Πολιηικές διατείριζης ηων σδαηικών πόρων ζηην Κύπρο. Προβλήμαηα και προοπηικές

Transcript

1 ΑΡΙΣΟΣΔΛΔΙΟ ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΘΔΑΛΟΝΙΚΗ ΣΜΗΜΑ ΜΗΥΑΝΙΚΩΝ ΥΩΡΟΣΑΞΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΕΡΕΤΝΗΣΙΚΗ ΕΡΓΑΙΑ: Πολιηικές διατείριζης ηων σδαηικών πόρων ζηην Κύπρο. Προβλήμαηα και προοπηικές Επιβλέπων : Λαηινόποςλορ Γιονύζηρ Φοιηηηής : Πεηηεμεπίδηρ Νεκηάπιορ 195 Βέποια, Φεβποςάπιορ

2 Περιεχόμενα Πεπίλητη... 3 Πεπίλητη ζηα αγγλικά (ABSTRACT)... 4 Διζαγυγή Βιώζιμη Γιασείπιζη ηυν Τδαηικών Πόπυν Θεζμικό πλαίζιο διασείπιζηρ ηυν ςδαηικών πόπυν ζηην Δςπώπη και ζηην Κύππο Θεζμικό πλαίζιο ζηην Δςπώπη Οδηγία Πλαίζιο Θεζμικό Πλαίζιο ζηην Κύππο Τδαηικοί Πόποι ζηη Κύππο Δπιθανειακοί Τδαηικοί Πόποι Τπόγειοι Τδαηικοί Πόποι Τδαηική Πολιηική και Τδπαςλικά Έπγα Μεγάλα Τδαηικά Έπγα Η σπήζη ηος νεπού ζηην Κύππος Τθιζηάμενη σπήζη ηος νεπού Πποβλήμαηα διασείπιζηρ ηυν ςδαηικών πόπυν Πολιηικέρ βιώζιμηρ διασείπιζηρ ηυν ςδαηικών πόπυν ζηην Κύππο Πολιηικέρ ενημέπυζηρ Πολιηικέρ εξοικονόμηζηρ νεπού Πολιηικέρ πποζθοπάρ νεπού Πολιηικέρ ηιμολόγηζηρ νεπού ςμπεπάζμαηα Πηγέρ Παπάπηημα

3 Περίλθψθ Θ παροφςα εργαςία με τίτλο "Ρολιτικζσ διαχείριςθσ των υδατικϊν πόρων ςτθν Κφπρο. Ρροβλιματα και προοπτικζσ" χωρίηεται ςε ζξι κεφάλαια και αςχολείται με τθ μελζτθ τθσ χριςθσ και διαχείριςθσ του νεροφ ςτθν Κφπρο. Στο πρϊτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά ςτθ βιϊςιμθ διαχείριςθ των υδατικϊν πόρων ϊςτε με τον τρόπο αυτό να ικανοποιοφνται οι κοινωνικζσ, οικονομικζσ, οικολογικζσ, πολιτιςτικζσ και πνευματικζσ ανάγκεσ των τωρινϊν αλλά και των μελλοντικϊν γενεϊν. Το δεφτερο κεφάλαιο καταπιάνεται με το κεςμικό πλαίςιο διαχείριςθσ των υδατικϊν πόρων, τόςο ςτθν Ευρϊπθ όςο και ςτθν Κφπρο και τονίηεται ότι θ νομοκεςία τθσ Ευρωπαϊκισ Ζνωςθσ βαςικά ςτοχεφει ςτθν προςταςία και βελτίωςθ τθσ κατάςταςθσ των νερϊν. Το επόμενο κεφάλαιο καλφπτει τουσ υδατικοφσ πόρουσ τθσ Κφπρου με ιδιαίτερθ αναφορά ςτθ βροχόπτωςθ, ςτα ποτάμια, λίμνεσ και υπόγειουσ υδατικοφσ πόρουσ κακϊσ και ςτα διάφορα ζργα που ςκοπό ζχουν τθν αποκικευςθ και τθν παροχι νεροφ ςτον κόςμο. Το τζταρτο κεφάλαιο καλφπτει τθ χριςθ νεροφ ςτθν Κφπρο τόςο ςτθν άρδευςθ όςο και ςτθν φδρευςθ ενϊ ςτο πζμπτο κεφάλαιο τονίηονται οι πολιτικζσ βιϊςιμθσ διαχείριςθσ των υδατικϊν πόρων ςτθν Κφπρο με ζμφαςθ ςτθν πολιτικι τθσ ενθμζρωςθσ και καλλιζργειασ υδατικισ ςυνείδθςθσ, ςτθν πολιτικι τθσ εξοικονόμθςθσ νεροφ, ςτθν πολιτικι τθσ προςφοράσ νεροφ, με αναφορά ςτισ μονάδεσ αφαλάτωςθσ και τζλοσ ςτθν πολιτικι τιμολόγθςθσ του νεροφ με ςτόχο τθν αποτροπι τθσ ςπατάλθσ του. Στο τελευταίο κεφάλαιο εκτίκενται τα ςυμπεράςματα όπου ανακεφαλαιϊνονται τα μζτρα για τθν καλφτερθ διαχείριςθ του νεροφ, του ςθμαντικότερου και βαςικότερου ςτοιχείου για τθ διατιρθςθ και ανάπτυξθ τθσ ηωισ. 3

4 Περίλθψθ ςτα αγγλικά (ABSTRACT) This project with title "Water resources management policies in Cyprus. Problems and perspectives", is divided into six chapters and deals with the study of the use and management of water in Cyprus. The first chapter refers to the sustainable management of water resources in order to satisfy the social, economic, ecological, cultural and spiritual needs of present and future generations as well. The second chapter deals with the institutional framework for managing water resources, both in Europe and Cyprus and stresses that the European Union legislation essentially aims to protect and improve the condition of waters. The next chapter covers the subject of water resources in Cyprus with special reference to rainfall, rivers, lakes and underground water resources and deals with the various projects designed to store and supply water to the people. The fourth chapter covers the use of water in Cyprus both in irrigation and for drinking, while the fifth chapter highlights the policies for sustainable management of water resources in Cyprus with emphasis on information policy for the public awareness, on the policy of saving water, on the policy of water supply with special reference to desalination plants and finally on the water pricing policy in order to prevent wasting. The final chapter sets out the conclusions which summarize the steps to be taken for better water management, since water is the most important and essential element for the maintenance and development of life. 4

5 Ειςαγωγι Το 1992, θ Γενικι Συνζλευςθ του Οργανιςμοφ Θνωμζνων Εκνϊν, ςυνειδθτοποιϊντασ τθν αξία του νεροφ και κζλοντασ να ευαιςκθτοποιιςει τουσ ανκρϊπουσ ςε παγκόςμιο επίπεδο για το πρόβλθμα τθσ λειψυδρίασ, κακιζρωςε τισ 22 Μαρτίου κάκε ζτουσ ωσ παγκόςμια μζρα για το νερό. Με τον τρόπο αυτό αναγνωρίηεται ότι το νερό είναι τόςο πολφτιμο όςο πολφτιμθ είναι και θ ίδια θ ηωι. Χωρίσ νερό κανζνασ οργανιςμόσ δεν μπορεί να επιβιϊςει. Γι αυτό και θ προςταςία του νεροφ, όπωσ και του περιβάλλοντοσ γενικότερα, αποτελεί ευκφνθ όλων μασ. Θ βελτίωςθ τθσ ποιότθτασ ηωισ των ανκρϊπων προχποκζτει και τθ βελτίωςθ τθσ ποιότθτασ του νεροφ. Τα τελευταία χρόνια άλλωςτε θ επιδείνωςθ του υδατικοφ προβλιματοσ αφορά όχι μόνο τισ αναπτυςςόμενεσ χϊρεσ με χρόνια προβλιματα λειψυδρίασ (π.χ. υπο-σαχάρια Αφρικι) αλλά και κάκε γωνιά του πλανιτθ μασ. Θ ραγδαία αφξθςθ του πλθκυςμοφ τθσ γθσ, ο υπερκαταναλωτιςμόσ, θ κατάχρθςθ των φυςικϊν πόρων και θ μόλυνςθ του νεροφ, μασ ζχουν φζρει αντιμζτωπουσ με το πρόβλθμα τθσ ορκισ και αποτελεςματικισ του διαχείριςθσ. Ρολλοί προβλζπουν ότι το κακαρό νερό κα γίνει το «πετρζλαιο του μζλλοντοσ» και κα ςτακεί αιτία διενζξεων, ςυγκροφςεων και μαηικισ διακίνθςθσ πλθκυςμϊν. Πλεσ οι ζρευνεσ καταδεικνφουν ότι τα παγκόςμια αποκζματα νεροφ ςυνεχϊσ μειϊνονται. Αυτό μασ βοθκά να αντιλθφκοφμε ότι το νερό είναι το πολυτιμότερο αγακό. Λόγω τθσ εντατικισ χριςθσ του από τον άνκρωπο όχι μόνο για πόςθ αλλά και ςτθ γεωργία, ςτθ ςφγχρονθ βιομθχανία και ςτθν παραγωγι ενζργειασ, επιβάλλεται καλφτερθ διαχείριςθ των υδάτινων πόρων και καλλιζργεια υδατικισ ςυνείδθςθσ για να αποφφγουμε δυςάρεςτεσ καταςτάςεισ ςτο μζλλον. 5

6 1. Βιϊςιμθ Διαχείριςθ των Τδατικϊν Πόρων «Ωσ υδατικοί πόροι κεωροφνται όλεσ οι δυνατζσ πθγζσ που μποροφν να παρζχουν νερό για ανκρϊπινθ χριςθ, για τθν εξυπθρζτθςθ δθλαδι των αναγκϊν τθσ φδρευςθσ, άρδευςθσ, βιομθχανίασ, παραγωγισ ενζργειασ κ.ά. Υδατικοφσ πόρουσ αποτελοφν τα επιφανειακά νερά, ποτάμια, λίμνεσ, υγρότοποι, κάλαςςεσ, πάγοι, κερμομεταλλικά νερά (ιαματικά, μεταλλικά κ.ά.) κακϊσ και τα υπόγεια νερά που είναι «αποκθκευμζνα» ςτουσ υπόγειουσ υδροφορείσ» (Ραυλόπουλοσ K., 2001). Το νερό, ανάλογα με τθν οπτικι από τθν οποία το εξετάηουμε και ανάλογα με το κφριο κριτιριο και το είδοσ τθσ διαχείριςθσ, μπορεί να κεωρθκεί ωσ φυςικόσ πόροσ, ωσ οικονομικό αγακό και ωσ περιβαλλοντικό ςτοιχείο (Τςακίρθσ Γ., 1995). Αξίηει ωςτόςο να ςθμειωκεί πωσ «δεν αποτελεί εμπορικό προϊόν όπωσ όλα τα άλλα, αλλά αποτελεί κλθρονομιά που πρζπει να προςτατεφεται και να τυγχάνει τθσ κατάλλθλθσ μεταχείριςθσ» (Οδθγία Ρλαίςιο για το νερό 2000/60/ΕΚ) Το νερό επίςθσ, ςε ςχζςθ με άλλουσ φυςικοφσ πόρουσ και άλλα οικονομικά αγακά ζχει μία ιδιαιτερότθτα, είναι μοναδικό και αναντικατάςτατο. Δεν μπορεί να αντικαταςτακεί από κάποιο άλλο φυςικό ι ςυνκετικό υλικό οφτε ςτθν κακθμερινι χριςθ αλλά οφτε ςτθν οικονομικι ανάπτυξθ, αφοφ αποτελεί προχπόκεςθ τθσ ανκρϊπινθσ φπαρξθσ και ηωισ ςτον πλανιτθ. Οι υδατικοί πόροι δεν είναι απεριόριςτοι. Θ ανεπάρκειά τουσ που παρατθρείται ςε πολλζσ περιοχζσ του κόςμου ςυνιςτά μζγιςτο εμπόδιο ςτθν τοπικι ανάπτυξθ. Συνεπϊσ, θ βιϊςιμθ (αειφόροσ) διαχείριςθ των υδατικϊν πόρων αποτελεί μια βαςικι παράμετροσ τθσ βιϊςιμθσ ανάπτυξθσ μιασ περιοχισ (Ηαφειρίου Ε. και Κουτρουμανίδθσ Θ., 2006). Στισ αρχζσ του 21 ου αιϊνα θ παγκόςμια κοινότθτα αντιμετωπίηει μία ςθμαντικι κρίςθ νεροφ θ οποία δείχνει να χειροτερεφει (UNEP, 1999). Θ κρίςθ δεν απορρζει από τθν ςπανιότθτα του πόρου αλλά από τθ κακι διαχείριςθ του πόρου αυτοφ από ζναν μεγάλο αρικμό ατόμων. Θ διαχείριςθ του νεροφ είναι εκείνθ που δθμιουργεί το πρόβλθμα και όχι ο ςυγκεκριμζνοσ φυςικόσ πόροσ (Falkenmark and Widstrand, 1980). 6

7 Θ διαχείριςθ των υδατικϊν πόρων αποτελεί διεκνζσ ηιτθμα κυρίωσ γιατί ζνα μεγάλο μζροσ του παγκόςμιου πλθκυςμοφ δεν ζχει πρόςβαςθ ςε αςφαλζσ πόςιμο νερό και επαρκι υγιεινι. Τα υδατικά προβλιματα που αντιμετωπίηουν όλο και περιςςότερεσ χϊρεσ μποροφν, τουλάχιςτον εν μζρει, να αποδοκοφν ςτθν ζλλειψθ πολιτικϊν διαχείριςθσ των υδάτων. Σφμφωνα με τθν απόφαςθ τθσ Διάςκεψθσ των Θνωμζνων Εκνϊν για το Ρεριβάλλον και τθν Ανάπτυξθ ςτο ίο το 1992: «Οι υδατικοί πόροι κα πρζπει να υφίςτανται βιϊςιμθ διαχείριςθ, ζτςι ϊςτε να ικανοποιοφν τισ κοινωνικζσ, οικονομικζσ, οικολογικζσ, πολιτιςτικζσ, και πνευματικζσ ανάγκεσ των τωρινϊν και μελλοντικϊν γενεϊν». Σφμφωνα με τον οριςμό του Hans Carl von Carlowitz, «θ βιϊςιμθ διαχείριςθ των υδατικϊν πόρων επιτυγχάνεται όταν, ςτθ μονάδα του χρόνου, θ ποςότθτα του νεροφ που αφαιρείται από τουσ διακζςιμουσ υδατικοφσ πόρουσ είναι ίςθ με τθν ποςότθτα με τθν οποία αυτοί επανατροφοδοτοφνται, φυςικά ι τεχνθτά». Ο Biswas(2004) επιςθμαίνει τθ δυςκολία που παρουςιάηεται για τθν ολοκλθρωμζνθ διαχείριςθ του νεροφ εξαιτίασ τθσ αλλθλοεξαρτϊμενθσ ςχζςθσ του με τθν ενζργεια, τθ γεωργία και το περιβάλλον. Για παράδειγμα, μια βιϊςιμθ πολιτικι διαχείριςθσ του νεροφ με ςκοπό αποκλειςτικά τθν φδρευςθ, δεν αντιςτοιχεί πάντα και με μια βιϊςιμθ διαχείριςθ για τθν παραγωγι τθσ ενζργειασ. Κατ' επζκταςθ, είναι απαραίτθτθ θ ςυνδυαςτικι μελζτθ όλων των παραγόντων (χριςεων νεροφ) και θ επιδίωξθ τθσ βελτιςτοποίθςθσ του ολοκλθρωμζνου ςυςτιματοσ. Θ δυςκολία που παρουςιάηεται είναι προφανισ, αν αναλογιςτοφμε τουσ κεςμικοφσ φορείσ που εμπλζκονται για τθ διαχείριςθ των παραπάνω. Θ ςτενι ςυνεργαςία και ο ςυντονιςμόσ όλων των εμπλεκομζνων δθμόςιων και ιδιωτικϊν οργάνων μπορεί να αποτελζςει ςθμαντικό βιμα προσ τθν επίλυςθ του προβλιματοσ αυτοφ (Biswas, 2004). Θ μεγάλθ αφξθςθ του πλθκυςμοφ, θ αυξθμζνθ απαίτθςθ για αγροτικι παραγωγι, θ μείωςθ τθσ βροχόπτωςθσ, θ υπερεκμετάλλευςθ των επιφανειακϊν υδατικϊν πόρων και θ ξιρανςθ των ποταμϊν, ζχει οδθγιςει και ςτθν υπερεκμετάλλευςθ των υπόγειων υδάτων. Τα προβλιματα από τθ μεγάλθ κατανάλωςθ ξεκινοφν από τθ μθ οριοκζτθςθ πλιρωσ των δικαιωμάτων χριςθσ και τθσ ευκφνθσ για τθ διατιρθςθ των υπόγειων υδατικϊν πόρων. Θ κακι διαχείριςθ του υπόγειου νεροφ, μζςω τθσ αλόγιςτθσ άντλθςθσ, οδθγεί ςε: 1) υποβάκμιςθ τθσ ποιότθτασ, 2) αφξθςθ του 7

8 κόςτουσ άντλθςθσ, 3) αφξθςθ τθσ αλατότθτασ του εδάφουσ, 4) ςυμπίεςθ του εδάφουσ, 5) κακιηιςεισ και κατ' επζκταςθ 6) πλθμμυρικά φαινόμενα. Θ αποτελεςματικι διαχείριςθ των υπόγειων υδάτων εξαρτάται από τθν κζςπιςθ νομοκεςίασ και κανόνων, οι οποίοι να εφαρμόηονται από τουσ αρμόδιουσ φορείσ μζςω ςυνεργαςίασ (Zhen et al., 2002). Ο επαναπροςδιοριςμόσ τθσ υδατικισ πολιτικισ ςφμφωνα με τθν παραδοχι και τισ αρχζσ τθσ Βιϊςιμθσ Ανάπτυξθσ, επιβάλλει τθν υιοκζτθςθ τεςςάρων βαςικϊν αρχϊν. Με τθν υλοποίθςθ των αρχϊν αυτϊν, θ διαχείριςθ του νεροφ αποκτά τα χαρακτθριςτικά τθσ βιωςιμότθτασ, κακϊσ επιτυγχάνονται ταυτόχρονα τόςο ο ςτόχοσ τθσ διατιρθςθσ τθσ περιβαλλοντικισ ακεραιότθτασ, με τθν προςταςία και αναβάκμιςθ των υδατικϊν ςυςτθμάτων, όςο και εκείνοσ τθσ οικονομικισ ανάπτυξθσ, με τθν ικανοποίθςθ των αναγκϊν ςε νερό. Οι τζςςερισ βαςικζσ αρχζσ τθσ Βιϊςιμθσ Διαχείριςθσ των Υδατικϊν Ρόρων, είναι οι εξισ (Μυλόπουλοσ Ι., 2000): 1. Ενιαία και ολοκλθρωμζνθ αντιμετϊπιςθ των τεχνικϊν, οικονομικϊν, περιβαλλοντικϊν και κοινωνικϊν παραμζτρων τθσ διαχείριςθσ των υδατικϊν πόρων. Θ προςζγγιςθ αυτι, ευριςκόμενθ ςτθν κατεφκυνςθ τθσ ολιςτικισ κεϊρθςθσ των περιβαλλοντικϊν ςυςτθμάτων, ζρχεται να αντικαταςτιςει τθν παραδοςιακι, όςο και αναποτελεςματικι πολιτικι τθσ τομεακισ και αποςπαςματικισ διαχείριςθσ του νεροφ. 2. Διαχείριςθ τθσ ηιτθςθσ, αντί τθσ ηθμιογόνου περιβαλλοντικά, αλλά και αδιζξοδθσ οικονομικά πολιτικισ τθσ διαχείριςθσ τθσ προςφοράσ του νεροφ. 3. Οικονομικι κεϊρθςθ του νεροφ, και κοςτολόγθςι του ςφμφωνα με τθν πλιρθ αξία του, θ οποία αντανακλά τθν αξία τθσ πλζον πολφτιμθσ εναλλακτικισ ι δυνθτικισ χριςθσ του. 4. Αποκεντρωμζνθ διαχείριςθ των υδατικϊν πόρων με τθν ζνταξθ και ςυμμετοχι ςτθν όλθ διαδικαςία των τελικϊν χρθςτϊν του νεροφ, εκπροςϊπων δθλαδι όλων των ςυναρμόδιων και άμεςα ενδιαφερόμενων τοπικϊν και κοινωνικϊν φορζων, κακϊσ και ανάμειξθ και εμπλοκι και του ιδιωτικοφ τομζα. Ειδικότερα, ωσ ορκολογικι αξιοποίθςθ των υδάτινων πόρων νοείται θ επαρκζςτερθ δυνατι κάλυψθ αναγκϊν τθσ υπό εξζταςθσ περιοχισ ςε νερό, δθμιουργϊντασ μία 8

9 ςχζςθ αλλθλεξάρτθςθσ ανάμεςα ςτθν περιβαλλοντικι πολιτικι που εφαρμόηεται ςτα υδατικά ςυςτιματα μιασ περιοχισ και τθν ορκολογικι διαχείριςθ αυτϊν (Κωτοφλασ Δ., 2001). 9

10 2. Θεςμικό πλαίςιο διαχείριςθσ των υδατικϊν πόρων ςτθν Ευρϊπθ και ςτθν Κφπρο 2.1. Θεςμικό πλαίςιο ςτθν Ευρϊπθ Οδθγία Πλαίςιο Σε ότι αφορά τθν νομοκεςία που υφίςταται ςτθν Ε.Ε. τα κράτθ μζλθ τθσ ζχουν υιοκετιςει τθν Οδθγία Ρλαίςιο 2000/60/ΕΚ, θ οποία ζχει ςαν ςτόχο να προςτατεφει και να οδθγεί ςτθ βελτίωςθ τθσ κατάςταςθσ των νερϊν ςτθν Ευρωπαϊκι Ζνωςθ ( Θ Οδθγία Ρλαίςιο για τα Νερά τθσ ΕΕ άρχιςε να ιςχφει το Δεκζμβριο του 2000 ςαν απάντθςθ ςτθ ςυνειδθτοποίθςθ πωσ θ πολιτικι για τθ φδατα δεν ιταν ενιαία ςτισ χϊρεσ τθσ ΕΕ. Θ Οδθγία επεκτείνει το νομικό πλαίςιο προςταςίασ των υδάτων ςε όλεσ τισ κατθγορίεσ επιφανειακϊν και υπόγειων υδάτων, με ςτόχο τθν επίτευξθ «καλισ ποιότθτασ» ζωσ το Θ Οδθγία ειςάγει για πρϊτθ φορά τθν ζννοια τθσ οικολογικισ ςθμαςίασ των υδάτων παράλλθλα και ανεξάρτθτα τθσ όποιασ άλλθσ χριςθσ τουσ (Mediterranean Groundwater Report, 2007). Θ πιο ςθμαντικι καινοτομία τθσ Οδθγίασ είναι ότι δεν επικεντρϊνεται μόνο ςε παραμζτρουσ ςχετικζσ με τισ ανκρϊπινεσ χριςεισ (όπωσ για παράδειγμα θ ποιότθτα του πόςιμου νεροφ), αλλά νομοκετεί για τθ διαφφλαξθ τθσ οικολογικισ ποιότθτασ των υδάτων και τθν προςταςία των εξαρτϊμενων οικοςυςτθμάτων. Θ λογικι από τθν οποία διζπεται είναι ότι μόνο διαφυλάςςοντασ τθν οικολογικι βιωςιμότθτα των υδάτινων οικοςυςτθμάτων εξαςφαλίηουμε και τθ βιωςιμότθτα των ανκρϊπινων χριςεων (Tsagarakis K. P., 2004). Οι κυριότεροι Στόχοι τουσ οποίουσ κζτει θ Οδθγία Ρλαίςιο είναι οι εξισ: Ρροςταςία όλων των επιφανειακϊν και υπόγειων υδάτων κάκε χϊρασ. Διατιρθςθ ι επαναφορά με κατάλλθλα μζτρα τουλάχιςτον τθσ «καλισ κατάςταςθσ» (οικολογικισ ι/και χθμικισ) για όλα τα υδατικά ςϊματα μζςα ςε μία 15ετία και ςυςτθματικι παρακολοφκθςθ των ποιοτικϊν και ποςοτικϊν χαρακτθριςτικϊν τουσ. 10

11 Ανάπτυξθ ολοκλθρωμζνθσ κοινοτικισ πολιτικισ ςτον τομζα του νεροφ, με ςυνδυαςμζνθ προςζγγιςθ «ορίων εκπομπϊν» και «προτφπων ποιότθτασ» και εκςυγχρονιςμό τθσ κοινοτικισ νομοκεςίασ ςτον τομζα του νεροφ. Διαχείριςθ των υδατικϊν πόρων ςε επίπεδο Ρεριοχϊν Λεκάνθσ Απορροισ, ςε ευρφτερεσ δθλαδι περιοχζσ με κοινά ι ςχετικά υδρολογικά και διοικθτικά χαρακτθριςτικά. Ανάκτθςθ του κόςτουσ για τισ υπθρεςίεσ νεροφ, ςυμπεριλαμβανομζνου του κόςτουσ για το περιβάλλον και τουσ φυςικοφσ πόρουσ και ςφμφωνα με τισ αρχζσ «ο ρυπαίνων πλθρϊνει» και «ο χριςτθσ πλθρϊνει». Συμμετοχι του κοινοφ και των ενδιαφερόμενων μερϊν ςτθ διαχείριςθ των υδατικϊν πόρων. Ειδικότερα, ο ςκοπόσ τθσ Οδθγίασ, ςφμφωνα με το άρκρο 1, είναι θ κζςπιςθ πλαιςίου για τθν προςταςία των εςωτερικϊν επιφανειακϊν, των μεταβατικϊν, των παράκτιων και υπόγειων υδάτων, το οποίο να: αποτρζπει τθν περαιτζρω επιδείνωςθ, να προςτατεφει και να βελτιϊνει τθν κατάςταςθ των υδάτινων οικοςυςτθμάτων αλλά και των εξαρτωμζνων από αυτά χερςαίων οικοςυςτθμάτων και υγροτόπων. προωκεί τθ βιϊςιμθ χριςθ του νεροφ βάςει μακροπρόκεςμθσ προςταςίασ των διακζςιμων υδατικϊν πόρων. προωκεί τθν ενίςχυςθ τθσ προςταςίασ και τθ βελτίωςθ του υδάτινου περιβάλλοντοσ. διαςφαλίηει τθν προοδευτικι μείωςθ τθσ ρφπανςθσ των υπόγειων υδάτων. ςυμβάλλει ςτο μετριαςμό των επιπτϊςεων από πλθμμφρεσ και ξθραςία. Συνοψίηοντασ όλα τα πιο πάνω, κεντρικόσ και βαςικόσ ςτόχοσ τθσ Οδθγίασ είναι θ επίτευξθ καλισ ποιότθτασ υδάτων για όλα τα υδάτινα ςϊματα μζχρι το Το χρονοδιάγραμμα επίτευξθσ του τελικοφ αυτοφ ςτόχου κα πρζπει να υλοποιθκεί από τα Κράτθ Μζλθ (επιμερίηεται και με ενδιάμεςα ςτάδια) ωσ εξισ (Mediterranean Groundwater Report, 2007) : 2003: Ρροςδιοριςμόσ των λεκανϊν απορροισ, ζνταξι τουσ ςε υδατικζσ περιφζρειεσ, 11

12 κακοριςμόσ των αρμοδίων διαχειριςτικϊν αρχϊν. 2004: Ρροςδιοριςμόσ ςε κάκε υδατικι περιφζρεια των πιζςεων, των επιπτϊςεων και των οικονομικϊν παραμζτρων που ςχετίηονται με τθ χριςθ των υδάτων, κακϊσ και καταγραφι των προςτατευόμενων περιοχϊν. 2006: Ζναρξθ προγραμμάτων για τθν παρακολοφκθςθ τθσ κατάςταςθσ των υδάτων. 2009: Εντοπιςμόσ των αναγκαίων μζτρων, ϊςτε να επιτευχκοφν οι ςτόχοι τθσ οδθγίασ και ςφνταξθ διαχειριςτικϊν προγραμμάτων για κάκε υδατικι περιφζρεια. 2010: Εφαρμογι τιμολογιακισ πολιτικισ για τθν ενςωμάτωςθ του κόςτουσ ςτθν τιμι του νεροφ. 2012: Εφαρμογι διαχειριςτικϊν προγραμμάτων. 2015: Ρλιρθσ εφαρμογι των διαχειριςτικϊν προγραμμάτων. 2021: Τελευταία προκεςμία για τθν πλιρθ εφαρμογι τθσ οδθγίασ από όλα τα κράτθ μζλθ Θεςμικό Πλαίςιο ςτθν Κφπρο Στθν Κφπρο τα τελευταία χρόνια, θ Αρμόδια Αρχι δθλαδι το Υπουργείο Γεωργίασ, Φυςικϊν Ρόρων και Ρεριβάλλοντοσ και ειδικότερα το Τμιμα Αναπτφξεωσ Υδάτων (ΤΑΥ) ςε ςυνεργαςία με άλλα τμιματα και με ειδικοφσ ςυμβοφλουσ και επιςτιμονεσ, πραγματοποιοφν ςταδιακά τθν ενςωμάτωςθ τθσ Οδθγίασ Ρλαίςιο. Θ Οδθγία Ρλαίςιο για τα νερά (ΟΡΥ) ειςάγει τουσ περιβαλλοντικοφσ ςτόχουσ για τα υδάτινα ςϊματα ςτισ Ρεριοχζσ Λεκάνθσ Απορροισ Ροταμοφ (Ρ.Λ.Α.Ρ.), για τθν επίτευξθ των οποίων απαιτείται ςχεδιαςμόσ και ςυντονιςμόσ επιμζρουσ δράςεων (κατάλλθλοσ προγραμματιςμόσ εφαρμογισ) ϊςτε θ τελικι ζκβαςθ να είναι θ «καλι κατάςταςθ» (ι το «καλό δυναμικό») των υδάτινων ςωμάτων. Σφμφωνα με το Κακοδθγθτικό Ζγγραφο Νο 11 «Planning Process» θ εφαρμογι τθσ Ο.Ρ.Υ. περιλαμβάνει τισ ακόλουκεσ κφριεσ ςυνιςτϊςεσ: 1. Αξιολόγθςθ τθσ παροφςασ κατάςταςθσ και προκαταρκτικι ανάλυςθ χάςματοσ 2. Οργάνωςθ των περιβαλλοντικϊν ςτόχων 3. Κατάρτιςθ Ρρογραμμάτων Ραρακολοφκθςθσ 4. Ανάλυςθ χάςματοσ 12

13 5. Κατάρτιςθ του Ρρογράμματοσ Μζτρων 6. Κατάρτιςθ Σχεδίου Διαχείριςθσ Λεκάνθσ Απορροισ Ροταμοφ 7. Εφαρμογι του Ρρογράμματοσ Μζτρων 8. Αξιολόγθςθ Ρρογράμματοσ Μζτρων 9. Διαβοφλευςθ με το κοινό, ενεργόσ ςυμμετοχι των ενδιαφερόμενων μερϊν Σχιμα 1 : 1θ Ρερίοδοσ Ρρογραμματιςμοφ τθσ Ο.Ρ.Υ. (Guidance document Νο 11 Planning Process) Το ανωτζρω διάγραμμα ροισ ιςχφει για τθν πρϊτθ περίοδο ( ) και τθν προετοιμαςία τθσ δεφτερθσ ( ), με αυτι τθ δεφτερθ περίοδο να ρυκμίηεται όπωσ θ πρϊτθ (ίδιοι ςτόχοι και χρονικό πρόγραμμα). Ρρζπει επίςθσ να ςθμειωκεί ότι ο δεφτεροσ κφκλοσ προγραμματιςμοφ μζχρι το 2027 πρζπει να αναπτυχκεί βάςει τθσ εμπειρίασ του πρϊτου κφκλου που ζχει περιγραφεί ανωτζρω. 13

14 Στο παρακάτω διάγραμμα απεικονίηονται τα ςτάδια εφαρμογισ τθσ Οδθγίασ ςτθ Κφπρο μζχρι ςιμερα. Τα βιματα που παρατίκενται προετοιμάηουν τθ Κφπρο για τθ διαμόρφωςθ του Διαχειριςτικοφ Σχεδίου για τα νερά τθσ. Διάγραμμα 1 : Στάδια Εφαρμογισ τθσ Οδθγίασ ςτθν Κφπρο μζχρι ςιμερα (Τ.Α.Υ., 2007) 14

15 Θ εφαρμογι τθσ Οδθγίασ ςτθν Κφπρο άρχιςε από το 2004, εναρμονίηοντασ τθν Οδθγία με τον Νόμο 13(I)/2004 «περί Ρροςταςίασ και Διαχείριςθσ των Υδάτων». Στθν ςυνζχεια κατά το 2004, εφαρμόςτθκε το Άρκρο 3 τθσ Οδθγίασ (Ρροςδιοριςμόσ περιοχισ λεκάνθσ απορροισ ποταμοφ και αρμόδιοι φορείσ) κατά το οποίο θ Κφπροσ προςδιορίςτθκε ωσ μία Ρεριοχι Λεκάνθσ Απορροισ Ροταμοφ και ωσ αρμόδια αρχι εφαρμογισ τθσ Οδθγίασ ο Υπουργόσ Γεωργίασ, Φυςικϊν Ρόρων & Ρεριβάλλοντοσ. Κατά το 2005, άρχιςε θ εφαρμογι του Άρκρου 5 (Χαρακτθριςτικά των νερϊν τθσ Κφπρου, επιςκόπθςθ περιβαλλοντικϊν επιπτϊςεων των ανκρϊπινων δραςτθριοτιτων & οικονομικι ανάλυςθ τθσ χριςθσ φδατοσ) θ οποία ολοκλθρϊκθκε το Κατά τθν εφαρμογι του Άρκρου αυτοφ τα υδατικά ςϊματα τθσ Κφπρου κατθγοριοποιικθκαν ςε ομάδεσ ζτςι ϊςτε να διευκολυνκεί θ διαχείριςθ τουσ αλλά και θ αξιολόγθςθ των ςθμαντικϊν πιζςεων και από ανκρϊπινεσ δραςτθριότθτεσ. Θ ανάλυςθ αυτι οδιγθςε ςτθν διάκριςθ των υδατικϊν ςωμάτων που κινδυνεφουν να μθν επιτφχουν τουσ ςτόχουσ τθσ Οδθγίασ. Το 2006, εφαρμόςτθκε το Άρκρο 6 (Μθτρϊο προςτατευόμενων περιοχϊν), με το οποίο καταρτίςτθκε ζνα μθτρϊο όλων των περιοχϊν που πρζπει να προςτατευτοφν ιδιαίτερα, όπωσ φδατα που χρθςιμοποιοφνται για φδρευςθ, υδατικά ςυςτιματα οικολογικισ ςθμαςίασ, φδατα αναψυχισ και κολφμβθςθσ. Το , ζγινε θ ςχετικι μελζτθ εφαρμογισ του Άρκρου 8 (Ραρακολοφκθςθ τθσ κατάςταςθσ των επιφανειακϊν, υπόγειων υδάτων & των προςτατευόμενων περιοχϊν) το αποτζλεςμα τθσ οποίασ ιταν ο ςχεδιαςμόσ, θ ανάπτυξθ και θ εφαρμογι ενόσ λεπτομεροφσ Ρρογράμματοσ Ραρακολοφκθςθσ (monitoring plan) τθσ κατάςταςθσ όλων των νερϊν (επιλογι ςθμείων, παραμζτρων, ςυχνότθτασ), το οποίο ςυνοδεφεται από βάςθ δεδομζνων για τθν αποκικευςθ όλων των ςτοιχείων. Επίςθσ κατά τθν διάρκεια του , εφαρμόςτθκε και το Άρκρο 14.1.α και 14.1.β (Ρλθροφόρθςθ του κοινοφ και διαβουλεφςεισ). Τα Άρκρο αυτό περιλάμβανε τθν εφαρμογι διαδικαςιϊν - δράςεων ενθμζρωςθσ, διαβοφλευςθσ & ανταλλαγισ απόψεων που λαμβάνουν χϊρα κατά τθ φάςθ προετοιμαςίασ του Σχεδίου Διαχείριςθσ, με ιδιαίτερο αντικείμενο διαβοφλευςθσ τθν Ενδιάμεςθ Επιςκόπθςθ των ςθμαντικϊν ηθτθμάτων διαχείριςθσ νεροφ τα οποία καλείται το Σχζδιο Διαχείριςθσ που κα εκπονθκεί να δϊςει λφςεισ και μζτρα άμβλυνςθσ τουσ. Τζλοσ, κατά το 2008, ζγινε θ προετοιμαςία εφαρμογισ του Άρκρου 9 (Ανάκτθςθ κόςτουσ 15

16 για υπθρεςίεσ φδατοσ) με τθν δθμιουργία ενόσ Ρρωτοκόλλου Ρλθροφοριϊν (ΡΡ) για τθ ςυλλογι ςτοιχείων γ ια τα οικονομικά κζματα που προκφπτουν από τθν ΟΡΥ, αξιολόγθςθ τθσ εφαρμοηόμενθσ πολιτικισ τιμολόγθςθσ του νεροφ και υποςτιριξθ μελλοντικϊν ςταδίων εφαρμογισ τθσ ΟΡΥ επί των πολιτικϊν τιμολόγθςθσ του νεροφ. Στο παρόν ςτάδιο βρίςκεται ςε εξζλιξθ ο ςχεδιαςμόσ, υλοποίθςθ και ςυντιρθςθ ενόσ Μθχανογραφθμζνου Συςτιματοσ κακϊσ και ςτθν ανάπτυξθ των κατάλλθλων Ρολιτικϊν Τιμολόγθςθσ Φδατοσ (Άρκρο 9). Επίςθσ ςε εξζλιξθ βρίςκεται ο προςδιοριςμόσ του Ρρογράμματοσ Μζτρων για τθν επίτευξθ των περιβαλλοντικϊν ςτόχων τθσ ΟΡΥ (Άρκρο 11) και οι εργαςίεσ για τθν εκπόνθςθ του Σχεδίου Διαχείριςθσ Λεκάνθσ Απορροισ Ροταμοφ (ΣΔΛΑΡ) ςυμπεριλαμβανομζνου του κακοριςμοφ των ιδιαιτζρωσ τροποποιθμζνων υδατικϊν ςυςτθμάτων (Άρκρο 13, Άρκρο 4.3). (ΤΑΥ,2009) 16

17 3. Τδατικοί Πόροι ςτθ Κφπρο Τισ τελευταίεσ δεκαετίεσ πολλζσ χϊρεσ μζςα ςε αυτζσ και θ Κφπροσ αντιμετϊπιηαν ςοβαρά προβλιματα ρφπανςθσ των νερϊν και παρατεταμζνθσ ξθραςίασ. Αυτό φαίνεται και από το ότι οι υδάτινοι πόροι τθσ Κφπρου, επιφανειακοί και υπόγειοι είναι περιοριςμζνοι και αυτό οφείλεται ςτο ξθροκερμικό τθσ κλίμα, το ανάγλυφο, τθ γεωλογία, τθ μικρι ζκταςθ του νθςιοφ και τθν ανομοιόμορφθ κατανομι τθσ βροχόπτωςθσ ςτισ διάφορεσ περιοχζσ τθσ. ( Μζχρι και το 1997 θ μοναδικι πθγι υδατικϊν πόρων ςτθν Κφπρο, ιταν θ βροχόπτωςθ. Σφμφωνα με μια μακρά ςειρά παρατθριςεων θ μζςθ ετιςια βροχόπτωςθ, περιλαμβανόμενθσ και τθσ χιονόπτωςθσ, είναι 500mm, ενϊ από το 2000 μζχρι ςιμερα ζχει μειωκεί ςτα 460mm. Γενικά θ ποςότθτα τθσ βροχισ που δζχεται θ Κφπροσ είναι χαμθλι και θ εξάτμιςθ μεγάλθ, πράγμα που περιορίηει ςοβαρά τουσ υδάτινουσ πόρουσ του νθςιοφ. Επίςθσ, όπωσ φαίνεται και ςτο παρακάτω χάρτθ, θ βροχόπτωςθ κατανζμεται ανομοιόμορφα ςτθν ζκταςθ του νθςιοφ. Στθν πεδιάδα τθσ Μεςαορίασ(κεντρικά τθσ Κφπρου) κυμαίνεται μεταξφ 300 και 350mm ενϊ ςτισ ορεινζσ περιοχζσ του Τροόδουσ(νοτιοδυτικά) μεταξφ 600 και 1.100mm. Επιπρόςκετα υπάρχει και μεγάλθ διαχρονικι διακφμανςθ τθσ βροχόπτωςθσ με ςυχνζσ ςυνεχείσ ανομβρίεσ διάρκειασ δφο μζχρι τεςςάρων χρόνων (ΤΑΥ 2002 & 2006). 17

18 Χάρτθσ 1 : Μζςθ ετιςια βροχόπτωςθ ςτθν Κφπρο (Γραφείο Τφπου και Ρλθροφοριϊν, 2002) Στο ςχιμα 2 διακρίνουμε τθν μζςθ ετιςια βροχόπτωςθ ςτθν Κφπρο τθν περίοδο από το 1987 μζχρι το Με τθν πάροδο των χρόνων καταλιγουμε ςτο ςυμπζραςμα πωσ θ βροχόπτωςθ μειϊνεται αιςκθτά ςε ςχζςθ με τθν περίοδο όπου θ ειςροι νεροφ ςτα φράγματα ιταν αρκετά μεγάλθ. Ππωσ φαίνεται και ςτο παρακάτω ςχιμα τθν περίοδο ςθμειϊκθκε το μικρότερο φψοσ βροχισ (272mm) τθσ τελευταίασ 20ετίασ. Αυτό είχε ςαν αποτζλεςμα εκείνθ τθν περίοδο να υπάρξουν ςοβαρά προβλιματα τόςο ςτθν φδρευςθ. όςο και ςτθν άρδευςθ. Κανονικά επίπεδα βροχόπτωςθσ ςθμειϊκθκαν τθν περίοδο κατά τθν οποία παρουςιάηεται και το μεγαλφτερο ετιςιο φψοσ βροχισ (602mm). 18

19 Σχιμα 2 : Μζςθ ετιςια βροχόπτωςθ ςτθν Κφπρο ( )( Θ ποςότθτα νεροφ που αντιςτοιχεί ςτθν ολικι επιφάνεια τθσ ελεφκερθσ περιοχισ τθσ Κφπρου ανζρχεται ςτα εκατομμφρια κυβικά μζτρα (ΕΚΜ), αλλά μόνο το 14% ι 370 ΕΚΜ(10 6 κ.μ.) προςφζρεται για ανάπτυξθ, αφοφ το υπόλοιπο 86% περίπου επιςτρζφεται ςτθν ατμόςφαιρα ωσ απευκείασ εξάτμιςθ. Από αυτά ποςοςτό 5-% περίπου εμπλουτίηει τα υπόγεια υδροφόρα ςτρϊματα και ποςοςτό 9- % μπορεί να χαρακτθριςτεί ωσ επιφανειακι απορροι (δθλαδι νερό που καταλιγει ςτουσ ποταμοφσ και είτε χρθςιμοποιείται για αρδευτικοφσ, βιομθχανικοφσ και οικιςτικοφσ ςκοποφσ, είτε καταλιγει ςτθ κάλαςςα). Θ μζςθ ετιςια ποςότθτα των 370 ΕΚΜ νεροφ κατανζμεται με μια αδρι αναλογία 1,75:1 ςε επιφανειακι ροι και ςε υπόγεια νερά αντίςτοιχα (Γραφείο Τφπου και Ρλθροφοριϊν, 2002) 19

20 Σχιμα 3 : Υδατικό Ιςοηφγιο τθσ Κφπρου ( 20

21 3.1. Επιφανειακοί Τδατικοί Πόροι Επιφανειακοί υδάτινοι πόροι είναι το ςφνολο των νερϊν των ποταμϊν, των λιμνϊν, των ελϊν, των πθγϊν κτλ. Στθν κατθγορία αυτι περιλαμβάνεται και το ςφνολο των νερϊν που αποκθκεφεται ςτα φράγματα. Ζνα μεγάλο μζροσ των επιφανειακϊν υδάτινων πόρων χρθςιμοποιείται για αρδεφςεισ και ζνα άλλο μζροσ, με κατάλλθλθ επεξεργαςία, χρθςιμοποιείται για οικιακοφσ και βιομθχανικοφσ ςκοποφσ. Επίςθσ ζνα άλλο μζροσ ειςχωρεί ςτο ζδαφοσ και εμπλουτίηει τα υπόγεια υδροφόρα ςτρϊματα, πολφ μικρό μζροσ διαπνζεται από τα φυτά που βρίςκονται κοντά ςτθν κοίτθ των ποταμϊν ι εξατμίηεται κατευκείαν από τθν ελεφκερθ επιφάνεια του νεροφ των ποταμϊν. Το υπόλοιπο αποτελεί τθ ροι των ποταμϊν. Ποταμοί Σφμφωνα με τθν τελευταία καταγραφι και ανάλυςθ, ςτθν Κφπρο υπάρχουν 216 ποταμοί. Οι περιςςότεροι απ αυτοφσ πθγάηουν από τθν περιοχι του Τροόδουσ, τθσ μεγαλφτερθσ και ψθλότερθσ οροςειράσ τθσ Κφπρου. Θ εποχιακι κατανομι τθσ επιφανειακισ απορροισ ακολουκεί τθν εποχιακι κατανομι των κατακρθμνιςμάτων, με ελάχιςτεσ τιμζσ κατά τουσ κερινοφσ μινεσ και μζγιςτεσ τιμζσ κατά τουσ χειμερινοφσ μινεσ. Αποτζλεςμα του τοπικοφ κλίματοσ (ηεςτό καλοκαίρι μεγάλθσ διάρκειασ και χαμθλι μζςθ ετιςια βροχόπτωςθ), είναι να μθν υπάρχουν ποταμοί με ςυνεχι ροι ςε όλο τουσ το μικοσ. Οι περιςςότεροι ποταμοί ρζουν για 3 με 4 μινεσ το χρόνο (τθν περίοδο από το Δεκζμβρθ ωσ το τζλοσ του Μάθ) και ςτερεφουν για το υπόλοιπο ζτοσ. Μόνο τμιματα κάποιων ποταμϊν, - τα οποία βρίςκονται ανάντθ τθσ περιοχισ του Τροόδουσ, ςε υψόμετρο ςυνικωσ πάνω από 1000 μζτρα,- ζχουν ςυνεχι ροι (οι ποταμοί Ξερόσ, Διαρίηοσ, Καργϊτθσ Μαρακάςασ, Κοφρθσ και Γερμαςόγειασ). Οι περιςςότεροι ποταμοί ζχουν απότομθ κλίςθ εκτόσ από τα ποτάμια ςτισ πεδινζσ εκτάςεισ κατά μικοσ τθσ νότιασ ακτισ του νθςιοφ. Το νερό που καταλιγει ςτουσ ποταμοφσ (επιφανειακι απορροι) είναι κατά μζςο όρο 600 εκατομμφρια κυβικά μζτρα. Από αυτό χρθςιμοποιείται μόνο το 25% δθλαδι 150 εκατομμφρια κυβικά μζτρα το χρόνο, ενϊ τα υπόλοιπα

22 εκατομμφρια κυβικά μζτρα χάνονται ςτθ κάλαςςα. Ωςτόςο, το ποςοςτό αυτό των επιφανειακϊν υδάτων που χάνεται κάκε χρόνο ςτθ κάλαςςα μειϊνεται ςτακερά, ςαν αποτζλεςμα τθσ πολιτικισ για ανάπτυξθ των υδάτινων πόρων του νθςιοφ και τθν καταςκευι μεγάλων υδατοφρακτϊν (Δθμθτρίου Χ., 2005) Λίμνεσ Στθ Κφπρο υπάρχουν μόνο 3 φυςικζσ λίμνεσ οι οποίεσ είναι υφάλμυρεσ ι αλμυρζσ και αυτό είναι αποτζλεςμα του ξθροφ μεςογειακοφ κλίματοσ που επικρατεί ςτθν Κφπρο. Ωςτόςο αρκετοί τεχνθτοί ταμιευτιρεσ ζχουν δθμιουργθκεί τα τελευταία χρόνια ςε μια προςπάκεια αφξθςθσ τθσ διακεςιμότθτασ νεροφ. Πλεσ οι λίμνεσ ςτθν Κφπρο μποροφν να χαρακτθριςκοφν ωσ δυναμικά ςυςτιματα. Οι φυςικζσ αλμυρζσ και υφάλμυρεσ λίμνεσ ςτεγνϊνουν ςυχνά, αλλά όχι κάκε ζτοσ. Θ ποςότθτα νεροφ ςτουσ τεχνθτοφσ ταμιευτιρεσ και τισ αποκθκευτικζσ δεξαμενζσ εξαρτάται από τθ βροχόπτωςθ και τθ χριςθ. Οι τεχνθτοί ταμιευτιρεσ κυρίωσ γεμίηουν από τθν ειςροι νεροφ από τα ποτάμια. Κατά τθ διάρκεια του χειμϊνα γεμίηουν αλλά το καλοκαίρι το περιςςότερο νερό χρθςιμοποιείται και θ ςτάκμθ του νεροφ υποβιβάηεται. Συνεπϊσ, θ ςτάκμθ του νεροφ και το μζγεκοσ αυτϊν των λιμνϊν είναι μεταβαλλόμενα. Κακϊσ όλοι οι τεχνθτοί ταμιευτιρεσ και οι αποκθκευτικζσ δεξαμενζσ είναι καταςκευαςμζνεσ με ςκοπό τθν παροχι πόςιμου νεροφ και νεροφ για άρδευςθ, όλεσ αυτζσ οι λίμνεσ ενδζχεται να ςτεγνϊςουν, κάτι που ςτθν πραγματικότθτα ςυμβαίνει ςυχνά (Γαλιοφνα Ε., 2010). Οι βαςικζσ λίμνεσ τθσ Κφπρου είναι θ αλυκι τθσ Λάρνακασ και θ αλυκι τθσ Λεμεςοφ. Θ πρϊτθ βρίςκεται ςτα νότια τθσ πόλθσ τθσ Λάρνακασ και θ δεφτερθ ςτθ χερςόνθςο του Ακρωτθρίου, ςτα νοτιοδυτικά τθσ πόλθσ τθσ Λεμεςοφ. Σε πρόςφατουσ τοπογραφικοφσ χάρτεσ ωςτόςο εμφανίηεται και μια τρίτθ λίμνθ, εκείνθ του Ραραλιμνίου, θ οποία βρίςκεται ςτα δυτικά του ομϊνυμου οικιςμοφ. Ρρόκειται για μια ςχετικά αβακι λεκάνθ ςτθν οποία ςυλλζγονται τα νερά τθσ βροχισ και των μικρϊν ρεμμάτων του χειμϊνα. Θ αλμυρότθτα τθσ λίμνθσ οφείλεται ςτα άλατα που βρίςκονται ςτο υπζδαφοσ τθσ κακϊσ και ςτθ μεγάλθ εξάτμιςθ που επικρατεί. Το περιςςότερο διάςτθμα του χρόνου θ λίμνθ είναι χωρίσ νερό. Οι προαναφερκείςεσ 22

23 λίμνεσ φαίνονται ςτο πιο κάτω χάρτθ κακϊσ και όλα τα ποτάμια τθσ ελεφκερθσ Κφπρου. Χάρτθσ 2 : Επιφανειακά υδατικά ςϊματα - (Ποταμοί: φαίνονται με διαφορετικά χρϊματα για να είναι διακριτά, Λίμνεσ: ςκοφρο μπλε για ταμιευτιρεσ φραγμάτων και αλυκζσ, Παράκτια νερά: γαλάηιο χρϊμα κατά μικοσ τθσ ακτογραμμισ) (Γαλιοφνα Ε., 2010) 23

24 3.2. Τπόγειοι Τδατικοί Πόροι Τα υπόγεια νερά είναι αποκθκευμζνα μζςα ςε κατάλλθλα υδροφόρα ςτρϊματα (υδροφορείσ) του υπεδάφουσ. Τα υδροφόρα αυτά ςτρϊματα ζχουν ςυνικωσ μικρό πάχοσ που ςπάνια ξεπερνά τα 100 μζτρα. Αποτελοφνται κυρίωσ από ποτάμιεσ αποκζςεισ, αςβεςτολικικοφσ ψαμμίτεσ, αςβεςτόλικουσ και καρςτοποιθμζνουσ γφψουσ ( Τα υπόγεια νερά τροφοδοτοφνται από το νερό που καταλιγει ςτθν επιφάνεια από τισ βροχοπτϊςεισ και καταφζρνει να διειςδφςει ςε υπόγεια ςτρϊματα πριν εξατμιςτεί. Το ποςοςτό που κατειςδφει ςυγκεντρϊνεται ανάμεςα ςτα πετρϊματα και κινείται με τθν βοικεια τθσ βαρφτθτασ ςε υπόγειεσ διαδρομζσ αργά προσ τθν κάλαςςα. Στθν πορεία, τα υπόγεια νερά μπορεί να επανζλκουν ςτθν επιφάνεια μζςα από πθγζσ που τροφοδοτοφν τα επιφανειακά νερά ι να παραμείνουν ςε «υπόγειεσ δεξαμενζσ». Με τον τρόπο αυτό τα υπόγεια φδατα αποτελοφν μία «αποκικθ νεροφ» που ζχει ςυγκεντρωκεί εδϊ και αιϊνεσ και το οποίο αποτελεί ανανεϊςιμο πόρο μόνο ςτο βακμό που θ άντλθςι τουσ δεν υπερβαίνει τθν ετιςια αναπλιρωςι τουσ από τισ βροχοπτϊςεισ. Στθν Κφπρο πολυάρικμεσ γεωτριςεισ εκτιμάται ότι αντλοφν πάνω από 100 εκατομμφρια m³ το χρόνο από τα υπόγεια υδατικά ςϊματα. Τα 3/4 του υπογείου νεροφ, όπωσ φαίνεται και ςτο ςχιμα 4, καταναλϊνεται για τισ ανάγκεσ άρδευςθσ των καλλιεργειϊν. Το υπόλοιπο, κατανζμεται για τισ ανάγκεσ υδροδότθςθσ του πλθκυςμοφ, για τθν κτθνοτροφία, για τον τουριςμό και τθ βιομθχανία. 24

25 Σχιμα 4 : Χριςθ υπόγειου νεροφ ( Σε πολλζσ περιπτϊςεισ το νερό που αντλείται από τα υπόγεια φδατα υπερβαίνει τα όρια φυςικισ αναπλιρωςθσ. Αντλείται δθλαδι περιςςότερο νερό από όςο αναπλθρϊνεται κάκε χρόνο από τισ βροχοπτϊςεισ, ενϊ θ ςθμαντικι μείωςθ των βροχοπτϊςεων που ζχει ςθμειωκεί τα τελευταία χρόνια επιδεινϊνει τθν κατάςταςθ. Αυτό ζχει ωσ αποτζλεςμα τθν πτϊςθ τθσ ςτάκμθσ των υπόγειων νερϊν και ζτςι απαιτείται θ αναηιτθςθ νεροφ ςε ολοζνα και μεγαλφτερα βάκθ. Ραράλλθλα θ καταςκευι φραγμάτων, προκειμζνου να ςυγκρατθκοφν οι επιφανειακοί υδατικοί πόροι, λειτουργεί αρνθτικά ςτθν τροφοδοςία των υπόγειων υδροφορζων χαμθλότερα από το φράγμα, ςτερϊντασ από τουσ παράκτιουσ υδροφορείσ πολφτιμουσ υδατικοφσ πόρουσ. Θ ςτάκμθ των υπόγειων νερϊν ςε ςυγκεκριμζνεσ περιοχζσ ζχει κατζλκει μζχρι και 100 μζτρα τα τελευταία χρόνια προκαλϊντασ τθν εξάντλθςθ πολλϊν γεωτριςεων και τθν ςυνολικι ελάττωςθ τθσ φυςικισ ροισ των πθγϊν και των ποταμϊν. Σε παράκτιεσ περιοχζσ θ μείωςθ τθσ φυςικισ κίνθςθσ του υπόγειου νεροφ προσ τθ κάλαςςα προκαλεί τθν ειςροι καλαςςινοφ νεροφ ςτουσ υπόγειουσ υδροφορείσ κακιςτϊντασ το νερό από τισ γεωτριςεισ και τα πθγάδια ςτισ περιοχζσ αυτζσ υφάλμυρο και ακατάλλθλο για χριςθ. Αυτό είναι και το μεγαλφτερο πρόβλθμα 25

26 υποβάκμιςθσ τθσ ποιότθτασ των υπόγειων νερϊν τθσ Κφπρου. Επίςθσ, θ υπεράντλθςθ των υπόγειων νερϊν ζχει ςε κάποιεσ περιοχζσ ωσ αποτζλεςμα τθν αφξθςθ τθσ ςυγκζντρωςθσ οριςμζνων ουςιϊν, όπωσ το Βόριο (ΤΑΥ, 2007). Σφμφωνα με τα ςθμερινά ςτοιχεία (2008), ςτθν Κφπρο υπάρχουν περίπου 20 χιλιάδεσ διατριςεισ από τισ οποίεσ αντλοφνται 139 εκατομμφρια m³ / ζτοσ από τα οποία τα 29 εκ. m³ αποτελοφν υπεράντλθςθ. Ζτςι, χρόνο με τον χρόνο τα αποκζματα υπόγειων νερϊν μειϊνονται. Μελζτεσ που εκπονικθκαν για τθν καταγραφι των υπόγειων αποκεμάτων νεροφ ζδειξαν ότι ζχουν καταναλωκεί περίπου το 40% των αιϊνιων διακζςιμων υπογείων αποκεμάτων τθσ Κφπρου. Ζχει υπολογιςτεί ότι για να διατθρθκεί το υδατικό ιςοηφγιο κάκε υπόγειου υδροφορζα θ ςυνολικι υδρολθψία κα πρζπει να μειωκεί ςτα 82 εκατομμφρια m³ / ζτοσ με αντίςτοιχθ απαίτθςθ τθ μείωςθ τθσ ςυνολικισ άντλθςθσ κατά 40% περίπου ςε ςχζςθ με τα ςθμερινά επίπεδα ( TAY ). Το πρόβλθμα τθσ υπεράντλθςθσ και οι ςυνεπακόλουκεσ επιπτϊςεισ τθσ αποτελεί ζνα από τα κυρίαρχα ηθτιματα για όλθ τθν Κφπρο. Θ μεγάλθ πλειοψθφία των ςυςτθμάτων υπόγειων υδάτων τθσ Κφπρου (15 από τα 19 ςυςτιματα υδάτων), λόγω των ιδιαιτεροτιτων τθσ γεωγραφίασ του νθςιοφ και των πιζςεων που δζχονται από ανκρωπογενείσ χριςεισ, ζχουν χαρακτθριςτεί ωσ υψθλοφ κινδφνου από τθν υπεράντλθςθ (όπωσ φαίνεται ςτον χάρτθ 3). 26

27 μπλε: χωρίσ υπερεκμετάλλευςθ τοπικι πτϊςθ τθσ ςτάκμθσ υπόγειου νεροφ κατά τθ διάρκεια ξθρϊν ετϊν κόκκινο: περιοχζσ που υφίςτανται υπεράντλθςθ και ςτισ οποίεσ παρατθρείται ςυνεχισ πτϊςθ τθσ ςτάκμθσ Χάρτθσ 3 : Υπεράντλθςθ ςτα υπόγεια υδατικά ςϊματα τθσ Κφπρου (Γαλιοφνα Ε., 2010) Τζλοσ, οι περιςςότεροι παράκτιοι υδροφορείσ χαρακτθρίηονται ςυνολικά ι τοπικά από το φαινόμενο τθσ υφαλμφρινςθσ. Για το λόγο αυτό οι γεωτριςεισ πολλϊν παράκτιων ηωνϊν ςε ςθμαντικοφσ υδροφορείσ τθσ Κφπρου ζχουν εγκαταλειφκεί, κακϊσ εξαιτίασ του φαινόμενου τθσ υφαλμφρινςθσ, το νερό δεν είναι πλζον κατάλλθλο προσ χριςθ. 27

28 3.3. Τδατικι Πολιτικι και Τδραυλικά Ζργα Στθν περίοδο πριν από τθν ανεξαρτθςία τθσ Κφπρου θ υδατικι ανάπτυξθ ςτόχευε ςτθν εκμετάλλευςθ των υπόγειων υδατικϊν πόρων, λόγω του πιο χαμθλοφ κόςτουσ, ςε ςφγκριςθ με τθν καταςκευι μεγάλων επιφανειακϊν ταμιευτιρων. Θ εκμετάλλευςθ των υπόγειων υδατικϊν πόρων άρχιςε τθν δεκαετία του 1920, κυρίωσ ςτουσ υδροφορείσ Μόρφου και Αμμοχϊςτου και ςε κατοπινό ςτάδιο ςτουσ υδροφορείσ Ακρωτθρίου και Κοκκινοχωρίων. Μζχρι το 1960 είχαν ανορυχκεί χιλιάδεσ γεωτριςεισ ςε όλεσ τισ περιοχζσ τθσ Κφπρου, με αποτζλεςμα από τα πρϊτα χρόνια τθσ εγκακίδρυςθσ τθσ Κυπριακισ Δθμοκρατίασ να υπάρχει άμεςθ απειλι εξάντλθςθσ των υδροφορζων. Τα βιματα που είχαν γίνει για τθν ανάπτυξθ των επιφανειακϊν υδατικϊν πόρων πριν από το 1960 ιταν μικρά και περιορίςκθκαν ςτθν καταςκευι μικρϊν κτιςτϊν φραγμάτων ι φραγμάτων βαρφτθτασ από μπετόν, κυρίωσ ςτθν περιοχι του Τροόδουσ και εμπλουτιςτικϊν φραγμάτων ςτθν Κεντρικι Μεςαορία. Θ εκμετάλλευςθ των επιφανειακϊν υδατικϊν πόρων γινόταν με τθ χριςθ πιο μόνιμων εκτροπϊν, αρδευτικϊν καναλιϊν κακϊσ και μικρϊν αποκθκευτικϊν δεξαμενϊν από μπετόν(ιωάννου Χρ.,1976). Θ αναγκαιότθτα για τθν ανάπτυξθ, των επιφανειακϊν υδατικϊν πόρων ςε ςυνάρτθςθ με τθν εκμετάλλευςθ των υπόγειων υδατικϊν πόρων αναγνωρίςκθκε ςτθ δεκαετία του 50 όταν άρχιςε να οργανϊνεται ζνα ςφςτθμα ςυλλογισ υδρομετρικϊν ςτοιχείων. Το ςφςτθμα αυτό περιλάμβανε τθν εγκατάςταςθ αυτόματων μετρθτϊν ροισ των ποταμϊν, μζτρθςθ τθσ ροισ των επιφανειακϊν πθγϊν κακϊσ και υδρολογικζσ ζρευνεσ και μετριςεισ ςε όλουσ τουσ μεγάλουσ υδροφορείσ. Τα ςτοιχεία που ςυνελζγθςαν αποτζλεςαν και τθ βάςθ για τθν υλοποίθςθ των μεγάλων υδατικϊν αναπτυξιακϊν ζργων τθν δεκαετία του (Κορωνίδα Κζντρο Ζρευνασ & Ανάπτυξθσ, 2006) Μετά τθν ανεξαρτθςία(1963), θ πολιτικι τθσ νζασ Κυβζρνθςθσ ιταν να δθμιουργθκοφν ςυνκικεσ που κα επζτρεπαν τθν αφξθςθ του ειςοδιματοσ των κατοίκων των αγροτικϊν περιοχϊν, οφτωσ ϊςτε να ςμικρυνκεί θ διαφορά μεταξφ 28

29 του ειςοδιματοσ των αγροτϊν και των άλλων ειςοδθματικϊν τάξεων του ενεργοφ πλθκυςμοφ, και ταυτόχρονα να αυξθκεί θ ςυνειςφορά τθσ γεωργίασ ςτο ακάκαρτο εκνικό προϊόν. Θ ςθμαςία τθσ ανάπτυξθσ των υδατικϊν πόρων αναγνωρίςκθκε πλιρωσ και θ Κυβζρνθςθ αποφάςιςε : να γίνει ςυςτθματικι αξιολόγθςθ των υδατικϊν πόρων τθσ νιςου να εργαςκεί για τθν αναπλιρωςθ και προςταςία των υπόγειων υδατικϊν πόρων να καταςκευαςτοφν μεγάλοι επιφανειακοί ταμιευτιρεσ και να περιοριςκεί θ ροι ςτθ κάλαςςα να παραςχεκεί διαςωλθνωμζνο νερό ςτισ πόλεισ και τα χωριά για υδρευτικοφσ και βιομθχανικοφσ ςκοποφσ. Στισ αρχζσ τθσ δεκαετία του 60, θ Κυβζρνθςθ εςτίαςε τθν προςοχι τθσ ςτθν προμικεια διαςωλθνωμζνου νεροφ ςτισ πόλεισ και χωριά και ςε μικρό χρονικό διάςτθμα όλοσ ο πλθκυςμόσ του νθςιοφ απολάμβανε καλισ ποιότθτασ πόςιμο νερό. Αυτό επιτεφχκθκε με τθ χριςθ επιφανειακϊν πθγϊν (κυρίωσ ςτισ ορεινζσ περιοχζσ) ι με τθν ανόρυξθ κατάλλθλων γεωτριςεων για τθν άντλθςθ πόςιμου νεροφ. Στα αρχικά αυτά ςτάδια δεν ζγινε οποιαδιποτε εκμετάλλευςθ επιφανειακϊν νερϊν για ςκοποφσ υδροδότθςθσ (Συμβοφλιο Υδατοπρομικειασ Λευκωςίασ). Με τθν υποςτιριξθ και τθν κακοδιγθςθ Διεκνϊν Αναπτυξιακϊν Οργανιςμϊν θ Κυβζρνθςθ άρχιςε τθν καταςκευι μεγάλων επιφανειακϊν ταμιευτιρων που ςτόχευαν κυρίωσ τθν άρδευςθ και εμπλουτιςμό των υδροφορζων. Μεταξφ 1960 και τθσ Τουρκικισ Ειςβολισ το 1974, καταςκευάςτθκε ζνασ μεγάλοσ αρικμόσ φραγμάτων (Ρωμόσ, Αγία Μαρίνα, Αργάκα-Μακοφντα, Μαυροκόλυμποσ, Ρολεμίδια, Μόρφου, Μάςςαρι, Γερμαςόγεια και Λεφκαρα). Το πρϊτο φράγμα με χωρθτικότθτα μεγαλφτερθ από 10 ΕΚΜ ιταν αυτό τθσ Γερμαςόγειασ (13,6 ΕΚΜ) που καταςκευάςκθκε ςτον ομϊνυμο ποταμό με ςκοπό τθν άρδευςθ παραλιακισ περιοχισ κατάντι του φράγματοσ, ςτα ανατολικά τθσ Λεμεςοφ. Το φράγμα αυτό αποτζλεςε και τθν πρϊτθ περίπτωςθ χριςθσ επιφανειακοφ νεροφ για υδρευτικοφσ ςκοποφσ, αφοφ μζςω τεχνθτοφ εμπλουτιςμοφ 29

30 του υδροφορζα κατάντι του φράγματοσ και φυςικισ διφλιςθσ του νεροφ, αυτό, μετά από άντλθςθ χρθςιμοποιείτο για τθν φδρευςθ τθσ πόλθσ τθσ Λεμεςοφ. Θ πρϊτθ φάςθ μεγάλων ζργων ανάπτυξθσ των επιφανειακϊν υδατικϊν πόρων ςυμπλθρϊκθκε με τθν καταςκευι του φράγματοσ Λευκάρων, χωρθτικότθτασ 12,5 ΕΚΜ, ςτθν νοτιοανατολικι πλευρά τθσ οροςειράσ του Τροόδουσ το Το φράγμα είχε ςαν κφριο ςκοπό τθν φδρευςθ των πόλεων Λάρνακασ και Αμμοχϊςτου και το όλο ζργο προζβλεπε τθν καταςκευι των πρϊτων διυλιςτθρίων νεροφ. Τα διυλιςτιρια αυτά καταςκευάςκθκαν ςτθν περιοχι Χοιροκιτίασ και τζκθκαν ςε λειτουργία το ( Κορωνίδα, Κζντρο Ζρευνασ & Ανάπτυξθσ, 2006) Μεγάλα Τδατικά Ζργα Στα τζλθ τθσ δεκαετίασ του 60 θ Κυβζρνθςθ προϊκθςε με τουσ οργανιςμοφσ UNDP και FAO δυο ςθμαντικζσ μελζτεσ που ςκοπό είχαν τθν αξιολόγθςθ και προγραμματιςμό χριςθσ των υδατικϊν πόρων τθσ Κφπρου. Τα ςυμπεράςματα αυτϊν των μελετϊν προλείαναν το ζδαφοσ για τθν υλοποίθςθ πζντε μεγάλων ςυνδυαςμζνων ζργων υδατικισ ανάπτυξθσ που βαςίηονται ςτθν ςυνδυαςμζνθ χριςθ επιφανειακϊν και υπόγειων υδατικϊν πόρων. Ζτςι, μετά τθν τουρκικι ειςβολι το 1974 και τθ μετακίνθςθ μεγάλου μζρουσ του πλθκυςμοφ προσ τισ ελεφκερεσ περιοχζσ δθμιουργικθκε θ ανάγκθ εξαςφάλιςθσ επιπρόςκετων ποςοτιτων πόςιμου νεροφ αλλά και επαναδραςτθριοποίθςθσ μζρουσ του πλθκυςμοφ ςτο γεωργικό τομζα. Ρρογραμματίςτθκαν και εκτελζςτθκαν κατά ςειρά τα πιο κάτω ζργα (Κφρου Κ., 2008): Αρδευτικό Ζργο Ράφου Υδατικό Ζργο Βαςιλικοφ - Ρεντάςχοινου Ενιαίο Ζργο Αγροτικισ Ανάπτυξθσ Ριτςιλιάσ Αρδευτικό ζργο Χρυςοχοφσ Ζργο Νοτίου Αγωγοφ 30

31 Από τθν τουρκικι ειςβολι μζχρι ςιμερα, ζχουν γίνει ςθμαντικά επιτεφγματα ςτον τομζα τθσ υδατικισ ανάπτυξθσ με τθν καταςκευι μεγάλων ζργων, όπωσ προαναφερκικαν. Ραράλλθλα όμωσ, ενιςχφκθκε θ υδατοπρομικεια των πόλεων και κοινοτιτων τθσ υπαίκρου. Καταςκευάςτθκαν, επίςθσ, τα διυλιςτιρια νεροφ Χοιροκοιτίασ, Κόρνου, Λεμεςοφ, Τερςεφάνου ενϊ, λειτοφργθςε και το διυλιςτιριο του Αςπρόκρεμμου ςτθν Ράφο. Δθμιουργικθκαν δφο μόνιμεσ μονάδεσ αφαλάτωςθσ και τρεισ κινθτζσ με ςκοπό τθν απεξάρτθςθ από τθ βροχόπτωςθ τθσ παροχισ πόςιμου νεροφ ςτα μεγάλα αςτικά και τουριςτικά κζντρα. (Τμιμα Αναπτφξεωσ Υδάτων, Υδατικι Ανάπτυξθ, Υδατικά Ζργα) Χάρτθσ 4 : Μεγάλα Υδατικά Ζργα ςτθ Κφπρο ( 31

32 4. Η χριςθ του νεροφ ςτθν Κφπρου 4.1. Τφιςτάμενθ χριςθ του νεροφ Οι κυριότερεσ χριςεισ του νεροφ ςτθν Κφπρο είναι θ άρδευςθ και θ φδρευςθ. Σφμφωνα με μελζτθ του Τμιματοσ Αναπτφξεωσ Υδάτων τθσ Κφπρου ςε ςυνεργαςία με τον Οργανιςμό Τροφίμων και Γεωργίασ των Θνωμζνων Εκνϊν, θ άρδευςθ (γεωργία - κτθνοτροφία) καταναλϊνει το 69% τθσ ολικισ κατανάλωςθσ νεροφ ακολουκοφμενθ από τθν φδρευςθ με 25%. Το υπόλοιπο 6% καταναλϊνεται για βιομθχανικοφσ (1%) και περιβαλλοντικοφσ ςκοποφσ (5%). Ο τομζασ «Ρεριβάλλον» περιλαμβάνει χριςθ νεροφ ςε περιοχζσ ειδικοφ οικολογικοφ ενδιαφζροντοσ και ςε δθμόςιουσ χϊρουσ (πάρκα, τοπιοτεχνίςεισ, κλπ) των διμων και κοινοτιτων. Συνικωσ οι τουριςτικζσ και εμπορικζσ χριςεισ περιλαμβάνονται ςτθν φδρευςθ επειδι το ςφςτθμα διακλάδωςθσ του νεροφ ςτισ πόλεισ είναι κοινό για όλεσ τισ χριςεισ. Οι τουριςτικζσ χριςεισ καταλαμβάνουν το 21% τθσ αςτικισ χριςθσ(φδρευςθσ) και 5% τθσ ολικισ κατανάλωςθσ νεροφ. Ρίνακασ 1 : Χριςεισ νεροφ ςτθν Κφπρο Σφποσ Χριςθσ Εκτίμθςθ Αναγκϊν Ποςοςτιαία κατανομι επί του ςυνόλου Άρδευςθ 182,4 εκατ. m³ 69% Υδρευςθ 67,5 εκατ. m³ 25% Μόνιμοι Κάτοικοι 53,4 εκατ. m³ 79% τθσ αςτικισ χριςθσ 20% Τουρίςτεσ 14,1 εκατ. m³ 21% τθσ αςτικισ χριςθσ 5% Σφνολο 67,5 εκατ. m³ 100% 25% Βιομθχανία 3,5 εκατ. m³ 1% Περιβάλλον 12,5 εκατ. m³ 5% υνολικι εκτίμθςθ αναγκϊν 265,9 εκατ. m³ 100% (Food and agriculture organization of the United Nations (FAO), 2002) 32

33 ΥΡΗΕΙ ΝΕΡΟΤ ΣΗΝ ΚΤΠΡΟ 1% 5% 25% 69% ΓΕΩΓΙΑ ΥΔΕΥΣΘ ΒΙΟΜΘΧΑΝΙΑ ΡΕΙΒΑΛΛΟΝ Σχιμα 5 : Χριςεισ νεροφ ςτθν Κφπρο. Σχιμα 6 : Ετιςια κατανάλωςθ νεροφ ςτθν Κφπρο ανά τομζα και πθγι προζλευςθσ (Savvides L., Dörflinger G., Alexandrou, K., 2001) Το νερό το οποίο χρθςιμοποιείται για υδρευτικοφσ ςκοποφσ διατίκεται από τα Δθμόςια (Κυβερνθτικά) Συςτιματα Υδατοπρομικειασ και πωλείται ςε χαμθλζσ ςχετικά τιμζσ ςτα Συμβοφλια Υδατοπρομικειασ Λευκωςίασ, Λεμεςοφ και Λάρνακασ, κακϊσ επίςθσ και ςε Διμουσ και Κοινοτικά Συμβοφλια, τα οποία με τθ ςειρά τουσ αναλαμβάνουν τθ διάκεςθ του ςτουσ ιδιϊτεσ καταναλωτζσ. Υπάρχουν όμωσ και μερικζσ περιπτϊςεισ όπου διάφορεσ κοινότθτεσ διακζτουν δικζσ τουσ πθγζσ 33

34 υδατοπρομικειασ, τισ οποίεσ διαχειρίηονται οι ίδιεσ. Αντίκετα, το νερό που χρθςιμοποιείται για αρδευτικοφσ ςκοποφσ, διαχειρίηεται μζςω των Κυβερνθτικϊν και μθ Κυβερνθτικϊν Υδατικϊν Ζργων. Σε αντίκεςθ με τθν φδρευςθ, το νερό που προορίηεται για αρδευτικοφσ ςκοποφσ δίνεται απευκείασ ςε ιδιϊτεσ γεωργοφσ, ςε υψθλότερεσ τιμζσ, εκτόσ από οριςμζνεσ μεμονωμζνεσ περιπτϊςεισ όπου μεςολαβοφν τα Αρδευτικά Τμιματα. Επιπρόςκετα, ςθμαντικζσ ποςότθτεσ νεροφ που χρθςιμοποιοφνται για άρδευςθ προζρχονται και από ιδιωτικζσ γεωτριςεισ. Στθ ςυνζχεια κα γίνει ανάλυςθ τθσ κατανάλωςθσ νεροφ ανά τφπο χριςθσ και ανά περιοχι. Άρδευςθ Θ άρδευςθ (όπωσ αναφζρκθκε και παραπάνω) αποτελεί τθ ςθμαντικότερθ από πλευράσ χριςθσ νεροφ ςε ότι αφορά τισ περιοχζσ που βρίςκονται υπό τον ζλεγχο τθσ Κυπριακισ Κυβζρνθςθσ. Στθν άρδευςθ ςυμπεριλαμβάνεται θ κατανάλωςθ νεροφ ςτουσ τομείσ τθσ γεωργίασ και τθσ κτθνοτροφίασ. Θ γεωργία γενικότερα αποτελεί τον μεγαλφτερο καταναλωτι νεροφ παγκοςμίωσ. Ειδικά ςτισ χϊρεσ τθσ Νότιασ Ευρϊπθσ, θ κατανάλωςθ νεροφ για άρδευςθ ωσ ποςοςτό τθσ ςυνολικισ κατανάλωςθσ νεροφ ανζρχεται ςτο 83% ςτθν Ελλάδα, 69% ςτθν Κφπρο, 68% ςτθν Ιςπανία και 57% ςτθν Ιταλία (Κζντρο οικονομικϊν ερευνϊν,2009). Είναι λοιπόν φανερό ότι οποιαδιποτε προςπάκεια για αειφόρο διαχείριςθ των υδατικϊν πόρων κα πρζπει να δϊςει ιδιαίτερθ ςθμαςία ςτο γεωργικό τομζα. Τισ τελευταίεσ δεκαετίεσ, όπωσ και ςε άλλεσ χϊρεσ που αναπτφχκθκαν οικονομικά, ο γεωργικόσ τομζασ ςτθν Κφπρο ςυρρικνϊκθκε ζντονα. Θ μείωςθ τθσ ςθμαςίασ του αγροτικοφ τομζα ςτθν κυπριακι οικονομία ακολουκεί τθ γενικι τάςθ που παρατθρείται ςτα περιςςότερα κράτθ μζλθ τθσ Ε.Ε. Ριο ςυγκεκριμζνα, από 18% του ςυνολικοφ ΑΕΡ και 20% του εργατικοφ δυναμικοφ ςτα μζςα τθσ δεκαετίασ του 1960, θ γεωργία ςιμερα ςυνειςφζρει μόνο το 2% του κυπριακοφ ΑΕΡ και το 7% του εργατικοφ δυναμικοφ. Ραρόλα αυτά όμωσ, όπωσ φάνθκε και ςτα ςχιματα 1 και 2, ο τομζασ αυτόσ είναι ακόμα ο κφριοσ καταναλωτισ νεροφ ςτθ χϊρα. Το νερό που διατίκεται ςτθ γεωργία προζρχεται κατά 55% από κρατικά αρδευτικά ζργα και κατά 45% περίπου από ιδιωτικζσ γεωτριςεισ. (Ηουμίδθσ Χ. και Ηαχαριάδθσ Θ., 2009 ) 34

35 Λευκωςία Αμμόχωςτοσ Λάρνακα Λεμεςόσ Ράφοσ Ρίνακασ 2 : Τοπικζσ ανάγκεσ ςε νερό από τθ γεωργία και αρδευόμενεσ εκτάςεισ Γεωργία Αρδευόμενεσ εκτάςεισ (εκτάρια) Ανάγκεσ ςε νερό (m³/ζτοσ) Λευκωςία Αμμόχωςτοσ Λάρνακα Λεμεςόσ Πάφοσ φνολο (Ινςτιτοφτο Γεωργικϊν ερευνϊν(ιγε), και Κυπριακόσ Οργανιςμόσ Αγροτικϊν Ρλθρωμϊν (ΚΟΑΡ), 2001) Αρδευόμενεσ εκτάςεισ (εκτάρια) Αρδευόμενεσ εκτάςεισ (δεκάρια) Ανάγκεσ ςε νερό (m³/ζτοσ) Ανάγκεσ ςε νερό (m³/ζτοσ) Σχιματα 8-9 : Ανάγκεσ ςε νερό και αρδευόμενεσ εκτάςεισ ςτθ γεωργία Πςον αφορά τθ κτθνοτροφία, για τθ καταγραφι των υφιςτάμενων κτθνοτροφικϊν δραςτθριοτιτων χρθςιμοποιικθκαν ςτοιχεία από το Τμιμα Γεωργίασ για κάκε επαρχία ξεχωριςτά. Οι ανάγκεσ ενόσ ηϊου ςε νερό εξαρτϊνται από πολλοφσ παράγοντεσ και κυρίωσ από το είδοσ του ηϊου και το βάροσ του, τθ κερμοκραςία και υγραςία του περιβάλλοντοσ, τθ διατροφι και το φψοσ τθσ γαλακτοπαραγωγισ του. Δθλαδι, όςο μεγαλφτερο είναι το βάροσ ενόσ ηϊου τόςο μεγαλφτερεσ είναι και οι απαιτιςεισ ςε νερό. Το ίδιο ςυμβαίνει και με τθ κερμοκραςία. Πςο αυξάνεται, τόςο αυξάνεται και θ κατανάλωςθ νεροφ από τα ηϊα. 35

36 Ο αρικμόσ των ηϊων ςτισ ελεφκερεσ περιοχζσ ανζρχεται περίπου ςε 16,9 εκατ. κεφαλζσ εκ των οποίων τα περιςςότερα (το 94% του ςυνόλου, δθλαδι 15,8 εκατ.) είναι πουλερικά. Λόγω του μεγάλου αρικμοφ πουλερικϊν υπάρχει μικρι ηιτθςθ ςε νερό αφοφ τα πουλερικά ζχουν πολφ μικρζσ θμεριςιεσ ανάγκεσ ςε νερό (0,25 λίτρα/νερό/θμζρα). Ρίνακασ 3 : Ανάγκεσ ςε νερό από τθ κτθνοτροφία και αρικμόσ ηϊων ανά περιοχι Κτθνοτροφία Αρικμόσ ηϊων Ανάγκεσ ςε νερό (m³/ζτοσ) Λευκωςία Αμμόχωςτοσ Λάρνακα Λεμεςόσ Πάφοσ φνολο (Τμιμα Γεωργίασ και FAO, 2002) Γενικά οι ανάγκεσ ςε νερό από τθ κτθνοτροφία είναι μικρζσ και ζτςι θ κτθνοτροφία δεν ζχει βαρφνοντα ρόλο ςτθ ςυνολικι ηιτθςθ νεροφ, ιδιαίτερα ςε ςφγκριςθ με τθ γεωργία που είναι ο μεγαλφτεροσ καταναλωτισ νεροφ. Επίςθσ θ κτθνοτροφία δεν ζχει μεγάλο μερίδιο κατανάλωςθσ νεροφ ςτο τομζα τθσ άρδευςθσ αφοφ καταναλϊνει περίπου μόνο 4% από τθ ςυνολικι κατανάλωςθ τθσ άρδευςθσ. Τζλοσ, να αναφζρουμε ότι ςτθν εκτίμθςθ των αναγκϊν νεροφ ςτθν άρδευςθ εμπεριζχεται και μία μζςθ τιμι απωλειϊν. Αυτι θ τιμι αφορά απϊλειεσ κατά τθ μεταφορά και διανομι του αρδευτικοφ νεροφ οι οποίεσ εκτιμϊνται ςε περίπου m³/ζτοσ. Υδρευςθ Ππωσ φαίνετε και ςτθν αρχι του κεφαλαίου, οι υδρευτικζσ ανάγκεσ ανζρχονται ςτο 25% τθσ ςυνολικισ κατανάλωςθσ με τθν κατανάλωςθ των μόνιμων κατοίκων να αντιςτοιχεί ςτο 20% και των τουριςτϊν ςτο υπόλοιπο 5%. 36

37 Ιδιαίτερθ ςθμαςία δίδεται ςε επίπεδο προςφοράσ νεροφ για τισ υδρευτικζσ ανάγκεσ κακϊσ αποτελεί τθ χριςθ με τον μζγιςτο βακμό προτεραιότθτασ ςε ςχζςθ με τισ άλλεσ ανταγωνιςτικζσ χριςεισ. Ρίνακασ 4 : Υδρευτικζσ ανάγκεσ από μόνιμουσ κατοίκουσ Τδρευτικζσ ανάγκεσ (από μόνιμουσ κατοίκουσ) Κατανομι πλθκυςμοφ(ποςοςτιαία) Ανάγκεσ ςε νερό(ποςοςτιαία) Λευκωςία 31% 34% Αμμόχωςτοσ 2% 2% Λάρνακα 24% 25% Λεμεςόσ 11% 11% Πάφοσ 6% 6% Χωριά 26% 22% φνολο ςε αρικμοφσ άτομα m³/ζτοσ (Στατιςτικι Υπθρεςία Κφπρου ( και Κεντρικό Σφςτθμα Υδατοπρομικειασ ( 2001) Τδρευτικζσ ανάγκεσ από μόνιμουσ κατοίκουσ 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Κατανομι πλθκυςμοφ(ποςοςτιαία) Ανάγκεσ ςε νερό(ποςοςτιαία) Σχιμα 10 : Υδρευτικζσ ανάγκεσ από μόνιμουσ κατοίκουσ Πςον αφορά τισ ανάγκεσ ςε νερό από τουσ μόνιμουσ κατοίκουσ παρατθρείται ότι οι ανάγκεσ είναι ανάλογεσ του πλθκυςμοφ τθσ κάκε περιοχισ. Οι μόνιμοι κάτοικοι τθσ 37

38 ελεφκερθσ Κφπρου καταναλϊνουν το 79% τθσ αςτικισ χριςθσ(φδρευςθσ) που αντιςτοιχεί ςε m³/ζτοσ. Ο τουριςμόσ είναι από τισ πιο ςθμαντικζσ δραςτθριότθτεσ ςτθ Κφπρο με μεγάλθ οικονομικι και κοινωνικι ςθμαςία αφοφ θ ςυνειςφορά του ςτο ΑΕΡ κυμαίνεται μεταξφ 6 και 7% /ζτοσ ενϊ απαςχολεί το 10% του εργατικοφ δυναμικοφ τθσ χϊρασ (Γεωργίου Μ, 2008). Ραρ όλα αυτά όμωσ ζχει ςθμαντικζσ περιβαλλοντικζσ επιπτϊςεισ. Οι πλζον ευαίςκθτεσ ςτθν τουριςτικι πίεςθ περιοχζσ είναι φυςικά οι παράκτιεσ, ςτισ οποίεσ ςυγκεντρϊνεται ο κυρίωσ όγκοσ των τουριςτϊν. Θ αλόγιςτθ κατανάλωςθ νεροφ κατά τθν άνομβρθ περίοδο, προκαλεί πιζςεισ ςτουσ υδατικοφσ πόρουσ. Θ υψθλι ηιτθςθ νεροφ και ιδιαίτερα θ υπεράντλθςθ ζχει πολλαπλζσ επιπτϊςεισ ς αυτζσ τισ περιοχζσ. Πλα τα παραπάνω ιταν αφορμι, ϊςτε θ κατανάλωςθ νεροφ από τουσ τουρίςτεσ να εξεταςτεί ξεχωριςτά. Ρίνακασ 5 : Υδρευτικζσ ανάγκεσ από τουρίςτεσ. Τδρευτικζσ ανάγκεσ (από τουρίςτεσ) Ανάγκεσ ςε νερό (m³/ζτοσ) Λευκωςία Αμμόχωςτοσ Λάρνακα Λεμεςόσ Πάφοσ Θζρετρα ςτο βουνό φνολο (Κυπριακόσ Οργανιςμόσ Τουριςμοφ (ΚΟΤ)( και FAO, 2002) Ραρατθρϊντασ τον Ρίνακα 5 βλζπουμε ότι τα μεγαλφτερα ποςοςτά κατανάλωςθσ παρουςιάηονται, όπωσ ιταν λογικό, ςτισ παράκτιεσ πόλεισ τισ Κφπρου ενϊ θ ηιτθςθ νεροφ από τουσ τουρίςτεσ ςτο εςωτερικό τθσ Κφπρου(Λευκωςία και κζρετρα ςτο βουνό) είναι πολφ πιο περιοριςμζνθ. Γενικότερα, οι τουριςτικζσ ανάγκεσ ςε υδατικοφσ πόρουσ ανζρχονται ςτο 5% τθσ ςυνολικισ κατανάλωςθσ νεροφ ςτθ Κφπρο, ποςοςτό που αντιςτοιχεί ςτο 21% τθσ 38

39 αςτικισ χριςθσ(φδρευςθσ) με ποςότθτεσ που προςεγγίηουν τα 14,1 εκατ. m³/ζτοσ. Με άλλα λόγια, το 1/5 τθσ καλισ ποιότθτασ νεροφ που προορίηεται για τουσ υδρευτικοφσ ςκοποφσ καταναλϊνεται από τουσ τουρίςτεσ, Αυτό οφείλεται και ςτον αρικμό των τουριςτϊν αλλά και ςτο γεγονόσ ότι κάκε τουρίςτασ καταναλϊνει γφρω ςτα 375 λίτρα νεροφ τθν θμζρα, ποςότθτα ςχεδόν διπλάςια από τα λίτρα που καταναλϊνει ζνασ μόνιμοσ κάτοικοσ τθσ Κφπρου. Οι περιςςότεροι τουρίςτεσ προζρχονται από τθ Βόρεια Ευρϊπθ, όπου υπάρχει ςχετικι αφκονία νεροφ και όπου ζννοιεσ όπωσ «οικονομία ςτο νερό» είναι ςχεδόν άγνωςτεσ (Κυπριακόσ Οργανιςμόσ Τουριςμοφ(ΚΟΤ), 2001). Βιομθχανία Θ βιομθχανία ςτθ Κφπρο καλφπτει δραςτθριότθτεσ που ςχετίηονται με τθν ελαφρά μεταποιθτικι βιομθχανία, τα μεταλλεφματα, τθν παραγωγι και τθ διανομι θλεκτρικισ ενζργειασ, νεροφ και φυςικοφ αερίου. Θ κατανάλωςθ νεροφ από τον τομζα τθσ βιομθχανίασ, εξαρτάται από το είδοσ τθσ δραςτθριότθτασ τθσ μονάδασ, το μζγεκοσ και τθ δυναμικότθτα τθσ. Σε γενικζσ γραμμζσ, ςτθ Κφπρο δεν υπάρχει μεγάλθ και βαριά βιομθχανία με αποτζλεςμα θ κατανάλωςθ νεροφ ςτον τομζα αυτό να είναι πολφ περιοριςμζνθ (1% τθσ ςυνολικισ κατανάλωςθσ νεροφ με 3,5 εκατ. m³/ζτοσ). Ρίνακασ 6 : Ανάγκεσ ςε νερό από τθ βιομθχανία Βιομθχανία Ανάγκεσ ςε νερό (m³/ζτοσ) Λευκωςία Λάρνακα Λεμεςόσ Πάφοσ Λοιπζσ περιοχζσ φνολο (Υπουργείο Εμπορίου, Βιομθχανίασ και Τουριςμοφ( Συμβοφλια Υδατοπρομικειασ Λευκωςίασ-Λεμεςοφ-Λάρνακασ και ΤΑΥ, 2001) 39

40 Ππωσ φαίνεται και ςτο παραπάνω πίνακα θ μεγαλφτερθ κατανάλωςθ βιομθχανικοφ νεροφ παρατθρείται ςτθν περιοχι τθσ Λεμεςοφ με αρκετι μάλιςτα διαφορά από τισ υπόλοιπεσ περιοχζσ. Αυτό οφείλεται ςτο ότι θ Λεμεςόσ είναι θ πιο βιομθχανοποιθμζνθ πόλθ τθσ Κφπρου, ενϊ παράλλθλα εκεί βρίςκεται και το μεγαλφτερο λιμάνι τθσ χϊρασ. Περιβάλλον Ο τομζασ του περιβάλλοντοσ αφορά τθν άρδευςθ των χϊρων πραςίνου κακϊσ και τισ περιοχζσ ειδικοφ οικολογικοφ ενδιαφζροντοσ. Οι χϊροι που αρδεφονται και ορίηονται ωσ «χϊροι πραςίνου» ανικουν ςτισ εξισ κατθγορίεσ : κιποι, δθμοτικοί χϊροι πραςίνου, ξενοδοχεία και παιδικζσ χαρζσ. Οι ανάγκεσ ςε νερό ανά περιοχι φαίνονται ςτθ ςυνζχεια, με τθ πρωτεφουςα(λευκωςία) να καταναλϊνει τθ μιςι ποςότθτα από τθ ςυνολικι κατανάλωςθ των 12,5 εκατ. m³/ζτοσ που απαιτοφνται απ όλεσ τισ περιοχζσ τθσ Κφπρου. Αξίηει να ςθμειωκεί ότι ο θ ςυγκεκριμζνθ χριςθ αντιςτοιχεί περίπου ςτο 5% τθσ ςυνολικισ κατανάλωςθσ νεροφ ςτθ Κφπρο.. Ρίνακασ 7 : Ανάγκεσ νεροφ για περιβαλλοντικοφσ ςκοποφσ Περιβάλλον Ανάγκεσ ςε νερό (m³/ζτοσ) Λευκωςία Λάρνακα Λεμεςόσ Πάφοσ Λοιπζσ περιοχζσ φνολο (Τμιμα Ρεριβάλλοντοσ και Τμιμα Αναπτφξεωσ Υδάτων, 2001) 40

41 4.2. Προβλιματα διαχείριςθσ των υδατικϊν πόρων Τα διάφορα προβλιματα και άλλα ςθμαντικά ηθτιματα που αφοροφν τθ Διαχείριςθ των υδατικϊν πόρων ςτθν Κφπρο και τα οποία κα αναλυκοφν πιο κάτω, αυτι τθ ςτιγμι επθρεάηουν αρνθτικά το νθςί και ενδζχεται, λόγω αυτϊν, θ Κφπροσ να μθν επιτφχει το βαςικό ςτόχο τθσ Οδθγίασ, που είναι θ «καλι κατάςταςθ» των νερϊν μζχρι το Θ Κφπροσ, τα τελευταία 30 με 40 χρόνια ζχει επενδφςει τεράςτια ποςά ςτον τομζα τθσ ανάπτυξθσ των επιφανειακϊν υδατικϊν πόρων και ζχουν γίνει αρκετά και μεγάλα ζργα. Οι προβλζψεισ ζλεγαν ότι θ πολιτικι αυτι κα ζλυνε το υδατικό πρόβλθμα τθσ Κφπρου τουλάχιςτον μζχρι το Ραρ όλα αυτά, όμωσ, τα ίδια τα γεγονότα ζχουν διαψεφςει αυτι τθν πρόβλεψθ. Ωσ αποτζλεςμα, θ Κφπροσ αναγκάςτθκε τα τελευταία χρόνια να προςφφγει ςτθ δαπανθρι και ενεργοβόρα λφςθ τθσ αφαλάτωςθσ καλάςςιου νεροφ, για να ικανοποιιςει τισ άμεςεσ υδρευτικζσ τθσ ανάγκεσ (Κορωνίδα Κζντρο Ζρευνασ & Ανάπτυξθσ, και ΤΑΥ, 2006). Τα ςθμαντικότερα προβλιματα που υπάρχουν ςτθ Διαχείριςθ των υδατικϊν πόρων και ενδζχεται να επθρεάςουν τθν επίτευξθ των ςτόχων μζχρι το 2015 είναι τα ακόλουκα (Νικολαΐδθσ Ρ. και Αργυρόπουλοσ Δ., 2007) : 1. Τπεράντλθςθ υπόγειων υδάτων 2. Τδρομορφολογικζσ πιζςεισ και ποςότθτα ροι επιφανειακϊν εςωτερικϊν υδάτων 3. Ρφπανςθ Γεωργικισ Ρροζλευςθσ Αςτικισ Ρροζλευςθσ Άλλθσ προζλευςθσ 4. Λειψυδρία - Ξθραςία 5. Άλλα κζματα Διοικθτικά ηθτιματα Τιμολόγθςθ νεροφ 41

42 Στθ ςυνζχεια κα γίνει ανάλυςθ των πιο πάνω προβλθμάτων, με αναφορά ςτα αίτια και ςτισ ςυνζπειεσ τουσ, κακϊσ και ςτισ περιοχζσ που επθρεάηουν. 1. Τπεράντλθςθ υπόγειων υδάτων Θ ςυνολικι κατανάλωςθ νεροφ ςτθν Κφπρο προζρχεται, με ποςοςτό μεγαλφτερο του 50%, από τα υπόγεια νερά γι αυτό και είναι ζνασ από τουσ λόγουσ που πρζπει να προςτατευτοφν. Θ εκμετάλλευςθ του υπόγειου νεροφ γίνεται κυρίωσ από γεωτριςεισ, πολλζσ από τισ οποίεσ είναι παράνομεσ. Τα 3/4 αυτοφ του νεροφ καταναλϊνεται ςτθ γεωργία. Θ υπεράντλθςθ είναι αποτζλεςμα τθσ άντλθςθσ και εκμετάλλευςθσ περιςςότερου νεροφ απ όςο αναπλθρϊνεται κάκε χρόνο από τισ βροχοπτϊςεισ, ενϊ θ ςθμαντικι μείωςθ των βροχοπτϊςεων, που ζχει ςθμειωκεί τα τελευταία χρόνια, επιδεινϊνει ακόμθ περιςςότερο τθν κατάςταςθ. Τα αίτια, που οδθγοφν ςτθν υπεράντλθςθ των υπόγειων υδάτων είναι πολλά. Καταρχιν μποροφμε να αναφζρουμε τισ διάφορεσ καλλιζργειεσ που απαιτοφν μεγάλεσ ποςότθτεσ νεροφ. Άλλο ςθμαντικό αίτιο είναι θ αφξθςθ δραςτθριοτιτων όπου απαιτοφνται, επίςθσ, μεγάλεσ ποςότθτεσ νεροφ, όπωσ για παράδειγμα τα γιπεδα γκολφ και οι ιδιωτικζσ πιςίνεσ. Κοντά ςε αυτά να προςκζςουμε τθ ςπατάλθ του νεροφ που γίνεται κακθμερινά κακϊσ και τισ απϊλειεσ ςτα ςυςτιματα φδρευςθσ και άρδευςθσ. Ρρόβλθμα αποτελεί και θ παρεμπόδιςθ εμπλουτιςμοφ των υπόγειων νερϊν λόγω των πολλϊν φραγμάτων που καταςκευάςτθκαν ςτθν Κφπρο, ενϊ οι παράνομεσ γεωτριςεισ επιδεινϊνουν ακόμθ περιςςότερο τθν κατάςταςθ. Τζλοσ, ςτα αίτια προςτίκεται και θ παρατθροφμενθ κάκε χρόνο μείωςθ τθσ βροχόπτωςθσ (Καραγιάννθ Μ., 2009). Οι επιπτϊςεισ από τθν υπεράντλθςθ των υπόγειων υδάτων είναι πολφ ςθμαντικζσ και αλυςιδωτζσ. Καταρχιν παρατθρείται πτϊςθ τθσ ςτάκμθσ και εξάντλθςθ των υπόγειων υδάτων. Δεφτερθ ςυνζπεια είναι θ υφαλμφρινςθ των παράκτιων υδροφορζων. Θ ςυνζπεια αυτι επιδεινϊνεται λόγω και τθσ μείωςθσ τθσ ροισ των ποταμϊν και των πθγϊν. Ραρατθρείται, επίςθσ, αφξθςθ των νιτρικϊν ςτα υπόγεια 42

43 νερά από τθ χριςθ λιπαςμάτων κακϊσ και τοπικι αφξθςθ τθσ ςυγκζντρωςθσ ουςιϊν, όπωσ το βόριο. Οι περιοχζσ που επθρεάηονται από αυτό το πρόβλθμα και παρουςιάηουν το πρόβλθμα τθσ υφαλμφρινςθσ φαίνονται ςτον παρακάτω χάρτθ. μπλε: χωρίσ υφαλμφρινςθ, κόκκινο: με υφαλμφρινςθ Χάρτθσ 5 : Υφαλμφρινςθ ςτα υπόγεια υδατικά ςϊματα τθσ Κφπρου(Γαλιοφνα Ε., 2010) 2. Τδρομορφολογικζσ πιζςεισ και ποςότθτα ροι επιφανειακϊν εςωτερικϊν υδάτων Ωσ αποτζλεςμα του προβλιματοσ που προαναφζρκθκε, δθλαδι τθσ υπεράντλθςθσ των υπόγειων υδάτων, προωκικθκε θ καταςκευι φραγμάτων, αγωγϊν μεταφοράσ νεροφ και αρδευτικϊν δικτφων. Στόχοσ ιταν να αξιοποιθκεί ςτο ζπακρο θ επιφανειακι ροι με αποτζλεςμα ςιμερα, περίπου το 54% τθσ επιφανειακισ ροισ (ποτάμια) να καταλιγει ςε φράγματα. Αυτό φαίνεται και από το ςχιμα που μασ δείχνει τθν εξζλιξθ τθσ αποκθκευτικισ ικανότθτασ των φραγμάτων. 43

44 Σχιμα 11 : Αποκθκευτικι ικανότθτα των φραγμάτων μασ από το 1961 μζχρι το 2007 (Ιωάννου Αιμ., Πμορφοσ Χρ., 2002) Ραρ όλα αυτά όμωσ, θ ςθμαντικι μείωςθ των βροχοπτϊςεων τα τελευταία χρόνια επθρζαςε αρνθτικά τθν απορροι ςτα φράγματα, θ οποία δεν ιταν θ αναμενόμενθ. Αυτό οφείλεται ςτο γεγονόσ ότι ο ςχεδιαςμόσ και θ μελζτθ των ζργων βαςίςκθκε ςε υδρομετρικά ςτοιχεία που λιφκθκαν κυρίωσ πριν από το 1970 που οι βροχοπτϊςεισ ιταν ςυγκριτικά ψθλζσ. 44

45 Σχιμα 12: Ολικι ροι ςτα μεγάλα φράγματα (Κορωνίδα Κζντρο Ζρευνασ & Ανάπτυξθσ, 2006) Τα διάφορα καταςκευαςτικά ζργα που ζγιναν μζχρι τϊρα, όπωσ θ καταςκευι φραγμάτων, αγωγϊν μεταφοράσ νεροφ και αρδευτικϊν δικτφων εκτόσ από κετικζσ ςυνζπειεσ είχαν και πολλζσ αρνθτικζσ επιπτϊςεισ. Θ εντφπωςθ ότι ζχει λυκεί ςε ζνα μεγάλο βακμό το υδατικό πρόβλθμα οδιγθςε ςτθν αλόγιςτθ χριςθ του νεροφ για τισ κακθμερινζσ ανάγκεσ. Οι ςθμαντικότερεσ, όμωσ, επιπτϊςεισ είναι θ υπερεκμετάλλευςθ των υδροφορζων που τροφοδοτοφν πθγζσ, θ μθ πρόβλεψθ οικολογικισ παροχισ από τα φράγματα, θ υποβάκμιςθ υδρόφιλων οικοςυςτθμάτων που ςυνδζονται και εξαρτϊνται από το νερό, θ μείωςθ τθσ αναπλιρωςθσ των υπόγειων υδροφορζων κακϊσ επίςθσ και θ υποβάκμιςθ τθσ ποςότθτασ και τθσ ποιότθτασ των επιφανειακϊν νερϊν (Γεωργίου Μ., 2008). Στθν Κφπρο, ςχεδόν ςε όλα τα κφρια ποτάμια ζχει καταςκευαςτεί και από ζνα φράγμα, γι αυτό και δθμιουργοφνται υδρομορφολογικζσ πιζςεισ. Οι περιοχζσ που επθρεάηονται διακρίνονται ςτον παρακάτω χάρτθ. 45

46 Μπλε χρϊμα: Πχι ιδιαίτερα τροποποιθμζνα, Κόκκινο χρϊμα: Ιδιαίτερα τροποποιθμζνα, Γκρι χρϊμα: Τεχνθτά Χάρτθσ 6 : Ιδιαιτζρωσ Τροποποιθμζνα και τα Τεχνθτά Υδατικά Σϊματα( 3. Ρφπανςθ 3.1. Γεωργικισ Προζλευςθσ Στθν Κφπρο καλλιεργείται το 30% τθσ ςυνολικισ τθσ ζκταςθσ. Το μεγαλφτερο μζροσ τθσ καλλιεργοφμενθσ ζκταςθσ βρίςκεται ςτα ανατολικά του νθςιοφ (Κοκκινοχϊρια). Για το λόγο αυτό χρθςιμοποιοφνται μεγάλεσ ποςότθτεσ λιπαςμάτων και φυτοφαρμάκων ςτισ καλλιζργειεσ με ςκοπό, αφενόσ, τον εμπλουτιςμό του εδάφουσ και τθν αφξθςθ τθσ παραγωγικότθτασ των καλλιεργειϊν και αφετζρου, τθν καταπολζμθςθ των αςκενειϊν. Θ υπερβολικι χριςθ λιπαςμάτων, θ αλόγιςτθ χριςθ φυτοφαρμάκων, οι ελλιπείσ ζλεγχοι εφαρμογισ ορκϊν γεωργικϊν πρακτικϊν κακϊσ και οι ελλείψεισ ςτθν οργάνωςθ τθσ διάκεςθσ και επεξεργαςίασ λυμάτων των κτθνοτροφικϊν μονάδων δθμιουργοφν μια ςειρά από ςοβαρά προβλιματα. Επιβαρφνονται τα επιφανειακά και υπόγεια νερά, ςυντελϊντασ ςτθν ποιοτικι υποβάκμιςθ του νεροφ και των οικοςυςτθμάτων, με επιπτϊςεισ ςτθν ποιότθτα ηωισ. Δθμιουργοφνται ςοβαροί κίνδυνοι ςτθν υγεία των κατοίκων από τθν ζκκεςι 46

47 τουσ ςε χθμικοφσ ρφπουσ, πίνοντασ μολυςμζνο νερό ι μζςω δραςτθριοτιτων αναψυχισ, ενϊ ςυςςωρεφονται ρφποι ςτθν τροφικι αλυςίδα. Στουσ παρακάτω χάρτεσ διακρίνονται οι περιοχζσ που επθρεάηονται από τθ γεωργικι και κτθνοτροφικι ρφπανςθ. Χάρτθσ 7 : Ρεριοχζσ που επθρεάηονται από γεωργικι ρφπανςθ(κίτρινο)(γαλιοφνα Ε., 2010) Χάρτθσ 8 : Ρεριοχζσ που επθρεάηονται από κτθνοτροφικι ρφπανςθ(γκρι) ( 47

48 3.2. Αςτικισ Προζλευςθσ Θ ρφπανςθ από αςτικά λφματα δθμιουργείται κυρίωσ λόγω τθσ ζλλειψθσ αποχετευτικϊν ςυςτθμάτων ςυλλογισ των λυμάτων ειδικά ςε οριςμζνεσ αςτικζσ περιοχζσ τθσ Κφπρου όπου ςθμαντικι ποςότθτα λυμάτων ςυλλζγεται ςε ςθπτικζσ δεξαμενζσ ρυπαίνοντασ τα υπόγεια και τα επιφανειακά φδατα. Αυτό επθρεάηει αρνθτικά τθν ποιότθτα των επιφανειακϊν και υπογείων νερϊν, υποβακμίηονται τα υδατικά οικοςυςτιματα που ςυνδζονται και εξαρτϊνται από το νερό, δθμιουργείται οχλθρία και θχορφπανςθ από τθν εκκζνωςθ των ςθπτικϊν δεξαμενϊν, ενϊ εγκυμονοφν και πικανοί κίνδυνοι για τθν υγεία μασ. Στθν Κφπρο ορίςτθκαν 2 περιοχζσ ωσ ευαίςκθτεσ περιοχζσ για απορρίψεισ αςτικϊν λυμάτων: θ περιοχι του υδατοφράκτθ των Ρολεμιδιϊν και τα παράκτια νερά ςτα Κοκκινοχϊρια, από το ακρωτιρι Ρφλα ζωσ το Ραραλίμνι, όπωσ φαίνεται και ςτον παρακάτω χάρτθ. Χάρτθσ 9 : Ευαίςκθτεσ περιοχζσ για απορρίψεισ αςτικϊν λυμάτων(γαλιοφνα Ε., 2010) Τζλοσ, να αναφζρουμε ότι υπάρχουν και άλλεσ πθγζσ ρφπανςθσ οι οποίεσ είναι : θ βιομθχανικι ρφπανςθ, τα ςτερεά απόβλθτα, τα μθχανζλαια και τα απόβλθτα μεταλλείων. Οι προαναφερκείςεσ πθγζσ ρφπανςθσ είναι πολφ περιοριςμζνθσ 48

49 ζκταςθσ ζωσ και αμελθτζασ, χωρίσ ιδιαίτερεσ επιπτϊςεισ και γι αυτό το λόγο δεν κα αναλυκοφν περιςςότερο. 4. Λειψυδρία Ξθραςία Θ Κφπροσ ανζκακεν αντιμετϊπιηε προβλιματα λειψυδρίασ ξθραςίασ με αποτζλεςμα τθν ανεπάρκεια νεροφ τόςο για φδρευςθ όςο και άρδευςθ. Αυτό οφείλεται κυρίωσ ςτισ ςυνκικεσ ξθραςίασ που επικρατοφν τα τελευταία χρόνια (κλιματικζσ αλλαγζσ μείωςθ βροχόπτωςθσ), ςτθν παραδοςιακι κλίςθ τθσ Κφπρου ςτθ γεωργία και άλλεσ υδροβόρεσ καλλιζργειεσ, ςτθ βελτίωςθ του βιοτικοφ επιπζδου, ςτθν αφξθςθ του μόνιμου πλθκυςμοφ (ντόπιου και μεταναςτϊν), ςτον αυξανόμενο αρικμό τουριςτϊν και τθ ψθλι εποχιακι ηιτθςθ για νερό. Αυτό ζχει ωσ αποτζλεςμα τθν περιςταςιακι ανεπάρκεια πόςιμου νεροφ ςε οριςμζνεσ περιοχζσ, τθ ςυχνι ανεπάρκεια νεροφ για άρδευςθ, τθν αφξθςθ τθσ υπεράντλθςθσ υπόγειου νεροφ και τθν μείωςθ τθσ παραγωγισ. Το πρόβλθμα τθσ λειψυδρίασ ξθραςίασ είναι ζνα πρόβλθμα το οποίο μαςτίηει εδϊ και χρόνια τθν Κφπρο και αφορά όλεσ τισ ελεφκερεσ περιοχζσ. Φυςικά υπάρχουν περιοχζσ που επθρεάηονται περιςςότερο από άλλεσ, θ ουςία, όμωσ, είναι ότι καμία περιοχι δεν μζνει ανεπθρζαςτθ από το πρόβλθμα τθσ λειψυδρίασ. Επίςθσ επθρεάηει όλουσ του τομείσ κατανάλωςθσ, με εξαίρεςθ τον τουριςμό αφοφ ςτισ ξενοδοχειακζσ μονάδεσ δεν γίνονται περικοπζσ νεροφ, ιδιαίτερα κατά τουσ καλοκαιρινοφσ μινεσ και αυτό οφείλεται ςτο ότι θ οικονομία τθσ Κφπρου βαςίηεται κατά ζνα μεγάλο μζροσ ςτο τουριςμό (Ιωάννου Αιμ., Πμορφοσ Χρ., 2002). 5. Άλλα κζματα 5.1. Διοικθτικά ηθτιματα Ζνασ άλλοσ ςθμαντικόσ λόγοσ που μπορεί να ςυμβάλλει ςτθν αποτυχία εκπλιρωςθσ των ςτόχων τθσ υδατικισ ανάπτυξθσ για το 2015 είναι αναμφίβολα και το κεςμικό πλαίςιο που διζπει προσ το παρόν τθ διαχείριςθ και προςταςία των υδατικϊν 49

50 πόρων ςτθν Κφπρο. Θ ςχετικι νομοκεςία αποτελείται από δεκάδεσ νόμουσ, πολλοί από τουσ οποίουσ είναι απθρχαιωμζνοι και ανεφάρμοςτοι και οι εξουςίεσ, ευκφνεσ και αρμοδιότθτεσ είναι διαςπαρμζνεσ ςε διάφορα Υπουργεία, Τμιματα, Αρχζσ, Διμουσ, Συμβοφλια κτλ. Θ διαφορετικότθτα ςτισ προςεγγίςεισ και τουσ ςτόχουσ που τίκενται από κάκε ςυμμετζχοντα φορζα, ο τεμαχιςμόσ τθσ ευκφνθσ κακϊσ και το πλικοσ των νομοκεςιϊν και αρμοδιοτιτων που υπάρχουν, δθμιουργεί δυςκολίεσ ςτθν ζγκαιρθ λιψθ αποφάςεων και ζγκριςθ προγραμμάτων. Κατ επζκταςθ υπάρχουν πολλά προβλιματα για τθν ζγκαιρθ και αποτελεςματικι υλοποίθςθ τουσ. Το ςφςτθμα αυτό δθμιουργεί ανυπζρβλθτα εμπόδια ςτθ διαμόρφωςθ μιασ ενιαίασ και ολοκλθρωμζνθσ υδατικισ πολιτικισ με αποτζλεςμα τθ δθμιουργία ςοβαρϊν κενϊν ςε κεςμικά, διαρκρωτικά και διαχειριςτικά κζματα που κακιςτοφν τον ζλεγχο και εφαρμογι τθσ νομοκεςίασ αναποτελεςματικι (Κορωνίδα Κζντρο Ζρευνασ & Ανάπτυξθσ και ΤΑΥ, 2006). Ζτςι, λόγω τθσ πολυπλοκότθτασ τθσ κατάςταςθσ που περιγράφεται πιο πάνω, θ ςυνεργαςία μεταξφ των φορζων που ευκφνονται για τθν ανάπτυξθ και διαχείριςθ των νερϊν δεν είναι αρκετά αποτελεςματικι. Με τθ δθμιουργία ενόσ Φορζα Ενιαίασ Διαχείριςθσ Υδάτων αναμζνεται να λυκοφν πολλά από τα πιο πάνω ηθτιματα Σιμολόγθςθ νεροφ Μπορεί να φαίνεται παράξενο αλλά θ υπάρχουςα τιμολόγθςθ του νεροφ αποτελεί και αυτι ζνα από τα προβλιματα, ιδιαίτερα θ τιμολόγθςθ ςτθ γεωργία που είναι και ο μεγαλφτεροσ καταναλωτισ (69%). Το νερό που διατίκεται ςτθ γεωργία προζρχεται κατά 55% από κρατικά αρδευτικά ζργα και κατά 45% περίπου από ιδιωτικζσ γεωτριςεισ. Το νερό οικιακισ χριςθσ διατίκεται ςτισ τοπικζσ αρχζσ ςε τιμι που καλφπτει περίπου το λειτουργικό κόςτοσ τθσ υδροδότθςθσ, ςτθν περίπτωςθ τθσ γεωργίασ όμωσ το νερό για άρδευςθ διατίκεται ςε επιδοτθμζνεσ τιμζσ ςιμερα είναι περίπου 0,17 ευρϊ ανά κυβικό μζτρο, τιμι αρκετά χαμθλι. Ππωσ είναι προφανζσ, οι χαμθλζσ αυτζσ τιμζσ ενκαρρφνουν τθν καλλιζργεια φυτϊν που αποφζρουν υψθλι κερδοφορία αλλά παράλλθλα ποςότθτεσ νεροφ. απαιτοφν και μεγάλεσ 50

51 Σ αυτό τον τομζα θ ευρωπαϊκι Οδθγία-Ρλαίςιο για τουσ υδάτινουσ πόρουσ απαιτεί θ τιμολόγθςθ του νεροφ να γίνεται με τρόπο ϊςτε θ τελικι τιμι προσ τουσ καταναλωτζσ να αντανακλά το πλιρεσ κόςτοσ χριςθσ νεροφ. Αυτό ςθμαίνει ότι κα πρζπει να λαμβάνονται υπόψθ, εκτόσ από το χρθματοοικονομικό κόςτοσ παροχισ νεροφ, τόςο το κόςτοσ ςπανιότθτασ όςο και το περιβαλλοντικό κόςτοσ τθσ χριςθσ των υδάτινων πόρων(χατηθπαντελι Αγάκθ, 2009). Τϊρα, όςον αφορά ςτθν περίπτωςθ τθσ κυπριακισ γεωργίασ, υπολογίςτθκε πρόςφατα ότι θ τιμολόγθςθ με βάςθ το πλιρεσ κόςτοσ κα οδθγιςει ςε τριπλαςιαςμό τθσ τιμισ του νεροφ άρδευςθσ, δθλαδι περί τα 0,53 ευρϊ ανά κυβικό μζτρο. Ζνα τζτοιο μζτρο κα ζχει αρνθτικζσ ςυνζπειεσ ςε ςυγκεκριμζνουσ κλάδουσ τθσ γεωργίασ, αλλά και ειδικότερα ςτουσ παραγωγοφσ μικροφ μεγζκουσ, που πικανϊσ να πλθγοφν δυςανάλογα και να μθν ζχουν πολλζσ δυνατότθτεσ προςαρμογισ ςτισ νζεσ ςυνκικεσ. Το ςοβαρότερο όμωσ πρόβλθμα είναι ότι θ αφξθςθ τθσ τιμισ αφορά μόνο το μζροσ εκείνο τθσ κατανάλωςθσ νεροφ που προζρχεται από κρατικά αρδευτικά ζργα. Για το 45% του καταναλιςκόμενου νεροφ που, όπωσ προαναφζρκθκε, προζρχεται από ιδιωτικζσ γεωτριςεισ, δεν κα υπάρξει αφξθςθ τθσ τιμισ, γιατί οι γεωτριςεισ αυτζσ δεν παρακολουκοφνται ςυςτθματικά. Το κράτοσ δεν γνωρίηει οφτε πόςεσ ακριβϊσ είναι οι γεωτριςεισ οφτε πόςο νερό καταναλϊνει κάκε γεϊτρθςθ, εφόςον ςτισ περιςςότερεσ γεωτριςεισ δεν υπάρχουν υδρομετρθτζσ. Επιπρόςκετα, υπάρχει άγνωςτοσ αρικμόσ παράνομων γεωτριςεων (Ηουμίδθσ Χ. και Ηαχαριάδθσ Θ., 2009). Συμπεραςματικά, μποροφμε να ποφμε ότι, ακόμα και αν επιβλθκεί «ςωςτι» τιμολόγθςθ ςτο νερό άρδευςθσ, παίρνοντασ υπόψθ το κόςτοσ ςπανιότθτασ και το περιβαλλοντικό κόςτοσ τθσ χριςθσ νεροφ, αυτι πικανότατα δεν κα οδθγιςει ςε ορκολογικι και αειφόρα διαχείριςθ των υδάτινων πόρων τθσ Κφπρου. Το μζτρο μπορεί να είναι οικονομικά και περιβαλλοντικά αποτελεςματικό μόνο αν οι ιδιωτικζσ γεωτριςεισ παρακολουκοφνται πλιρωσ και θ κατανάλωςθ νεροφ από αυτζσ υπόκειται ςτισ ίδιεσ χρεϊςεισ που υπόκειται και το νερό που προζρχεται από τα αρδευτικά ζργα. Τζλοσ, ανεξάρτθτα από τισ πρακτικζσ δυςκολίεσ τθσ ορκισ τιμολόγθςθσ του νεροφ, γίνεται φανερό ότι θ Κφπροσ πρζπει να ςτραφεί ςε καλλιζργειεσ που να είναι ςυμβατζσ με τισ επερχόμενεσ κλιματικζσ αλλαγζσ και τθ διαφαινόμενθ αυξθμζνθ ςπανιότθτα των εγχϊριων υδάτινων πόρων. 51

52 5. Πολιτικζσ βιϊςιμθσ διαχείριςθσ των υδατικϊν πόρων ςτθν Κφπρο Για να υπάρξει μια ςωςτι και βιϊςιμθ διαχείριςθ των υδατικϊν πόρων, κα πρζπει να ακολουκείται ταυτόχρονα μια ορκι διαχείριςθ τθσ προςφοράσ υδατικϊν πόρων (ςχεδιαςμόσ και υλοποίθςθ τεχνικϊν ζργων που κα ςτοχεφουν ςτθν εξαςφάλιςθ των απαραίτθτων ποςοτιτων νεροφ) και μια ςωςτι διαχείριςθ τθσ ηιτθςισ τουσ. Θ Διαχείριςθ τθσ ηιτθςθσ του νεροφ ορίηεται το ςφνολο των δράςεων που αποςκοποφν ςτθν μεγιςτοποίθςθ τθσ αποδοτικότθτασ του νεροφ ςε κάκε χριςθ του με τθν χρθςιμοποίθςθ τθσ μικρότερθσ δυνατισ ποςότθτασ νεροφ. Αυτζσ οι δράςεισ μειϊνουν τθν ηιτθςθ του νεροφ, βελτιϊνουν τθν αποδοτικότθτα των χριςεων νεροφ και προςτατεφουν τουσ υδατικοφσ πόρουσ από τθν υποβάκμιςθ (Μαλάµοσ N., Ναλµπάντθ I., 2005) Πολιτικζσ ενθμζρωςθσ Το νερό και ςυγκεκριμζνα θ διαχείριςι του είναι ζνα αρκετά ευαίςκθτο κζμα ςτθν Κφπρο. Για το λόγο αυτό κεωρικθκε απαραίτθτο να εμπλζξει ςτον ςχεδιαςμό και ςτθν εφαρμογι των αντίςτοιχων μζτρων πολιτικισ τθν κοινωνία προσ τθν οποία απευκφνεται. Θ μζχρι τϊρα πείρα ζχει δείξει ότι όςο μεγαλφτερθ είναι θ εμπλοκι του ιδιωτικοφ τομζα και του κοινοφ τόςο περιςςότερο θ διαχείριςθ τθσ ηιτθςθσ του νεροφ γίνεται αποτελεςματικι και αποδοτικι. Μεγάλο μζροσ τθσ εμπλοκισ επιτυγχάνεται μεταξφ άλλων με εκςτρατείεσ ενθμζρωςθσ των πολιτϊν. Ζτςι διάφοροι φορείσ, και ιδιαίτερα οι πάροχοι νεροφ, οργανϊνουν προγράμματα δθμιουργίασ υδατικισ ςυνείδθςθσ (public awareness) και επιμόρφωςθσ ςε κζματα εξοικονόμθςθσ νεροφ. Αυτά τα προγράμματα προςπακοφν να τονίηουν τθν κρίςιμθ ςθμαςία του νεροφ ςτθν κακθμερινι ηωι και τθν ανάγκθ για εξοικονόμθςθ του ακόμθ και ςε εποχζσ επάρκειασ. Επίςθσ άλλα μθνφματα κλειδιά ςε αυτά προγράμματα είναι θ ςχζςθ μεταξφ τθσ εξοικονόμθςθσ του νεροφ και τθσ ποιότθτασ 52

53 του περιβάλλοντοσ, τθσ εξοικονόμθςθσ οικονομικϊν πόρων που αυξάνεται με τθν εξοικονόμθςθ νεροφ και τθν αποφυγι πικανισ ανάγκθσ επιβολισ υψθλότερων τιμϊν χρζωςθσ του νεροφ για τθν επίτευξθ ςυγκεκριμζνων ςτόχων αςφάλειασ και βιωςιμότθτασ των υπθρεςιϊν προμικειασ του. Στο πλαίςιο αυτό, το Τμιμα Αναπτφξεωσ Υδάτων (ΤΑΥ) τθσ Κφπρου ζχει επενδφςει ςθμαντικά ςτθν επίτευξθ τθσ αλλαγισ νοοτροπίασ και κουλτοφρασ ςτθ χριςθ του νεροφ με ςτόχο τθν εξοικονόμθςθ του. Ιδιαίτερα τθν τελευταία δεκαετία θ εντατικοποίθςθ τθσ καλλιζργειασ «υδατικισ ςυνείδθςθσ» αποτελεί ζναν από τουσ βαςικοφσ άξονεσ πολιτικισ του. Επίςθσ το ΤΑΥ προςπακεί με κάκε τρόπο να ευαιςκθτοποιιςει και να ενθμερϊςει το κοινό για τθν υπάρχουςα κατάςταςθ του προβλιματοσ τθσ λειψυδρίασ (Καραγιάννθ Μ. 2009, Τμιμα Αναπτφξεωσ Υδάτων,2011). Οι βαςικοί τρόποι με τουσ οποίουσ επιτυγχάνεται θ προςπάκεια αυτι του ΤΑΥ είναι: Ρλικοσ διαλζξεων που αφοροφν το νερό ςε ςχολεία με ςτόχο τθ καλλιζργεια υδατικισ ςυνείδθςθσ και τθν ευαιςκθτοποίθςθ από νεαρι θλικία Διαφθμίςεισ και παρουςιάςεισ ςτα ΜΜΕ Ζκδοςθ και διανομι εντφπων ενθμερωτικϊν φυλλαδίων για ενθμζρωςθ και ευαιςκθτοποίθςθ του κοινοφ ςχετικά με το υδατικό πρόβλθμα (Εικόνεσ 1,2,3,4 παραρτιματοσ) Δωρεάν διανομι ςτα ςχολεία θμερολογίου και ωρολογίου προγράμματοσ με κζμα τθν προςταςία των υδατικϊν πόρων (Εικόνεσ 5,6 παραρτιματοσ) Στιριξθ διαφόρων οργανιςμϊν και εκδθλϊςεων από το ΤΑΥ Οργάνωςθ θμερίδων Δθμόςιασ Διαβοφλευςθσ, εκδθλϊςεων, κακϊσ και ςεμιναρίων/εργαςτθρίων ενθμζρωςθσ και ευαιςκθτοποίθςθσ των ενδιαφερόμενων φορζων και του κοινοφ ςε κζματα ςχετικά με το νερό Συνεχισ ενθμζρωςθ τθσ ιςτοςελίδασ του Τμιματοσ Αναπτφξεωσ Υδάτων που παίηει πολφ ςθμαντικό ρόλο ςτθν ενθμζρωςθ του κοινοφ, ερευνθτϊν και άλλων ενδιαφερομζνων. 53

54 5.2. Πολιτικζσ εξοικονόμθςθσ νεροφ Στθ προςπάκεια να ευαιςκθτοποιθκοφν οι πολίτεσ ϊςτε να περιορίςουν τθν κατανάλωςθ νεροφ επιδοτοφνται κάκε χρόνο, από το Τμιμα Αναπτφξεωσ Υδάτων (ΤΑΥ) διάφοροι πρακτικοί τρόποι εξοικονόμθςθσ πόςιμου νεροφ χρθςιμοποιϊντασ κάποιεσ εναλλακτικζσ λφςεισ. Οι μζκοδοι αυτοί για να εγκαταςτακοφν είναι αρκετά πολυζξοδεσ γι αυτό κεωρικθκε ςκόπιμθ θ επιδότθςι τουσ. Οι επιδοτιςεισ αυτζσ είναι οι εξισ (Αντωνίου Ν., 2006, Καραγιάννθ Μ., 2009, Χ Αντϊνθσ Χρ., 2010, ΤΑΥ, 2002, : 1. Επιδότθςθ για ανόρυξθ γεωτριςεων Αυτι θ επιδότθςθ δίνεται με ςκοπό τθν ανόρυξθ γεωτριςεων. Το νερό αυτϊν των γεωτριςεων κα χρθςιμοποιείται για άρδευςθ κιπων που βρίςκονται ςε οικόπεδα που είναι ςυνδεδεμζνα με τα ςυςτιματα υδατοπρομικειασ των διμων και υδροδοτοφνται είτε από τα ςυμβοφλια υδατοπρομικειασ είτε από τα Κυβερνθτικά υδατικά ζργα. Μ αυτό τον τρόπο εξοικονομοφνται μεγάλεσ ποςότθτεσ πόςιμου νεροφ που χρθςιμοποιοφνταν μζχρι τϊρα για τθν άρδευςθ κιπων. Εικόνα 1 : Ανόρυξθ Γεϊτρθςθσ ( 54

55 2. Επιδότθςθ για εγκατάςταςθ ςυςτιματοσ ανακφκλωςθσ θμιακάκαρτων νερϊν Σκοπόσ αυτισ τθσ επιδότθςθσ είναι θ εγκατάςταςθ του προαναφερκζντοσ ςυςτιματοσ, το οποίο επεξεργάηεται τα θμι-ακάκαρτα φδατα ϊςτε να επαναχρθςιμοποιθκοφν για τα ςυςτιματα αποχζτευςθσ των οικιϊν και τθν άρδευςθ των κιπων τθσ κατοικίασ/οικοδομισ από τθν οποία προζρχονται τα θμιακάκαρτα νερά. Ωσ θμι-ακάκαρτα νερά κεωροφνται τα νερά που προζρχονται από διάφορεσ οικιακζσ χριςεισ (π.χ. μπάνια, νιπτιρεσ, πλυντιρια ροφχων, κτλ.). Ζτςι μ αυτό το ςφςτθμα επιτυγχάνεται εξοικονόμθςθ πόςιμου νεροφ πζραν του 33%. Τζλοσ, αυτι επιδότθςθ καλφπτει τθν εγκατάςταςθ του ςυγκεκριμζνου ςυςτιματοσ ςε κατοικίεσ, ςχολεία, γιπεδα, γυμναςτιρια, ξενοδοχεία, πιςίνεσ, ιδρφματα, βιομθχανίεσ κλπ. Εικόνα 2 : Σφςτθμα ανακφκλωςθσ θμιακάκαρτων νερϊν ( 55

56 3. Επιδότθςθ για ςφνδεςθ γεωτριςεων με το ςφςτθμα αποχζτευςθσ και με τθν άρδευςθ των κιπων Θ επιδότθςθ αυτι αφορά ςτθ χριςθ ατομικϊν γεωτριςεων για τθν άρδευςθ των κιπων κακϊσ και για τθν εξυπθρζτθςθ των ςυςτθμάτων αποχζτευςθσ των κατοικιϊν, ςχολείων, γραφείων, καταςτθμάτων, ιδρυμάτων κλπ Το μζτρο αυτό αφορά τισ εγκαταςτάςεισ που είναι ιδθ ςυνδεδεμζνεσ με τα ςυςτιματα υδατοπρομικειασ των Διμων και Κοινοτιτων τθσ ελεφκερθσ Κφπρου, και αποςκοπεί ςτθν επεξεργαςίασ. εξοικονόμθςθ πόςιμου νεροφ, το οποίο ζχει υψθλό κόςτοσ Εικόνα 3 : Σφνδεςθ ατομικισ γεϊτρθςθσ ςτα ςυςτιματα αποχζτευςθσ και ποτίςματοσ (ΤΑΥ, 2002) 56

57 4. Επιδότθςθ για εγκατάςταςθ ςυςτιματοσ κυκλοφορθτι ηεςτοφ νεροφ Θ επιδότθςθ δίνεται για τθν εγκατάςταςθ του ςυγκεκριμζνου ςυςτιματοσ και όλων των αναγκαίων εξαρτθμάτων για να επιτυγχάνεται θ επιςτροφι του κρφου νεροφ που υπάρχει μζςα ςτουσ ςωλινεσ ςτον κφλινδρο του ηεςτοφ νεροφ, ϊςτε να υπάρχει απευκείασ παροχι ηεςτοφ νεροφ ςτα ςθμεία κατανάλωςθσ. Ζτςι με αυτό το ςφςτθμα υπάρχει θ δυνατότθτα παροχισ απευκείασ με ηεςτό νερό χωρίσ να απαιτείται θ κατανάλωςθ νεροφ ωςότου αυτό κερμανκεί. Θ επιδότθςθ αυτι αφορά κατοικίεσ, γραφεία, καταςτιματα, ιδρφματα κ.λπ. Εικόνα 4 : Σφςτθμα κυκλοφορθτι ηεςτοφ νεροφ ( Οι παραπάνω επιδοτιςεισ κατάφεραν να κινιςουν αρκετά το ενδιαφζρον των πολιτϊν για τθν εξοικονόμθςθ νεροφ. Σ αυτό επίςθσ ςυντελεί και το ότι οι επιδοτιςεισ είναι αρκετά εφκολο να εγκρικοφν για χρθματοδότθςθ, αποτελϊντασ ζτςι ζνα αρκετά αποτελεςματικό μζτρο αντιμετϊπιςθσ του υδατικοφ προβλιματοσ. Οι προςπάκειεσ όμωσ για εξοικονόμθςθ νεροφ δεν περιορίηονται ςτα παραπάνω μζτρα αφοφ τα περικϊρια και οι δυνατότθτεσ για περαιτζρω εξοικονόμθςθ είναι 57

58 ακόμθ μεγαλφτερα. Γι αυτό το λόγο, προτρζπεται το κοινό να ακολουκεί κάποιεσ υποδείξεισ (Εικόνεσ 7,8,9 παραρτιματοσ), ϊςτε να εξαςφαλίηεται θ καλφτερθ δυνατι χριςθ και τθσ τελευταίασ ςταγόνασ. Οι ςυγκεκριμζνεσ υποδείξεισ διανζμονται ωσ ενθμερωτικό υλικό αλλά παράλλθλα αποςτζλλονται και ταχυδρομικόσ ςε όλα τα ςπίτια και αφοροφν τρόπουσ εξοικονόμθςθσ πόςιμου νεροφ από τουσ καταναλωτζσ ςτο ςπίτι και ςτο κιπο. Επίςθσ υποδεικνφονται τρόποι εξοικονόμθςθσ νεροφ άρδευςθσ από τουσ γεωργοφσ όπου είναι και ο πιο ςθμαντικόσ τομζασ που πρζπει να υπάρξουν μεγάλεσ εξοικονομιςεισ αφοφ θ άρδευςθ είναι και ο μεγαλφτεροσ καταναλωτισ νεροφ ςτθ Κφπρο. Οι τρόποι αυτοί είναι (Χατηθαντϊνθσ Χρ., 2010) : Εφαρμογι αυςτθροφ κλαδζματοσ (εςπεριδοειδι, φυλλοβόλα, οπωροφόρα δζντρα, ελιζσ, αμπζλια κτλ) με ςτόχο τθ μείωςθ τθσ παραγωγισ και κατ επζκταςθ τθ μείωςθ των αναγκϊν ςε νερό, αλλά χωρίσ επιπτϊςεισ ςτθν ποιότθτα των προϊόντων. Καρατόμθςθ όπου μπορεί να εφαρμοςτεί (ανανζωςθ δζντρων) και επίςθσ καρατόμθςθ θλικιωμζνων δζντρων με ςτόχο τθν ανανζωςθ τουσ ι και τθν αλλαγι ποικιλίασ. Συςτθματικι καταπολζμθςθ ηιηανίων με ςτόχο τθν αποφυγι κατανάλωςθσ νεροφ από αυτά και επομζνωσ εξοικονόμθςθ του για τισ φυτείεσ. Αραίωμα καρποφ. Στόχοσ θ μείωςθ τθσ ποςότθτασ των παραγόμενων προϊόντων, βελτίωςθ τθσ ποιότθτασ τουσ αλλά και εξοικονόμθςθ νεροφ. Αποφυγι/ περιοριςμόσ τθσ λίπανςθσ (ιδιαίτερα τθσ αηωτοφχασ), που ζχει ωσ αποτζλεςμα τθ μείωςθ τθσ παραγωγισ και κυρίωσ, τθσ φυλλικισ επιφάνειασ του δζντρου, και κατ επζκταςθ λιγότερθ κατανάλωςθ νεροφ. Αποφυγι καλλιζργειασ ειδϊν που απαιτοφν μεγάλεσ ποςότθτεσ νεροφ, όπωσ είναι το κολοκάςι κ.α. Συλλογι και αξιοποίθςθ του νεροφ τθσ βροχισ, όπου είναι δυνατό (π.χ. κερμοκιπια). Αξιοποίθςθ του ανακυκλωμζνου νεροφ που παράγεται από τουσ βιολογικοφσ ςτακμοφσ αςτικϊν λυμάτων, ιδιαίτερα για παραγωγι χονδροειδϊν τροφϊν. Χριςθ εδαφοκάλυψθσ (με πλαςτικό, άχυρο) εμποδίηοντασ ζτςι τισ απϊλειεσ από εξάτμιςθ και βλάςτθςθ ηιηανίων. 58

59 Άρδευςθ των φυτειϊν με βελτιωμζνα ςυςτιματα άρδευςθσ, με ιδιαίτερθ προτίμθςθ ςτθ χρθςιμοποίθςθ τουσ ςυςτιματοσ άρδευςθσ με ςταγόνεσ ακόμθ και για τισ δενδρϊδεισ καλλιζργειεσ. Τακτικόσ ζλεγχοσ και ςυντιρθςθ όλου του αρδευτικοφ εξοπλιςμοφ για μείωςθ των ςπαταλϊν ςτο ελάχιςτο. Χριςθ ωραρίων άρδευςθσ με βάςθ τισ πραγματικζσ ανάγκεσ ςε νερό των διαφόρων καλλιεργειϊν, για αποφυγι ςπατάλθσ. Χριςθ οργάνων μζτρθςθσ εδαφικισ υγραςίασ για κακοριςμό του χρόνου και τθσ ποςότθτασ άρδευςθσ, ζτςι ϊςτε να αποφεφγεται ςπατάλθ του νεροφ. Αποφυγι τθσ άρδευςθσ όταν φυςοφν ιςχυροί άνεμοι και όταν επικρατοφν υψθλζσ κερμοκραςίεσ, παράγοντεσ που υποβοθκοφν ςτθν εξάτμιςθ του νεροφ. Καλό κα ιταν θ άρδευςθ να γίνεται τισ νυκτερινζσ ι δροςερζσ ϊρεσ, για να αποφεφγεται θ ζντονθ εξάτμιςθ νεροφ. 5.3 Πολιτικζσ προςφοράσ νεροφ Θ Κφπροσ ανζκακεν αντιμετϊπιηε πρόβλθμα λειψυδρίασ. Γι αυτό το λόγω θ κρατικι πολιτικι εξζταςε διάφορεσ μεκόδουσ και μζτρα για να αυξιςει το διακζςιμο νερό ϊςτε να μποροφν να καλυφκοφν οι αντίςτοιχεσ απαιτιςεισ. Οι μζκοδοι αυτοί είναι (Γεωργίου Μ.,2008) : 1. Εφαρμογι διαχειριςτικϊν μζτρων (περικοπζσ νεροφ) 2. Ανάπτυξθ πρόςκετων ανανεϊςιμων πθγϊν νεροφ 3. Μεταφορά νεροφ από τισ περιοχζσ που ζχουν νερό 4. Ειςαγωγι νεροφ από άλλεσ χϊρεσ 5. Λειτουργία μονάδων αφαλάτωςθσ Οι πικανότθτεσ να αυξθκεί θ προςφορά νεροφ με τουσ τζςςερισ πρϊτουσ τρόπουσ κεωρικθκαν περιοριςμζνεσ διότι: (α) απαιτοφςαν αυξθμζνο κόςτοσ, (β) δεν 59

60 υπιρχαν μεγάλεσ δυνατότθτεσ μεταφοράσ νεροφ από άλλεσ περιοχζσ (αφοφ ςχεδόν όλεσ οι περιοχζσ αντιμετωπίηουν πρόβλθμα). Θ κρατικι πολιτικι ςτράφθκε επομζνωσ ςτθν υιοκζτθςθ τθσ πζμπτθσ εναλλακτικισ με τθν επζνδυςθ ςε νζεσ μονάδεσ αφαλάτωςθσ. Συγκεκριμζνα, δθμιουργικθκαν μονάδεσ αφαλάτωςθσ με ςκοπό θ παροχι πόςιμου νεροφ ςτα μεγάλα αςτικά και τουριςτικά κζντρα να μθν εξαρτάται από τθ βροχόπτωςθ και τισ καιρικζσ ςυνκικεσ. Τθν 1 θ Απριλίου 1997 άρχιςε να λειτουργεί θ πρϊτθ μονάδα αφαλάτωςθσ ςτθ Δεκζλεια, ενϊ τον Απρίλιο του 2001 άρχιςε να λειτουργεί και θ δεφτερθ μονάδα δίπλα ςτο αεροδρόμιο Λάρνακασ. Μετά το 2001 λειτοφργθςαν ακόμα 3 κινθτζσ μονάδεσ αφαλάτωςθσ ςτθν Μονι, ςτθν Ράφο και ςτθν Λεμεςό. Ζτςι μετά από χρόνια προβλθμάτων που προκαλοφςαν οι περικοπζσ νεροφ, ςιμερα κάκε νοικοκυριό ςτθν Κφπρο ζχει πλζον ςυνεχι παροχι νεροφ (Tμιμα Aναπτφξεωσ Yδάτων, 2003). Χάρτθσ 10 : Χωροκζτθςθ μονάδων αφαλάτωςθσ(τμιμα Αναπτφξεωσ Υδάτων, 2010) 60

61 Οι λόγοι λειτουργίασ και θ χρθςιμότθτα όχι μόνο των μόνιμων μονάδων αλλά και των κινθτϊν είναι πολφ μεγάλθ γιατί ςυμβάλλουν ςτθν επίλυςθ του υδατικοφ προβλιματοσ του οποίο απαςχολεί ζντονα τθν Κφπρο εδϊ και πολλά χρόνια. Με τισ μονάδεσ αφαλάτωςθ αυξικθκε θ ποςότθτα του διακζςιμου νεροφ, αυξικθκε θ αξιοπιςτία ωσ προσ τθν παροχι νεροφ και ανεξαρτθτοποιικθκε θ προςφορά νεροφ από τισ κλιματολογικζσ ςυνκικεσ. Τζλοσ με τισ μονάδεσ αφαλάτωςθσ είναι δυνατόν να αποφευχκοφν οι διάφορεσ αρνθτικζσ οικονομικζσ επιπτϊςεισ (αδυναμία κάλυψθσ αρδευτικϊν αναγκϊν, αρνθτικζσ επιπτϊςεισ ςτον τουριςμό και τθν βιομθχανία κτλ.) γιατί αποφεφγονται οι περιοριςμοί τθσ κατανάλωςθσ νεροφ ςτθν βιομθχανία, γεωργία και τουριςμό (Tμιμα Aναπτφξεωσ Yδάτων, 2009). Ραρ όλα αυτά θ κρατικι υδατικι πολιτικι δεν περιορίςτθκε μόνο ςτο κζμα των αφαλατϊςεων, αλλά εςτίαςε τθν προςοχι τθσ ςτθν αξιοποίθςθ και άλλων μθ παραδοςιακϊν πθγϊν νεροφ, όπωσ είναι το ανακυκλωμζνο νερό, θ χριςθ του οποίου αποδεςμεφει ίςεσ ποςότθτεσ καλισ ποιότθτασ νεροφ. Θ ςθμαςία του πόρου αυτοφ με τον οποίον αξιοποιοφνται ουςιαςτικά ποςότθτεσ νεροφ οι οποίεσ διαφορετικά κα χάνονταν από το υδατικό ιςοηφγιο είναι πολφ μεγάλθ, ιδιαίτερα για χϊρεσ με ξθρό κλίμα όπωσ είναι θ Κφπροσ. Το ανακυκλωμζνο νερό, που προζρχεται από τθν επεξεργαςία λυμάτων των αποχετευτικϊν ςυςτθμάτων, χρθςιμοποιείται για ςκοποφσ άρδευςθσ γεωργικϊν καλλιεργειϊν και για τον εμπλουτιςμό υπόγειων υδροφορζων (Καμπανζλλασ Χρ. Α., Πμορφοσ Χ., Ιωάννου Αιμ., Φραγκζςκου Θ., 2003). 61

62 5.4. Πολιτικζσ τιμολόγθςθσ νεροφ Θ τιμολόγθςθ του νεροφ με ςτόχο τθν ενκάρρυνςθ μια πιο αποδοτικισ και ςυνετισ χριςθσ του νεροφ είναι ζνα από τα ςθμαντικότερα, μζτρα διαχείριςθσ τθσ ηιτθςθσ νεροφ ςυνδυαηόμενθ πάντα με τθν ενθμζρωςθ και ευαιςκθτοποίθςθ των καταναλωτϊν για τθ ςυνετι χριςθ του. Οι πολιτικζσ τιμολόγθςθσ όμωσ πρζπει να είναι αρκετά πειςτικζσ προσ τουσ πολίτεσ ϊςτε να χρθςιμοποιοφν το νερό με ςφνεςθ, ςτοχεφοντασ ςτθν μζγιςτθ απόδοςθ από τθ χριςθ του και ςτθ διαςφάλιςθ ςυγκεκριμζνων ποιοτικϊν και ποςοτικϊν ςτόχων διαχείριςθσ (econews.gr, 2010). Μζχρι ςιμερα ζγινε μια προςπάκεια να εφαρμοςτοφν κάποιεσ πολιτικζσ τιμολόγθςθσ κακορίηοντασ ζνα τζλοσ υπερκατανάλωςθσ. Θ αφξθςθ τθσ τιμισ ςτθν περίπτωςθ υπερκατανάλωςθσ φρζςκου αδιφλιςτου νεροφ κατά κυβικό μζτρο, είναι μεγαλφτερθ του 300% για τισ αρδεφςεισ και τθν κτθνοτροφικι χριςθ, αποτελϊντασ ζτςι ζνα μζτρο που δρα αρκετά αποτρεπτικά. Ταυτόχρονα όμωσ αυτό το μζτρο ζχει οδθγιςει ςε αυξθμζνθ χριςθ υπόγειου νεροφ. Επίςθσ ςε περιπτϊςεισ υπερκατανάλωςθσ του ανακυκλωμζνου νεροφ θ αφξθςθ τθσ τιμισ φκάνει ωσ το 50% τθσ κανονικισ τιμισ. Στθν δεφτερθ αυτι περίπτωςθ θ αφξθςθ τθσ τιμισ δεν λειτουργεί τόςο αποτρεπτικά, εντάςςεται όμωσ ςτισ γενικότερεσ προςπάκειεσ παροχισ κινιτρων ςτθν χριςθ ανακυκλωμζνου νεροφ (Ηαχαριάδθσ Θ., 2010, Καραγιάννθ Μ., 2009). Γενικά, μζχρι ςιμερα δεν εφαρμόςτθκαν ουςιαςτικζσ πολιτικζσ τιμολόγθςθσ αφοφ θ τιμολόγθςθ του νεροφ, όπωσ είναι μζχρι ςιμερα ςτθ Κφπρο, δεν κεωρείται ότι είναι ςε επίπεδα που να μπορεί να χρθςιμοποιθκεί ςαν αποτρεπτικό εργαλείο ςτθ ςπατάλθ νεροφ. Επίςθσ, μζχρι ςιμερα ιταν ςτακερι θ τιμι χρζωςθσ και δεν υπιρξε καμιά πολιτικι κλιμακωτισ τιμολόγθςθσ. Γι αυτό το λόγο μζςα ςτο 2011 πραγματοποιικθκαν δφο μελζτεσ οι οποίεσ αφοροφν : α) τθν εφαρμογι των κατάλλθλων πολιτικϊν κοςτολόγθςθσ και τιμολόγθςθσ των υπθρεςιϊν φδατοσ, ςφμφωνα με τισ απαιτιςεισ του Άρκρου 9 τθσ 62

63 Οδθγίασ Ρλαίςιο για το Νερό που ςτοχεφει ςτθν αποτελεςματικι και βιϊςιμθ χριςθ του νεροφ μζςω τθσ εφαρμογισ κατάλλθλων πολιτικϊν τιμολόγθςθσ, οι οποίεσ κα παρζχουν κίνθτρα ςτουσ πολίτεσ ϊςτε να χρθςιμοποιοφν το νερό με ςφνεςθ, και β) τθν εξοικονόμθςθ πόςιμου νεροφ, με το ςφςτθμα του τζλουσ υπερκατανάλωςθσ (Quota). Σφμφωνα με τθ 1 θ μελζτθ ( Ρολιτικζσ τιμολόγθςθσ Νεροφ ςτθ Κφπρο ) και βάςει του Άρκρου 9 τθσ Οδθγίασ Ρλαίςιο για το Νερό, οι πολιτικζσ τιμολόγθςθσ κα πρζπει: 1) να παρζχουν κίνθτρα για αποτελεςματικι και ςυνετι χριςθ του νεροφ, 2) να επιτρζπουν ικανοποιθτικι ανάκτθςθ του χριματο-οικονομικοφ κόςτουσ των υπθρεςιϊν φδατοσ, και 3) να ςυμπεριλαμβάνουν το περιβαλλοντικό κόςτοσ αλλά και το κόςτοσ των φυςικϊν πόρων ςτο ςυνολικό κόςτοσ των υπθρεςιϊν φδατοσ. Πςον αφορά τθ 2 θ μελζτθ ( Μελζτθ για τθν Επιβολι Μζτρου Εξοικονόμθςθσ Ρόςιμου Νεροφ ), αυτι εξετάηει τισ δυνατότθτεσ επιβολισ τζλουσ υπερκατανάλωςθσ και ςτοχεφει ςτο να παρζχει ςτο ΤΑΥ τα αναγκαία διαχειριςτικά εργαλεία που κα μποροφν να χρθςιμοποιθκοφν ςε περιπτϊςεισ όπου διαπιςτϊνεται ςπατάλθ πόςιμου νεροφ ι υπάρχει ανάγκθ λιψθσ ζκτακτων μζτρων για αντιμετϊπιςθ ςοβαρισ λειψυδρίασ (Τμιμα Αναπτφξεωσ Υδάτων, 2011). Θ εφαρμογι των πολιτικϊν τιμολόγθςθσ που αναφζρονται ςτισ δφο μελζτεσ που προαναφζρκθκαν, αναμζνεται να εφαρμοςτοφν από το Οι πολιτικζσ τιμολόγθςθσ, ανά επαρχία, είδοσ χριςθσ και είδοσ καταναλιςκόμενου νεροφ(αφαλάτωςθσ, ανακυκλωμζνο κτλ.) κα είναι διαφορετικζσ. Οι προτεινόμενεσ τιμζσ φαίνονται ςτουσ παρακάτω πίνακεσ ςυμπεριλαμβανομζνων και των ςθμερινϊν τιμϊν ϊςτε να φαίνονται καλφτερα οι αυξιςεισ ςτα τιμολόγια νεροφ που πρόκειται να εφαρμοςτοφν. 63

64 Ρίνακασ 8 : Ρροτεινόμενεσ τιμζσ χρζωςθσ του νεροφ φδρευςθσ ΤΔΡΕΤΗ Τφιςτάμενο Σιμολόγιο Νζο Σιμολόγιο (2013) Νζο Σιμολόγιο (2015) Λεμεςόσ ( /m³) 0,73 1,09 1,44 Λευκωςία ( /m³) 1,16 1,32 1,45 Λάρνακα ( /m³) 1,30 1,51 1,68 Πάφοσ ( /m³) 0,93 1,17 1,36 Στο τομζα τθσ φδρευςθσ κα υπάρξει μια κλιμακωτι αφξθςθ ςτθν τιμι του νεροφ αφοφ λαμβάνεται υπόψθ θ ζνταξθ και νζων μονάδων αφαλάτωςθσ μετά το 2012 και επιδιϊκεται με αυτόν τον τρόπο μια ομαλι μετάβαςθ των τιμϊν από το 2010 ςτο Οι προτεινόμενεσ τιμζσ του νεροφ φδρευςθσ για το 2015 αναμζνεται να είναι 1,44, 1,45, 1,68 και 1,36 /m³ για τθ Λεμεςό, Λευκωςία, Λάρνακα και Ράφο αντίςτοιχα με τθν αφξθςθ να αγγίηει ςχεδόν το 100% ςτθ περίπτωςθ τθσ Λεμεςοφ. Με αυτζσ τισ αυξιςεισ αναμζνεται να γίνει πιο αποτελεςματικι και ςυνετι θ χριςθ του νεροφ ενϊ παράλλθλα κα γίνεται και ανάκτθςθ του χριματο-οικονομικοφ κόςτουσ, του κόςτουσ για το περιβάλλον και τουσ φυςικοφσ πόρουσ των υπθρεςιϊν φδατοσ. Οι διαφορετικζσ τιμζσ ςε κάκε επαρχία οφείλονται ςτο ότι κάκε επαρχία ζχει διαφορετικό Συμβοφλιο Υδατοπρομικειασ τα οποία κακορίηουν και τισ τιμζσ ξεχωριςτά. Ρίνακασ 9 : Ρροτεινόμενθ τιμι για το νερό άρδευςθσ ΑΡΔΕΤΗ Τφιςτάμενο Σιμολόγιο Νζο Σιμολόγιο (2015) Χρζωςθ πάγιου ανά εκτάριο ετθςίωσ 1,71 6,61 Ογκομετρικι χρζωςθ / m³ 0,17 0,24 64

65 Οι προτεινόμενεσ τιμζσ για άρδευςθ(γεωργία) κα αντιςτοιχοφν ςε 6,61 /ha, από 1,71 /ha που είναι ςιμερα, το ετιςιο πάγιο ανά εκτάριο και είναι ενιαίεσ για ολόκλθρθ τθ Κφπρο. Ραρατθροφμε ότι θ τιμι του παγίου για το 2015 κα είναι τζςςερισ φορζσ μεγαλφτερθ τθσ ςθμερινισ και ο λόγοσ οφείλεται ςτο ότι θ άρδευςθ είναι ο μεγαλφτεροσ καταναλωτισ νεροφ ςτθ Κφπρο. Επίςθσ να αναφζρουμε ότι για άρδευςθ χορτοτάπθτα γθπζδων ποδοςφαίρου, γκολφ, ακλοπαιδιζσ, για άρδευςθ χϊρων πραςίνου και κιπων ξενοδοχείων και οικιϊν και για βιομθχανικι χριςθ προτείνεται θ πλιρθσ κάλυψθ του κόςτουσ και θ τιμι κα είναι ακόμα μεγαλφτερθ, φκάνοντασ τα 0,45 / m³, ενϊ ςτθ κτθνοτροφία προτείνονται τα ίδια τζλθ με αυτά τθσ γεωργικισ παραγωγισ, δθλαδι 0,24 / m³. Τϊρα, όςον αφορά τον Ρίνακα 10 και τθ χριςθ του ανακυκλωμζνου νεροφ, ο ςτόχοσ δεν είναι θ πλιρθσ ανάκτθςθ του κόςτουσ αλλά θ επιδότθςθ ςτθ χριςθ του εξαιτίασ των ςθμαντικϊν ωφελειϊν που ζχει ςτο περιβάλλον. Θ ανάκτθςθ με τισ προτεινόμενεσ τιμζσ προβλζπεται να φκάςει ςτο 88%. Θ προτεινόμενθ τιμολόγθςθ ςτοχεφει επομζνωσ ςτθν ενκάρρυνςθ τθσ χριςθσ του και παράλλθλα ςτθν κάλυψθ ςθμαντικοφ μζρουσ του κόςτουσ του. Συγκρίνοντασ τουσ Ρίνακεσ 2 και 3, οι προτεινόμενεσ τιμζσ του ανακυκλωμζνου νεροφ φαίνεται να διαμορφϊνονται ςτο 75% τθσ τιμισ του νεροφ άρδευςθσ, αποτελϊντασ ζτςι ζνα ιςχυρό κίνθτρο για τθ χριςθ του και τθν εξοικονόμθςθ φυςικϊν υδατικϊν πόρων. Ρίνακασ 10 : Ρροτεινόμενθ τιμι για το ανακυκλωμζνο νερό ΑΝΑΚΤΚΛΩΜΕΝΟ ΝΕΡΟ Τφιςτάμενο Σιμολόγιο Νζο Σιμολόγιο (2015) Χρζωςθ πάγιου ανά εκτάριο ετθςίωσ Ογκομετρικι χρζωςθ / m³ - 4,96 0,07 0,18 65

66 6. υμπεράςματα Το νερό, ωσ το ςθμαντικότερο και βαςικότερο ςτοιχείο για τθ διατιρθςθ και ανάπτυξθ τθσ ηωισ, αντιμετωπίηει ςιμερα παγκόςμια κρίςθ γεγονόσ το οποίο επιβάλλει τθν ευαιςκθτοποίθςθ και τθ λιψθ αποφάςεων ςε προςωπικό και κοινωνικό επίπεδο. Ζτςι ςιμερα, περιςςότερο από όποια άλλθ εποχι, επιβάλλεται διαχείριςθ των υδατικϊν πόρων, δθλαδι εφαρμογι μζτρων και ανάλθψθ ενόσ ςυνόλου ζργων τα οποία είναι απαραίτθτα για να εξαςφαλιςτεί θ κάλυψθ των αναγκϊν κάκε χριςτθ. Θ διαχείριςθ των υδατικϊν πόρων πρζπει να γίνεται με τρόπο πλιρθ και ολοκλθρωμζνο. Δθλαδι, πρζπει να εφαρμοςτεί ζνα πλάιςιο εργαςίασ που κα αφορά το ςχεδιαςμό, τθν οργάνωςθ και τον ζλεγχο των υδάτινων ςυςτθμάτων με ςκοπό τθν εξιςορρόπθςθ όλων των ςχετικϊν απόψεων και ςτόχων των ενδιαφερομζνων μερϊν. Επίςθσ θ επιςτθμονικι και επιχειρθςιακι πρακτικι τθσ διευκζτθςθσ του ιςοηυγίου προςφοράσ και ηιτθςθσ του νεροφ πρζπει να ςτοχεφει ςτθν ιςότιμθ ικανοποίθςθ των αναγκϊν ςε νερό και ςτθ διατιρθςθ των περιβαλλοντικϊν ςυςτθμάτων, διότι μόνο με αυτό τον τρόπο μπορεί να εξαςφαλιςτεί μια βιϊςιμθ διαχείριςθ των υδατικϊν πόρων. Θ ολοκλθρωμζνθ διαχείριςθ των υδατικϊν πόρων ςτθρίηεται ςε αρχζσ, όπωσ ότι το νερό είναι πεπεραςμζνοσ και ευαίςκθτοσ φυςικόσ πόροσ, ότι ζχει οικονομικι αξία και ότι θ διαχείριςθ και ανάπτυξθ των υδάτων πρζπει να βαςίηεται ςτθν αρχι τθσ ςυμμετοχισ τθσ κοινωνίασ. Οι αρχζσ αυτζσ πρζπει να γίνονται ςεβαςτζσ για να επιτευχκοφν ςτθ ςυνζχεια και οι απαιτοφμενοι ςτόχοι που είναι θ διατιρθςθ τθσ ηωισ, θ ανάπτυξθ και το περιβάλλον. Θ ανεπάρκεια υδατικϊν πόρων, που αποτελεί ςθμαντικό πρόβλθμα ςε παγκόςμιο επίπεδο, ζχει δφο διαςτάςεισ: (α) τθ διάςταςθ τθσ φυςικισ προςφοράσ και (β) τθ διάςταςθ τθσ ηιτθςθσ, θ οποία παραπζμπει ςτισ οικονομικζσ, ςτισ τεχνολογικζσ και 66

67 ςτισ κοινωνικζσ παραμζτρουσ του προβλιματοσ. Αυτό ςυνεπάγεται ότι απαιτείται θ επίτευξθ ιςορροπίασ ςτο ιςοηφγιο προςφοράσ και ηιτθςθσ. Θ διαχείριςθ τθσ ηιτθςθσ του νεροφ πρζπει να περιλαμβάνει ζνα ςφνολο δράςεων που κα αποςκοποφν ςτθ μεγιςτοποίθςθ τθσ αποδοτικότθτασ του νεροφ ςε κάκε χριςθ του με τθ χρθςιμοποίθςθ τθσ μικρότερθσ δυνατισ ποςότθτασ νεροφ. Για να επιτευχκεί αυτό απαιτοφνται ρυκμιςτικά μζτρα και ζνα νομοκετικό πλαίςιο που να κακορίηει τισ χριςεισ του νεροφ. Ειδικότερα για τθν Κφπρο, αναγνωρίηεται κακολικά ότι το υδατικό είναι ζνα ςθμαντικό πρόβλθμα το οποίο οφείλεται ςτισ καιρικζσ ςυνκικεσ του νθςιοφ και ςτον γεωργικό τομζα που είναι ο κφριοσ χριςτθσ νεροφ. Με τθν παροφςα διάρκωςθ των καλλιεργιϊν και τθσ μειωμζνθσ βροχόπτωςθσ το μζλλον τθσ γεωργίασ προδιαγράφεται ηοφερό γι αυτό το λόγο θ αναδιάρκωςθ των καλλιεργιϊν αποτελεί τθ μοναδικι λφςθ επιβίωςθσ του τομζα αυτοφ. Με το πρόγραμμα των αφαλατϊςεων αντιμετωπίηεται ςε μεγάλο βακμό το υδατικό πρόβλθμα αλλά θ διαχείριςθ των υδατικϊν πόρων ςτθν Κφπρο δεν πρζπει να εξαντλείται ςτθν αφξθςθ τθσ προςφοράσ νεροφ για να ικανοποιείται θ αυξανόμενθ ηιτθςθ ιδιαίτερα αν ςυνυπολογιςτοφμε ότι θ αφαλάτωςθ είναι μια ιδιαίτερα δαπανθρι μζκοδοσ προςφοράσ νεροφ. Αντικζτωσ, επιβάλλεται ο περιοριςμόσ τθσ ηιτθςθσ νεροφ μζςω μζτρων εξοικονόμθςθσ. Ζνα γενικό ςυμπζραςμα το οποίο μπορεί να εξαχκεί από τθν ανάλυςθ που προθγικθκε είναι το ότι, για τθν αντιμετϊπιςθ του υδατικοφ προβλιματοσ ςτθ Κφπρο απαιτείται ο εκςυχρονιςμόσ του κεςμικοφ πλαιςίου και θ εφαρμογι μιασ ολοκλθρωμζνθσ πολιτικισ που κα ςτοχεφει ςτθ βελτιςτοποίθςθ τθσ παραγωγισχριςθσ του νερου. Θ πολιτικι αυτι πρζπει να προβλζπει τθ μζγιςτθ χριςθ επεξεργαςμζνου νεροφ και ελάχιςτθ χριςθ νεροφ που παράγεται με τθν ενεργοβόρο μζκοδο τθσ αφαλάτωςθσ. Θ ανάκαμψθ των υδροφορζων και θ δθμιουργία ςτρατθγικϊν αποκεμάτων νεροφ πρζπει να αποτελζςει αναπόςπαςτο μζροσ τθσ πολιτικισ αυτισ. 67

68 Πθγζσ Ελληνική βιβλιογραφία: 1. Αντωνίου Νάγια, 2006, Διαχείριςθ πόςιμου νεροφ ςτθν πόλθ τθσ Λεμεςοφ. 2. Γαλιοφνα Ελζνθ, 2010, Κφπροσ : Αποκζματα, Εμπλουτιςμόσ και Διαχείριςθ υδατικϊν πόρων, Εκνικό Μετςόβιο Ρολυτεχνείο. 3. Γεωργίου Μαριάννα, 2008, Οι μονάδεσ αφαλάτωςθσ ςτθν Κφπρο θ ςθμαςία τουσ ςτθν διαχείριςθ των υδατικϊν πόρων και οι περιβαλλοντικζσ τουσ επιπτϊςεισ. 4. Δθμθτρίου Χαράλαμποσ, 2005, Ροταμοί τθσ Κφπρου. 5. Διεκνι Διάςκεψθ Δουβλίνου Διερεφνθςθ τθσ κατάςταςθσ των Δικτφων Υδατοπρομικειασ ςε Διμουσ και Κοινότθτεσ, 2009, Τμιμα Αναπτφξεωσ και Υδάτων. 7. Ευρωπαϊκόσ Οργανιςμόσ Ρεριβάλλοντοσ(ΕΟΡ), Ηαφειρίου Ε., Κουτρουμανίδθσ Θ., 2006, Ολοκλθρωμζνθ Διαχείριςθ των Υδατικϊν Ρόρων : Θ περίπτωςθ τθσ Ελλάδασ, 9o Ρανελλινιο Συνέδριο Αγροτικισ Οικονομίασ. 9. Ιωάννου Χρ., 1976, Θ υδρολογία ςτθ Κφπρο. 10. Καραγιάννθ Μαρίνα, 2009, Ρρόβλθμα λειψυδρίασ ςτθν Κφπρο - καταναλωτζσ. Επιπτϊςεισ και τρόποι αντιμετϊπιςθσ. 11. Κορωνίδα Κζντρο Ζρευνασ & Ανάπτυξθσ, 2006, Υδατικι πολιτικι Ιςτορικι αναδρομι τθσ ανάπτυξθσ των υδατικϊν πόρων τθσ Κφπρου. 12. Κφρου Κ., 2008, Σφςτθµα αςφάλειασ και παρακολοφκθςθσ των φραγµάτων ςτθν Κφπρο. 13. Κωτοφλασ, Δ., 2001, Υδρολογία και Υδραυλικι Φυςικοφ Ρεριβάλλοντοσ, Θεςςαλονίκθ, Α.Ρ.Θ., Υπθρεςία Δθμοςιευμάτων. 14. Μαλάµοσ.N, Ι. Ναλµπάντθ, 2005, Ανάλυςθ των πρακτικϊν διαχείριςθσ τθσ ηιτθςθσ του νεροφ, Ακινα. 5. Μυλόπουλοσ Ιωάννθσ, 2000, Διαχείριςθ τθσ ηιτθςθσ και κοςτολόγθςθ του νεροφ. 68

69 6. Οδθγία Ρλαίςιο για τα Νερά, 2000, Οδθγία 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκοφ Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τθ κζςπιςθ πλαιςίου κοινοτικι δράςθσ ςτο τομζα τθσ πολιτικισ των υδάτων. 7. Τςακίρθσ Γ.,1995, Υδατικοί Ρόροι Ι, Τεχνικι Υδρολογία, Ακινα. 8. Υπουργείο Ανάπτυξθσ Διεφκυνςθ Υδατικοφ Δυναμικοφ και Φυςικϊν Ρόρων, Νοζμβριοσ 1996, Σχζδιο Ρρογράμματοσ Διαχείριςθσ των Υδατικϊν Ρόρων τθσ Χϊρασ, Ακινα. 9. Υπουργείο Γεωργίασ Φυςικϊν Ρόρων και Ρεριβάλλοντοσ, Δεκζμβριοσ 2009, Μελζτθ Εκτίμθςθσ των Ρεριβαλλοντικϊν Επιπτϊςεων του ςχεδίου Αφαλατϊςεων βάςθ του Νόμου 102(Ι)/2005, Τίτλοσ ζργου: Στρατθγικι Ρεριβαλλοντικι Μελζτθ από τα Σχζδια Αφαλατϊςεων. 10. Υπουργείο Γεωργίασ Φυςικϊν Ρόρων και Ρεριβάλλοντοσ Τμιμα Αναπτφξεωσ Υδάτων, 1999, Διυλιςτιρια Νεροφ και Μονάδεσ Αφαλάτωςθσ. 11. Υπουργείο Γεωργίασ Φυςικϊν Ρόρων και Ρεριβάλλοντοσ Τμιμα Αναπτφξεωσ Υδάτων, 2003, Θ ανάπτυξθ των υδατικϊν πόρων τθσ Κφπρου Ιςτορικι αναδρομι. 12. Υπουργείο Γεωργίασ Φυςικϊν Ρόρων και Ρεριβάλλοντοσ Τμιμα Αναπτφξεωσ Υδάτων, 2002, Χριςθ και Εξοικονόμθςθ Νεροφ ςτθν Κφπρο. 13. Υπουργείο Γεωργίασ Φυςικϊν Ρόρων και Ρεριβάλλοντοσ Τμιμα Αναπτφξεωσ Υδάτων, Δεκζμβριοσ 2010, Τελικό Σχζδιο Διαχείριςθσ Ξθραςίασ (8 θ Ζκκεςθ). 14. Υπουργείο Γεωργίασ Φυςικϊν Ρόρων και Ρεριβάλλοντοσ Τμιμα Αναπτφξεωσ Υδάτων, Δεκζμβριοσ 2007, Επιςκόπθςθ ςθμαντικϊν ηθτθμάτων διαχείριςθσ του νεροφ ςτθν Κφπρο. 15. Υπουργείο Γεωργίασ Φυςικϊν Ρόρων και Ρεριβάλλοντοσ Τμιμα Αναπτφξεωσ Υδάτων, 1999, Διυλιςτιρια νεροφ και μονάδεσ αφαλάτωςθσ. 16. Υπουργείο Γεωργίασ Φυςικϊν Ρόρων και Ρεριβάλλοντοσ Τμιμα Αναπτφξεωσ Υδάτων, 2009, Τεφχοσ Α : Ανάλυςθ των ςθμαντικότερων χριςεων νεροφ. 17. Υπουργείο Γεωργίασ Φυςικϊν Ρόρων και Ρεριβάλλοντοσ Τμιμα Αναπτφξεωσ Υδάτων, 2010, Ραροχι ςυμβουλευτικϊν υπθρεςιϊν για τθν εφαρμογι των άρκρων 11, 13 και 15 τθσ Οδθγίασ Ρλαίςιο περί υδάτων 69

70 (2000/60/ΕΚ) ςτθν Κφπρο Σφμβαςθ 97/2007, Τελικι ζκκεςθ υδατικισ πολιτικισ Ζκκεςθ 7 θ. 18. Υπουργείο Γεωργίασ Φυςικϊν Ρόρων και Ρεριβάλλοντοσ Τμιμα Αναπτφξεωσ Υδάτων, 2011, Μελζτθ Διερεφνθςθσ των Μζτρων Διαχείριςθσ τθσ Ηιτθςθσ των Υδάτινων Ρόρων (Water Demand Management) Τελικι ζκκεςθ. 19. Χατηθαντϊνθσ Χρίςτοσ, 2010, Μζτρα εξοικονόμθςθσ νεροφ. 20. Χατηθπαντελι Αγάκθ, 2009, Θ Εφαρμογι τθσ Ευρωπαϊκισ Οδθγίασ- Ρλαίςιο περί Υδάτων, Ρολιτικζσ Τιμολόγθςθσ Νεροφ Ξζνη βιβλιογραφία: 21. Biswas, A. K., 2004, Integrated water resources management: a reassessment. Water International. 22. Falkenmark M., Widstrand C., 1980, Water and Society, Conflicts in Development: Water Conflicts and Research Priorities. 23. Food and agriculture organization of the united nations (FAO), 2002, Reassessment of the Island's Water Resources and Demand of Cyprus. Ministry of Agriculture, Natural Resources and Environment. 24. Food and agriculture organization of the united nations (FAO), Frederic Rossel, 2002, Reassessment of the Island's Water Resources and Demand of Cyprus. Surface Water Resources, Ministry of Agriculture, Natural Resources and Environment. 25. Guidance document Νο 11 Planning Process, 2003, Common Implementation Strategy for the Water Framework Directive (2000/60/EC). 26. Mediterranean Groundwater Report, Savvides L., Dörflinger G. and Alexandrou K., 2001, The Assessment of Water Demand of Cyprus. In: Reassessment of the Island s Water Resources and Demand. 70

71 28. Tsagarakis K. P., 2004, Recycled water valuation as a corollary of the 2000/60/EC Water Framework Directive, Agricultural Water Management. 29. UNEP, 1999, United Nations Environment Programme, London. 30. Zhen Lin, Routray Jayant K., 2002, Groundwater Resource Use Practices and Implications for Sustainable Agricultural Development in the North China Plain: A Case Study in Ningjin County of Shandong Province, PR China, International Journal of Water Resources Development. Άρθρο από εφημερίδα: 31. Ηαχαριάδθσ Θεόδωροσ, 2010, Σπανιότθτα των Υδάτινων Ρόρων τθσ Κφπρου και θ τιμολόγθςθ τουσ,, Τεφχοσ 21, Ρανεπιςτιμιο Κφπρου 32. Ηουμίδθσ Χ., Ηαχαριάδθσ Θ., 2009, Θ ορκι τιμολόγθςθ του νεροφ ςτθ γεωργία, Τεφχοσ 18, Ρανεπιςτιμιο Κφπρου Άρθρα με ηλεκτρονική πρόςβαςη: 33. Γραφείο Τφπου και Ρλθροφοριϊν : Διαχείριςθ υδατικϊν πόρων : Επιςτθμονικό Τεχνικό Επιμελθτιριο Kφπρου (ΕΤΕΚ) : Θ Ευρϊπθ απειλείται από ξθραςία και λειψυδρία, 2010: Ινςτιτοφτο Γεωργικϊν ερευνϊν (ΙΓΕ) : Κεντρικό Σφςτθμα Υδατοπρομικειασ : Κυπριακόσ Οργανιςμόσ Αγροτικϊν Ρλθρωμϊν (ΚΟΑΡ) : Κυπριακόσ Οργανιςμόσ Τουριςμοφ (ΚΟΤ) : Στατιςτικι Υπθρεςία Κφπρου : Συμβοφλιο Υδατοπρομικειασ Λευκωςίασ : Τμιμα Αναπτφξεωσ Υδάτων: Υπουργείο Εμπορίου, Βιομθχανίασ και Τουριςμοφ : 71

72 Συνεντεφξεισ: 52. Από τθν κ.θλιάνα Τόφα-Χριςτίδου τοπογράφο/μθχανικό άρδευςθσ ςτο Τμιμα Αναπτφξεωσ Υδάτων. 53. Από τον κ.ευριπίδθ Κυριακίδθ ςτθν Υπθρεςία Θλεκτρομθχανολογικϊν Ζργων ςτο Τμιμα Αναπτφξεωσ Υδάτων. 54. Από τθν κ.ζφθ Αττικουρι Executive Engineer ςτο Τμιμα Αναπτφξεωσ Υδάτων. 55. Από τθν κ.ηωι Χατηθβαςιλείου Senior Water Engineer ςτο Τμιμα Αναπτφξεωσ Υδάτων. 72

73 Παράρτθμα Εικόνα 1 : Ενθμερωτικό φυλλάδιο ( 73

74 Εικόνα 2 : Ενθμερωτικό φυλλάδιο (Καραγιάννθ Μ., 2009) Εικόνα 3 : Ενθμερωτικό φυλλάδιο ( 74

75 Εικόνα 4 : Ενθμερωτικό φυλλάδιο (Τμιμα Αναπτφξεωσ Υδάτων, 2002) Εικόνα 5 : Ρρόςοψθ θμερολογίου 2010 ( 75

76 Εικόνα 6 : Ρρόςοψθ ωρολογίου προγράμματοσ (Καραγιάννθ Μ., 2009) 76

77 Εικόνεσ 7 και 8 : Τρόποι εξοικονόμθςθσ νεροφ από καταναλωτζσ και γεωργοφσ (TAY, 2003) 77

78 Εικόνα 9 : Τρόποι εξοικονόμθςθσ νεροφ ςτο ςπίτι και ςτο κιπο (Χ Αντϊνθσ Χρ., 2010) 78