Σχολικά Εγχειρίδια Ιστορίας: Μεταξύ συλλογικής μνήμης και Ιστορίας

Transcript

1 Σχολικά Εγχειρίδια Ιστορίας: Μεταξύ συλλογικής μνήμης και Ιστορίας του Αντώνη Σαραντίδη Ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος αποτελεί σίγουρα το κεντρικό γεγονός του προηγούμενου αιώνα, το οποίο επηρέασε θεμελιωδώς το δεύτερο μισό του και που συνεχίζει να επηρεάζει άμεσα συνειδήσεις εκατομμυρίων ανθρώπων και να διαμορφώνει ιδεολογίες και ταυτότητες μέχρι και σήμερα. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο λοιπόν και η ίδια η επιστήμη της ιστορίας βρέθηκε αντιμέτωπη με νέες προκλήσεις. Μία από αυτές είναι ο καθορισμός της ως ένα ουσιαστικό στοιχείο της ατομικής και συλλογικής ταυτότητας των λαών, των εθνών και των κρατών. Νέα κράτη δημιουργούνται, όπως το Ισραήλ, παλιές αποικιοκρατικές χώρες επαναπροσδιορίζουν πλέον την πολιτική τους ταυτότητα στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού τους χώρου, όπως η Αγγλία ή η Γαλλία, έθνη ξυπνούν από το ναζιστικό και φασιστικό παρελθόν τους, όπως η Γερμανία και η Ιταλία, ενώ άλλα επανακαθορίζονται, όπως οι χώρες της ανατολικής Ευρώπης. Σε όλα αυτά τα αιτήματα των κρατών κλήθηκε να απαντήσει η ιστορία. Η ιστορία χρησιμοποιείται πλέον ως μέσο διαμόρφωσης της εθνικής ταυτότητας, κάνοντας λόγο στην καταγωγή, στα στοιχεία που τονίζουν τις διαφορές με τους άλλους και κατασκευάζοντας σύμβολα, αλλά και σαν μέσο νομιμοποίησης της κάθε καθεστηκυίας τάξης και στην καταγγελία των εκάστοτε πολιτικών «αντιπάλων». Συγχρόνως όμως συντηρούνται μύθοι ή αποσιωπούνται τραυματικές μνήμες αφού με αυτόν τον τρόπο οι εκάστοτε κυβερνήσεις προσπαθούν να επιτύχουν είτε την επούλωση των πληγών του Πολέμου είτε την σφυρηλάτηση της κοινωνικής σταθερότητας και συνοχής. Χαρακτηριστικά παραδείγματα η υποτίμηση των θεμάτων του δοσιλογισμού και των εγκλημάτων πολέμου σε πολλές χώρες αλλά και ο υπέρμετρος τονισμός της Αντίστασης ως κάλυψη των προηγουμένων. Αυτό βέβαια δημιουργεί ένα τεράστιο χάσμα μεταξύ της επίσημης και της συλλογικής μνήμης απομακρύνοντας από την ιστορική αλήθεια. Άλλο ένα χάσμα όμως υπήρχε ανέκαθεν μεταξύ των δύο ειδών ιστορίας, δηλαδή μεταξύ της ιστορίας των ιστορικών και της συλλογικής μνήμης. Το χάσμα αυτό έρχεται να το καλύψει η Δημόσια Ιστορία, η οποία ουσιαστικά εκλαϊκεύει τις πληροφορίες της επιστημονικής ιστορίας παρέχοντάς τες στο ευρύτερο κοινό και ενημερώνοντας για ιστορικά θέματα και ζητήματα. Παραδείγματα πτυχών της Δημόσιας Ιστορίας είναι τα ΜΜΕ, ο κινηματογράφος και η λογοτεχνία, τα μουσεία και οι μνημειακοί τόποι αλλά και οι επετειακές εκδηλώσεις. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα Δημόσιας Ιστορίας, λόγω του θεσμικού χαρακτήρα που της αποδίδεται αλλά και της συλλογικής επιρροής που ασκεί, είναι αυτό της σχολικής ιστορίας και κατά συνέπεια των σχολικών εγχειριδίων. Τα σχολικά συγγράμματα ιστορίας ουσιαστικά αποτελούν διανοητικά και πολιτισμικά στοιχεία που τοποθετούνται ανάμεσα στην ιστορική επιστήμη και στην συλλογική μνήμη, συνδέονται με αυτές τις δύο, και συγχρόνως αποτελούν δίαυλο μεταξύ τους. Ο ρόλος τους όσον αφορά την διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης αλλά και της εθνικής ταυτότητας είναι καθοριστικός μιας και η λειτουργία τους, πέρα από τον παιδαγωγικό χαρακτήρα που έχει, αποσκοπεί στην μεταβίβαση σε κάθε γενιά μιας συλλογικής μνήμης αναθεωρημένης και «διορθωμένης», η οποία πάντα συμβαδίζει με τον επίσημο λόγο της εποχής. Επίσης τα σχολικά εγχειρίδια λειτουργούν και ως φορείς

2 διαμόρφωσης της πολιτικής συνείδησης, αφού αποτελούν ουσιαστικά εργαλεία άσκησης εξουσίας αλλά και νομιμοποίησης του εκάστοτε καθεστώτος, πολύ πιο συχνά μάλιστα και σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από την επιστημονική ιστορία. Επομένως τα σχολικά εγχειρίδια, εφόσον συνδέονται άμεσα με τον επίσημο λόγο, αποκρύπτουν τις περισσότερες φορές τις τραυματικές μνήμες ενώ, όπως και η επίσημη μνήμη, συνεχίζουν και συντηρούν τους μύθους, εξυπηρετώντας τον στόχο της κοινωνικής συνοχής αλλά και τα συμφέροντα της εκάστοτε κυβέρνησης. Τα παραπάνω στοιχεία στηρίζονται στο γεγονός ότι η σχολική ιστορία και τα σχολικά συγγράμματα εκπορεύονται από τα αναλυτικά προγράμματα, τα οποία ουσιαστικά αποτελούν επίσημες οδηγίες για το περιεχόμενο και τον προσανατολισμό των σχολικών εγχειριδίων, άρα είναι άμεσα συνδεδεμένα με την εκάστοτε κυβέρνηση. Έτσι λόγω του πνεύματος και της πρακτικής εφαρμογής τους τα σχολικά βιβλία αποτελούν συστατικό στοιχείο της θεσμικής υπόστασης της ιστορίας. Εξαιτίας του θεσμικού τους χαρακτήρα αλλά και της υποχρεωτικής αφομοίωσης του περιεχομένου τους μέσω των σχολικών μηχανισμών, τα εγχειρίδια απολαμβάνουν τις περισσότερες φορές ιδιαίτερο κύρος απέναντι στην κοινή γνώμη και μια ανανεωνόμενη αναγνώριση του κοινωνικού τους ρόλου. Η Ελλάδα αποτελεί μία ιδιαίτερη περίπτωση όπου τα σχολικά εγχειρίδια ιστορίας συντελούν σε μεγάλο βαθμό στην διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης αλλά και της εθνικής ταυτότητας ειδικά μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Ιδιαίτερη διότι μετά το τέλος του Πολέμου η μνήμη του προσεγγίστηκε με αρκετές διαφοροποιήσεις συγκριτικά με τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. Αυτό οφείλεται στον Εμφύλιο Πόλεμο και στα μετέπειτα κοινωνικά του αποτελέσματα που οδήγησαν σε μία «διαιρεμένη» συλλογική μνήμη μεταξύ των «νικητών» και των «ηττημένων» της εμφύλιας σύγκρουσης. Αυτό επίσης είχε ως αποτέλεσμα οι μετεμφυλιακές κυβερνήσεις να προωθήσουν την ανάπτυξη μιας μαζικής κουλτούρας και ιδεολογίας καθώς και ένα σύνολο κοινών αντιλήψεων, φιλοδοξιών, συναισθημάτων και ιδεών, μιας εθνικής ταυτότητας δηλαδή η οποία φυσικά θα εξυπηρετούσε τις ίδιες και την νικήτρια παράταξη εις βάρος των ηττημένων. Το έργο της ανάπτυξης αυτής της μαζικής κουλτούρας ανατέθηκε εξ αρχής στην εκπαίδευση, επομένως και στην διδασκαλία της ιστορίας. Ως βασικά χαρακτηριστικά της σχολικής ιστορίας υιοθετήθηκαν η λήθη και η αποσιώπηση πτυχών της Κατοχής καθώς και όλης της Αντίστασης και του Εμφυλίου, ενώ επίσης κυριάρχησαν οι μύθοι στην εξιστόρηση των γεγονότων, στοιχεία δηλαδή τα οποία στην συνέχεια πέρασαν και καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό την συλλογική μνήμη των επόμενων γενεών και τα οποία συνεχίζουν να εντοπίζονται μέχρι και σήμερα. Σε αυτό εξυπηρετούσε και συνεχίζει και εξυπηρετεί το συγκεντρωτικό σύστημα της ελληνικής εκπαίδευσης. Η διδασκαλία της ιστορίας γίνεται με βάση μόνο ένα σχολικό εγχειρίδιο ενώ επηρεάζεται άμεσα από την εκάστοτε κυβέρνηση μέσω του Υπουργείου Παιδείας μιας και τα σχολικά βιβλία ελέγχονται και εγκρίνονται από φορείς του υπουργείου, όπως το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο τις τελευταίες δεκαετίες. Τα σχολικά εγχειρίδια συνετέλεσαν σε μεγάλο βαθμό στο να στηριχθεί η επίσημη μνήμη πάνω σε μύθους και ιστορικές ανακρίβειες. Τα στοιχεία αυτά συνεχίζουν και εξυπηρετούν τις κυβερνήσεις στην «καθοδήγηση» ή και στην χειραγώγηση της συλλογικής μνήμης, καλλιεργώντας πολλές φορές τον φανατισμό σε περίπτωση νέων προσεγγίσεων που σχετίζονται με την ισχύουσα ιστορική «αλήθεια» και την κοινή αντίληψη για το παρελθόν. «Η λήθη και το ίδιο το ιστορικό λάθος είναι ζωτικοί παράγοντες για τον σχηματισμό ενός

3 έθνους και έτσι η πρόοδος των ιστορικών σπουδών είναι συχνά ένας κίνδυνος για την εθνότητα» υποστηρίζει ο Έρικ Χόμπσμπαουμ. Πράγματι όσες φορές υπήρξαν νέες προσεγγίσεις της μνήμης, ειδικά μέσα από τα εγχειρίδια ιστορίας, υπήρξε κύμα αντιδράσεων και διαμαχών που δεν αφορούσαν τόσο την διανοητική περιέργεια για το ιστορικό παρελθόν όσο την «πρακτική» χρήση του, η οποία ενδιαφέρει πολύ περισσότερο. Εν κατακλείδι λοιπόν, ένα από τα καλύτερα πεδία για την μελέτη της ιστορικής νοοτροπίας αποτελούν τα σχολικά εγχειρίδια ιστορίας, αφού προσφέρουν και καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό την ιστορική παιδεία. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ Αβδελά Έ., «Για τη σχολική ιστορία και τους ιστορικούς», Αυγή, Αβδελά Έ., Ιστορία και Σχολείο, Αθήνα, Νήσος, Chrisina Koulouri (επιμ.), Clio in the Balkans: The Poliics of History Educaion, Thessaloniki, Center For Democracy And Reconciliaion In Southeast Europe, Hobsbawm E.J., Έθνη και Εθνικισμός Από το 1780 μέχρι σήμερα: Πρόγραμμα, μύθος, πραγματικότητα, μετάφραση Χρύσα Νάντρις, Αθήνα, Καρδαμίτσας, Hobsbawm Eric, Η Εποχή των Άκρων: Ο σύντομος Εικοστός Αιώνας , μετάφραση Βασίλης Καπετανίδης, Αθήνα, Θεμέλιο, 2006, Έκδοση Θ. Ivo Matozzi, Εκπαιδεύοντας αναγνώστες ιστορίας, μετάφραση Παναγιώτης Σκόνδρας, επιστημονική επιμέλεια Θεοδώρα Κάββουρα, Αθήνα, Μεταίχμιο, Λε Γκοφ Ζακ, Ιστορία και Μνήμη, μετάφραση Γιάννης Κουμπουρλής, Αθήνα, Νεφέλη, Liakos Antonis, History Wars: Notes from the ield, στο Yearbook of the Internaional Society for the Didacics of History, 2008/09, σσ Λιάκος Αντώνης, «Οι επιθέσεις στα βιβλία ιστορίας», Το Βήμα, Μαργαρίτης Γιώργος, Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου , Τόμος Α και Β, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2001, Έκδοση Γ. Mazower Mark, Σκοτεινή Ήπειρος: Ο Ευρωπαϊκός Εικοστός Αιώνας, μετάφραση Κώστας Κουρεμένος, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2004, Έκδοση Δ. Moniot Henri, Η Διδακτική της Ιστορίας, μετάφραση Έφη Κάννερ, Αθήνα, Μεταίχμιο, Παληκίδης Άγγελος Α., Ο ρόλος της εικόνας στα σχολικά εγχειρίδια Ιστορίας της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης ( ): διδακτική, ιδεολογική και αισθητική λειτουργία των εικόνων, Διδακτορική Διατριβή, Ιωάννινα, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ρίκη Βαν Μπούσχοτεν, Τασούλα Βερβενιώτη, Ευτυχία Βουτυρά, Βασίλης Δαλκαβούκης, Κωνσταντίνα Μπάδα (επιμ.), Μνήμες και Λήθη του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου, Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, Φλάισερ Χάγκεν, Οι πόλεμοι της μνήμης: Ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος στην Δημόσια Ιστορία, Αθήνα, Νεφέλη, 2009, Έκδοση Γ.

4 Φλάισερ Χάγκεν, Στέμμα και Σβάστικα: Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης, , Τόμος Α, Αθήνα, Παπαζήση, 1987.

5 Please download full document at Thanks