ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ Υ ΑΤΙΚΟΥ ΥΝΑΜΙΚΟΥ ΛΕΚΑΝΗΣ ΑΝΘΕΜΟΥΝΤΑ

Transcript

1 ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ Υ ΑΤΙΚΟΥ ΥΝΑΜΙΚΟΥ ΛΕΚΑΝΗΣ ΑΝΘΕΜΟΥΝΤΑ Φίκος Η., Ζιάνκας Γ., Παυλίδου Ε., Φάµελλος Σ. Αναπτυξιακή Ανατολικής Θεσσαλονίκης «ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Α.Ε.». Κ. Ραφαηλίδου Παπαδάκη 3-5 Θέρµη, KEYWORDS: Ανθεµούντας, υδατικό δυναµικό, διαχείριση, G.I.S., Ευρωπαϊκή Οδηγία 2000/60, LIFE. ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στο πλαίσιο του έργου «Σύσταση και Λειτουργία Φορέα Ορθολογικής Αξιοποίησης Υδάτινου υναµικού (Φ.Ο.Α.Υ..) Λεκάνης Ανθεµούντα» αξιοποιήθηκε η υδρολογική υδρογεωλογική γνώση επιστηµονικών δράσεων στην περιοχή και υπολογίσθηκε το ισοζύγιο ύδατος στη λεκάνη. Την περίοδο παρακολουθούνταν οι ποσοτικές και ποιοτικές µεταβολές στους υδροφορείς και στα επιφανειακά υδάτινα σώµατα, οι χρήσεις γης και η κατανάλωση υδατικών πόρων και δοµήθηκε ένα G.I.S. Η ανάγκη ορθολογικής διαχείρισης του υδατικού δυναµικού της περιοχής µε την ενεργοποίηση των κοινωνικών εταίρων και καταναλωτών οδήγησε στην έγκριση του έργου LIFE04/ENV/GR/ για πιλοτική εφαρµογή της Οδηγίας 2000/60 στη λεκάνη. INTEGRATED WATER RESOURCES MANAGEMENT IN ANTHEMOUNTAS RIVER BASIN Fikos I., Ziankas G., Pavlidou E., Famellos S. Development Agency of Eastern Thessaloniki S.A. Thermi, Thessaloniki. KEYWORDS: Anthemountas, Water Resources, Management, G.I.S., WFD, LIFE. ABSTRACT The study of the Anthemountas river water basin, within the framework of the project «Courier for the rationale utilization of water resources in the Anthemountas Water Basin» exploited the existing hydrological knowledge along with consumption data on a G.I.S. database for the calculation of the current water balance. The negative water balance comes in agreement with the water level observations from a quantitative qualitative observation network that is set from the project and functions in the basin. The need to reverse current trend of resource degradation and depletion led to the approval of the project LIFE04/ENV/GR/ for pilot implementation of WFD in Anthemountas basin. 1

2 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η λεκάνη του Ανθεµούντα τοποθετείται στο χώρο της Κεντρικής Μακεδονίας ενώ γεωγραφικά εντάσσεται στην χερσόνησο της Χαλκιδικής (Σχήµα 1) καλύπτοντας ένα χώρο 318 Κm 2. ιακρίνεται σε δύο επιµέρους λεκάνες, την υπολεκάνη των Βασιλικών (208 Km 2 ) και την υπολεκάνη της Γαλάτιστας (110 Km 2 ). Σε γενικές γραµµές η λεκάνη του Ανθεµούντα εµφανίζει πολυµορφικές γεωγραφικές ενότητες, καλά ανεπτυγµένο υδρογραφικό δίκτυο, πολυποίκιλα γεωλογικά και υδρογεωλογικά δεδοµένα και πολλές και έντονες διαφορές στις χρήσεις γης. Σχήµα 1. Χάρτης προσανατολισµού ΠΙΝΑΚΑΣ 1. Πληθυσµιακά δεδοµένα ΕΣΥΕ ήµος ή %. ιαµέρισµα. Θέρµης ,2. Βασιλικών Γαλάτιστας ,7.. Γαλαρινού ,6 Η λεκάνη επιφορτίζεται από την αυξανόµενη µετακίνηση πληθυσµού από τη πόλη της Θεσσαλονίκης, κυρίως προς τα πλησιέστερα συγκροτήµατα των. Θέρµης, Μίκρας και Βασιλικών. Η αναγκαιότητα και η ευαισθητοποίηση σε θέµατα προστασίας του περιβάλλοντος και ειδικότερα η αναγνώριση της σηµασίας του νερού ως κοινωνικό και περιβαλλοντικό αγαθό, οδήγησαν την Ε.Ε. στην έκδοση της Ευρωπαϊκής Οδηγίας 2000/60. Στο πλαίσιο αυτής της πολιτικής και αντιλαµβανόµενη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της λεκάνης του Ανθεµούντα η Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας σε συνεργασία µε τους ήµους Θέρµης, Βασιλικών, Μίκρας και Ανθεµούντα και της Αναπτυξιακής Ανώνυµης Εταιρίας Ανατολικής Θεσσαλονίκης (ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Α.Ε.) προχώρησαν στη πιλοτική εφαρµογή ενός έργου µε τίτλο «Σύσταση και Λειτουργία Φορέα Ορθολογικής Αξιοποίησης Υδάτινου υναµικού (Φ.Ο.Α.Υ..) Λεκάνης Ανθεµούντα». Το έργο υλοποιήθηκε από το και χρηµατοδοτήθηκε από το ΕΠΤΑ ιαδηµοτικής Συνεργασίας. Στρατηγικοί στόχοι του είναι η επαναφορά της ισορροπίας του υδατικού ισοζυγίου και ο εντοπισµός και η ανάσχεση της πιθανής ρύπανσης του υδροφόρου µέχρι την ουσιαστική µείωση της. Τελικός στόχος είναι ο καθορισµός ενός γενικού µοντέλου αειφορικής διαχείρισης και προστασίας των υπόγειων υδροφόρων οριζόντων αλλά και των επιφανειακών υδατικών σωµάτων. Η επίτευξη των παραπάνω επιδιώκεται µέσα από την οργάνωση και συστηµατοποίηση της διαθέσιµης «πληροφορίας» της ευρύτερης περιοχής Ανθεµούντα. Το έργο αποτέλεσε συνέχεια δράσεων της πρωτοβάθµιας αυτοδιοίκησης της περιοχής που αναγνωρίζει τους υδατικούς πόρους ως παράµετρο περιβάλλοντος και ανάπτυξης και έχει αναλαµβάνει συνεχείς πρωτοβουλίες δράσεις στην κατεύθυνση της ορθολογικής διαχείρισής τους. 2. ΓΕΩΛΟΓΙΑ Υ ΡΟΓΕΩΛΟΓΙΑ Στο πλαίσιο του έργου στοιχεία των υδρογεωλογικών µελετών που εκπονήθηκαν στην περιοχή αξιολογήθηκαν και επικαιροποιήθηκαν µε αποτέλεσµα τη δηµιουργία ενιαίας βάσης γεωλογικών υδρογεωλογικών δεδοµένων. Παράλληλα υλοποιήθηκε δίκτυο παρακολούθησης των ποσοτικών 2

3 χαρακτηριστικών των υπόγειων υδροφόρων σωµάτων στη λεκάνη. Το δίκτυο στηρίχτηκε σε προϋπάρχουσες µετρήσεις από ιδιώτες µελετητές και ερευνητικές προσπάθειες του Α.Π.Θ. ώστε από συγκριτική αξιολόγηση και συσχετισµό να εξαχθούν αξιοποιήσιµα υδρογεωλογικά συµπεράσµατα. Αρχικά στο δίκτυο συµπεριλήφθηκαν 29 γεωτρήσεις πιεζόµετρα στον Κ. Ανθεµούντα οι οποίες επιλέχτηκαν βάση της θέσης τους και του βάθους τους αλλά και βάση των γεωλογικών σχηµατισµών τους οποίους υδροµαστεύουν. Το δίκτυο αυτό επεκτάθηκε και στον Α. Ανθεµούντα τροποποιήθηκε και συµπληρώθηκε και πλέον αποτελείται από 67 γεωτρήσεις πιεζόµετρα. Η δειγµατοληψία σε όλες τις γεωτρήσεις πραγµατοποιείται 2 φορές το χρόνο (Οκτώβριο Μάιο) οπότε και παρουσιάζονται οι ετήσιες ελάχιστες και µέγιστες τιµές της στάθµης των υπόγειων υδροφόρων. Πιεζοµετρικά δεδοµένα από το 1993 που χρησιµοποιήθηκαν για την οριοθέτηση των υπόγειων υδροφόρων και για τη παρακολούθηση των ποσοτικών µεταβολών των χαρακτηριστικών τους έδειξαν ετήσιο ρυθµό πτώσης στάθµης µεταξύ 0.5 και 1.5 µέτρων Τα δεδοµένα αυτά ερµηνεύονται συνδυαστικά µε υδρολογικά µετεωρολογικά στοιχεία. Για το σκοπό αυτό συγκεντρώθηκαν µετρήσεις από διάφορους µετεωρολογικούς σταθµούς που βρίσκονται εντός αλλά και σε περιοχές παρακείµενες της λεκάνης που µελετάµε. Επιπρόσθετα, σε συνεργασία µε το Α.Π.Θ., συγκεντρώνονται πρωτογεν ή δεδοµένα από µετεωρολογικό σταθµό που έχει εγκατασταθεί στο ανατολικό τµήµα της λεκάνης, από το Τµήµα Πολιτικών Μηχανικών του Α.Π.Θ. βελτιώνοντας σηµαντικά την πύκνωση της πληροφορίας στην περιοχή ενδιαφέροντος. Το σύνολο των πληροφοριών που συγκεντρώνονται αποτελούν θεµελιώδη γνώση για τον υπολογισµό του υδρολογικού ισοζυγίου της υδρολογικής λεκάνης του Ανθεµούντα. Ο καθορισµός του ισοζυγίου και η απογραφή της υφιστάµενης διαχείρισης αποτέλεσαν αναγκαία προϋπόθεση για το σχεδιασµό και τη ν υλοποίηση πολιτικών και δράσεων ορθολογικής αξιοποίησης των υδατικών πόρων. Η µελέτη εστιάστηκε αρχικά στους επιφανειακούς σχηµατισµούς οι οποίοι εξετάσθηκαν ως προς τις γεωλογικές και υδρολιθολογικές ιδιότητες τους. Χρησιµοποιήθηκε η µέθοδος της φυσιογραφικής αξιολόγησης εδαφών σύµφωνα µε την οποία η περιοχή µελέτης χωρίζεται σε φυσιογραφικές µονάδες µε βάση τα χαρακτηριστικά της γήινης επιφάνειας και τους παράγοντες που επιδρούν στο σχηµατισµό αλλά και στην εξέλιξη τους. Τέτοιοι παράγοντες είναι η διάβρωση, η απόθεση του µητρικού υλικού, το κλίµα, η βλάστηση και η τεκτονική δραστηριότητα και ονοµάζονται φυσιογραφικά στοιχεία. Τα στοιχεία αυτά χρησιµοποιούνται για την κατηγοριοποίηση και τον φυσιογραφικό διαχωρισµό της περιοχής µελέτης. Το αποτέλεσµα ήταν η κατασκευή εδαφολογικού χάρτη της λεκάνης στον οποίο διακρίνονται κατηγορίες εδαφών µε βάση το µητρικό υλικό, την φυσιογραφία, την οικολογική κατάταξη, την έκθεση στον ήλιο, το πάχος του εδαφικού καλύµµατος, τη κλίση και το βαθµό διάβρωσης. Επιπρόσθετα εξετάσθηκαν οι γεωλογικοί σχηµατισµοί που καλύπτουν την επιφάνεια της λεκάνης ως προς την υδρολιθολογική τους συµπεριφορά σύµφωνα µε τις τιµές του U.S. Power and Water Resources Services (1981) και διακρίθηκαν 3 κατηγορίες ανάλογα µε την υδραυλική τους αγωγιµότητα: i. περατοί σχηµατισµοί ii. ηµιπερατοί σχηµατισµοί και iii. αδιαπέρατοι σχηµατισµοί. Η χωρική κατανοµή και έκταση των παραπάνω σχηµατισµών αποτελεί σηµαντικότατη παράµετρο για την εκτίµηση του ποσοστού των κατακρηµνισµάτων το οποίο ενισχύει τους υπόγειους υδροφόρους και υποδεικνύει τις περιοχές µέγιστης ωφελιµότητας υδραυλικών έργων και έργων ορεινής υδρονοµίας. Επόµενο στάδιο αποτέλεσε η διερεύνηση των ιδιαίτερων υδρογεωλογικών χαρακτηριστικών που συνθέτουν την εικόνα του υπεδάφους της λεκάνης Ανθεµούντα. Η διερεύνηση βασίστηκε στις προϋπάρχουσες υδρογεωλογικές µελέτες, στα δεδοµένα από τις γεωτρήσεις που υπάρχουν στη λεκάνη, σε γεωφυσικές έρευνες του Ι.Γ.Μ.Ε. και ιδιωτών αλλά και σε συνεργασία µε έµπειρους γεωλόγους των αρµόδιων δηµόσιων υπηρεσιών και του ιδιωτικού τοµέα. Στόχος είναι ο καθορισ- µός των γεωµετρικών χαρακτηριστικών των υπόγειων υδροφόρων σωµάτων και η εξακρίβωση των σχέσεων υδραυλικής επικοινωνίας αυτών µεταξύ τους αλλά και τον τρόπο και το βαθµό τροφοδοσίας τους από τα επιφανειακά υδάτινα σώµατα και τα κατακρηµνίσµατα εντός της λεκάνης. Το µωσαϊκό που συντίθεται αποκαλύπτει µια πολύπλοκη και ποικιλόµορφη υδρογεωλογική δοµή, τα κύρια χαρακτηριστικά της οποίας είναι: 3

4 Εκτεταµένος επιφανειακός υδροφόρος: Ξεκινάει από την ακτή (δυτικό τµήµα) και εκτείνεται προς τα ανατολικά καταλαµβάνοντας το κεντρικό τµήµα της λεκάνης το οποίο είναι πληρωµένο µε ιζηµατογενής αποθέσεις (άµµο, άργιλο και χαλίκια). Στην κατακόρυφη έννοια ο υδροφόρος αυτός εκτείνεται από την επιφάνεια µέχρι λίγες δεκάδες µέτρα βάθος. Στην πραγµατικότητα πρόκειται για ένα πακέτο υδροφόρων σχηµατισµών η υδραυλική συνέχεια των οποίων διακόπτεται κατά θέσεις από αργιλικές ενστρώσεις. Βαθύτερος υδροφόρος: Σε βάθη µεγαλύτερα των µέτρων εντοπίζεται ένα διαφορετικό πακέτο υδροφόρων σχηµατισµών. Τα οριζόντια όρια του εκτείνονται από το δυτικό άκρο της λεκάνης (ακτή Θερµαϊκού κόλπου) εώς τα ανατολικά όρια αυτής (Γαλάτιστα) και καταλαµβάνουν επίσης τα κεντρικά τµήµατα της λεκάνης. Το κατώτερο όριο των σχηµατισµών αυτών παραµένει ένα ερωτη- µατικό για τους ερευνητές καθώς βαθιές γεωτρήσεις αλλά και γεωφυσικές έρευνες µεγάλης κλίµακας του Ι.Γ.Μ.Ε. των Ελληνικών Πετρελαίων και ερευνητών [1] το τοποθετούν σε βάθος της τάξης των 2,5χλµ σε περιοχή κοντά στο αεροδρόµιο Μακεδονία χωρίς όµως να µπορούν να το παρακολουθήσουν µε ακρίβεια. Είναι επίσης γνωστό ότι το βάθος αυτό µειώνεται προς τα ανατολικά µε αποτέλεσµα σύµφωνα µε τα στοιχεία των γεωτρήσεων στη περιοχή του Γαλαρινού (κέντρο της λεκάνης) το πάχος αυτών των σχηµατισµών να µειώνεται σηµαντικά και στη πράξη ο σχηµατισµός να µη διακρίνεται από τον επιφανειακό υδροφόρο. Υπό πίεση υδροφόρος νότια του άξονα Ταγαράδες Σουρωτή και νότια του κρασπεδικού ρήγµατος ο οποίος εντοπίζεται από γεωτρήσεις µέσα στα Νεογενή ιζήµατα και στον ασβεστόλιθο. Στη περιοχή µεταξύ των Βασιλικών και του Γαλαρινού παρατηρείται µία τοπική αναθόλωση των πετρωµάτων του υποβάθρου τα οποία συναντώνται σε βάθη της τάξης των 100µ περίπου περιορίζοντας και την επιφανειακή εξάπλωση των ιζηµάτων κατά τη Β-Ν διεύθυνση. Ανατολικότερα και µέχρι τη Γαλάτιστα το πάχος των ιζηµάτων αυξάνεται πάλι και δηµιουργεί ένα µερικώς (;) ανεξάρτητο υδροφόρο σύστηµα η υδραυλική επικοινωνία του οποίου µε τα προαναφερθέντα υδροφόρα συστήµατα παραµένει ένα ανοικτό ερευνητικό αντικείµενο. Το νεοτεκτονικό ρήγµα του Ανθεµούντα η ύπαρξη του οποίου παίζει σηµαντικό ρόλο στο υδρογεωλογικό καθεστώς της λεκάνης και ειδικότερα στην υδραυλική επικοινωνία των δύο υπολεκανών που δηµιουργεί η αναθόλωση του υποβάθρου στο Γαλαρινό αλλά και σε άλλα ζητήµατα σηµαντικά για την υδρογεωλογία της περιοχής. Τέτοια ζητήµατα είναι η εµφάνιση αυξηµένης γεωθερµικής βαθµίδας σε µεγάλη έκταση στη λεκάνη και ο ρόλος του ρήγµατος ως δρόµου ανόδου των θερµών νερών προς µικρότερα βάθη. Ανοικτό επίσης ζήτηµα είναι το κατά πόσο το ρήγµα διευκολύνει (ή διευκόλυνε στο παρελθόν) την είσοδο υφάλµυρου νερού από την θάλασσα προς την ενδοχώρα υποβαθµίζοντας ποιοτικά το νερό της λεκάνης. 3. Υ ΡΟΧΗΜΕΙΑ Τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των υπόγειων υδροφόρων σωµάτων της λεκάνης έχουν εξεταστεί µόνο από το Ι.Γ.Μ.Ε. στα πλαίσια 2 ερευνητικών προγραµµάτων και σε µεµονωµένες περιπτώσεις από το Α.Π.Θ. Επιπλέον χρησιµοποιήθηκαν στοιχεία για την παράκτια περιοχή τα οποία προέκυψαν στα πλαίσια του έργου LIFE99/ENV/GR/ το οποίο υλοποίησε η ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Α.Ε.(Σχήµα 2) Η ταξινόµηση των νερών µε βάση τη φθίνουσα περιεκτικότητα σε ανιόντα και κατιόντα και µε βάση το επικρατούν ανιόν που καθορίζει την γεωχηµική οµάδα προσδιορίζει για την εξεταζόµενη περιοχή 2 οµάδες νερών [2]: α. Ανθρακικά, όπου ισχύουν HCO 3 - > SO 4 -- > Cl - και Ca ++ + Mg ++ > Na +. Η κατηγορία αυτή αφορά κυρίως τα νερά στα ιζηµατογενή πετρώµατα του κεντρικού τµήµατος της λεκάνης, δηλαδή στις περιοχές Ν. Ραιδεστού, Αγ. Παρασκευής, Ν. Ρυσίου, Σουρωτής, Βασιλικών και Θέρµης. Αυξηµένα εµφανίζονται τα ιόντα Mg σε όλα δείγµατα. β. Χλωριούχα, όπου ισχύουν Cl - > SO 4 -- > HCO 3 - και Na + > Ca ++ + Mg ++. Στη κατηγορία ταξινοµούνται τα νερά στην περιοχή των Λ. Θέρµης και τα όξινα χλωριονατριούχα στον άξονα Ταγαράδες Αγ. Παρασκευή (Αγίασµα) Σουρωτή (πηγή Βοσκίνας). 4

5 Στο κεντρικό τµήµα της λεκάνης η αναλογία Mg/Ca κυµαίνεται µεταξύ 1,35 0,75. Στη περιοχή των πηγών της Περιστεράς ο λόγος είναι 0,2 (ασβεστολιθικοί υδροφόροι), ενώ τιµές 0,2 0,4 παρατηρούνται στα όξινα νερά στη περιοχή Αγ. Παρασκευής Σουρωτής. Στο σύνολο της περιοχής του Κάτω Ανθεµούντα (δυτικά του Γαλαρινού) διακρίνονται 5 επιµέρους περιοχές µε διαφορετικά υδροχηµικά χαρακτηριστικά: Α)Κεντρικό τµήµα, εκατέρωθεν του ποταµού Ανθεµούντα µε καλής ποιότητας νερό. Β)Νότιο τµήµα, το οποίο προσδιορίζεται νότια του οδικού άξονα Ν. Ρύσσιο Σουρωτή και νότια του ρήγµατος Ανθεµούντα και τα νερά του οποίου χαρακτηρίζονται σηµαντικά υποβαθµισµένα µε αυξηµένα ιόντα Na, Ca, Cl, HCO 3, Fe, B και έντονη παρουσία αερίων CO 2 και H 2 S. Γ)Βόρειο τµήµα, στον ορεινό όγκο βόρεια του οδικού άξονα Θέρµης Βασιλικών εξαιρώντας τα Λουτρά Θέρµης. Τα νερά αυτά λόγω της προέλευσης τους παρουσιάζουν χαµηλές τιµές στο σύνολο των ιόντων και ειδικότερα των Cl και Na. )Τα Λουτρά Θέρµης µε έντονη την ανάµιξη πολλών τύπων νερού λόγω της παρουσίας του γεωθερµικού ρευστού. Ε)Περιοχή υτικά & Νοτιοδυτικά Θέρµης στην οποία ο µικρός λόγος Na/Cl και οι µεγάλες τιµές της σχέσης Cl/HCO 3 σε συνδυασµό µε τη συνεχή αύξηση των ιόντων χλωρίου µαρτυρούν την ρύπανση των νερών από την διείσδυση της θάλασσας γεγονός που επιβεβαιώθηκε και µε ισοτοπικές αναλύσεις [3]. Αποτελέσµατα Χηµικών Αναλύσεων ειγµάτων Νερού Γεωτρήσεων Na+K(%) Ca(%) Mg(%) Cl(%) SO4(% ) HCO3(%) % GSA1 GSA3 GSA4 G127 G132 G156 G159 G160 G161 THE178 THE180 THEB1 PY1 PY2 sea Σχήµα 2. Αποτελέσµατα χηµικών αναλύσεων σε δείγµατα νερού γεωτρήσεων Στο ανατολικό τµήµα της λεκάνης (υπολεκάνη Άνω Ανθεµούντα) το νερό χαρακτηρίζεται ως οξυανθρακικού τύπου από τα ανιόντα ενώ συνολικά τα νερά χαρακτηρίζονται από ασβεστοµαγνησιακά ανθρακικά, µέτριας εώς καλής ποιότητας [4]. - Σε όλες τις αναλύσεις οι τιµές της NO 3 είναι σε φυσιολογικά επίπεδα, ενδεικτικό της περιορισµένης ρύπανσης του βαθύ υδροφορέα από αγροτικές δραστηριότητες και απορρίψεις λυµάτων. 4. ΒΑΣΗ Ε ΟΜΕΝΩΝ Γ.Σ.Π. Για την υποστήριξη της παρακολούθησης και για το σχεδιασµό της διαχείρισης των υδατικών πόρων δοµήθηκε Γ.Σ.Π. µε τα παρακάτω κύρια χαρακτηριστικά. 5

6 Εδαφοκάλυψη Χρήσεις Γης. Εισαγωγή δεδοµένων της εδαφοκάλυψης στο G.I.S. όπως καταγράφηκε από την Ε.Σ.Υ.Ε µε το πρόγραµµα CORINE Τα δεδοµένα προέρχονται από δορυφορικές φωτογραφίες της περιόδου µε διακριτική ικανότητα 250Χ250 µέτρα. Το αποτέλεσµα της επεξεργασίας ελέγχθηκε όπου κρίθηκε απαραίτητο µε επιβεβαίωση στο πεδίο και προέκυψαν 44 κλάσεις εδαφοκάλυψης για ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο (Σχήµα 3). Στη περιοχή µελέτης τα δεδοµένα του CORINE 96 ελέγχονται, συµπληρώνονται και βελτιώνονται ως προς την διακριτική τους ικανότητα από ορθοφωτοχάρτες κλίµακας 1:5000 και επιτόπου επιβεβαίωση όπου κρίνεται απαραίτητο Χρήσεις νερού. Καταγραφή και χαρτογράφηση των υφιστάµενων υδροληψιών γεωτρήσεων (θέση, παροχές). Απογράφηκαν όλες οι υδρευτικές γεωτρήσεις των δικτύων ύδρευσης καθώς και οι υδροβόρες αρδευτικές γεωτρήσεις της λεκάνης. Στη παρούσα φάση έχουν απογραφεί περισσότερες από 330 γεωτρήσεις ενώ ο αριθµός αυξάνει διαρκώς µε νέες, νόµιµες αλλά και παράνοµες γεωτρήσεις. Στο σχήµα 4 φαίνεται η κατανοµή των γεωτρήσεων στη περιοχή µελέτης. Έγινε επίσης απογραφή των υφιστάµενων φραγµάτων λιµνοδεξαµενών (θέση, όγκος νερού) αλλά και των υφιστάµενων αρδευτικών δικτύων (σηµεία άντλησης, παροχές, χρόνος λειτουργίας τους). Εντοπίστηκαν περιορισµένα υποτυπώδη αρδευτικά δίκτυα σε ορισµένες κοινότητες των ήµων Θέρµης και Βασιλικών η λειτουργία των οποίων όµως είναι ανεξέλεγκτη. Ελάχιστα καλύτερη η κατάσταση στις περιοχές του. Ανθεµούντα µε κάποιες εργασίες ανακατασκευής και επέκτασης των υφιστάµενων δικτύων σε εξέλιξη. Στο ευρύτερο πλαίσιο του έργου πραγµατοποιείται η µελέτη κατασκευής και ενιαίας διαχείρισης αρδευτικών δικτύων λεκάνης Ανθεµούντα και κύρια του νέου αρδευτικού δικτύου Βασιλικών. [5](Σχήµα 5). 5. ΙΣΟΖΥΓΙΟ Υ ΑΤΟΣ Με βάση τα δεδοµένα που ήταν διαθέσιµα (Μετεωρολογικοί σταθµοί, στοιχεία κατανάλωσης ύδρευσης και άρδευσης, βιοµηχανική κατανάλωση, µετρήσεις επιφανειακής απορροής υδατορευµάτων) καθώς και τα συµπεράσµατα τα οποία προέκυψαν από την ανάλυση τους επιχειρήθηκε η κατάρτιση ενός ισοζυγίου προσφοράς και ζήτησης στη λεκάνη. Το υδρολογικό ισοζύγιο του υδροφορέα της περιοχής εκφράζεται από την εξίσωση Ανθρωπογενής + Φυσική φόρτιση = Ανθρωπογενής + Φυσική εκφόρτιση + Μεταβολή αποθεµάτων Η διαθεσιµότητα του υπόγειου υδατικού δυναµικού στην περιοχή µελέτης προέρχεται σχεδόν αποκλειστικά από την κατείσδυση. Προσφορά νερού από πλευρικές διηθήσεις (εισροές) από γειτονικές υδρολογικές λεκάνες είναι εφικτή, ξεφεύγει όµως από το πλαίσιο διερεύνησης της παρούσας µελέτης. Σε γενικές γραµµές η φυσική φόρτιση του υδροφορέα προκύπτει από τις διεργασίες της κατείσδυσης (ατµοσφαιρικά κατακρηµνίσµατα) και των πλευρικών διηθήσεων. Η Ανθρωπογενής Φόρτιση του υδροφορέα στην λεκάνη διακρίνεται σε επιστροφές άρδευσης, διήθηση λυµάτων και διαφυγές από υδατοδεξαµενές (κλίνες κατάκλισης, λίµνες). Οµοίως η Φυσική εκφόρτιση του υδροφορέα διακρίνεται σε: αναβλύσεις πηγών, εξατµισιδιαπνοή από αβαθή υδροφόρα στρώµατα, εκροές προς τη θάλασσα υδατορευµάτων και πιθανές εκροές προς τη θάλασσα υδροφόρων στρωµάτων. Από τις πλέον όµως υδροβόρες και επιβαρυντικές δραστηριότητες στα υπόγεια υδροφόρα στρώµατα αποτελεί η ανθρωπογενής εκφόρτιση του υδροφορέα. Ένα σύνολο διεργασιών το οποίο δύναται να φέρει το υπόγειο υδατικό δυναµικό µιας λεκάνης σε ιδιαίτερα επισφαλή κατάσταση. Το σύνολο των διεργασιών οι οποίες συνιστούν την ανθρωπογενή εκφόρτιση του υδροφορέα διακρίνονται σε: Άρδευση, ύδρευση, βιοµηχανία και κτηνοτροφία. Προσφορά νερού: Για την υδρολογική λεκάνη Ανθεµούντα έγινε προσέγγιση του υδρολογικού ισοζυγίου. Τα στοιχεία των βροχοπτώσεων και θερµοκρασιών καλύπτουν το χρονικό διάστηµα Η προσφορά νερού στη λεκάνη προέρχεται σχεδόν αποκλειστικά από τα ατµοσφαιρικά κατακρηµνίσµατα. Η µέτρηση της εξατµισοδιαπνοής βασίστηκε στους τύπους που προτάθηκαν από τους Turk και Thornthwaite. Συνοπτικά, τα αποτελέσµατα που προέκυψαν φαίνονται στον πίνακα 2. 6

7 Σχήµα 3. Χάρτης εδαφοκάλυψης της περιοχής µελέτης Βροχόπτωση: Σχήµα 4. Χάρτης της λεκάνης του Ανθεµούντα µε τις καταγεγραµµένες γεωτρήσεις Εξατµισιδιαπνοή: ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Υδρολογικό ισοζύγιο λεκάνης Ανθεµούντα P=198, m 3 /έτος Ε 1 = m 3 /έτος (κατά Turk) E 2 =162, m 3 /έτος (κατά Thornthwaite) Κατείσδυση: Ι=4, m 3 /έτος (µε βάση την Ε 2 ) Επιφανειακή Απορροή: R=28, m 3 /έτος (µε βάση την Ε 2 ) 7

8 Σχήµα 5. Απεικόνιση του προτεινόµενου αρδευτικού δικτύου Κατανάλωση νερού: Ο προσδιορισµός της αναγκαίας κατανάλωσης νερού της λεκάνης έγινε υπολογίζοντας την αγροτική κατανάλωση, την αστική κατανάλωση, την βιοµηχανική - βιοτεχνική κατανάλωση και την κτηνοτροφική κατανάλωση. Ο υπολογισµός της αγροτικής κατανάλωσης των περιοχών που εντάσσονται στην υδρογεωλογική Λεκάνη του Ανθεµούντα έγινε µε βάση τον υπολογισµό της εποχιακής εξατµισοδιαπνοής καλλιέργειας ή «αναγκαία κατανάλωση» (κατά Blaney Criddle). Ο υπολογισµός της αστικής κατανάλωσης στην περιοχή µελέτης αντιµετώπισε το πρόβληµα της έλλειψης ορθολογικά οργανωµένου δικτύου απογραφής πληροφοριών, γεγονός που οδηγεί στην µη άµεσα χρηστική (αποσπασµατική πληροφορία) σχετικά µε την κατανάλωση νερού. Στο πρόβληµα αυτό η έλλειψη αξιόπιστης και συνολικής απογραφής της αστικής κατανάλωσης αντιµετωπίστηκε µε στατιστικές προσεγγίσεις. Σε ηµοτικά διαµερίσµατα όπου υπήρχε έστω και αποσπασµατική καταγραφή της κατανάλωσης από υδρόµετρα έγινε σύγκριση και συνδυαστική προσέγγιση των αποτελεσµάτων. Η βιοµηχανική κατανάλωση υπολογίστηκε σύµφωνα µε τα στοιχεία των Ο.Τ.Α. και δηµόσιων οργανισµών για τη βιοµηχανική κατανάλωση. Τα στοιχεία αυτά εκτιµήθηκαν και συνδυάστηκαν µε συντελεστές κατανάλωσης νερού ανά δραστηριότητα για κάθε βιοµηχανική µονάδα. Η κτηνοτροφική κατανάλωση υπολογίστηκε σε συνάρτηση µε τον πληθυσµό των ζώων που εκτρέφονται και την ποσότητα νερού που χρειάζεται κάθε ζώο σύµφωνα µε την ελληνική νοµοθεσία. Συνοψίζοντας τα παραπάνω σε ένα ισοζύγιο προσφοράς και ζήτησης για το σύνολο της λεκάνης η ζήτηση του νερού εκτιµάται ως εξής: ΠΙΝΑΚΑΣ 3 Κατανάλωση νερού στη λεκάνη Ανθεµούντα Άρδευση: m 3 /έτος Κτηνοτροφία: m 3 /έτος Ύδρευση: m 3 /έτος Βιοµηχανία: m 3 /έτος Συνολική ετήσια κατανάλωση m 3 /έτος Συγκρίνοντας τις ετήσιες τιµές ζήτησης και προσφοράς ( κατείσδυση) νερού προκύπτει έλλειµµα: Προσφορά ζήτηση = m 3 /έτος ή m 3 /έτος Σύµφωνα µε τη συλλογιστική αυτή, είναι φανερό ότι η παραπάνω αρνητική ποσότητα αντλείται από τα µη ανανεώσιµα αποθέµατα του υδροφορέα της λεκάνης. Παρόλο δε το ισοζύγιο της λεκάνης διακρίνεται από ένα υψηλό βαθµό αβεβαιότητας λόγω της έλλειψης ορθολογικά οργανωµένου δικτύου καταγραφής και συλλογής υδρολογικών παραµέτρων, εντούτοις οι ανωτέρω ποσότητες είναι ενδεικτικές της υδρολογικής κατάστασης που επικρατεί στη λεκάνη. 8

9 6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Συµπερασµατικά στο πλαίσιο του έργου επισηµάνθηκε ότι. Επισηµαίνοντας αρχικά ότι: 1.Υπάρχει αυξηµένη ζήτηση νερού για άρδευση, βιοµηχανία και ύδρευση η οποία θα συνεχιστεί και στο µέλλον. Το γεγονός αυτό θα προκαλεί αυξανόµενες απαιτήσεις οι οποίες δε θα αφορούν µόνο την αύξηση της ποσότητας του διαθέσιµου νερού, αλλά και την εξασφάλιση της καλής ποιότητας του. 2.Είναι γεγονός ότι λαµβάνει χώρα σπατάλη και αλόγιστη κατανάλωση νερού τόσο στην γεωργική, όσο και στη βιοµηχανική και αστική χρήση. 3.Υπάρχει έλλειµµα σε δοµές διοίκησης, διαχείρισης και ελέγχου των θεµάτων που αφορούν το νερό σε τοπικό και σε περιφερειακό επίπεδο µε αποτέλεσµα την έλλειψη σχεδιασµού και συντονισµού των µελλοντικών δράσεων. 4.Επιπλέον του αρνητικού ισοζυγίου στη λεκάνη η επιφανειακή απορροή είναι εξαιρετικά σηµαντική και αγγίζει τα 31, m 3 /έτος. Με βάση τα ανωτέρω κρίσιµο αντικείµενο αποτέλεσε ο σχεδιασµό πολιτικής διαχείρισης των υδατικών πόρων. Λαµβάνοντας υπόψη το υφιστάµενο πλαίσιο και την εξελισσόµενη ευρωπαϊκή πολιτική εντοπίστηκαν τα «τεχνικά εργαλεία» της Οδηγίας 2000/60/ΕΕ ως ικανά και αναγκαία για τη βελτίωση της γνώσης και των διαχειριστικών εργαλείων στην λεκάνη. Παράλληλα εντοπίστηκε η ανάγκη για ευρύ πρόγραµµα δηµοσιοποίησης εκπαίδευσης των καταναλωτών στην περιοχή και κύρια για τη συµµετοχή στο διαχειριστικό σχέδιο που θα προκύψει από την εφαρµογή αειφόρων πολιτικών και πρακτικών. Απαραίτητο στοιχείο αυτής της πρωτοβουλίας που συνδυάζει πολιτικές, τεχνικές και κοινωνικές δράσεις αποτελεί η λειτουργία ενός σηµείου αναφοράς, δηλαδή ενός «φορέα λεκάνης» που συλλέγει και διαχέει τις πληροφορίες, διαχειρίζεται τα τεχνικά και επιστηµονικά εργαλεία και υποστηρίζει τις πολιτικές διαχείρισης. Για το λόγο αυτό σχεδιάστηκε και εγκρίθηκε ένα νέο έργο (LIFE04/ENV/GR/000099) για τη διαχείριση των υδατικών πόρων σε επίπεδο υδρολογικής λεκάνης, εναρµονισµένο µε την οδηγία 2000/60 της Ε.Ε. 7. ΕΡΓΟ LIFE04/ENV/GR/ Το έργο LIFE04/ENV/GR/ µε τίτλο, «Ανάπτυξη και εφαρµογή πολιτικής ολοκληρωµένης διαχείρισης υδατικών πόρων σε µια υδρολογική λεκάνη µε την εφαρµογή µιας δηµόσιας κοινωνικής συµφωνίας στη βάση των αρχών της Agenda 21 και των κατευθύνσεων της οδηγίας πλαίσιο 2000/60/Ε», θα υλοποιηθεί στην ίδια περιοχή (Λεκάνη Ανθεµούντα). Ο συνολικός προϋπολογισµός ανέρχεται σε , µε Ευρωπαϊκή χρηµατοδότηση , ενώ το έργο θα έχει διάρκεια τρία χρόνια, µέχρι τον Οκτώβριο του ικαιούχους του έργου είναι η Αναπτυξιακή εταιρεία Ανατολικής Θεσσαλονίκης «ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΑΕ» ενώ στο εταιρικό σχήµα συµµετέχουν εκπρόσωποι της επιστηµονικής κοινότητας, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Τµήµα υδατικών πόρων, οι τοπικές αρχές που είναι αρµόδιες για τη διαχείριση των υδατικών πόρων, Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας, ήµος Θέρµης και το Εθνικό Κέντρο Περιβάλλοντος και Αειφόρου Ανάπτυξης του ΥΠΕΧΩ Ε, το οποίο είναι υπεύθυνο για την πληροφόρηση και ανάπτυξη διαλόγου µε τους διάφορους φορείς σε θέµατα ανάπτυξης της περιβαλλοντικής πολιτικής. Τέλος στο εταιρικό σχήµα συµµετέχουν ο δήµος Μιλάνου και το Ινστιτούτο έρευνας της εταιρίας ύδρευσης της Βαρκελώνης, Agbar Foundation. Το έργο LIFE αποτελεί προσπάθεια πιλοτικής εφαρµογή των αρχών και κατευθύνσεων της οδηγίας πλαίσιο για τα νερά στην Ελλάδα και µια προσπάθεια εφαρµογής αειφόρου πολιτικής διαχείρισης των υδατικών πόρων ώστε να αντιµετωπισθούν ποιοτικά, ποσοτικά και περιβαλλοντικά προβλήµατα των υδατικών πόρων. Το έργο αναµένεται να δώσεις λύσεις σε τεχνικά, οικονοµικά, κοινωνικά και διοικητικά προβλήµατα που σχετίζονται µε τη διαχείριση των υδατικών πόρων. Στις δράσεις που θα αναπτυχθούν και τα µέσα που θα διατεθούν περιλαµβάνονται: 9

10 Λειτουργία διοικητικής δοµής για την εποπτεία και ενίσχυση της αναπτυχθείσας πολιτικής διαχείρισης στην λεκάνη. Παρακολούθηση των ποιοτικών και ποσοτικών χαρακτηριστικών των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων. Σχεδιασµό, εφαρµογή και αξιολόγηση κοινωνικών και τεχνικών παρεµβάσεων σε συσχετισµό µε την συµπεριφορά του οικοσυστήµατος της περιοχής και εξορθολογισµό της κατανάλωσης ύδατος. Χρησιµοποίηση καινοτόµων εργαλείων πληροφορικής (IT και GIS) για την προσοµοίωση όλων των δραστηριοτήτων που επηρεάζουν τους υδατικούς πόρους και ανάπτυξη και εφαρµογή εργαλείων αποφάσεων. Αναγνώριση και πιλοτική εφαρµογή των τεχνικών απαιτήσεων και κατευθύνσεων της οδηγίας WFD για την περιοχή. Ανάπτυξη τεχνικών και µοντέλων, αξιολόγηση πηγών ρύπανσης και επιπτώσεων, ταξινόµηση επιφανειακών και υπόγειων υδάτων και εφαρµογή προγράµµατος εποπτικής παρακολούθησης της κατάστασης των υδάτων. Οικονοµική ανάλυση των χρήσεων και υπηρεσιών ύδατος και ανάπτυξη τιµολογιακής πολιτικής µε στόχο τον εξορθολογισµό της διαχείρισης των υδατικών πόρων. Σχεδιασµός σεναρίων διαχείρισης υδατικών πόρων σε επίπεδο λεκάνης, σχεδίων δράσης για κάθε παραγωγικό τοµέα, καθώς και των απαραίτητων υποδοµών και διαµόρφωση πολιτικής ολοκληρωµένης διαχείρισης υδατικών πόρων σε συνδυασµό µε τα αναπτυξιακά δεδοµένα και τα φυσικά και ανθρωπογενή χαρακτηριστικά της περιοχής. Επίτευξη συµφωνίας µεταξύ των εµπλεκοµένων φορέων, των περιβαλλοντικών οµάδων και την τοπική κοινωνία για την ολοκληρωµένη πολιτική διαχείρισης υδατικών πόρων µε στόχο την εξασφάλιση της αειφορίας µέσω του περιορισµού της κατανάλωσης και της βελτίωσης της ποιότητας µε τον περιορισµό των πηγών ρύπανσης. Ο σχεδιασµός, η αποδοχή και η εφαρµογή της Τοπικής Συµφωνίας θα βασισθεί στην µεθοδολογία και τις αρχές της Agenda, κινητοποιώντας όλες τις διαθέσιµες κοινωνικές δυνάµεις. ηµιουργία Ευρω-Μεσογειακού δικτύου συνεργασίας φορέων για την αξιοποίηση τεχνογνωσίας στη διαχείριση υδατικών πόρων και δηµοσιοποίηση των αποτελεσµάτων του έργου στις περιοχές των εταίρων. Το έργο περιλαµβάνει επίσης δράσεις δηµοσιοποίησης σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο και σχεδιασµό και λειτουργία ιστοσελίδας για την προβολή του έργου και των αποτελεσµάτων του, η οποία παράλληλα θα φιλοξενεί και Ψηφιακό Πάρκο Νερού. 7. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. A.S. Savvaidis, G.N. Tsokas, C.B. Papazachos, D. Kontopoulou (2000). A Geophysical Study of the Ophiolite Complex and the Sedimentary Basins in the Northwest Part of the Chalkidiki Peninsula (N. Greece). Surveys in Geophysics, 21, ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Α.Ε., Α. Ναγκούλης (1998). Υδρογεωλογική Μελέτη, Μελέτη Ισοζυγίου Λεκάνης Ανθεµούντα Ν. Θεσσαλονίκης. 3. Μ. Γεωργιάδου, Μ. Κακανή, Ε. Λούβαρη, Ι. Μελαδιώτης, Β. Μπαλιάκα, Κ. Μουτσόπουλος και Ν. Νάσκος (2003). ιαδικασίες Παρακολούθησης και Εµπλουτισµού Υπόγειου Υδροφορέα µε Επεξεργασµένα Λύµατα. Επιστηµονικό διήµερο Έργου LIFE 99/ENV/GR/000590,13-14 Φεβρουαρίου 2003, Π. Λατινόπουλος Α.Π.Θ. (2001). ιερεύνηση και Αξιοποίηση των Υδατικών Πόρων της Λεκάνης του Άνω Ανθεµούντα. Ερευνητικό Πρόγραµµα. Τµήµα Πολιτικών Μηχανικών, Α.Π.Θ. 5. ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ Α.Ε., Σπυρίδης Α.-Κουτάλου Β. Ο.Ε. ΥΕΤΟΣ (2004). Προκαταρκτική Προµελέτη Αρδευτικού ικτύου ήµου Βασιλικών. 10