείν, αιιά ν/ε ζχδπγνο ή θάπνην άιιν ζηελφ ζπγγεληθφ πξφζσπν. Σφηε ινηπφλ, κειεηήζεθε θαη απνηππψζεθε απηφ ην πιαίζην. Με ηελ εξψηεζε 4 ηεο ζπλέληεπμεο, κειεηάηαη ν βαζκφο επηθνηλσλίαο ησλ Ρνκά γνλέσλ κε ηνπο εθπαηδεπηηθνχο, εζηηαζκέλνο ζηε ζπρλφηεηα ησλ επηζθέςεσλ ησλ γνλέσλ ζην ζρνιείν, αιιά θπξίσο, ζην πιαίζην θάησ απφ ην νπνίν απηέο πξαγκαηνπνηνχληαη. Οη δνζείζεο απαληήζεηο ησλ γνλέσλ εληάρηεθαλ ζηηο εμήο θαηεγνξίεο: α) Οη γνλείο δελ επηζθέπηνληαη ην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ κε δηθή ηνπο πξσηνβνπιία, νχηε φκσο θαη ζε πεξίπησζε νξγαλσκέλνπ ελεκεξσηηθνχ θαιέζκαηνο (φπσο γίλεηαη ζηελ πεξίνδν ησλ βαζκψλ) νχηε θαη έπεηηα απφ πξνζσπηθή πξφζθιεζε ζε ζπδήηεζε. Γ17: «Γε πήγαηλα. Παξάπνλα ήζειαλ λα θάλνπλ γηα ηα παηδηά. Ήμεξα, αιιά ηη λα θάλσ...; Γε κηιάσ θαη ηε γιώζζα...» Γ23: «Σα κηιάσ ηα παηδηά κνπ ζην ζπίηη πνιύ θαη μέξσ πώο είλαη. Πξνβιήκαηα δε δεκηνπξγνύλ, γηʼ απηό δελ πάσ πνιιέο θνξέο ζην ζρνιείν. Μπνξεί λα κε πάσ νύηε γηα ηνπο βαζκνύο, ηνπο θέξλνπλ ηα παηδηά.» β) Οη γνλείο επηζθέπηνληαη ην ρψξν ηνπ ζρνιείν, κφλν έπεηηα απφ θάιεζκα ησλ εθπαηδεπηηθψλ, είηε γηα θάπνηα νξγαλσκέλε καδηθή ελεκέξσζε ησλ γνλέσλ είηε γηα θάπνην πην πξνζσπηθφ δήηεκα. Γ1: «Ναη, πεγαίλσ εγώ ή πεγαίλεη ε γπλαίθα κνπ όηαλ δίλνπλ βαζκνύο. Πεγαίλσ θαη αλ κνπ πνπλ νη δάζθαινη όηη έρνπλ θάπνην παξάπνλν.» Γ19: «Γελ πεγαίλσ ζπλέρεηα. Ρσηάσ όκσο ηα παηδηά κνπ θάζε κέξα ηη έγηλε ζην ζρνιείν, βιέπσ ηα βηβιία ηνπο. ην ζρνιείν πεγαίλσ γηα ηνπο βαζκνύο ή όπνηε κε θσλάμνπλ νη δάζθαινη.» Γ24: «Ναη, όηαλ δίλνπλ ηνπο βαζκνύο θαη όηαλ κε πάξνπλ ηειέθσλν θαη θάλνπλ παξάπνλα...θαη ηόηεο πεγαίλσ.» γ) Οη γνλείο επηζθέπηνληαη ην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ φρη κφλν έπεηηα απφ θάιεζκα ησλ εθπαηδεπηηθψλ, αιιά θαη κε δηθή ηνπο πξσηνβνπιία. 202

204 Γ3: «Ναη...Κνίηα ηώξα...δελ πάσ θαη θάζε κέξα. Να, δπν θνξέο ην κήλα ζα πάσ λα ξσηήμσ, λα καζαίλσ γηα ηελ πξόνδν θαη αλ είλαη θαιά παηδηά.» Γ4:«Δ λαη, πεγαίλσ ζην ζρνιείν. Κάζε κέξα πνπ παίξλσ ηα παηδηά, ξσηήμσ ηνπο δαζθάινπο. Αθνύ εγώ ηα πάσ θαη ηα παίξλσ, κε ηα πόδηα. Ρσηάσ. Πάσ ζηνπο δάζθαινπο, πώο πεγαίλνπλ ηα παηδηά κνπ; πλερίδνπλε ην γξάκκα ή δελ ζπλερίδνπλε; Πώο πεξάζαλε ζήκεξα ηα θνξίηζηα κνπ; Ση θάλαλε; ρη κόλν λα πάξσ ηα παηδηά θαη λα θύγσ.» Γ15: «Ναη, λαη. Δγώ ηελ είρα ζηελ Αζήλα θέηνο, εθεί ήηαλ ν άληξαο κνπ θαη ήκαζηαλ θαη εκείο ην ρεηκώλα. Καη ξσηνύζα ηελ θπξία, έηζη κηα - δπν θνξέο ην κήλα πήγαηλα.» Πλαίςιο επικοινωνίασ γονζων -εκπαιδευτικϊν 23 Γονείρ 2 Γονείρ 5 Γονείρ Μθδενικι ι ελλειματικι ανταπόκριςθ των γονζων ςε αιτιματα επικοινωνίασ των εκπαιδευτικϊν Τακτικι ανταπόκριςθ των γονζων ςε αιτιματα επικοινωνίασ των εκπαιδευτικϊν Τακτικι επικοινωνία (όχι απαραιτιτωσ κετικι) τόςο ζπειτα από πρωτοβουλία των εκπαιδευτικϊν όςο και των γονζων Δλ ζπλερεία (κε ηελ εξψηεζε 5), ε εξεπλήηξηα επηδηψθεη λα εκβαζχλεη ζηελ πνηφηεηα ησλ ζρέζεσλ πνπ αλαπηχζζνληαη κεηαμχ γνλέσλ θαη εθπαηδεπηηθψλ, σο πξνο ην βαζκφ ηππηθφηεηαο, ην «βάζνο» θαη ηε ζεηηθή ή αξλεηηθή δηάζεζε πνπ ηηο ραξαθηεξίδεη. ηηο πεξηπηψζεηο ζρνιηθήο δηαξξνήο, κειεηάηαη ε ζρέζε πνπ αλαπηχρζεθε ή φρη, φζν ηα παηδηά θνηηνχζαλ ζηελ εθπαίδεπζε. ηε κνλαδηθή πεξίπησζε φπνπ θαλέλα απφ ηα παηδηά ηνπ εξσηεζέληα γνλέα δελ έρεη θνηηήζεη αθφκε ζην 203

205 ζρνιείν, ιφγσ ηεο κηθξήο ηνπο ειηθίαο, θαηαγξάθεθε ε πξφζεζε ηνπ γνλέα γηα επηθνηλσλία θαη ζπλεξγαζία κε ηνπο εθπαηδεπηηθνχο. Μηα αθφκε δηεπθξίληζε πνπ ζα πξέπεη λα δνζεί, είλαη φηη, φπσο θαη ζηελ πξνεγνχκελε εξψηεζε έηζη θαη ζε απηή, δηεξεπλήζεθε ε ζρέζε ηεο εθάζηνηε νηθνγέλεηαο, φρη ηνπ εθάζηνηε εξσηεζέληα γνλέα. Τπήξραλ πεξηπηψζεηο ηνπ δείγκαηνο φπνπ δελ επηζθεπηφηαλ ν εξσηεζείο γνλέαο ην ζρνιείν, αιιά ν/ε ζχδπγνο ή θάπνην άιιν ζηελφ ζπγγεληθφ πξφζσπν. Σφηε ινηπφλ κειεηήζεθε θαη απνηππψζεθε απηφ ην πιαίζην. χκθσλα κε ηα θξηηήξηα απηά, νη απαληήζεηο ησλ γνλέσλ εληάζζνληαη ζηηο αθφινπζεο θαηεγνξίεο: α) Μεδεληθή εκπινθή ησλ γνλέσλ ζηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ ηνπο. Κακηάο κνξθήο επηθνηλσλία κε ηνπο εθπαηδεπηηθνχο, αιιά ρσξίο αξλεηηθή πξνδηάζεζε πξνο απηνχο. ηελ θαηεγνξία απηή εληάζζεηαη ε απάληεζε 1 κφλν κεηέξαο, ε νπνία δελ είρε πνηέ θακηά επαθή κε ηνπο εθπαηδεπηηθνχο. Μέζσ ηεο απάληεζήο ηεο φκσο, δελ πξνθχπηνπλ αξλεηηθνί ραξαθηεξηζκνί γηα ηνπο εθπαηδεπηηθνχο. Γ17: «[...]Γε πήγαηλα. Παξάπνλα ήζειαλ λα θάλνπλ γηα ηα παηδηά. Ήμεξα, αιιά ηη λα θάλσ; Γε κηιάσ θαη ηε γιώζζα...» β) Σππηθή ζρέζε κε ηνπο εθπαηδεπηηθνχο (είηε πην ηαθηηθή είηε ειιεηκκαηηθή) θαη ζεηηθή δηάζεζε, ζην πιαίζην ηεο «απαξαίηεηεο» επηθνηλσλίαο γηα ηελ πξφνδν ησλ παηδηψλ. Γ8:«Ο κπακπάο κνπ έρεη θαιή ζρέζε. Μηιάεη κε όινπο θαιά.» Γ12: «Ναη, ζα κηιάσ πώο...; Θα ιέσ εγώ, ζα ιέλε απηνί ηα παξάπνλά ηνπο θαη ηη ζέινπλ. Με ηε λεπηαγσγό θαιά ήηαλ...κηινύζακε. Καη κε ηε γπλαίθα κνπ κίιεζε, κα ζνπ είπα ε κηθξή ηεκπέιηαζε ιίγν.» Γ21: «Κνίηα, δε κηιάκε πνιύ. Καιή είλαη ε ζρέζε καο, αιιά κεηξεκέλε. Γηα ηα παηδηά κνπ ιέκε ιίγα ιόγηα θαη απηό. ηαλ έρεη θάηη λα κνπ πεη ν δάζθαινο ηνλ αθνύσ, αιιηώο παίξλσ ηα παηδηά θαη θεύγσ.» γ) Σππηθή ζρέζε κε ηνπο εθπαηδεπηηθνχο (είηε πην ηαθηηθή είηε ειιεηκκαηηθή), ζην πιαίζην ηεο «απαξαίηεηεο» επηθνηλσλίαο γηα ηελ 204

206 πξφνδν ησλ παηδηψλ, αιιά κε ηελ έθθξαζε δηαθφξσλ παξαπφλσλ απφ κέξνπο ησλ γνλέσλ, θπξίσο γηα ηνλ ηξφπν δηαρείξηζεο δηαθφξσλ ζεκάησλ απφ ηνπο εθπαηδεπηηθνχο. ε πξνζσπηθέο ζπδεηήζεηο κε γνλείο ηνπ νηθηζκνχ ζπρλά εθθξαδφηαλ ε άπνςε φηη νη εθπαηδεπηηθνί δελ ελδηαθέξνληαη γηα ηα παηδηά ηνπ νηθηζκνχ θαη απιά έξρνληαη ζηηο ζρνιηθέο κνλάδεο ηνπ Γξνζεξνχ γηα λα «μεθνπξάδνληαη». Γ11: «Παξάπνλα έθαλα εγώ πην πνιύ. Μηινύζακε. Κη απηνί έιεγαλ θη εγώ έιεγα... αιιά παξάπνλα έθαλα γηαηί ηα παηδηά δε πεξλνύζαλ θαιά.» Γ13: «[...]Αιιά θαη νη δαζθάινη πνιύ ηα αθήλνπλ. Γε γίλεηαη έηζη. Να καιώζσ θαη γσ. Να θάλεη όκσο θαη απηόο θάηη. Κάηη λα πεη ζην παηδί λα ην ζηακαηήζεη. ρη κόλν ηζηγάξν θαη δηάιεηκκα.» Γ29: «Ναη, κηινύζα. Γεληθά ξσηνύζα. Αιιά θαηαιαβαίλσ ηνπο δαζθάινπο εγώ. Καηαιαβαίλσ όηη δε δίλνπλ ζεκαζία ζηα παηδηά εδώ ζε καο [...]Γειαδή πξέπεη λα πξνζπαζήζνπλ θαη ηα παηδηά πνπ ζέινπλ λα κάζνπλε, ηνπιάρηζην λα ελδηαθέξνληαη γηα εθείλα ηα παηδηά.» δ) ηελφηεξε ζρέζε κε ηνπο εθπαηδεπηηθνχο, ζε έλα πην νηθείν πιαίζην γφληκεο εκπινθήο ησλ γνλέσλ ζηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ ηνπο. ηελ θαηεγνξία απηή αλήθνπλ 2 κφλν κεηέξεο, 1 εθ ησλ νπνίσλ ηα παηδηά θνηηνχλ ζηε κεηνλνηηθή εθπαίδεπζε θαη 1 ηεο νπνίαο ην παηδί θνηηά ζην λεπηαγσγείν. Γεληθά, νη γνλείο απνθεχγνπλ ηηο πην νηθείεο ζρέζεηο κε ηνπο εθπαηδεπηηθνχο. Κάπνηνη αλέθεξαλ φηη απηφ ζπκβαίλεη εμαηηίαο ηεο γισζζηθήο ηνπο αλεπάξθεηαο ζηα ειιεληθά. Γ4: «Μηιάκε πνιύ! Κάζε θνξά πνπ πάσ θαη δε κηιάκε κόλν γηα ηα θνξίηζηα. Μηιάσ θαη γηα θάηη πνπ έρσ εγώ, έλα πξόβιεκα. Δίλαη θαινί νη δαζθάινη εθεί. Με αθνύλε, βνεζάλε πσο κπνξνύλε, παξάπνλν δελ έρσ.» Γ16: «Μηιάσ θαη ξσηάσ γηα ηα παηδηά. Καιή ζρέζε έρσ, γηαηί πώο θξνληίδνπλ ηα παηδηά ηνπο θαη ηα δηθά καο έηζη ηα έρνπλ. Με ηε δαζθάια ζην λήπην πνιύ θηόιαο κηιάσ. Σε κηιάσ ζαλ θίιε. Δίλαη θαιή θνξίηζη θαη πάληα αθνύεη. Σε λνηάδεη πνιύ! Γηα όια ηεο ιέσ!» 205

207 Ποιότθτα ςχζςεων οικογζνειασ - ςχολείου 2 Γονείρ 5 Γονείρ 1 Γονέαρ 22 Γονείρ Καμιά επαφι Τυπικζσ ςχζςεισ - κετικι διάκεςθ Τυπικζσ ςχζςεισ - παράπονα γονζων Πολφ καλζσ ςχζςεισ - οικειότθτα Α.4. Ποιόηηηα ηηρ παπεσόμενηρ εκπαίδεςζηρ Ζ ελφηεηα απηή θαιχπηεηαη απφ ηελ εξψηεζε 6 ηεο ζπλέληεπμεο θαη αθνξά ζηηο απφςεηο ησλ γνλέσλ γηα ηελ πνηφηεηα ηεο παξερφκελεο θξαηηθήο εθπαίδεπζεο. Οη γνλείο έρνπλ επίζεο ηε δπλαηφηεηα λα πξνηείλνπλ, αλ ζα επηζπκνχζαλ λα αιιάμεη θάηη, ζηελ ήδε εθαξκνδφκελε δνκή θαη ιεηηνπξγία ηεο εθπαίδεπζεο. Αλαθνξηθά κε ηνπο γνλείο ησλ νπνίσλ ηα παηδηά εγθαηέιεηςαλ ην ζρνιείν, δεηήζεθε ε άπνςε ηνπο γηα ηελ πεξίνδν πνπ ηα παηδηά θνηηνχζαλ. ρεηηθά κε ηνλ παηέξα ηνπ νπνίνπ ην παηδί ηελ εξρφκελε ζρνιηθή ρξνληά ζα εηζαρζεί ζηελ πξνζρνιηθή εθπαίδεπζε, κειεηήζεθε ε άπνςή ηνπ θαη ε πξφζεζε ηνπ λα εγγξάςεη ή φρη ην παηδί ηνπ ζε ζρνιείν ηνπ νηθηζκνχ. Οη απαληήζεηο ησλ γνλέσλ ηαμηλνκήζεθαλ σο εμήο: α) Ηθαλνπνίεζε ζρεηηθά κε ηελ πνηφηεηα ηεο παξερφκελεο εθπαίδεπζεο ησλ παηδηψλ. ηελ θαηεγνξία απηή πεξηιακβάλνληαη νη απαληήζεηο ησλ γνλέσλ, νη νπνίνη εθθξάζηεθαλ ζεηηθά γηα ην ξφιν θαη ηε ιεηηνπξγία ηνπ ζρνιείνπ, φπνπ θνηηνχλ ηα παηδηά ηνπο. Γ1: «Ναη, είκαη ηθαλνπνηεκέλνο. Σα παηδηά καζαίλνπλ γξάκκαηα. Θα ήζεια αλ γηλόηαλ λα θάλνπλ θάηη νη δάζθαινη γηα λα ηα καζαίλνπλ αθόκα πην γξήγνξα θαη πην πνιιά γξάκκαηα, αιιά είκαη πνιύ επραξηζηεκέλνο.» 206

208 Γ5: «Δίκαη πνιύ επραξηζηεκέλε, ηα παηδηά καζαίλνπλ. Δίλαη θαιά, δε ζέισ θάηη άιιν. Σ παηδηά πεξλνύλ θαιά θαη γξάθνπλ γξάκκαηα. Μόλν πνπ αθνύσ ηα παηδηά κνπ λα δηαβάδνπλ εκέλα κνπ θηάλεη.» Γ7: «Δίκαη επραξηζηεκέλνο. Καη δπν γξάκκαηα λα κάζνπλ, γηα κέλα είλαη πνιύ. Πώο λα ζνπ πσ...δγώ δελ μέξσ ηίπνηα, απηά λα μέξνπλ. Αθνύ καζαίλνπλ γξάκκαηα, είκαη επραξηζηεκέλνο.» β) Γπζαξέζθεηα ζρεηηθά κε ηελ πνηφηεηα ηεο παξερφκελεο εθπαίδεπζεο ησλ παηδηψλ. Ζ ζπγθεθξηκέλε θαηεγνξία πεξηιακβάλεη ηηο απαληήζεηο ησλ γνλέσλ πνπ εθθξάδνληαη αξλεηηθά γηα θάπνηα πηπρή ηεο δνκήο ή ηεο ιεηηνπξγίαο, ηνπ ζρνιείνπ φπνπ θνηηνχλ ηα παηδηά ηνπο. Ζ ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ γνλέσλ κε ηνπο νπνίνπο ήξζε ζε επαθή ε εξεπλήηξηα, δήισζαλ πνιχ απνγνεηεπκέλνη απφ ηε ζρνιηθή εθπαίδεπζε ζηνλ νηθηζκφ. Οη ειάρηζηνη γνλείο πνπ δήισζαλ φηη είλαη επραξηζηεκέλνη κε ηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ ηνπο ζην Γξνζεξφ, αλέθεξαλ πνιχ ρακειέο πξνζδνθίεο («[...]έλα γξάκκα πνπ έξρεηαη θαη ιέεη ην παηδί εγώ ραίξνκαη...γηαηί εγώ ηίπνηα δελ μέξσ.»). Γ6: «Δίλαη θαθόο εδώ, ρηππάλε. Δδώ εγώ δελ ην ζηείισ ην παηδί κνπ. Βξσκηά έρεη θαη θαβγθά. ιν θαβγθά...» Γ13: «ρη δελ είκαη ηθαλνπνηεκέλνο. Να ήηαλ θαζαξό ήζεια θαη λα έρεη πξόγξακκα. Να είλαη θαη νη δάζθαινη ζε ηάμε. Να θάλνπλ θαη κάζεκα. ρη κηα ώξα δηάιεηκκα θαη παηρλίδη. Να κε κπαίλνπλ θαη βγαίλνπλ ό,ηη ώξα ζέινπλ από ην ζρνιείν.» Γ21: «Αλαγθάζηεθα λα ηα ζηείισ ηα παηδηά εδώ, γηαηί ηα άιια ζρνιεία είλαη καθξηά. Γελ είκαη ηθαλνπνηεκέλε από δσ θαζόινπ. Δίλαη πνιιά παηδηά θαη ηα έρνπλ ην έλα πάλσ ζην άιιν. Σν ζρνιείν πνιιή βξσκηά έρεη θαη δελ κπνξώ. Δγώ γηα ηελ θαζαξηόηεηα πνιιή ζέβαζε έρσ. ην ζρνιείν απηό κόιηο πνπ κπαίλεηο κέζα, πξέπεη ρηιηόκεηξα λα πάξεηο, λα θύγεηο από δσ! Πην πνιύ κε πεηξάδεη απηό, παξά ηα καζήκαηα.» 207

209 Ποιότθτα τθσ παρεχόμενθσ εκπαίδευςθσ 16 Γονείρ 14 Γονείρ Ικανοποίθςθ ςε ςχζςθ με τθν ποιότθτα εκπαίδευςθσ Δυςαρζςκεια ςε ςχζςθ με τθν ποιότθτα εκπαίδευςθσ ηελ αλαπαξάζηαζε ηνπ γξαθήκαηνο θαίλεηαη φηη ζρεδφλ νη κηζνί εξσηεζέληεο (Ν=14) είλαη ηθαλνπνηεκέλνη απφ ηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ ηνπο, ελψ νη ππφινηπνη (Ν=16) φρη. Χζηφζν, αμίδεη λα κε πεξηνξηζηεί εθεί ε αλάιπζε θαη λα ζεκεησζεί ην γεγνλφο φηη απφ ην ζχλνιν φζσλ δειψλνπλ ηθαλνπνηεκέλνη, κφλν 4 γνλείο αλαθέξνληαη ζηελ πνηφηεηα ηεο εθπαίδεπζεο ζην δεκνηηθφ ζρνιείν ηνπ νηθηζκνχ. Οη ζπγθεθξηκέλνη γνλείο παξνπζηάδνπλ εμαηξεηηθά ρακειέο πξνζδνθίεο, γεγνλφο πνπ θαίλεηαη λα επεξεάδεηαη απφ ηελ άζρεκε θνηλσληθννηθνλνκηθή ηνπο θαηάζηαζε, φπσο θξίλεη ε εξεπλήηξηα. Οη ππφινηπνη γνλείο, αλαθέξνληαη ζηε κεηνλνηηθή εθπαίδεπζε (Ν=8) ή ζηελ πξνζρνιηθή εθπαίδεπζε (Ν=2). Δπηπιένλ, αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη νη πεξηζζφηεξνη εμ απηψλ αλαθέξνπλ αξλεηηθνχο ραξαθηεξηζκνχο γηα ηα δεκνηηθά ζρνιεία ηνπ Γξνζεξνχ. Σα παηδηά θάπνησλ απφ απηνχο, αξρηθά θνηηνχζαλ ζηηο ζρνιηθέο κνλάδεο ηνπ νηθηζκνχ, ζηελ πνξεία φκσο ηα απνκάθξπλαλ, κεηαγξάθνληάο ηα ζην 2ν Μεηνλνηηθφ Γεκνηηθφ ρνιείν. πσο επηβεβαηψζεθε θαη ζε πξνθνξηθέο καξηπξίεο θαηνίθσλ θαηά ηελ παξαηήξεζε, ειάρηζηνη είλαη απηνί πνπ δελ εθθξάδνληαη αξλεηηθά γηα ηα ζρνιεία ηνπ νηθηζκνχ. Δπίζεο, αξθεηνί, παξά ηελ απφζηαζε απφ ηελ πφιε, αλαδεηνχλ ηξφπνπο λα κεηεγγξάςνπλ ηα παηδηά ηνπο ζε θάπνην 208

210 δεκφζην ζρνιείν ηεο Ξάλζεο. Δληνχηνηο, νη πξνζπάζεηέο ηνπο έρνπλ απνβεί άθαξπεο, θαζψο ε χπαξμε ζρνιείνπ ζηνλ νηθηζκφ, δε δηθαηνινγεί ηε θνίηεζε ζε άιιν δεκφζην ζρνιείν, παξά κφλν ζε κεηνλνηηθφ. Οη 16 γνλείο πνπ δήισζαλ δπζαξεζηεκέλνη αλαθέξζεθαλ ζε δηάθνξνπο παξάγνληεο (ζπλήζσο ζπλδπαζηηθά) φπσο: α) Οη άζρεκεο ζπλζήθεο πγηεηλήο ζην ρψξνπ ηνπ ζρνιείνπ θαη ζπλσζηηζκφο παηδηψλ ζε κηθξνχο ρψξνπο. Αξθεηά παηδηά, εμαηηίαο ηεο θηψρεηαο ησλ νηθνγελεηψλ ηνπο, δελ ηεξνχλ ηνπο θαλφλεο πγηεηλήο. Σν γεγνλφο φηη νη γνλείο ζεσξνχλ αλεπαξθείο ηνπο ρψξνπο ησλ ζρνιείσλ γηα ηνλ αξηζκφ ησλ παηδηψλ πνπ δέρνληαη, ηνπο δεκηνπξγεί αθφκε εληνλφηεξε αλεζπρία γηα χπαξμε θηλδχλνπ κεηάδνζεο αζζελεηψλ. Ο παξάγνληαο απηφο επηζεκάλζεθε επίζεο θαη απφ κεγάιν αξηζκφ θαηνίθσλ, ζηηο θαηʼ ηδίαλ άηππεο ζπδεηήζεηο ηνπο, κε ηελ εξεπλήηξηα. Γ3: «[...]πξέπεη λα γίλεη γηα ηε βξσκηά θαη ηηο αξξώζηηεο.[...] θάπνηνη από θάησ ηα ζηέιλνπλ ηα παηδηά όπσο λα ʼλαη. Να κνπ πεηο αλ δελ έρνπλ ιεθηά; Αιιά θαη ηα δηθά κνπ παηδηά ηη θηαίλε; Μεηά, έρεη πνιιά παηδηά εδώ. Πξέπεη λα θάλνπλ άιιν έλα ζρνιείν. Δίλαη ην έλα πάλσ ζην άιιν.» Γ21: «[...]Σν ζρνιείν πνιιή βξσκηά έρεη θαη δελ κπνξώ. Δγώ γηα ηελ θαζαξηόηεηα πνιιή ζέβαζε έρσ. ην ζρνιείν απηό κόιηο πνπ κπαίλεηο κέζα, πξέπεη ρηιηόκεηξα λα πάξεηο, λα θύγεηο από δσ! Πην πνιύ κε πεηξάδεη απηό, παξά ηα καζήκαηα» Γ22: «Γεληθά, ηα ζρνιεία θαιά είλαη. Δδώ όκσο, ζην Γξνζεξό, ην ζρνιείν ράιηα είλαη! Σόζε βξσκηά δελ έρεηο δεη θαη ην ιέσ εγώ, πνπ κέλσ εδώ πνπ κέλσ [...]» β) Ζ ελδνζρνιηθή βία είηε σο επζχλε ησλ εθπαηδεπηηθψλ είηε ησλ ίδησλ ησλ παηδηψλ. Ζ άπνςε πεξί χπαξμεο παηδηψλ «ληαήδσλ» θαη «αιεηψλ» ζην ρψξνπ ηνπ ζρνιείνπ, αιιά θαη γεληθά ζηνλ νηθηζκφ, θαηαγξάθεθε πνιιέο θνξέο θαηά ηε δηάξθεηα ησλ παξαηεξήζεσλ. εκαληηθφο αξηζκφο θαηνίθσλ, κε ηνπο νπνίνπο ζπλνκίιεζε ε εξεπλήηξηα, ζεσξνχλ πσο ε πιεηνςεθία φζσλ κέλνπλ ζηνλ «Κάησ 209

211 Μαραιά» δεκηνπξγνχλ πνιιά πξνβιήκαηα, δπζθεκψληαο ηνλ νηθηζκφ. Έηζη θαη ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ, θαηαζηξέθνπλ ηελ εθπαίδεπζεο ησλ ππφινηπσλ παηδηψλ, εθθνβίδνληάο ηα θαη αλαγθάδνληάο ηα λα εγθαηαιείςνπλ ην ζρνιείν. Γ7:«Ξύιν λα κελ έρεη ήζεια. Καβγθάδεο θάλνπλε. Σα παηδηά ρηππεκέλα γπξλάλ. Οη δάζθαινη δελ ηα θάλνπλε θαιά. Άζρεκν πνιύ είλαη. Απηό λα άιιαδα. Ση λα κάζνπλ έηζη;» Γ15: «Καβγθάδεο λα ζεο! Έρεη θάζε θαξπδηάο θαξύδη εδώ. Σα παηδηά κε ηα αίκαηα; Ση ζρνιείν είλαη;» Γ30: «[...]καιώλνπλε πνιύ, όιν θαζαξία. Υηππάλε, βξηζίδηα..., ηέηνηα έρεη εδώ.» γ) Οη ρακειέο πξνζδνθίεο ησλ εθπαηδεπηηθψλ γηα ηα Ρνκά παηδηά θαη ε αδηαθνξία ηνπο γηα ηελ πξφνδν θαη ηελ εμέιημε απηψλ. Γεληθφηεξα, νη γνλείο αλαθέξνληαη ζε κε ελδεδεηγκέλε ζπκπεξηθνξά ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζε δηάθνξνπο ηνκείο. Αξθεηνί θάηνηθνη ηνπ Γξνζεξνχ, θαηεγφξεζαλ ηνπο εθπαηδεπηηθνχο ησλ ζρνιείσλ ηνπ νηθηζκνχ, ζρεηηθά κε ηελ αζπλέπεηά ηνπο ζε δηνηθεηηθά (αλαθέξζεθαλ θπξίσο ζηε κε ηήξεζε ηνπ ζρνιηθνχ σξαξίνπ θαη ζηα κεγαιχηεξα απφ ηνλ πξνβιεπφκελν ρξφλν δηαιείκκαηα) θαη εθπαηδεπηηθά θαζήθνληά ηνπο (αλαθέξζεθαλ ζηε κεησκέλε χιε θαη ζηε ζπλερή αληηθαηάζηαζε ηνπ καζήκαηνο απφ δξαζηεξηφηεηεο δσγξαθηθήο). Δπίζεο, θάπνηνη αλαθέξζεθαλ ζηελ απάζεηα ησλ εθπαηδεπηηθψλ γηα ηα πεξηζηαηηθά ελδνζρνιηθήο βίαο. Γ11: «Κνίηα, ήζεια πην πνιιά λα θάλνπλ νη δαζθάινη θαη παξαπάλσ λα ηα καζαίλνπλ. Σνπο άθελαλ έηζη. αλ όινη ίδηνη λα ʼλαη. Καη θώλαδαλ θαη αλ θσλάμεηο κεξηθά παηδηά ηξνκάλε. Γελ είλαη όινη ίδηα.» Γ13: «Να είλαη θαη νη δάζθαινη ζε ηάμε. Να θάλνπλ θαη κάζεκα. ρη κηα ώξα δηάιεηκκα θαη παηρλίδη. Να κε κπαίλνπλ θαη βγαίλνπλ ό,ηη ώξα ζέινπλ από ην ζρνιείν.» Γ29:«Ση λα αιιάμεη...νη δαζθάινη λα αιιάμνπλε [...] Πξνζπαζήζακε κε ηνλ αδεξθό κνπ, κηιήζακε, λα ηα ζηείινπκε έμσ ζηελ αγνξά, αιιά δε 210

212 Αρικμόσ γονζων δέρνληαη απʼ ην Γξνζεξό, επεηδήο έρνπκε ζρνιείν εδώ θαη δε δέρνληαη παηδηά. Δδώ ηα αθήλνπλ έηζη. Γελ κπνξώ, δελ ηνπο κηιάσ πηα!» Παράγοντεσ που ςυντελοφν ςτθ δυςαρζςκεια των γονζων για τθν παρεχόμενθ εκπαίδευςθ Υακειέο πξνζδνθίεο εθπαηδεπηηθψλ - αδηαθνξία πλζήθεο πγηεηλήο Δλδνζρνιηθή βία Αναφερόμενοι Παράγοντεσ Α.5. Γιασυπιζηική εκπαίδεςζη και εκπαιδεςηικόρ αποκλειζμόρ Ζ ελφηεηα απηή έρεη σο πξσηαξρηθφ ζηφρν λα εμεηάζεη αλ ε δηαρσξηζηηθή εθπαίδεπζε ιεηηνπξγεί σο δηθαίσκα θαη επηινγή ησλ Ρνκά ή αλ έρεη επηβιεζεί κε ηε κνξθή θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ. Ζ εξψηεζε 7 εζηηάδεη ζηελ επηινγή απφ ηνπο γνλείο ηεο κεηνλνηηθήο ή ηεο δεκφζηαο εθπαίδεπζεο γηα ηα παηδηά ηνπο. θνπίκσο κειεηάηαη ε επηζπκία ησλ γνλέσλ θαη φρη ε επηινγή ηνπο ζηελ πξάμε. Ζ εξεπλήηξηα πξνέβε ζε απηή ηελ απφθαζε, δηφηη ε ηάζε πξνηίκεζεο θάπνηεο θνξέο δηαθέξεη απφ ηελ ηειηθή επηινγή ησλ γνλέσλ. Ζ δπζαξέζθεηα θάπνησλ απφ ηελ πνηφηεηα εθπαίδεπζεο ησλ ζρνιείσλ ηνπ νηθηζκνχ θαη ην γεγνλφο φηη παξεκπνδίδεηαη ε εγγξαθή ησλ παηδηψλ ζε ζρνιεία ηεο Ξάλζεο, εμαηηίαο ηεο χπαξμεο ζρνιείνπ ζηνλ νηθηζκφ, νδεγεί κεξηθνχο ζηελ επηινγή ηεο κεηνλνηηθήο εθπαίδεπζεο. Ζ θίλεζε απηή κπνξεί λα κελ απνηειεί ηελ πξψηε ηνπο επηινγή, φκσο ζεσξείηαη απφ ηνπο γνλείο σο κηα πνιχ θαιχηεξε επηινγή εθπαίδεπζεο, ελ ζπγθξίζεη κε ηελ εθπαίδεπζε ζηνλ νηθηζκφ. Οη απαληήζεηο ησλ γνλέσλ θαηαλέκνληαη σο εμήο: 211

213 α) Πξνηίκεζε ηεο κεηνλνηηθήο εθπαίδεπζεο. Κάπνηνη ηελ επηιέγνπλ εμαηηίαο ηεο ηαπηφηεηάο ηνπο. πσο απηνπξνζδηνξίδνληαη νη ίδηνη, είλαη κνπζνπικάλνη ή/θαη Σνχξθνη/ηνπξθνγελείο θαη εθθξάδνπλ ηελ επηζπκία, ηα παηδηά ηνπο λα έρνπλ επάξθεηα θαη ζηηο δχν γιψζζεο (ηνπξθηθά θαη ειιεληθά), φρη κφλν ζηα ειιεληθά. Άιινη επηιέγνπλ ηε κεηνλνηηθή εθπαίδεπζε σο δηέμνδν απφ ην Γξνζεξφ, ζα πξνηηκνχζαλ φκσο ηε δεκφζηα εθπαίδεπζε αλ ηνπο δηλφηαλ ε δπλαηφηεηα λα ηελ επηιέμνπλ. Βέβαηα, είλαη ρξήζηκν λα ζεκεησζεί φηη απηνί πνπ επηιέγνπλ ηελ ειιελφγισζζε εθπαίδεπζε, δελ ην θάλνπλ επεηδή ε κνπζνπικαληθή ή ε ηνπξθηθή ηνπο ππαγσγή είλαη ιηγφηεξν ηζρπξή. Δπηιέγνπλ ηε δεκφζηα εθπαίδεπζε, δηφηη ζεσξνχλ ηελ ειιεληθή γιψζζα πην ρξήζηκε γηα ηελ θνηλσληθή έληαμε ησλ παηδηψλ ηνπο θαη ηελ εμαζθάιηζε πςειφηεξνπ βηνηηθνχ επηπέδνπ ζηελ ελήιηθε δσή ηνπο. Γ4: «ε κεηνλνηηθό ηα ζηέιλσ. Καιό είλαη λα μέξνπλ θαη ηηο δύν γιώζζεο. Καη ειιεληθά λα μέξνπλ θαη ηνύξθηθα. Γειαδή άκα κάζαηλαλ εγγιέδηθα θαιύηεξα ζα ήηαλ; ιεο νη γιώζζεο ίδηεο είλαη. Αθνύ κπνξνύλ λα κάζνπλ απηέο, λα κάζνπλ γξάκκαηα θαη ζηηο δύν.» Γ15: «Θα ήζεια θαη ηνύξθηθα λα μέξεη θαη ειιεληθά, γη' απηό ζην κεηνλνηηθό ζέισ λα ηελ πάσ ηώξα, κα είλαη καθξηά. Γελ μέξσ...» Γ22: «ε κεηνλνηηθό ήζεια, αιιά δελ κπνξώ λα ηα ζηείισ, καθξηά είλαη [...]Θέισ λα μέξνπλ θαη ηηο δύν γιώζζεο. Δληάμεη ηα ηνύξθηθα ηα κηιάκε ζην ζπίηη, αιιά λα μέξνπλ θαιά θαη λα γξάθνπλ.» β) Πξνηίκεζε ηεο δεκφζηαο εθπαίδεπζεο. πσο αξθεηνί εξσηεζέληεο επηζεκαίλνπλ, ην γεγνλφο φηη δνπλ εληφο ηεο ειιεληθήο επηθξάηεηαο, δξα θαηαιπηηθά ζε απηή ηνπο ηελ επηινγή. Θεσξνχλ φηη ππφ ηηο ζπλζήθεο απηέο ηα ειιεληθά έρνπλ κεγαιχηεξε ρξεζηηθή αμία απφ ηα ηνπξθηθά, πφζν κάιινλ απφ ηε ξνκαλί, ζηελ νπνία νη πεξηζζφηεξνη απνθεχγνπλ θαη λα αλαθέξνληαη. Έλαο αξθεηά πςειφο αξηζκφο εξσηψκελσλ θαηνίθσλ, ελψ γλσξίδεη ηε γιψζζα, δελ ηε καζαίλεη ζηα παηδηά ηνπ θαη δελ ηε κηιάεη πνηέ καδί ηνπο. 212

214 Γ11: «Σνπξθηθά δε κʼ αξέζεη. Πην θαιά είλαη ειιεληθά θαη άιιεο γιώζζεο, αγγιηθά...κήπσο πάλε έμσ. Σα ειιεληθά θαιύηεξν είλαη. ια κε ειιεληθά ηα θάλεηο εδώ. Σα ηνπξθηθά ηα θαηαιαβαίλεη. Σνπξθηθά κηιάκε εκείο ζην ζπίηη, ηνύξθηθα θαλάιηα βιέπνπκε, ηα μέξνπλ.» Γ19: «Πξνηηκάσ ην δεκόζην ζρνιείν. Δίλαη πην θαιό γηα ηα παηδηά, πην ρξήζηκν. Σα ειιεληθά πξέπεη λα κάζνπλ θαιά. Σνύξθηθα μέξνπλ.» Γ28: «ηα ειιεληθά λα πάλε. [...]Δ ζην ζπίηη ηνύξθηθα μέξεη, ζην ζρνιείν ειιεληθά.» γ) Αδηαθνξία γηα ηε κεηνλνηηθή ή δεκφζηα θχζε ηεο εθπαίδεπζεο. ηξνθή ηνπ ελδηαθέξνληνο ησλ γνλέσλ ζηελ πνηφηεηα ιεηηνπξγίαο ηεο εθάζηνηε ζρνιηθήο κνλάδαο, κε απψηεξν ζηφρν ηε κφξθσζε ησλ παηδηψλ ηνπο. Γ3: «Α...δε κε λνηάδεη. Γελ έρσ πξόβιεκα εγώ κεηνλνηηθό - δεκόζην. Να είλαη θαζαξό ζέισ κόλν. Καιό είλαη όιεο νη γιώζζεο!» Γ8: «Γελ έρεη ζεκαζία. Μόλν λα μέξεη γξάκκαηα. Να μέξεη δηάβαζκα θαη γξάςηκν. Σα ηνύξθηθα ηα κηιάεη θαη ζην ζπίηη.» Γ24: «Σν ίδην είλαη. Αιιά λα...εδώ πέξα καζαίλνπλ θαη αγγιηθά θαη ειιεληθά...» Προτιμϊμενθ μορφι εκπαίδευςθσ Προτίμθςθ ςτθ μειονοτικι εκπαίδευςθ 5 Γονείρ 13 Γονείρ 12 Γονείρ Προτίμθςθ ςτθ δθμόςια εκπαίδευςθ Αδιαφορία για τθ μορφι εκπαίδευςθσ και προτίμθςθ ποιοτικισ εκπαίδευςθσ Ζ εξψηεζε 8 έρεη σο ζηφρν ηε δηεξεχλεζε ησλ ζηάζεσλ ησλ Ρνκά γνλέσλ ηνπ δείγκαηνο σο πξνο ηε δηαρσξηζηηθή εθπαίδεπζε. Ζ εξεπλήηξηα κειεηά αλ ε δηαρσξηζηηθή εθπαίδεπζε ζε ακηγψο ξφκηθν 213

215 ζρνιείν είλαη επηινγή ησλ γνλέσλ ή αλ απνηειεί εμσηεξηθή επηβνιή. Καη ζηελ εξψηεζε απηή δελ απνηππψλεηαη ε ηειηθή επηινγή ησλ γνλέσλ, αιιά ε επηζπκία ηνπο. Οη απαληήζεηο ησλ γνλέσλ νκαδνπνηήζεθαλ ζε δχν θαηεγνξίεο: α) Πξνηίκεζε θνίηεζεο ζε ακηγψο ξφκηθν ζρνιείν. Οη γνλείο θαίλεηαη λα αληηιακβάλνληαη σο δηαρσξηζκφ, πεξηζζφηεξν ηα ζρνιεία ηνπ νηθηζκνχ, παξά ην 2ν Μεηνλνηηθφ ρνιείν. κσο, νπζηαζηηθά ηφζν ε θνίηεζε ζηα ζρνιεία ηνπ νηθηζκνχ φζν θαη ε θνίηεζε ζην 2ν Μεηνλνηηθφ Γεκνηηθφ ρνιείν Ξάλζεο, απνηεινχλ εμίζνπ, έλα ζηελά δηαρσξηζκέλν απφ ηελ πιεηνλφηεηα πιαίζην. Σν ζπγθεθξηκέλν κεηνλνηηθφ ζρνιείν δελ είλαη ζρνιείν πνπ πξνηηκάηαη απφ ηα ππφινηπα κέιε ηεο Μνπζνπικαληθήο Μεηνλφηεηαο, αθξηβψο επεηδή θνηηνχλ ζε απηφ καζεηέο απφ ην Γξνζεξφ. Σα ππφινηπα παηδηά ηεο Μεηνλφηεηαο γεκίδνπλ αζθπθηηθά ην 1ν Μεηνλνηηθφ ρνιείν Ξάλζεο ή επηιέγνπλ ηε δεκφζηα εθπαίδεπζε, πξνθεηκέλνπ λα απνθχγνπλ ηελ «επηθίλδπλε» -φπσο ζεσξνχλ- ζπλχπαξμε κε ηνπο Γξνζεξίηεο. ζν γηα ηνπο ίδηνπο ηνπο Γξνζεξίηεο, ζην 2ν Μεηνλνηηθφ θνηηά ε «ειίη» πνπ νηθηζκνχ, παηδηά πνπ θαηά ηελ πεπνίζεζε ησλ γνλέσλ, θακία ζρέζε δελ έρνπλ κε ηνπο «θαθνχο» ηνπ νηθηζκνχ. Κξίλεηαη ζεκαληηθφ λα επηζεκαλζεί φηη νη απαληήζεηο πνπ εληάζζνληαη ζηελ θαηεγνξία απηή ζρεηίδνληαη κε ηνπο δηζηαγκνχο θαη ζηηο θνβίεο ησλ γνλέσλ, αλαθνξηθά κε ηελ αληηκεηψπηζε ησλ παηδηψλ ηνπο, απφ ηνπο ζπκκαζεηέο ηνπο θαη ηελ επξχηεξε ζρνιηθή θνηλφηεηα. Γ3: «Αλ ήηαλ θαζαξά, ζα πξνηηκνύζα λα είλαη εδώ κε ηε θάξα καο [...]» Γ4: «Γε ζα ην ήζεια. Θα ηνπο θνξόηδεπαλ. Γηα ηε γιώζζα ιέλε ρίιηα δύν πξάκαηα θαη πνπ είλαη από ην Γξνζεξό.» Γ26: «Γε ζα ην ήζεια. Θα ηνπο θνξόηδεπαλ. Γηα ηε γιώζζα ιέλε ρίιηα δύν πξάκαηα θαη πνπ είλαη από ην Γξνζεξό.» 214

216 β) Πξνηίκεζε ηεο θνίηεζεο ζε δεκφζην ζρνιείν ηεο Ξάλζεο. Οη γνλείο δείρλνπλ λα ζεσξνχλ πην πνηνηηθή θαη κε θαιχηεξεο πξννπηηθέο, ηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ ηνπο ζε ηέηνηα ζρνιεία, ηφζν σο πξνο ηηο γλψζεηο φζν θαη σο πξνο ηηο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο, πνπ κπνξνχλ λα απνθηήζνπλ ηα παηδηά ηνπο. Σν εληππσζηαθφ κε ηηο απαληήζεηο ηεο ζπγθεθξηκέλεο θαηεγνξίαο, είλαη φηη νη γνλείο ζέινπλ νπζηαζηηθά λα δηαρσξηζηνχλ, απφ απηνχο ηνπο «άιινπο Ρνκά», ζηνπο νπνίνπο νη ίδηνη δελ αλήθνπλ, πνπ θαηαζηξέθνπλ ηελ εθπαίδεπζε ησλ δηθψλ ηνπο παηδηψλ. Οη έληνλεο δηαρσξηζηηθέο ηάζεηο ζην εζσηεξηθφ ηνπ νηθηζκνχ αληρλεχηεθαλ ζε κεγάιν βαζκφ θαη απφ ηε δηαδηθαζία ηεο παξαηήξεζεο. Γ18: «Καιά ζα ήηαλ θαη ζηελ πόιε. Θα κάζαηλαλ πην πνιιά ηα παηδηά [...]» Γ22: «Θα ήζεια λα είλαη καθξηά από δσ. Δδώ κόλν θαθά πξάκαηα καζαίλνπλ. ηελ πόιε λα πήγαηλαλ θαιύηεξα. Πην θαζαξά ζα ήηαλ, ζα κάζαηλαλ θάηη σξαίν.» Γ23: «Μόλν ζα ήζεια...; Αξθεί λα θύγνπλ από δσ...!γελ μέξεηο ηη γίλεηαη εδώ...ηα παηδηά θαηαζηξέθνληαη![...] Πνιιέο θαθέο ζπλήζεηεο. Μόλν απηό ζα ζνπ πσ...» τάςεισ προσ τθ διαχωριςτικι εκπαίδευςθ 3 Γονείρ Προτίμθςθ φοίτθςθσ ςε δθμόςιο ςχολείο 27 Γονείρ Προτίμθςθ φοίτθςθσ ςε διαχωριςμζνο, αμιγϊσ ρόμικο ςχολείο 215

217 Α.6. Αίηια αποςζιών και ζσολικήρ διαπποήρ Ζ ελφηεηα απηή δηεξεπλά έλα ηδηαίηεξα ζνβαξφ θαη πνιπδηάζηαην θαηλφκελν, απηφ ηνπ ξπζκνχ ζρνιηθήο θνίηεζεο ησλ Ρνκά καζεηψλ. ηελ εξψηεζε 9 ηεο ζπλέληεπμεο ε εξεπλήηξηα επηρεηξεί λα εμεηάζεη ηηο απφςεηο ησλ Ρνκά γνλέσλ, γηα ηα αίηηα ηεο ζρνιηθήο δηαξξνήο ησλ Ρνκά καζεηψλ, σο γεληθφ θαηλφκελν. Έπεηηα, ζηελ εξψηεζε 10, ε εξεπλήηξηα επηδηψθεη λα αληρλεχζεη ηα αίηηα ηεο ζρνιηθήο δηαξξνήο ησλ Ρνκά, ζην πιαίζην ηεο θάζε νηθνγέλεηαο, ψζηε λα ζπκπεξηιεθζνχλ ζηηο απαληήζεηο θαη θάπνηεο πην πξνζσπηθέο εκπεηξίεο ησλ εξσηεζέλησλ γνλέσλ. Οπζηαζηηθά, επηιέρηεθε ε δηεξεχλεζε ηεο πθηζηάκελεο θαηάζηαζεο ηεο ζρνιηθήο θνίηεζεο ησλ Ρνκά καζεηψλ/καζεηξηψλ δηζδηάζηαηα, ηφζν σο γεληθνχ θαηλνκέλνπ φζν θαη σο αηνκηθνχ βηψκαηνο ζην πιαίζην ηεο θάζε νηθνγέλεηαο, πξνθεηκέλνπ λα δηαζθαιηζηεί ε κεγαιχηεξε δπλαηή θάιπςε ηνπ ζέκαηνο. Αθνινπζεί ε νκαδνπνηεκέλε παξνπζίαζε ησλ απαληήζεσλ πνπ αθνξά θαη ζηηο δχν εξσηήζεηο. Δπηιέρηεθε ε θνηλή νκαδνπνίεζε ησλ απαληήζεσλ, εθφζνλ θαη νη δχν αληηζηνηρνχλ ζηελ ίδηα ζεκαηηθή θαηεγνξία θαη ιεηηνπξγνχλ ζπκπιεξσκαηηθά. Οη απαληήζεηο ησλ γνλέσλ ζπλήζσο ζπλδχαδαλ ηελ αλαθνξά ζε ηνπιάρηζηνλ δχν παξάγνληεο. Βάζεη ησλ αλαθνξψλ ησλ γνλέσλ ζπληέζεθαλ νη παξαθάησ νκάδεο παξαγφλησλ: α) Θεζκηθέο επζχλεο. ηελ θαηεγνξία απηή εληάζζνληαη νη απαληήζεηο ησλ γνλέσλ πνπ επηξξίπηνπλ επζχλεο ζηνλ ηξφπν ιεηηνπξγίαο ηεο εθπαίδεπζεο ζηνλ νηθηζκφ θαη ζηηο πξαθηηθέο αδηαθνξίαο πνπ αθνινπζνχλ νη εθπαηδεπηηθνί, εληφο ηνπ πιαηζίνπ απηνχ. Γ5: «[...]Καη μέξεηο, εδώ αλ παο δε ζα κάζεηο ηίπνηα. Γελ είλαη ζρνιείν απηό! Μπνξδέιν είλαη, κε ζπγρσξείο! Ο κεγάινο πήγε ζηελ αξρή. Γελ έκαζε ηίπνηα...!» Γ14: «Οη δάζθαινη ην αθήλνπλ θαη ιέλε: «Γξνζεξό είλαη. Με ηα θαηζηβέιηα ζα αζρνιεζνύκε ηώξα..». ε άιιν ζρνιείν αλ δελ έζηειλα ην 216

218 παηδί κνπ κηα βδνκάδα ζα κνπ έζηειλαλ ραξηάθη λα δνπλ ηη γίλεηαη. Κάηη ζα έθαλαλ, ζα ξσηνύζαλ. Καηάιαβεο; Δδώ είλαη ιάζθα.» Γ25: «Όζηεξα νη δάζθαινη είλαη όιε κέξα ζηνλ θαθέ, ζην ηζηγάξν, γηαηί...θη απηνί έρνπλε δίθην...δελ κπνξνύλ λα ηα βάινπλε ζηελ ηάμε» β) Αλζπγηεηλφ πεξηβάιινλ ηνπ ζρνιείνπ θαη θφβνο γηα ηε κεηάδνζε κηθξνβίσλ θαη αζζελεηψλ. Ζ χπαξμε πνιιψλ παηδηψλ πνπ δελ πιεξνχλ ηνπο θαλφλεο πγηεηλήο, εμαηηίαο ησλ άζρεκσλ ζπλζεθψλ δηαβίσζήο ηνπο, δεκηνπξγνχλ θφβν ζε θάπνηνπο γνλείο γηα θίλδπλν κεηάδνζεο κηθξνβίσλ θαη αζζελεηψλ. Πνιινί γνλείο εθθξάδνπλ θνβίεο γηα ηελ πγεία ησλ παηδηψλ ηνπο ζην ζρνιείν ηνπ νηθηζκνχ. χκθσλα κε ηα φζα ιέλε, ζην ζρνιείν θνηηνχλ πνιχ θησρά παηδηά, πνπ δελ έρνπλ νινθιεξψζεη ηνλ απαξαίηεην εκβνιηαζκφ θαη είλαη πνιχ βξψκηθα. Γ20:«Άζε πνπ θάπνηνη ηα ζηέιλνπλ εδώ ζην Γξνζεξό θαη γπξλάλ ρηππεκέλα ή άξξσζηα. Δ κεηά ηα ζηακαηάλε.[...] Άξξσζηα από ηε βξσκηά ηνπο. Από απηνύο μέξεηο πνπ κέλνπλ θάησ.» Γ21:«Να ζνπ πσ ηελ αιήζεηα ε βξσκηά κε πεηξάδεη. Μηθξόβηα έρεη πνιιά εδώ. Σε κηθξή θνβόκνπλ λα ηε ζηείισ αθόκα θαη ζην λήπην, πνπ δελ είλαη ηόζα πνιιά παηδηά. Αιιά ηη λα ηελ θάλσ; Έζηεηια. Αιινύ δελ παίξλνπλ. Δίλαη ράιηα εδώ!» γ) Δλδνζρνιηθή βία δεκηνπξγεί αίζζεκα θφβνπ ζε πνιιά παηδηά, αιιά θαη ζηνπο γνλείο ηνπο, πνπ ηα βιέπνπλ, φπσο πεξηγξάθνπλ, ρηππεκέλα. Έηζη, απνθαζίδνπλ λα κε ηα ζηέιλνπλ ζρνιείν. Οη γνλείο πεξηγξάθνπλ ην θαηλφκελν απηφ, ηφζν σο επζχλε ησλ εθπαηδεπηηθψλ πνπ «δελ κπνξνχλ λα βάινπλ ζε ηάμε ηα παηδηά», αιιά θαη ησλ ίδησλ ησλ παηδηψλ ηνπ νηθηζκνχ. Γ5: «Απηό γίλεηαη ζην ζρνιείν εδώ, γηαηί ππάξρνπλ άιια παηδηά ην ρηππάλε θαη ην παηδί θνβάεη. Μεξηθά δελ έρνπλε ρξήκα, δελ έρνπλ κέζν.» Γ7:«ζέισ εγώ λα ην πάσ ζην άιιν ην ζρνιείν ζηελ αγνξά, γηαηί εδώ θνβάκαη. Σν ρηππάλε ην παηδί.» Γ25:«Πεξηζζόηεξν από μύιν[...]γηαηί ππάξρνπλε 5-6 παηδηά εθεί κέζα, πνπ είλαη αδέζπνηα θαη δε ζπκκαδεύνληαη, κέρξη πνπ ξίρλνπλε απʼ ηηο 217

219 πιάθεο θάησ ηα παηδηά θαη έξρνληαη κεο ζηα αίκαηα ζην ζπίηη ή ζα παο ζην λνζνθνκείν λα ηα καδέςεηο ηα παηδηά ζνπ...» δ) Οηθνλνκηθή αλέρεηα ησλ νηθνγελεηψλ. Αδπλακία ησλ γνλέσλ λα πξνκεζεχζνπλ ηα παηδηά ηνπο κε ηνλ απαξαίηεην ζρνιηθφ εμνπιηζκφ. Γ9:«Ξέξεηο γηαηί; Να ζνπ πσ εγώ. Δπεηδήο δελ έρνπλε νη γνλείο δνπιεηά. Αλ δελ έρεηο λα πάξεηο ην παηδί ζνπ ξνύρα, παπνύηζηα, λα ην ηαΐδεηο, πώο ζα ην πάο;» Γ17:«Πώο λα πάλε ρσξίο ιεθηά; Γελ έρνπλ ξνύρα, ηζάληα, θάηη λα θάλε δελ έρνπλ. Οη άιινη ηξώλε, απηνί θνηηάλε. Γίλεηαη;» Γ29: «Απʼ ηε θηώρεηα είλʼ απηό, λα μέξεηο.[...] Δπεηδήο δελ έρνπλ νη γνλείο λα ηνπο δώζνπλε νύηε λα θάλε, δελ κπνξνύλ ηα παηδηά λα κείλνπλε έηζη. Δγώ όπσο μέξσ θαη όπσο κηιάσ εδώ ζην Γξνζεξό, έηζη είλαη.» ε) Δπνρηθή εξγαζία. Οη γνλείο εμαηηίαο ηεο θηψρεηαο θαη ησλ άζρεκσλ ζπλζεθψλ δηαβίσζεο, αλαδεηνχλ επνρηθή εξγαζία ζε άιιεο πεξηνρέο. Γ9:«Καη απηνί ηώξα πέληε κήλεο - έμη κήλεο θεύγνπλ ζε λεζηά λα δνπιεύνπλ θαη παίξλνπλ ηα παηδηά. Δ δε ηα ζηέιλνπλ ζρνιείν.» Γ20:«Ναη, λαη. Κνίηα, θάπνηνη δνπιεύνπλ θαη αιιάδνπλ κέξνο.» Γ23: «Γηα πνιινύο ιόγνπο. Να ζνπ πσ αο πνύκε, θάπνηεο νηθνγέλεηεο θεύγνπλ γηα δνπιεηά θαη παίξλνπλ θαη ηα παηδηά. Δ όηαλ αιιάδεη ζπλέρεηα κέξνο πνύ λα ηα ζηείιεη;» ζη) Έιιεηςε κεηαθνξηθνχ κέζνπ. Απηφο ν παξάγνληαο ηζρχεη γηα φζνπο επηζπκνχλ λα κεηαθέξνπλ ηα παηδηά ηνπο ζην κεηνλνηηθφ ζρνιείν. Ηδηαίηεξα ηνπο ρεηκεξηλνχο κήλεο είλαη δχζθνιν ρσξίο κεηαθνξηθφ κέζν λα πάεη θαλείο ηα παηδηά ηνπ ζην ζρνιείν. Γ5:«[...] δελ έρνπλ κέζν λα πάλε ζην ζρνιείν[...]» Γ7: «[...]ή ζέισ εγώ λα ην πάσ ζην άιιν ην ζρνιείν ζηελ αγνξά, γηαηί εδώ θνβάκαη. Σν ρηππάλε ην παηδί. Πώο λα πάσ όκσο ρσξίο ακάμη;» Γ25:«[...]Δκείο όηαλ δελ ηα πάκε, έρνπκε πξόβιεκα από ακάμη.» δ) Θξεζθεπηηθνί θαη πνιηηηζκηθνί πεξηνξηζκνί. χκθσλα κε ηα ιεγφκελα κηαο κεηέξαο ηα θνξίηζηα δελ πξέπεη λα θνηηνχλ ζε πςειέο 218

220 βαζκίδεο ηεο εθπαίδεπζεο, επεηδή έηζη επηηάζζεη ε κνπζνπικαληθή ζξεζθεία, γηα ιφγνπο ζεβαζκνχ. Γχν άιινη γνλείο αλαθέξζεθαλ ζην θαηλφκελν ηνπ γάκνπ αλειίθσλ, θάηη πνπ ζπλεζίδεηαη, θαηά ηα ιεγφκελά ηνπο, ζηνλ νηθηζκφ. Γ2:«[...]Γεθαηξία ρξνλώ θαη ηα παληξεύνπλ. Ζ αδεξθή κνπ δώδεθα ρξνλώ ηελ αξξαβώληαζε. Σελ έζηειλε ζην ζρνιείν, αιιά απηή έθαλε ξαληεβνύ κε ην αγόξη. Πνύ λα μέξεη ε αδεξθή κνπ...κηα δπν, κηα δπν... θαη ηελ δήηεμαλ. Θα ηε δώζεηο ή ζα ην θιέςνπκε ηεο είπαλ. Δ, ηελ έδσζε...εδώ έηζη είλαη.» Γ10: «[...]ηαλ παληξεύνπλ ηα παηδηά Γξνζεξό εδώ πέξα κηθξνί, ηη ζα θάλεη ην παηδί...θα θύγεη ην ζρνιείν. Μηθξνί παληξεύνπλ, θαηάιαβεο;[...]» Γ15: «[...]Δδώ κέρξη δεκνηηθό πάλε θαη ην αθήλνπλ. Καη εγώ έηζη ζέισ γηα ηα θνξίηζηα κνπ. Γεκνηηθό λα πάλε, λα μέξνπλ ιίγα γξάκκαηα δε ιέσ, αιιά κέρξηο εθεί.[...] Σα θνξίηζηα μέξεηο γηαηί δε ζέισ;[...] Από ηε ζξεζθεία καο έηζη είλαη. Να έρνπκε ζεβαζκό εκείο πξέπεη. Γηʼ απηό, ιίγα γξάκκαηα ζέισ.» ε) Υαξαθηεξηζηηθά ησλ «παηδηψλ ηνπ Γξνζεξνχ». Κάπνηνη γνλείο αλαθέξνπλ ηελ απξνζπκία ησλ παηδηψλ ηνπ νηθηζκνχ, σο ζπιινγηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηεο ηαπηφηεηαο ηνπο θαη σο αηηία ζρνιηθήο δηαξξνήο. Σν ζπγθεθξηκέλν αίηην ζεκεηψζεθε θαη θαηά ηελ παξαηήξεζε. Αξθεηνί γνλείο αλέθεξαλ :«έηζη είλαη ηα παηδηά εδώ...ηα δηθά καο παηδηά δε ζέινπλ...» Γ4:«[...]Δκ...αδηόηξνπα παηδηά είλαη Δηξήλε, όια εδώ! Γηαηί εγώ αγαλάρηεζα;» Γ12: «[...]Σα δηθά καο ηα παηδηά γηαηί...να, δεο ηώξα, ηα δηθά καο ηα παηδηά ζέινπλ λα παίμνπλ, λα πάξνπλ κπάια λα πάλε πνδόζθαηξν, δε ζέινπλ λα δηαβάζνπλ ηα δηθά καο ηα παηδηά. Ενξίδνληαη ζηελ ηάμε κέζα, πώο λα πσ...ζέινπλ έμσ.» Γ27: «[...]Δ...θιαίλε, δε ζέινπλ...ηα παηδηά εδώ, αιιηώο είλαη[...]» ζ) Αλεπζπλφηεηα θαη αδηαθνξία ησλ γνλέσλ. Δληππσζηαθφ είλαη ην γεγνλφο φηη πνιινί γνλείο θαηεγνξνχλ δξηκχηαηα, ηνπο άιινπο γνλείο ηνπ νηθηζκνχ, σο ππεχζπλνπο γηα ηε ζρνιηθή δηαξξνή ησλ παηδηψλ ηνπο. Οη 219

221 εξσηεζέληεο γνλείο ππνζηεξίδνπλ φηη θάπνηνη γνλείο ζηνλ νηθηζκφ, δελ ελδηαθέξνληαη γηα ηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ ηνπο. Γελ κπαίλνπλ ζηε δηαδηθαζία νχηε λα μππλήζνπλ ηα παηδηά γηα ην ζρνιείν. Γ12:«Πνιινί ηα αθήλνπλ θαη δε ηα μππλάλε ην πξσί. Γελ πεηξάδεη ιέλε. Πώο λα πσ...; Έηζη είλαη εδώ.» Γ19:«Γηα κέλα θηαίλε νη γνλείο. ια ηα άιια είλαη δηθαηνινγίεο. Βιέπεηο πνύ δσ... Σα παηδηά δελ έρνπλ θαιά ξνύρα θαη πξάκαηα, ην μέξσ. Αιιά ηί λα θάλσ; Γε ζα ηνπο ζηείισ ζρνιείν; Ή ζα κνπ πνπλ δε ζέισ θαη ζα ηνπο αθήζσ λα θάλνπλ ό,ηη ζέινπλ θαη λα κε πάλε; Γε γίλεηαη απηό. Γηʼ απηό είλαη ν γνληόο, γηα λα κηιάεη ζηα παηδηά θαη λα ηα βάδεη ζε πξόγξακκα.» Γ22:«Γελ ηα πεγαίλνπλ νη κακάδεο. Έηζη είλαη εδώ. Σα πάλε έλα - δύν κήλεο, παίξλνπλε ηα ιεθηά από ηελ εθνξία θαη κεηά δε ζηέιλνπλ. Όπλν κεηά» η) νβαξή αζζέλεηα. Οξηζκέλνη γνλείο αλαθέξνληαη ζε ζνβαξέο αζζέλεηεο θάπνηνπ ζπγγεληθνχ πξνζψπνπ ή ηνπ ίδηνπ ηνπ παηδηνχ, σο αλαζηαιηηθνχο παξάγνληεο ζηε θνίηεζε ησλ παηδηψλ. Γ15:«[...]Αιιά είλαη θαη θάπνηεο νηθνγέλεηεο πνπ πξόβιεκα έρνπλ θάηη κε ηελ πγεία [...]» Γ26:«[...]Ζ πεξίπησζε ε δηθηά κνπ, αο πνύκε... Δγώ είρα πξόβιεκα κε ηε γπλαίθα κνπ, ήκνπλα ζηα λνζνθνκεία, πήγαηλα ζηελ Αιεμαλδξνύπνιε...ηώξα εγώ πώο λα θξνληίζσ ηα παηδηά κνπ;[...]» Γ29: «[...]Να κελ έρνπλ θακηά αζζέλεηα.[...] Σν πην δύζθνιν είλαη απηό. Να, ηώξα όπσο ηελ θόξε κνπ. Γελ κπνξώ λα ηε βνεζήζσ. ε ηίπνηα δελ κπνξώ λα ηε βνεζήζσ. Πνπ ζα πεηο μέξεη λα δηαβάζεη.[...]» ηα) Αηνκηθά ραξαθηεξηζηηθά θάζε παηδηνχ. Κάπνηα παηδηά δελ επηζπκνχλ λα θνηηήζνπλ ζην ζρνιείν. ηελ πεξίπησζε απηή νη γνλείο ππνζηεξίδνπλ φηη δελ κπνξνχλ λα ηα πηέζνπλ ππεξβνιηθά. Σν θάζε παηδί επηιέγεη ηελ πνξεία ηνπ. Γ1:«[...] αλ δελ ήζειαλ[...]ναη, ζα ηνπο έδηλα ηελ επηινγή. Με ην δόξη δε γίλεηαη...σνπο πηέδσ σο έλα ζεκείν, αιιά δελ κπνξώ λα ηνπο δνξίζσ πνιύ.» Γ17: «[...]Αλ δελ ήζειαλ, όπσο ηα δηθά κνπ. Με ην δόξη δε γίλεη[...]» 220

222 Αναφερόμενοι παράγοντεσ Γ28: «Άκα δε ζέινπλ λα πάλε, δελ πάλε. Δγώ ζέισ, αιιά ηη λα ηα θάλσ...; ην παηδί είλαη.» Παράγοντεσ που ςυντελοφν ςτθ ςχολικι διαρροι των Ρομά του Αρικμόσ γονζων Δροςεροφ Αλεχζπλε ζηάζε θαη αδηαθνξία ησλ γνλέσλ 14 πλζήθεο έλδεηαο 13 Δπνρηθή εξγαζία ησλ γνλέσλ 8 Θεζκηθέο επζχλεο ηνπ ζρνιείνπ θαη ησλ εθπαηδεπηηθψλ Φαηλφκελα ελδνζρνιηθήο βίαο 6 6 Υαξαθηεξηζηηθά ησλ παηδηψλ ηνπ Γξνζεξνχ - σο ζπιινγηθφηεηα Λφγνη πγείαο - ζνβαξή αζζέλεηα 5 5 Έιιεηςε κεηαθνξηθνχ κέζνπ Θξεζθεπηηθνί θαη πνιηηηζκηθνί πεξηνξηζκνί Αηνκηθά ραξαθηεξηζηηθά ραξαθηεξηζηηθά - πξνζσπηθή επηινγή ηνπ θάζε παηδηνχ Αλζπγηεηλφ πεξηβάιινλ ζην ζρνιείν- ειιηπήο ηήξεζε ησλ θαλφλσλ πγηεηλήο πσο ήδε έρεη επηζεκαλζεί ζε πξνεγνχκελε ελφηεηα, ελψ νη γνλείο αλαγλσξίδνπλ ηε ρξεζηκφηεηα ηεο εθπαίδεπζεο, εληνχηνηο δελ ζηέιλνπλ φινη ηα παηδηά ηνπο ζην ζρνιείν. πλνιηθά, ηα παιδιά 8 εκ ηυν 30 επυηηθένηυν γονέυν δε θοιηούν ζηη ζσολική εκπαίδεςζη. Παξνπζηάδεηαη πνηθηιία αηηίσλ πνπ ζπληεινχλ ζηε δηακφξθσζε ηεο θαηάζηαζεο απηήο. Αλαιπηηθφηεξα: α) ηε 1 πεξίπησζε απηή είλαη κηα θπζηνινγηθή ζπλζήθε, θαζψο ην παηδί ηψξα θηάλεη ζην φξην ειηθίαο γηα είζνδν ζηελ πξνζρνιηθή εθπαίδεπζε. β) 2 αθφκε γνλείο ζηακάηεζαλ ηε θνίηεζε ησλ παηδηψλ ηνπο ζην λεπηαγσγείν, θαζψο έθιαηγαλ θαη δελ κπνξνχζαλ λα πξνζαξκνζηνχλ (ν έλαο παηέξαο ηζρπξίδεηαη φηη ε λεπηαγσγφο ηνπ είπε λα ζηακαηήζεη ηε θνίηεζε ηνπ παηδηνχ). Χζηφζν, ππάξρεη πξφζεζε λα ηα ζηείινπλ μαλά ηνπ ρξφλνπ. γ) χκθσλα κε ηα ιερζέληα 2 άιισλ γνλέσλ, ηα παηδηά ηνπο ζηακάηεζαλ ην ζρνιείν επεηδή δελ ήζειαλ λα πεγαίλνπλ θαη νη γνλείο δελ κπνξνχζαλ λα ηνπο πηέζνπλ 221

223 πεξηζζφηεξν. δ) 1 γνληφο αλέθεξε φηη ηελ ηειεπηαία ζρνιηθή ρξνληά ηα παηδηά ηνπ δελ θνίηεζαλ ζην ζρνιείν επεηδή είλαη άλεξγνο, ηα θνηλσληθά επηδφκαηα άξγεζαλ θαη δελ είρε ρξήκαηα γηα λα αγνξάζεη φζα ρξεηάδνληαλ. Δλδηαθέξνλ παξνπζηάδεη ε καξηπξία ε) 1 ρήξαο κεηέξαο, άλεξγεο κε 11 παηδηά. χκθσλα κε φζα δήισζε ε κεηέξα, κεξηθά παηδηά ηεο δελ πήγαλ θαζφινπ ζην ζρνιείν, ελψ άιια ην εγθαηέιεηςαλ πξφσξα. Κάπνηα απφ ηα παηδηά βξίζθνληαη πιένλ ζε θπιαθή αλειίθσλ ζην Βφιν, εμαηηίαο παξαβαηηθήο ζπκπεξηθνξάο. Σέινο, ζη) 1 κεηέξα αλέθεξε φηη ζηακάηεζε ηε θνίηεζε ηεο κίαο κφλν θφξεο ηεο, δηφηη θάπνηα αζζέλεηα ζηα κάηηα, ηπθιψλεη ζηαδηαθά ην θνξίηζη. Ζ κεηέξα ηζρπξίζηεθε φηη ην παηδί δε ζέιεη λα πάεη ζε ζρνιείν ηπθιψλ θαη έηζη κέλεη ζην ζπίηη, κε ηελ άδεηα ησλ γηαηξψλ, θαζψο δελ πξέπεη λα εθηειεί θνπξαζηηθέο γηα ηα κάηηα ηεο δξαζηεξηφηεηεο, φπσο ην δηάβαζκα. Υφιςτάμενθ κατάςταςθ τθσ ςχολικισ φοίτθςθσ των παιδιϊν των οικογενειϊν του δείγματοσ 8 Οικογζνειεσ 22 Οικογζνειεσ Τακτικι φοίτθςθ Σχολικι διαρροι Β. Πξνζδνθίεο γηα ην Μέιινλ ησλ Παηδηψλ Β.1. Όνειπα γονέυν ηελ ελφηεηα απηή αληηζηνηρνχλ δχν εξσηήζεηο ηεο ζπλέληεπμεο, ε 11 θαη ε 12. Αξρηθά, κέζσ ηεο εξψηεζεο 11 δηεξεπλψληαη νη πξνζδνθίεο ησλ Ρνκά γνλέσλ, γηα ην κέιινλ ησλ παηδηψλ ηνπο. ινη νη γνλείο ηνπ δείγκαηνο εμέθξαζαλ ηελ επηζπκία, λα βηψζνπλ ηα παηδηά ηνπο έλα 222

224 θαιχηεξν, απφ ην δηθφ ηνπο, κέιινλ θαη λα έρνπλ κηα βειηησκέλε πνηφηεηα δσήο. Οη απαληήζεηο ησλ γνλέσλ θάιπςαλ ζπλδπαζηηθά ηηο αθφινπζεο θαηεγνξίεο: α)μφξθσζε θαη ζπνπδέο. Απφ ηελ απαληήζεηο ησλ γνλέσλ παξαηεξείηαη φηη επηζπκνχλ ην πςειφ επίπεδν κφξθσζε ησλ παηδηψλ ηνπο, ζπλδένληάο ην κε θαιχηεξε πνηφηεηα δσήο. Σν ζεκείν απηφ ππνγξακκίζηεθε θαη ζε άηππεο ζπδεηήζεηο κε άιινπο θαηνίθνπο. Γ7: «Πην θαιά από κέλα λα ʼλαη. Να μέξνπλ γξάκκα[...]» Γ12:«Να έρνπλ πην θαιύηεξε δσή ζέισ.[...] Να ηειεηώζνπλ ην ζρνιείν, λα γίλνπλ θάηη, κηα ηέρλε λα κάζνπλε[...]» Γ30: «Δγώ ζέισ ηα παηδηά κνπ λα ζπνπδάζνπλε, λα έρνπλε κία πηπρίν ζηα ρέξηα ηνπο[...]να κελ είλαη όπσο είλαη ηα παηδηά εδώ, δειαδή πεγαίλνπλ ζην δεκνηηθό θαη αθήλνπλ κεηά ην ζρνιείν[...]» β) ηαζεξή θαη θνηλσληθά θαηαμησκέλε εξγαζία κε θαιέο απνιαβέο. Οη γνλείο ηνλίδνπλ φηη δελ επηζπκνχλ γηα ηα παηδηά ηνπο κηα εξγαζία πεξηζηαζηαθή, ζαλ ηε δηθή ηνπο. ηφρνο ηνπο είλαη λα πξνζθέξνπλ, κέζσ ηεο εθπαίδεπζεο, ηα θαηάιιεια εθφδηα ζηα παηδηά ηνπο, ψζηε λα βξνπλ κηα θαιή δνπιεηά. Γ10:«Να παο ζηα ρσξάθηα λα δνπιέςεηο είλαη θαιά; Να κελ έρεηο λα θαο είλαη θαιά; Σέηνηα λα κελ έρνπλ. Να είλαη παξάδεηγκα ζε έλα γξαθείν, λα έρνπλ ιεθηά» Γ7: «Πην θαιά από κέλα λα ʼλαη. Να μέξνπλ γξάκκα, λα κπνπλ ζε έλα γξαθείν λα δνπιέςνπλ. Κάζε κέξα λα έρνπλ δνπιεηά. Να κελ είλαη εξγάηεο, πνπ πεξηκέλνπκε εκείο λα δνπιέςνπκε θάζε ρξόλν, λα θάλνπκε έλα κεξνθάκαην κεο ζην δέζηε λα είλαη.» Γ19: «[...]λα βξνπλ θαιή δνπιεηά θαη λα έρνπλ ιεθηά[...]» γ) Πεηπρεκέλε νηθνγέλεηα. Ζ έλλνηα ηεο νηθνγέλεηαο θαίλεηαη λα είλαη επίζεο ζεκαληηθή. Οη γνλείο πνπ αλαθέξνληαη ζηελ θαηεγνξία απηή, επηζεκαίλνπλ φηη ζα ήζειαλ κελ ηα παηδηά ηνπο λα έρνπλ κηα επηπρηζκέλε νηθνγελεηαθή δσή, αιιά δελ επηθξνηνχλ ην γάκν ζε λεαξή ειηθίαο, αλαθεξφκελνη ζηνπο ίδηνπο, σο παξάδεηγκα πξνο απνθπγή. 223

225 Γ3:«[...] Καη ε θόξε κνπ λα κε παληξεπηεί λσξίο[...]» Γ11: «[...]ρη απηή θνληά κνπ λα ʼλαη ζην ζπίηη θαη όηαλ κεγαιώζεη λα παληξεπηεί. ρη κηθξή όκσο ζαλ εδώ. Να ʼλαη δεθαελληά - είθνζη.» Γ19: «[...]θαη κηα σξαία νηθνγέλεηα. Αιιά, πξώηα λα ζπνπδάζνπλ, κεηά παληξεηέο!» δ) Κνηλσληθά απνδεθηή, λφκηκε θαη θηιήζπρε δσή. Οη γνλείο πνπ αλαθέξνληαη ζηνλ άμνλα απηφ, επηζεκαίλνπλ φηη δε ζέινπλ ηα παηδηά ηνπο λα απνθηήζνπλ «θαθέο ζπλήζεηεο» ιφγσ ησλ ζπλζεθψλ δηαβίσζήο ηνπο ζηνλ νηθηζκφ θαη ηελ επαθή ηνπο κε παξαβαηηθά άηνκα. Γ5:«Χξαίν λα είλαη, πώο ην ιέλε...θαιό λα είλαη, δε ζέισ λα είλαη πίλεη αιθνόι, λα πίλεη ην ραζίζη, δε ζέισ λα έρεη άιια γνύζηα. Να είλαη λνηθνθύξεδεο[...]» Γ17: «Να γπξίζνπλ από ηε θπιαθή ζέισ θαη λα έρνπλ κηα εύθνιε δσή. Να κελ είλαη ζαλ εκέλα. [...] ζε θαζαξίεο λα κε κπιέθνληαη.» Γ21: «Θα ζνπ πσ ηελ αιήζεηα. Δκείο μέξεηο ηη ζέινπκε; Να είλαη ηα παηδηά καθξηά από ηα θαθά. Να είλαη ζην ζσζηό δξόκν, ζαλ θη εκάο. Καινί άλζξσπνη λα είλαη [...]» ε) Κνηλσληθή ελζσκάησζε - «απφδξαζε» απφ ην Γξνζεξφ. Οη γνλείο αλαθέξνληαη ζην Γξνζεξφ ζαλ «θπιαθή». Θέινπλ ηα παηδηά ηνπο λα κπνξέζνπλ λα δήζνπλ έμσ απφ ην θιεηζηφ πιαίζην ηνπ νηθηζκνχ, λα γλσξίδνπλ άιινπο αλζξψπνπο θαη λα δνπλ άιινπο ηξφπνπο δηαβίσζεο θαη ιεηηνπξγίαο ηεο θνηλσλίαο. Γ8:«Δγώ ζέισ από απηό ην ρσξηό λα θύγσ[...]φαζαξίεο πνιιέο γίλνληαη. Καη λα πάεη θαη ην παηδί λα κάζεη πην πνιιά, λα δνπιέςεη, λα έρεη θνπκάληα ηνπ θαη ρξήκαηα ζην ρέξη. Θέισ ην παηδί κνπ λα πεξλάεη θαιά. ρη ζαλ εκέλα. Να έρεη ξνύρα, παπνύηζηα, ό,ηη γνπζηάξεη λα έρεη.» Γ14: «[...]Να είλαη άλεηνη. Καη λα θύγνπλ από δσ. Κάπνπ αιινύ θαιύηεξα λα κείλνπλε.» Γ22: «[...]λα έρνπλ θαη έλα θαιό ζπίηη ζηελ πόιε. Να θύγνπλ από δσ.» 224

226 Αρικμίσ Γονζων Όνειρα των γονζων για το μζλλον των παιδιϊν τουσ ηαζεξή θαη θαηαμησκέλε δνπιεία - απνιαβέο Μφξθσζε - πνπδέο Οηθνγέλεηαεπηπρηζκέλε νηθνγελεηαθή δσή Κνηλσληθά απνδεθηή - θηιήζπρε δσή Κνηλσληθή ελζσκάησζε - θπγή απφ ην Γξνζεξφ Αναφερόμενοι τομείσ προςδοκιϊν για το μζλλον των παιδιϊν Β.2. Μέηπα πος ππέπει να ληθθούν από ηην οικογένεια και ηην πολιηεία Ζ εξψηεζε 12, απνηεινχκελε απφ δχν ζθέιε, ζε πξψην επίπεδν θαιεί ηνπο γνλείο λα απαληήζνπλ ζρεηηθά κε ηηο πξαθηηθέο πνπ κπνξνχλ λα αθνινπζήζνπλ ζε νηθνγελεηαθφ επίπεδν, ψζηε λα πξαγκαησζνχλ νη ζηφρνη ηνπο, γηα έλα θαιφ κέιινλ ησλ παηδηψλ ηνπο. ε δεχηεξν επίπεδν, δεηάεη απφ ηνπο γνλείο λα πξνηείλνπλ κέηξα, πνπ ζα κπνξνχζαλ λα ιεθζνχλ απφ ηελ πνιηηεία, ψζηε λα εμαζθαιηζζεί έλα θαιφ κέιινλ γηα ηα παηδηά ηνπο. Αλαθνξηθά κε ηηο πξαθηηθέο πνπ κπνξνχλ λα αθνινπζεζνχλ ζε νηθνγελεηαθφ επίπεδν, νη απαληήζεηο ησλ γνλέσλ νκαδνπνηνχληαη ζπλδπαζηηθά σο εμήο: α) Δθπαίδεπζε. Οη γνλείο ησλ νπνίσλ νη απαληήζεηο εληάρζεθαλ ζηελ θαηεγνξία απηή, ζπλδένληαο ηελ κειινληηθή επεκεξία ησλ παηδηψλ ηνπο κε ηε θνίηεζε ζην ζρνιείν, ππνζηήξημαλ πσο ζα πξέπεη λα θξνληίζνπλ γηα ηελ νινθιεξσκέλε κφξθσζε ησλ παηδηψλ. Γ5: «Καη εγώ λα θάλσ ηα πάληα γηα λα ηειεηώζνπλ ηα παηδηά ην ζρνιείν, λα γξάθνπλ, λα δηαβάδνπλ έλα ραξηί. Πξέπεη λα ηα ζηέιλσ. Να κελ ηνπο αθήζσ λα ζηακαηήζνπλ.» Γ12: «[...]Καη λα ηα πάσ ζην ζρνιείν. Από ην ραξηί ζα βξνπλ ηε δνπιεηά. Αιιηώο ζα είλαη εδώ όπσο εγώ.» Γ23: «Δ, λα εγώ ηα ζηέιλσ ζην ζρνιείν.» 225

227 Αρικμόσ γονζων β) Τιηθά αγαζά θαη ρξήκαηα. Οη γνλείο ππνζηήξημαλ φηη πξέπεη λα θξνληίδνπλ ηα παηδηά ηνπο θαη λα ηνπο ζηεξίδνπλ νηθνλνκηθά Γ19: «Δγώ δελ έρσ ηε δύλακε ηελ νηθνλνκηθή λα ηνπο βνεζήζσ, αιιά όπσο κπνξώ ζα ηνπο θξνληίζσ κέρξη ηα είθνζη[...]» Γ21: «Δγώ κπνξώ λα ηνπο δίλσ ιεθηά όζν έρσ θαη λα βνεζάσ[...]» Γ27:«Να δώζσ ηα ιεθηά από ην επίδνκα, λα πάξσ ό,ηη κπνξώ λα ηα θξνληίζσ. Μόλν απηό.» γ) πκβνπιέο. Γηα θάπνηνπο γνλείο ε ζπδήηεζε κε ηα παηδηά θαη νη ζπκβνπιέο πξνο απηά, θξίλνληαη ζεκαληηθά γηα λα αθνινπζήζνπλ ηα παηδηά ηηο νηθνγελεηαθέο θαη θνηλσληθέο λφξκεο, λα είλαη ζσζηνί. Γ6: «Δγώ λα ηα κηιάσ δπν ιόγηα[...]» Γ17: «Δγώ κε ηε θηώρεηα ηη λα θάλσ; Λεθηά δελ έρσ λα ηνπο δώζσ, θάηη λα ηνπο αγνξάζσ δελ έρσ. Ση λα θάλσ; Μόλν λα ηνπο κηιήζσ [...]» Γ22: «Δγώ δελ κπνξώ θαη πνιιά λα θάλσ. Λεθηά αλ δελ έρεηο ηη λα θάλεηο; Μόλν λα ιέσ θάπνηα πξάκαηα ζηα παηδηά.» Μζριμνα γονζων Διαςφάλιςθ τθσ φοίτθςθσ ςτο ςχολείο Φροντίδα των αναγκϊν των παιδιϊν Συηθτιςεισ με τα παιδιά - ςυμβουλζσ Αναφερόμενοι τομείσ μζριμνασ ε θξαηηθφ επίπεδν, θαίλεηαη πσο αξθεηνί γνλείο δελ είλαη ηθαλνπνηεκέλε απφ ηε βνήζεηα ηνπ θξάηνπο. Απφ ηηο απαληήζεηο πνπ δφζεθαλ θαη θαηεγνξηνπνηήζεθαλ ζπλδπαζηηθά (αθνχ νη γνλείο δελ πεξηνξίδνληαλ ζηελ αλαθνξά ελφο κφλν ηνκέα), πξνθχπηεη φηη νη γνλείο επηζπκνχλ ελίζρπζε ζε δχν επίπεδα: 226

228 Αρικμόσ γονζων α)οηθνλνκηθή ελίζρπζε. Δπηδφκαηα γηα ηα παηδηά ρσξίο θαζπζηέξεζε θαη εχξεζε εξγαζίαο γηα ηνπο γνλείο Γ6: «Ο θξάηνο λα δώζεη έλα βνήζεηα γηα καο. Παξά, δνπιεηά...» Γ19: «Ζ πνιηηεία ηώξα, κπνξεί λα δίλεη θάπνηα νηθνλνκηθή βνήζεηα ή λα καο δίλεη δνπιεηέο γηα λα θξνληίδνπκε θαιύηεξα ηα παηδηά καο.» Γ21: «Ζ πνιηηεία ηώξα...ηη λα πσ...; Να καο βνεζάεη κε δνπιεηέο γηα λα κπνξνύκε λα βνεζάκε ηα παηδηά καο[...]» β) Δηδηθά θξηηήξηα γηα ηελ δηεπθφιπλζε ηεο νινθιεξσκέλεο θνίηεζεο ζε πξσηνβάζκηα θαη δεπηεξνβάζκηα θαη ηεο εηζαγσγήο ζην παλεπηζηήκην, ψζηε λα ζπλδεζνχλ κε ηελ αγνξά εξγαζίαο Γ5: «Σν θξάηνο λα βνεζήζεη κε ηα γξάκκαηα, λα ηειεηώζνπλ ην ζρνιείν.» Γ12: «Πξέπεη λα βνεζήζεη πην πνιύ. Κάπσο λα βνεζάεη λα πάλε ζην παλεπηζηήκην ηα παηδηά καο. Γελ μέξσ...έλαλ ηξόπν λα βξνπλ. Σόζνη δαζθάινη...έλα ηξόπν λα βξνπλ.» Γ23: «Ζ πνιηηεία κπνξεί λα βνεζήζεη λα πξνρσξήζνπλ ηα παηδηά[...]» Κρατικι μζριμνα Οικονομικι ενίςχυςθ γονζων - εφρεςθ εργαςίασ 10 Υποςτθρικτικά εκπαιδευτικά μζτρα για τθ βελτίωςθ τθσ φοίτθςθσ Αναφερόμενοι τομείσ ςτιριξθσ Γ. Παηδηθή Δξγαζία Γ.1. Αίηια ηηρ παιδικήρ επγαζίαρ ηελ ελφηεηα απηή, πνπ θαιχπηεηαη απφ ηηο εξσηήζεηο 13 θαη 14, επηρεηξείηαη ε δηεξεχλεζε ησλ αηηίσλ πνπ νδεγνχλ ζηελ παηδηθή εξγαζία. Σα αίηηα εμεηάδνληαη ηφζν ζε γεληθφ - θνηλσληθφ επίπεδν φζν θαη ζε 227

229 αηνκηθφ-νηθνγελεηαθφ, σο πην πξνζσπηθφ βίσκα ησλ εξσηεζέλησλ. Ζ γεληθή πξνζέγγηζε επηρεηξείηαη κέζσ ηεο εξψηεζεο 13, ελψ ε εξψηεζε 14 είλαη κηα πην «δχζθνιε» γηα ηνπο γνλείο εξψηεζε, θαζψο εκβαζχλεη ζε αηνκηθφ επίπεδν. Ζ Δξεπλήηξηα έθξηλε φηη έλαο ηέηνηνο ηξφπνο πξνζέγγηζεο, αξρηθά σο γεληθνχ θαηλνκέλνπ θαη έπεηηα σο πην πξνζσπηθήο εκπεηξίαο, ζα απνηππψζεη πιεξέζηεξα ηηο ζπληζηψζεο ηνπ, ζπλζέηνληαο έλα πην νιηζηηθφ πεδίν έθθξαζεο ησλ γνλέσλ. ζνλ αθνξά ζηηο απαληήζεηο πνπ δφζεθαλ απφ ηνπο εξσηεζέληεο γνλείο, ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη θαλέλαο δελ επηθξφηεζε ηελ παηδηθή εξγαζία θαη αξθεηνί αλαθέξζεθαλ ζηελ επηθηλδπλφηεηά ηεο. χκθσλα κε ηηο απφςεηο πνπ εθθξάζηεθαλ απφ ηνπο γνλείο, ηέηνηεο θαηαζηάζεηο είλαη πνιπεπίπεδα επηβιαβείο γηα ηα παηδηά. Ζ εηθφλα ελφο παηδηνχ εξγαδφκελνπ ζην δξφκν, επηθφξηηζε ηνπο γνλείο κε αξλεηηθά ζπλαηζζήκαηα. Κάπνηνη εθθξάζηεθαλ κε βαξείο ραξαθηεξηζκνχο, γηα ηνπο γνλείο πνπ πηνζεηνχλ ηέηνηνπ είδνπο πξαθηηθέο. Χζηφζν, άιινη ήηαλ πην επηεηθείο ζηηο εθθξάζεηο ηνπο, πξνζπαζψληαο λα δψζνπλ θάπνην ειαθξπληηθφ ζηνπο γνλείο. Ζ εξεπλήηξηα έθξηλε ζθφπηκε ηελ ελνπνηεκέλε νκαδνπνίεζε ησλ απαληήζεσλ θαη γηα ηηο δχν εξσηήζεηο, θαζψο ε κία απνηειεί πξνέθηαζε ηεο άιιεο. Οη απαληήζεηο ησλ εξσηεζέλησλ γνλέσλ νκαδνπνηνχληαη σο αθνινχζσο: α) Ζ θηψρεηα θαη νη άζιηεο ζπλζήθεο δηαβίσζεο αλαγθάδνπλ ηνπο γνλείο λα πξνβαίλνπλ ζηελ πηνζέηεζε ηέηνησλ πξαθηηθψλ βηνπνξηζκνχ. ηελ θαηεγνξία απηή εληάζζνληαη νη απαληήζεηο πνπ δηθαηνινγνχλ ηε ζηάζε ησλ γνλέσλ, επηζεκαίλνληαο πσο δελ είραλ άιιε επηινγή. ε κεξηθέο απφ ηηο απαληήζεηο, δηαθαίλεηαη ε επζχλε πνπ επηξξίπηνπλ νη γνλείο ζε θξαηηθνχο ζεζκνχο. 228

230 Γ14:«Έρσ δεη λαη, πνιιά. Άζρεκν είλαη, αιιά αλαγθάδεηαη ν παηέξαο. Να, δελ κπνξεί ν παηέξαο λα ηα βγάιεη πέξα θαη βνεζάλε θαη ηα παηδηά. Έηζη είλαη. Ση λα πσ...» Γ17:«[...]Αιιά θαη γνληόο ηη λα θάλεη όηαλ λα θάεη δελ έρνπλ; Ο θξάηνο καο αθήλεη. Θα δεηηαλέςεηο, ζα θιέςεηο...[...]λίγεο θνξέο καδί κνπ έβαια. Καη δόξηα έρνπκε. Άζθεκν είλαη. Πώο; Αιιά, εγώ δεηηαλεύσ. Καη νη κεγάινη θάλνπλ. ρη ηα πνιύ κηθξά.» Γ21:«Δίδα, λαη. Δ ηη λα πσ...; Άζρεκν είλαη. Αιιά έρνπλ αλάγθε. Σν βάδεη αλαγθαζηηθά ην παηδί.» β) Ζ θηψρεηα θαη νη άζιηεο ζπλζήθεο δηαβίσζεο αλαγθάδνπλ ηνπο γνλείο λα πξνβαίλνπλ ζηελ πηνζέηεζε ηέηνησλ πξαθηηθψλ βηνπνξηζκνχ. κσο, φπνηα θαη αλ είλαη ε θχζε θαη ε έληαζε ησλ πξνβιεκάησλ πνπ αληηκεησπίδνπλ, νη γνλείο νθείινπλ λα βξνπλ θάπνηα δηαθνξεηηθή ιχζε, πξνθεηκέλνπ λα κελ εθζέζνπλ ηα παηδηά ηνπο ζε θαζεζηψο παηδηθήο εξγαζίαο. Γ3: «Έρσ δεη, λαη. Πνιιά από δσ... Δ ηη λα πνύκε είλαη άζρεκν λα δνπιεύνπλ. Γελ πξέπεη λα γίλεηαη.[...] Δ ηη λα πσ...; Λεθηά δελ έρνπλ. Υάιηα είλαη θάπνηνη εδώ.[...] Γε ζα ηα έβαδα κε ηίπνηα. ηαλ κεγαιώζνπλ λαη, λα βξνπλ κηα δνπιεηά θαη λα κελ είλαη ηεκπέιηθα, αιιά κηθξά όρη. Να δνπιέςσ εγώ. Να δεηηαλέςσ.» Γ16: «Έρσ δεη. Γελ είλαη σξαίν. Οη γνλείο ηνπο βάδνπλ, θάπνηνη ξίρλνπλ μύιν γηα λα ηνπο ζηείινπλ. Δίλαη άζρεκν! Μηθξό παηδί λα πάεη ζην δξόκν; Ξέξσ, έρεη αλάγθε ν γνληόο, αιιά θάηη λα βξεη. Να θάλεη απηόο θάηη. Να δεηηαλέςεη, λα θιέςεη αθόκα! ρη ην παηδί!» Γ20: «[...]Πώο ζα γίλεη δειαδή; Δίλαη ληξνπή απηό! Δληάμεη απηνί πνπ ην θάλνπλ έρνπλ κεγάιε αλάγθε, λνκίδσ εγώ, αιιά αο δεηηαλέςνπλ απηνί, όρη ηα παηδηά. Γηα κέλα, εγώ, ό,ηη ήηαλ λα θάλσ ζα ην έθαλα εγώ θαη ν άληξαο κνπ,όρη ηα παηδηά κνπ.» γ) Ζ παηδηθή εξγαζία είλαη επηινγή ησλ γνλέσλ. Οη γνλείο εθκεηαιιεχνληαη ηα παηδηά ηνπο θαη δνπλ εηο βάξνο ηνπο. Οη απαληήζεηο πνπ εληάζζνληαη ζηελ θαηεγνξία απηή, απνηεινχλ δξηκείο θαηεγνξίεο 229

231 Αρικμόσ γονζων γηα ηνπο γνλείο πνπ εθζέηνπλ ηα παηδηά ηνπο ζε θαζεζηψο εξγαζίαο ζην δξφκν. Γ2:«Ναη είδα. Γελ έπξεπε λα γίλνληαη. Απηνί πνπ θάλνπλ είλαη κεηξεκέλα. Απηνί είλαη...έηζη έκαζαλ.[...] πξόβιεκα νηθνλνκηθό...κπύξεο όκσο πίλνπλε. Άζε...μέξσ εγώ ηη γίλεηαη εδώ.» Γ9:«Νηξνπή είλαη! Βγάδνπλ ιεθηά από ηα παηδηά θαη έρνπλ απηνί ην ηζηγαξάθη ζην ρέξη, ηε κπύξα, ην καύξν ηνπο...ην άζπξν ηνπο...άζε...[...] ια ζέινληαο γίλνληαη. Να πάλε απηνί. Καη λα ζθέθηνληαη πξηλ ηα θάλνπλ. Κάλεηο ηέζζεξα παηδηά, πέληε...θαη δελ κπνξείο λα ηνπο θξνληίζεηο; Να θάλεηο έλα γηα λα κπνξείο.» Γ12:«Έρσ δεη θαη πνιιά παηδηά. Απηό γίλεηαη από ηνπο παηεξάδεο γηα λα ζνπ πσ δπν θνπβέληεο αιεζηλά. Οη παηεξάδεο ηα ζηέιλνπλε θαη ν παηέξαο θάζεηαη ζην ζπίηη κε ηνλ θαθέ ηνπ, ην ηζηγάξν ηνπ...ληξέπνκαη εγώ γηʼ απηνύο, αιιά έηζη είλαη» Αίτια παιδικισ εργαςίασ Ζνδεια - οι γονείσ δεν ζχουν άλλθ επιλογι 19 Ζνδεια - γονείσ οφείλουν να κάνουν ό,τι χρειάηεται για να μθν εργαςτοφν τα παιδιά τουσ 5 Συνικεια των γονζων - Εκμετάλλευςθ των παιδιϊν από τουσ γονείσ, για να μθν εργαςτοφν οι ίδιοι Με βάζε ηελ απεηθφληζε ηνπ γξαθήκαηνο γίλεηαη αληηιεπηφ φηη ππάξρνπλ δχν βαζηθέο πξνζεγγίζεηο ζηηο απαληήζεηο ησλ γνλέσλ ζρεηηθά κε ηα αίηηα ηεο παηδηθήο εξγαζίαο. Οη πεξηζζφηεξνη γνλείο (Ν=25) ζεσξνχλ ηε θηψρεηα σο βαζηθφ αίηην ηεο παηδηθήο εξγαζίαο. Χζηφζν, 5 γνλείο, αληηιακβάλνληαη ηελ παηδηθή εξγαζία σο εθκεηάιιεπζε ησλ παηδηψλ απφ ηνπο γνλείο ηνπο. Οη γνλείο δελ ζέινπλ λα εξγαζηνχλ θαη έηζη ρξεζηκνπνηνχλ ηα παηδηά ηνπο. πλνιηθά, 24 γνλείο ηνπ δείγκαηνο 230

232 ζεσξνχλ φηη νη γνλείο πξέπεη λα θάλνπλ νηηδήπνηε ρξεηάδεηαη πξνθεηκέλνπ λα κελ εξγαζηνχλ ηα παηδηά ηνπο, ελψ 6 γνλείο πηζηεχνπλ φηη, φηαλ νη γνλείο ζηξέθνπλ ηα παηδηά ηνπο ζηελ εξγαζία, ην θάλνπλ επεηδή δελ έρνπλ άιιε επηινγή. Ζχουν βάλει ι κα ζβαηαν τα παιδιά τουσ να εργαςτοφν, εφόςον υπιρχε μεγάλθ οικομικι ανάγκθ 7 Γονείσ 23 Γονείσ Ναι Όχι Δίλαη αθφκε ζεκαληηθφ λα επηζεκαλζεί, φπσο πξνθχπηεη απφ ηνπο ηζρπξηζκνχο ησλ γνλέσλ, φηη 7 εμ απηψλ ζα έβαδαλ (ή έρνπλ βάιεη) ηα παηδηά ηνπο λα εξγαζηνχλ, εθφζνλ ζα ππήξρε (ή ππήξμε) κεγάιε αλάγθε. Μία κεηέξα, ε νπνία εληάζζεηαη ζηελ νκάδα ησλ 7 γνλέσλ, ηνλίδεη φηη δε ζα έζηειλε ηα παηδηά ζε εξγαζία ηνπ δξφκνπ, αιιά ζα ηα έπαηξλε ζε θάπνηα εξγαηηθή δνπιεηά ζηα ρσξάθηα καδί ηεο, θαζψο εξγάδεηαη σο επνρηαθή εξγάηξηα γεο. Γ. πλζήθεο Γηαβίσζεο. Καλφλεο Τγηεηλήο θαη Φξνληίδα ηεο Τγείαο ησλ Παηδηψλ Γ.1. Σο θαινόμενο ηυν παιδιών - πακοζςλλεκηών ηελ ελφηεηα απηή εμεηάδνληαη νη απφςεηο ησλ γνλέσλ ηνπ δείγκαηνο αλαθνξηθά κε θαηλφκελν ησλ παηδηψλ - ξαθνζπιιεθηψλ ζηνλ νηθηζκφ (εξψηεζε 15). Ζ θχξηα εζηίαζε ηεο ελφηεηαο απηήο αθνξά ζηε δηεξεχλεζε ησλ επηπηψζεσλ ηνπ θαηλνκέλνπ ζηελ πγεία ησλ παηδηψλ. Χζηφζν θαηαγξάθνληαη θαη νη απφςεηο ησλ γνλέσλ γηα επηπηψζεηο ζε 231

233 άιινπο ηνκείο ηεο δσήο ησλ παηδηψλ, αιιά θαη νη ζέζεηο ηνπο αλαθνξηθά κε ηα αίηηα ηνπ θαηλνκέλνπ. Καλέλαο απφ ηνπο γνλείο ηνπ δείγκαηνο δελ δηθαηνινγεί ηνπο γνλείο πνπ πηνζεηνχλ ηέηνηνπ είδνπο πξαθηηθέο. Αθφκε θαη ζε πεξηπηψζεηο θηψρεηαο θαη εμαζιίσζεο, ηνπιάρηζηνλ ηα παηδηά δελ πξέπεη λα ζπκκεηέρνπλ ζηε δηαδηθαζία απηή, ζχκθσλα κε ηα ιερζέληα ησλ εξεπλψκελσλ ππνθεηκέλσλ. Αλαθνξηθά κε ηα αίηηα ηνπ θαηλνκέλνπ ησλ παηδηψλ ξαθνζπιιεθηψλ, ζρεκαηίζηεθαλ 2 βαζηθέο θαηεγνξίεο, ζχκθσλα κε ηηο απαληήζεηο ησλ γνλέσλ (πνπ δφζεθαλ ζε κεξηθέο πεξηπηψζεηο ζπλδπαζηηθά): α) Οηθνλνκηθά αίηηα. Γ1: «[...]Ση λα ζνπ πσ...είλαη νηθνγέλεηεο πνπ πεηλάλε. Γελ έρνπλ ηίπνηα θαη ην θάλνπλ. Αιιά γηα ηα παηδηά είλαη θαθό. Αο κε παίξλνπλ ηα παηδηά κέζα ζηα κηθξόβηα θαη ζε ηέηνηεο δνπιεηέο.[...]» Γ5: «Γελ έρνπλ δνπιεηέο νη γνλείο θαη αλαγθάδνληαη. Πνηνο ην ζέιεη απηό;[...]» Γ16: «[...]Αλάγθε έρνπλ εληάμεη, θησρέο νηθνγέλεηεο είλαη. Ακά κνπ θαθνθαίλεηαη λα πάλε ηα παηδηά. Γηα ηα παηδηά ληξνπή είλαη![...]» β) πλήζεηα - ηξφπνο δσήο θάπνησλ νηθνγελεηψλ Γ9: «Ση λα ζνπ πσ...ληξνπή είλαη απηό. Ννκίδσ είλαη ζπλήζεηα. Γελ είλαη αλάγθε λα παο λα ςάρλεηο ζηα βαξέιηα κε ηα παηδηά. Αο δεηήζνπλ θάπνηνλ λα ηνπο δώζεη. Ζ θαζαξηόηεηα είλαη ε επρή ηεο Παλαγίαο.» Γ11: «Αλ έρεη αλάγθε λα δνπιέςεη, λα δεηηαλέςεη μέξσ γσ...έηζη κάζαλε, λνκίδσ» Γ13: «Δίλαη κέζα ηνπο απηό, πώο λα ζνπ πσ...; πλήζεηα είλαη.» 232

234 Αίτια του φαινομζνου τθσ ρακοςυλλογισ 9 Γονείρ 21 Γονείρ Οικονομικά αίτια Τρόποσ ηωισ - Συνικεια ρεηηθά κε ηηο ζπλέπεηεο ηνπ θαηλνκέλνπ ησλ παηδηψλ ξαθνζπιιεθηψλ, απηέο νκαδνπνηνχληαη ζηηο εμήο θαηεγνξίεο: α) Τγεία ησλ παηδηψλ. ηελ θαηεγνξία απηή αλαθέξζεθαλ φινη νη γνλείο, κε ηηο απαληήζεηο ηνπο. Οη γνλείο ζεσξνχλ πσο ε ξαθνζπιινγή κπνξεί λα επηδξάζεη πνιχ αξλεηηθά ζηελ θαηάζηαζε ηεο πγείαο ησλ παηδηψλ,ιφγσ κηθξνβίσλ θαη κεηαδνηηθψλ αζζελεηψλ. Γ8:«[...]Να κε ην θάλνπλ απηό ζηα παηδηά. πνηα αλάγθε θαη λα ʼρνπλ, λα κε ην θάλνπλ. Τπάξρνπλ πνιιά κηθξόβηα. Να δνπιέςνπλ θάπνπ. Αο δεηηαλέςνπλ, θαιύηεξα. Δγώ ηη μέξσ ηα ζθνππίδηα ηη κπνξεί λα έρνπλ;» Γ17: «[...]Μα ηα παηδηά δελ πξέπεη λα ηα παίξλνπλ. Μηθξόβηα είλαη απηά. Θα αξξσζηήζνπλ. Σν θξάηνο όκσο δε βιέπεη; Να καο δώζεη ιεθηά! Ση ράιηα είλαη απηά; Πνύ γίλνληαη απηά; Μαο άθεζαλ έηζη...» Γ18: «[...]δε πξέπεη λα παίξλνπλ ηα παηδηά καδί. Σα παηδηά κέζα ζηα κηθξόβηα ζα αξξσζηήζνπλ.» β) Κνηλσληθή πεξηζσξηνπνίεζε - παξαβαηηθφηεηα. Κάπνηνη γνλείο ζεσξνχλ φηη γεληθά ε έθζεζε ηνπ παηδηνχ ζε ηέηνηεο δπζκελείο ζπλζήθεο, φπσο θαη ε εξγαζία ζην δξφκν, εθηφο απφ ηηο ζπλέπεηεο ζηελ πγεία, κπνξνχλ λα επηδξάζνπλ αξλεηηθά ζηελ θνηλσληθνπνίεζε ησλ παηδηψλ θαη λα ηνπο εγθισβίζνπλ ζην ρψξν ηνπ θνηλσληθνχ πεξηζσξίνπ. Ζ 233

235 Αρικμόσ γονζων απάληεζε απηή ζεκεηψζεθε θαη θαηά ηελ παξαηήξεζε. Οη γνλείο ζεσξνχλ φηη ηέηνηνπ είδνπο πξαθηηθέο ηνπνζεηνχλ ην παηδί ζην πεξηζψξην, φπσο ιέλε, νδεγψληαο ην ζε θαθέο ζπλήζεηεο («θαηαζηξέθνπλ ην παηδί[...]κεηά βελδίλε ζα παίξλεη, [...] ζα κάζεη ζηελ θιεςηά») Γ1: «[...]Αλ βγάιεηο ην παηδί από κηθξό ζην δξόκν όπσο είπεο πξηλ κε ηα ραξηνκάληηια θαη κεηά ην βάιεηο θαη ζηα ζθνππίδηα ηη ζα θάλεη απηό κεηά; Θα κάζεη άιιεο δνπιεηέο, ζα αξρίζεη λα θιέβεη, ζα πάξεη άιιε ξόηα.» Γ14: «Να θάλσ εγώ ηε δνπιεηά. Σν παηδί θξίκα είλαη. Να πάεη ζην ζρνιείν πξέπεη, λα γίλεη άλζξσπνο! όρη λα γπξλάεη ζην δξόκν. ην δξόκν πνιιά βξίζθεη κεηά, μέξεηο...» υνεπειεσ του φαινομζνου τθσ ρακοςυλλογισ ςτα παιδιά Αξλεηηθέο ζπλέπεηεο ζηελ πγεία ησλ παηδηψλ Αξλεηηθέο ζπλέπεηεο ζηελ θνηλσληθή έληαμε ησλ παηδηψλ 2 Γ.2. ςνθήκερ καθαπιόηηηαρ και ςγιεινήρ ζηον οικιζμό Ζ ελφηεηα απηή πεξηιακβάλεη δχν εξσηήζεηο, ηε 16 θαη ηε 17. Ζ πξψηε εξψηεζε αθνξά ζηηο ζπλζήθεο θαζαξηφηεηαο ζηνλ νηθηζκφ, ελψ ε δεχηεξε, δηεξεπλά ηελ χπαξμε ή απνπζία ζπζηεκάησλ πγηεηλήο (χδξεπζε, απνρέηεπζε). Αλαθνξηθά κε ηελ εξψηεζε 16 θαη ηηο ζπλζήθεο θαζαξηφηεηαο ζηνλ νηθηζκφ, είλαη εληππσζηαθφ ην γεγνλφο, φηη θαλέλαο απφ ηνπο γνλείο δελ είλαη επραξηζηεκέλνο κε ηελ εηθφλα ηνπ νηθηζκνχ θαη φινη κηινχλ γηα ηελ έιιεηςε θαζαξηφηεηαο. πσο παξαηεξήζεθε θαηά ηε δηάξθεηα ησλ επηζθέςεσλ ηεο εξεπλήηξηαο ζην Γξνζεξφ, ε θαηάζηαζε θαζαξηφηεηαο, ηδίσο ζε θάπνηεο γεηηνλίεο φπνπ δηακέλνπλ θησρφηεξεο νηθνγέλεηεο, είλαη 234

236 άζιηα. Οη απαληήζεηο ησλ γνλέσλ ζηελ εξψηεζε απηή, νκαδνπνηήζεθαλ, αλάινγα κε ηνπο απνδέθηεο ησλ θαηεγνξηψλ επζχλεο, γηα ην γεγνλφο απηφ. Οη απαληήζεηο πεξηνξίζηεθαλ ζε δχν βαζηθέο θαηεγνξίεο: α) Δπζχλεο ησλ θαηνίθσλ. Πνιινί θάηνηθνη ζεσξνχλ φηη ε άζρεκε εηθφλα ηνπ νηθηζκνχ είλαη επζχλε ησλ ζπληνπηηψλ ηνπο, πνπ είλαη βξψκηθνη θαη πεηνχλ θάησ ηα ζθνππίδηα ηνπο. Γ8: «Αλαιόγσο νη άλζξσπνη. Αιιά αλ ήηαλ ζε έλα άιιν ρσξηό πνπ είλαη όινη θαζαξνί, ζα αλαγθάδνληαλ θαη απηνί.» Γ12: «[...]Γελ θαζαξίδνπλ ην δξόκν, αιιά ηελεθέδεο αδεηάδνπλ. Αιιά μέξεηο ηη γίλεηαη εδώ θάζε βξάδπ; Μπνπθάιηα πεηάλε, ζθνππίδηα πεηάλε...ε ηί λα θάλεη ν δήκνο;» Γ25: «[...]Ναη, αιιά δε θηαίεη ν Γήκνο πνπ ηξώεη ν άιινο ηελ θξέπα θαη ην πεηάεη θάησ.[...]» β) Δπζχλεο ησλ ππεξεζηψλ θαζαξηφηεηαο θαη γεληθφηεξα ησλ ηνπηθψλ αξρψλ. Σα ζπλεξγεία θαζαξηζκνχ δελ πεξλνχλ φζν ηαθηηθά ρξεηάδεηαη γηα ηελ θαζαξηφηεηα ηνπ Γξνζεξνχ θαη δελ έρνπλ θαζαξίζεη πνηέ ηα ζθνππίδηα απφ ηνπο δξφκνπο. Αδεηάδνπλ κφλν ηνπο θάδνπο. Γ17: «[...]Ούηε ηελεθέδεο γηα ζθνππίδηα δελ έρνπκε. Σα πεηάκε ζηε γέθπξα. βξσκηέο παληνύ γεκίζακε. Πνύ λα ηα πεηάκε;[...] Γήκνο θηαίεη. Να ξζνύλ, λα θαζαξίζνπλ, λα βάινπλ βαξέιηα. Δγώ ςπρή δελ έρσ; δε ζέισ λα είκαη θαζαξή;» Γ21: «Υνιέξα είλαη, όρη θαζαξό! Φηαίεη ν αληηδήκαξρνο. Γε βάδεη αλζξώπνπο γηα λα θαζαξίδνπλ. Θα κπνξνύζε λα βάδεη εξγάηεο από καο, λα έρνπκε θαη θακηά δνπιεηά γηα ιίγν θαηξό[...]» Γ28: «[...]Οη πην πινύζηνη θαιύηεξα είλαη, νη θνπθαξάδεο θνπθαξάδεο...κέλνπλ[...]βαξέιη δελ έρνπκε. Να καο έρνπλ πην θαιό πξόγξακκα.[...]» Αλάινγεο επζχλεο επέξξηςαλ θάπνηνη θάηνηθνη θαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο παξαηήξεζεο. Οξηζκέλνη αλέθεξαλ φηη επεηδή αθξηβψο αξθεηνί θάηνηθνη ζην Γξνζεξφ δνπλ ζε ζπλζήθεο θηψρεηαο, κε έιιεηςε θαη ησλ βαζηθψλ αλέζεσλ πγηεηλήο, δελ έρνπλ ην πεξηζψξην λα ζθεθηνχλ ηελ 235

237 θαζαξηφηεηα. θέθηνληαη κφλν ην βηνπνξηζκφ. ε ηέηνηεο πεξηπηψζεηο ζα πξέπεη λα ππάξρεη κεγαιχηεξε κέξηκλα απφ ην δήκν. Γηαπηζηψζεθε φηη νη θάηνηθνη πνπ δνπλ ζηηο πην ππνβαζκηζκέλεο γεηηνληέο θαη ε θνηλσληθννηθνλνκηθή ηνπο θαηάζηαζε είλαη ρακειή, επηξξίπηνπλ επζχλεο ζηηο αξρέο. Οη πην εχπνξνη φκσο, ζπλήζνπο θαηεγνξνχλ ηνπο θησρνχο, πνπ είλαη βξψκηθνη. Απόδοςθ ευκυνϊν για τθν ζλλειψθ κακαριότθτασ ςτον οικιςμό 12 Γονείρ 18 Γονείρ Ευκφνεσ κατοίκων Ευκφνεσ τοπικϊν αρχϊν Ζ εξψηεζε 17 δηεξεπλά ηελ χπαξμε ή απνπζία δεκφζησλ ππνδνκψλ πγηεηλήο ζηνλ νηθηζκφ. πσο πξνέθπςε απφ ηηο ζπλεληεχμεηο, αιιά θαη απφ ηελ παξαηήξεζε θαη ηα δεδνκέλα πξνεγνχκελσλ εξεπλψλ, ζηνλ νηθηζκφ δελ ππάξρεη θεληξηθφ ζχζηεκα απνρέηεπζεο. Δίλαη ζηελ «επρέξεηα» ηνπ θάζε θαηνίθνπ λα ηνπνζεηήζεη ή φρη θάπνην αηνκηθφ απνρεηεπηηθφ ζχζηεκα ζην ζπίηη ηνπ. χζηεκα χδξεπζεο ππάξρεη, αιιά εμαηηίαο ηεο θηψρεηα, θάπνηνη δελ θάλνπλ ζπλδέζεηο θαη παίξλνπλ λεξφ απφ ζπγγεληθά ή θηιηθά ζπίηηα ή απφ δεκφζηεο ζπλδέζεηο ηνπ νηθηζκνχ. Γ4: «[...]Νεξό έρεη. Γηα ηνπαιέηα, όρη. Να από θεη θάησ δελ έρεη ηίπνηα. Βαξέιηα βάδνπλε, πιαζηηθά γηα ηα πεηξέιαηα θαη εθεί κέζα έρνπλ ηνπαιέηα. Φηαίεη θη ν δήκνο, αιιά θαη θνβνύληαη λα έξζνπλ λα θάλνπλ δνπιεηέο. Απηνί πνπ θιέβνπλε από ηνλ θάησ καραιά, ζπάλε ηνπο δξόκνπο γηα λα κελ έξρεηαη θαη ηνπο πηάζεη ε αζηπλνκία.» 236

238 Γ6: «[...]Νεξό έρνπκε, αιιά όρη από ην δήκν απνρέηεπζε. Βόζξν έθαλα εγώ. Σξύπα ζην ρώκα εθεί πίζσ, πώο ην ιέλε...;» Γ18: «[...]Σίπνηα θνξίηζη κνπ! Μόλν ιάζηηρα έμσ. Παίξλνπκε όινη από θεη λεξό.[...] Σνπαιέηα...ζην ρσξάθη, ζην βαξέιη...έηζη...» Γ.3. Πποζυπικέρ ζςνθήκερ διαβίυζηρ χκθσλα κε ηηο απαληήζεηο ηνπ δείγκαηνο ζηελ εξψηεζε 18, πξνθχπηεη ε πθηζηάκελε θαηάζηαζε ησλ λνηθνθπξηψλ ησλ εξσηεζέλησλ γνλέσλ, αλαθνξηθά κε ηηο ππνδνκέο πγηεηλήο. Γηα ην ζχζηεκα απνρέηεπζεο, ζα πξέπεη λα δηεπθξηληζηεί φηη, ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο πξφθεηηαη γηα νηθνλνκηθέο θαηαζθεπέο «ζηεγαλψλ» βφζξσλ, πνπ ζε θακηά πεξίπησζε δελ πιεξνχλ ηα πξφηππα αλάινγσλ ππνδνκψλ ησλ λνηθνθπξηψλ ηνπ γεληθνχ πιεζπζκνχ. Υφιςτάμενθ κατάςταςθ υποδομϊν υγιεινισ ςτα νοικοκυριά του δείγματοσ ηεο πνηφηεηαο, 1 Νοικοκυριό 6 Νοικοκυριά 23 νοικοκυριά Υδροδότθςθ και ςφςτθμα αποχζτευςθσ Μόνο υδροδότθςθ Ζλλειψθ υδροδότθςθσ και αποχζτευςθσ πλερίδνληαο, ηε δηεξεχλεζε ηεο πνηφηεηαο ησλ αηνκηθψλ ζπλζεθψλ δηαβίσζεο, ζηελ εξψηεζε 19 κειεηάηαη ν βαζκφο ηθαλνπνίεζεο/δπζαξέζθεηαο απφ ηελ εγγχηεξε ζθαίξα θίλεζεο ηνπ θάζε εξσηψκελνπ γνλέα, ηε γεηηνληά ηνπ θαη ηελ νηθεία ηνπ. Έηζη, θαιείηαη λα αλαθεξζεί ζε αιιαγέο πνπ ζεσξεί ζεκαληηθέο γηα ηε βειηίσζε ηνπ βηνηηθνχ επηπέδνπ ησλ παηδηψλ ηνπ. Οη απαληήζεηο ησλ γνλέσλ νκαδνπνηήζεθαλ, αλάινγα κε ηελ ηθαλνπνίεζή ηνπο απφ ηελ πνηφηεηα δσήο ηνπο ζηνλ νηθηζκφ σο εμήο: 237

239 α)ηθαλνπνίεζε γηα ηηο αηνκηθέο ζπλζήθεο δηαβίσζεο, ρσξίο απηφ λα εμππαθνχεηαη ηελ ηθαλνπνίεζε απφ ηηο γεληθφηεξεο ζπλζήθεο δσήο ζηνλ νηθηζκφ: Γ2: «Δδώ πνπ είκαζηε εκείο είλαη εληάμεη θαη ην ζπίηη κνπ είλαη θαιό. Οη άιινη θάησ είλαη ράιηα!» Γ13: «[...]Ναη, εληάμεη ην έθηηαμα ηώξα ην ζπίηη κνπ. Με βνήζεζαλ θαη ηα κεγάια ηα παηδηά κνπ. Καιά είκαη ηώξα.» Γ30: «Θα ήζεια λα ήηαλ θαιύηεξα θάπνηα πξάγκαηα θαη πην θαζαξά. Σν ζπίηη κνπ είλαη θαιό. Σν έρσ έηζη πνπ ζέισ. ηε γεηηνληά ηε δηθηά κνπ θαιά είκαζηε. Παξαθάησ όκσο...» Γ6: «Σν ζέισ πην σξαίν θαη ην Γξνζεξό θαη ην ζπίηη κνπ, αλ έρσ ιεθηά ζα ην έθαλα [...]Να θνίηα, βξίζθσ πξάκαηα θαη βάδσ. Μπαιέηεο, θάλσ ζπίηη κνπ. Πνύ δεη ην παηδί κνπ; Απηό ζέισ εγώ; Σα ράιηα;[...]» Γ7: «[...]Απηό πνηνο δε ην ζέιεη. Γεο πνύ κέλσ. Ήζεια θάηη πην θαιό γηα ηα παηδηά θαη πην θαζαξό. Θα αιιάδακε θαη εκείο. Αλ αιιάδεηο ηα ζπίηηα θαη νη άλζξσπνη αιιάμνπλ. Έλα σξαίν ζπίηη ζεο λα ην ʼρεηο θαζαξό. Δδώ ηη λα είλαη θαζαξό; Σν ηζαληίξη; Να βιέπνπκε θάηη πην όκνξθν.» Γ27: «[...]Σν ζπίηη ζα άιιαδα. Καιύηεξν ζα ήζεια. Γε βιέπεηο πνύ είκαη; Γελ έρσ ηίπνηα. Σνπαιέηα δελ έρσ, λεξό δελ έρσ, έλα θξεβάηη..δέζηε ην ρεηκώλα.» Βακμόσ ικανοποίθςθσ από τισ ατομικζσ ςυνκθκεσ διαβίωςθσ 11 Γονείσ 19 Γονείσ Ευχαριςτθμζνοσ/θ από το ςπίτι όπου μζνει Δυςαρεςτθμζνοσ/θ από το ςπίτι όπου μζνει Απφ ηηο απαληήζεηο ησλ θαηνίθσλ δηαθαίλεηαη ε έληνλε επηζπκία θάπνησλ απφ απηνχο γηα αιιαγή θαη ηνπ ρψξνπ θαη ηνπ ηξφπνπ δσή ηνπο. 238

240 πσο ππνζηήξημε θάπνηνο θάηνηθνο ζε πξνθνξηθή ζπδήηεζε: «Μαο έρνπλ θιείζεη εδώ, ζηηο αξξώζηηεο θαη ζηα κηθξόβηα, ζα ηα δώα καο έρνπλ. Καλέλαο δε δίλεη ζεκαζία. Ο πινύζηνο θαιά είλαη θαη ηελ θαζαξηόηεηα ηελ έρεη θαη όια! Ο θησρόο, όκσο πώο λα αιιάμεη δσή; Πώο λα θάλεη θαζαξηόηεηα,όηαλ δεη ζε ηζαληίξη θαη δελ έρεη λα θάεη; Σελ θαζαξηόηεηα ζα ζθεθηεί; Αο βνεζήζνπλ θαη λα δεηο πώο ζα αιιάμνπλ. ινη ζέινπκε ζπίηηα θαιύηεξα, κέξνο θαζαξό γηα ηα παηδηά καο...». Χζηφζν ππάξρνπλ πνιινί θάηνηθνη επίζεο, νη νπνίνη είλαη επραξηζηεκέλνη απφ ηηο ζπλζήθεο δηαβίσζεο, ην ζπίηη, ηε γεηηνληά ηνπο, αλαγλσξίδνληαο ηαπηφρξνλα ηελ εμαζιίσζε ησλ άιισλ. ην Γξνζεξφ παξαηεξείηαη δειαδή ζεκαληηθή αλνκνηνγέλεηα θαη θάζεηεο δηαθνξνπνηήζεηο πνπ πιήηηνπλ ζεκαληηθά ηελ θνηλσληθή ζπλνρή. Γ.4. Φπονηίδα ηηρ ςγείαρ ηυν παιδιών Μέζα απφ ηελ αλάιπζε θαη παξνπζίαζε ηνπ εξεπλεηηθφ πιηθνχ, γίλεηαη θαλεξφ, φηη δελ είλαη ιίγεο νη νηθνγέλεηεο ηνπ Γξνζεξνχ δνπλ ζε αλζπγηεηλφ πεξηβάιινλ, ρσξίο ηελ εθαξκνγή ησλ ζηνηρεησδψλ θαλφλσλ πγηεηλήο. ε ηέηνηεο δπζκελείο ζπλζήθεο δηαβίσζεο, ζα πξέπεη νπσζδήπνηε λα δνζεί πξνηεξαηφηεηα ζηελ θξνληίδα ηεο πγείαο ησλ νηθνγελεηψλ θαη ησλ παηδηψλ ηνπο. Μέζσ ηεο εξψηεζεο 20, ε εξεπλήηξηα επηρεηξεί κηα απνηχπσζε ηεο πθηζηάκελεο θαηάζηαζεο, αλαθνξηθά κε ηνλ ηνκέα απηφ θαη πην ζπγθεθξηκέλα, ηνλ εκβνιηαζκφ θαη ηελ ηαθηηθή εμέηαζε ησλ παηδηψλ. Οη εξσηήζεηο ησλ γνλέσλ εληάρηεθαλ ζηηο παξαθάησ θαηεγνξίεο: α) Οη γνλείο έρνπλ νινθιεξψζεη ηνλ ππνρξεσηηθφ εκβνιηαζκφ ησλ παηδηψλ ηνπο θαη ηα ζπλνδεχνπλ ζε γηαηξνχο γηα εμέηαζε αλά ηαθηά ρξνληθά δηαζηήκαηα. Γ11: «Δίλαη ζεκαληηθό. Σα εκβόιηα ηα έρνπλ όια. Καη εμεηάζεηο ηα θάλσ. Δγώ έρσ άλεζε θαη ηα πεγαίλσ θαη ζε γηαηξό έμσ.» 239

241 Γ20: «Δίλαη ζεκαληηθό, όρη κόλν όηαλ ηα παηδηά είλαη άξξσζηα. Πξέπεη λα ηνπο βιέπεη γηαηξόο, λα θάλνπλ εκβόιηα.» Γ26: «εκαληηθό βεβαίσο. Κάλσ ηα εκβόιηα όια θαη εμεηάζεηο.[...] Δγώ ζην γηαηξό πάσ ζηνλ (ΥΥΥ)» β) Οη γνλείο έρνπλ νινθιεξψζεη ηνλ ππνρξεσηηθφ εκβνιηαζκφ ησλ παηδηψλ ηνπο, αιιά ηα ζπλνδεχνπλ ζε θάπνην γηαηξφ, κφλν ζε πεξίπησζε αζζέλεηαο. Γ3: «Γηα λα ηα δεη, κόλν όηαλ είλαη άξξσζηα. Σα εκβόιηα ηα θάλσ όια εγώ.» Γ24: «[...]Σα εκβόιηα ηα θάλσ[...]γηα λα ζνπ πσ ηα παηδηά κνπ πνιιέο θνξέο δελ αξξσζηαίλνπλε. Σα πξνζέρσ όζν κπνξώ γηα λα κε ηα πάσ ζην λνζνθνκείν.» Γ30: «[...]Σν πην ζεκαληηθό είλαη απηό. Σα έρσ θάλεη όια ηα εκβόιηα[...]αλ αξξσζηήζνπλ ηα πεγαίλσ λα ηα δνπλ.» γ) Οη γνλείο δελ έρνπλ νινθιεξψζεη νχηε ηνλ ππνρξεσηηθφ εκβνιηαζκφ ησλ παηδηψλ ηνπο (ή έζησ θάπνησλ απφ ηα παηδηά ηνπο), ελψ εμαηξεηηθά ζπάληα ηα ζπλνδεχνπλ ζε θάπνην γηαηξφ γηα εμέηαζε. Γ7: «[...]έρνπκε θάλεη ιάζνο γηα ηα παηδηά. Δκβόιην θαζόινπ δελ έρσ θάλεη.[...] Γηʼ απηό ην πξάκα θηαίσ εγώ. Μόλν ηε κεγαιύηεξε θόξε κνπ, πνπ είλαη έληεθα ρξνλώ δύν θνξέο έρσ πάεη γηα εκβόιην. Σα ππόινηπα παηδηά θαζόινπ. Θα ηα πάσ όκσο. Σα παηδηά θαζόινπ δελ αξξώζηεζαλ όκσο. Σα πξνζέρσ.» Γ17: «Δμέηαζε όρη. Δ...αλ είλαη άξξσζηα 1-2, ηα πάσ, αιιά δελ αξξσζηαίλνπλ ηα δηθά κνπ. Αιιά εκβόιην θάλνπλ. Με παίξλνπλ ηειέθσλν, πάσ εγώ ζην γηαηξνθνηλσληθό.» 240

242 Βακμόσ φροντίδα τθσ υγείασ των παιδιϊν 2 Γονείσ 20 Γονείσ 8 Γονείσ Πλιρθσ εμβολιαμόσ και τακτικζσ εξετάςεισ Πλιρθσ Εμβολιαςμόσ Ελλιπισ εμβολιαςμόσ/ Κανζνα εμβόλιο πσο αλαθέξζεθε ζηηο ζπλεληεχμεηο, αιιά θαη ζε άηππεο ζπδεηήζεηο, ην ηαηξνθνηλσληθφ θέληξν πνπ δηαζέηεη ν νηθηζκφο ηα ηειεπηαία ρξφληα, έρεη ζπλδξάκεη ζηε βειηίσζε ηεο θξνληίδαο ηεο πγείαο ησλ παηδηψλ κε πξνγξακκαηηζκέλνπο δσξεάλ εκβνιηαζκνχο θαη ελεκεξψζεηο ησλ γνλέσλ. Δ. Οηθηζηηθφο Γηαρσξηζκφο Δ.1. Οικιζηικόρ διασυπιζμόρ: Ζ έννοια ηος δικαιώμαηορ και η αναγκαζηική επιβολή. ηελ ηειεπηαία απηή ελφηεηα εμεηάδνληαη νη απφςεηο ησλ γνλέσλ, αλαθνξηθά κε ηνλ νηθηζηηθφ δηαρσξηζκφ. Ζ εξεπλήηξηα επηδεηά απαληήζεηο ζρεηηθά κε ην αλ νη θάηνηθνη επηζπκνχλ ην δηαρσξηζκφ ή αλ απηφο έρεη επηβιεζεί σο θνηλσληθφο απνθιεηζκφο, ηνλ νπνίν επηζπκνχλ λα άξνπλ. ηελ εξψηεζε 21, νη θάηνηθνη εξσηψληαη, αλ θαηά ηελ άπνςή ηνπο είλαη θαιφ λα ππάξρνπλ δηαρσξηζκέλνη νηθηζκνί. Δξσηψληαη αλ επηζπκνχλ λα κέλνπλ κφλνη ηνπο ζε κηα θιεηζηή θνηλσλία φπσο ην Γξνζεξφ ή αλ ζα πξνηηκνχζαλ κηα «πφιε γηα φινπο». Οη απαληήζεηο ησλ γνλέσλ θαηεγνξηνπνηήζεθαλ σο αθνινχζσο: α) Πξνηίκεζε νηθηζηηθνχ δηαρσξηζκνχ. 241

243 Γ6: «[...] θαιχηεξα είκαζηε κφλνη καο. Γηθνί κνπ λα ʼλαη φινη. Ζ ξάηζα κνπ λα πσ...» Γ15: «Κνίηαμε επεηδή εγώ έκεηλα θαη ζηελ Αζήλα, δε κνπ άξεζε απηό ην αλαθαηεκέλν. Μόλνη καο θαιύηεξα. Δδώ ζα ήζεια λα κείλσ, όρη ζηελ Ξάλζε. [...]Έηζη ζπλεζίζακε...πώο λα ζνπ πσ...καο ρηππάεη ιίγν άζρεκα. Δδώ είκαζηε κόλνη καο κε ηνπο δηθνύο καο, έρνπκε άιιν ηξόπν εκείο. Καιύηεξα είλαη έηζη.» Γ11: «Γε ζα ζθεθηόκνπλ. Να ηώξα εγώ ζπλήζηζα εδώ. Αιιά απηό πνπ είπα πην θαζαξά λα ήηαλ θαη ζπίηηα θαιά γηα ηα παηδηά καο [...]Γελ μέξσ ηώξα...εγώ ζπλήζηζα εδώ πνπ είκαζηε κόλνη. Καιύηεξα. Σα ρνύγηα καο μέξνπκε...θαιά είλαη κόλνη καο.» β)πξνηίκεζε θνηλνχ, κε ην γεληθφ πιεζπζκφ, νηθηζηηθνχ πιαηζίνπ. Γ9: «Θα έκελα αλ κπνξνύζα, ακέ. Υίιηεο θνξέο! Καη καδί λα κέλακε όινη. Αλαθαηεκέλνη. Ίδηνη είκαζηε. Γηαηί λα δνύκε ρώξηα ν έλαο ρώξηα ν άιινο;» Γ11: «Θα έκελα, λαη. Γε κνπ αξέζεη εδώ θαη λα κέλακε όινη καδί. Μα, κεξηθνί πνπ είλαη έηζη πνπ ιέσ βξώκηθνη, αλ δελ αιιάδνπλ, δελ ζα ηνπο ήζεια καδί. Μόλνη λα είλαη ζε κηα άθξε, λα κε ηνπο βιέπσ, αλ δελ είλαη ζπκκνξθσκέλνη.» Γ18: «Να κε κέλνπκε κόλνη καο. Γηαηί λα κέλνπκε κόλνη καο εθεί; Να ήκαζηαλ όινη ζηελ Ξάλζε ήζεια. Θα καο πξόζεραλ πην πνιύ. Γε ζα καο άθελαλ έηζη...» Οικιςτικόσ Διαχωριςμόσ 4 Γονείσ 26 Γονείσ Προτίμθςθ οικιςτικοφ διαχωριςμοφ Προτίμθςθ κοινοφ οικιςτικοφ χϊρου 242