10. Η ΜΕΤΑΛΛΑΓΗ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ. ( ΣΤΗ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΙΣ Ι ΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ)

Transcript

1 10. Η ΜΕΤΑΛΛΑΓΗ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ. ( ΣΤΗ ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΤΙΣ Ι ΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ) Αλληλεπίδραση Τεχνολογίας Κοινωνίας 74 Η τεχνολογία δεν είναι ιστορικό υποκείµενο. Η τεχνολογία κατά Σαρτρ είναι αποκρυσταλλωµένη πράξη. Εκφράζει τις κοινωνικές σχέσεις και την κοινωνική γνώση µιας δεδοµένης ιστορικής εποχής. Οι λόγοι που ορισµένοι δρόµοι καινοτοµίας ακολουθούνται και ορισµένοι άλλοι αγνοούνται δεν βρίσκονται σε κάποια εγγενή λογική της τεχνολογίας. Αντίθετα, κράτη, εταιρείες και κοινότητες αφιερώνουν χρόνο και προσπάθεια στην έρευνα και ανάπτυξη τεχνολογιών που είναι χρήσιµες για τους σκοπούς τους. Το ίκτυο δηµιουργήθηκε από το κράτος για τις στρατιωτικές επικοινωνίας, βελτιώθηκε από ερασιτέχνες ως µορφή οριζόντιας επικοινωνίες και σήµερα εξελίσσεται από τις εταιρείες που θέλουν να βγάλουν χρήµατα από τη «διαδραστική τηλεόραση». Κάθε τµήµα της µικτής οικονοµίας, όχι µόνο δηµιούργησε το δικό του ιδιαίτερο περιεχόµενο, αλλά διαµόρφωσε και την τεχνολογική βάση των υπερµέσων. Η κοινωνία της «γενικευµένης επικοινωνίας» δεν οδήγησε σε µια ορθολογική διυποκειµενικότητα µεταξύ των ανθρώπων, όπως εύχεται ο Jurgen Habermas. Αντίθετα βλέπουµε την διάδοση νέων και αποπροσανατολιστικών δυνατοτήτων, νέων µύθων, υβριδικών φυλών, πολλαπλών διαλέκτων και ενός πλήθους από υπο-κουλτούρες. Το έθνος κράτος διατηρεί τη σηµασία του, υπάρχει όµως µια ταυτόχρονη διαδικασία παγκοσµιοποίησης και εντοπιότητας(localization) που διαµορφώνει τη ζωή των ανθρώπων. ιαπιστώνουµε λοιπόν κάποιες παράλληλες διαδικασίες. Αυτές οι παράλληλες διαδικασίες, έχουν θετικά και αρνητικά χαρακτηριστικά. (π.χ συνείδηση της ταυτότητας και ρατσισµός απόρροιες 74 Barbruk (R), Αντιφάσεις στην ανάπτυξη και τον εκδηµοκρατισµό του κυβερνοχώρου, εφηµ. Ηµερησία, 2/3/2002, σελ

2 και τα δύο του εθνικισµού). Το ίδιο το ίκτυο είναι ένα ενδιαφέρον παράδειγµα για το πώς οι υποθετικά διαχωρισµένες περιοχές του κράτους, των ιδιωτικών δραστηριοτήτων βρίσκονται και σε ανταγωνισµό και σε αλληλεξάρτηση ταυτόχρονα. Ο κυβερνοχώρος είναι εγγενώς παγκόσµιος, τείνει να αγνοεί τα γεωπολίτικα όρια, τις κανονιστικές ρυθµίσεις και τις ιεραρχίες εξουσίας (πέραν της κατάφωρης λογοκρισίας που ήδη συµβαίνει σε αυτόν), αλλά εξαρτάται από µια παραδοσιακή υλική βάση hardware, την ηλεκτρική ενέργεια και τις συνδέσεις. Ο κυβερνοχώρος περιλαµβάνει τόσο την νέα ελευθερία της παγκόσµιας επικοινωνίας, όσο και τη διατήρηση της τεχνοκρατικής γραφειοκρατίας. Είναι ένα είδος επικοινωνιακής αναρχίας που εξαρτάται από την κοινωνικοτεχνική ιεραρχία της εξειδίκευσης και της παραγωγής πόρων. Μπαίνουµε σε µια εποχή όπου η ιεραρχία έχει οδηγήσει σε ένα νέο είδος ελευθερίας, που όµως είναι εικονική ελευθερία. Η ανάπτυξη του κυβερνοχώρου είναι µόνο η τελευταία και πιο έντονη εκδήλωση των εξελικτικών διαδικασιών στης νεωτερικότητας. Στο επίκεντρο αυτής της διαδικασίας βρίσκεται η διάλυση των παραδοσιακών τοπικών κοινοτήτων µε την αύξηση της κοινωνικοποίησης της ανθρώπινης ύπαρξης σε παγκόσµια κλίµακα. Όµως παρ όλες της τεχνολογικές και κοινωνικές προόδους µας, η πλειονότητα της ανθρωπότητας µόλις αρχίζει να συµµετέχει σ αυτή τη διαδικασία εκσυγχρονισµού. Σε αντίθεση µε την αισιοδοξία τού τεχνολογικού ντετερµινισµού, η πρόοδος της επιστήµης δεν ευνοεί αυτοµάτως τους πάντες. Πρέπει να υπάρξει διερεύνηση για το πως και προς το συµφέρον ποιών αναπτύσσονται οι όποιες τεχνολογίες στην κοινωνία. Τα επιχειρήµατα στην σχέση µε την ανάπτυξη του ικτύου δεν είναι κατ ανάγκην ξεκάθαρα. Για παράδειγµα, τόσο οι νεο-φιλελεύθεροι όσο και οι νεο-λουδίτες έχουν άδικο γιατί προσπαθούν να υπερ-απλουστεύσουν πολύπλοκες καταστάσεις. Από τη µία, η νεο-φιλελεύθερη πεποίθηση ότι ο κυβερνοχώρος πρέπει να οργανωθεί σαν ελεύθερη αγορά, δεν ανταποκρίνεται στην πραγµατική λειτουργία της υπάρχουσας καπιταλιστικής αγοράς. Από την άλλη, η νεο-λουδιτική αντίθεση στην όποια ανάµιξη ιδιωτικών εταιρειών στην οικοδόµηση του κυβερνοχώρου αγνοεί την ανάγκη µεγάλων οργανώσεων για τον συντονισµό της κοινωνικής εργασίας.

3 10.2. Οι Βασικές ιδιότητες του χώρου. Όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες τελούνται πάνω στον γεωγραφικό χώρο και επηρεάζονται απ αυτόν. Επηρεάζουν όµως και διαµορφώνουν παλινδροµικά και αυτόν. Η ανθρώπινη δε παρέµβαση (µέσω του συνόλου των δράσεών της) έχει διαµορφώσει και ένα ιδιαίτερο «είδος χώρου» τον «πολεοδοµικό χώρο». Αυτός ο ανθρωπογενής χώρος παρουσιάζει και νέες πρόσθετες ιδιότητες οι οποίες δηµιουργούνται (ενεργοποιούνται) µε τις ανθρώπινες παρεµβάσεις οποιασδήποτε µορφής. Είναι προφανής η επιρροή ενός δηµοσίου δρόµου στο µέσον µιας πεδιάδος, βατής µε µέσα αυτοκίνησης. Η ακόµη η διαµόρφωση µιας έστω και µικρής αστικής συγκέντρωσης µέσα σε µια τέτοια πεδιάδα. Κατά τις νεώτερες θεωρήσεις περί τον χώρον δεχόµαστε ότι ο γεωγραφικός χώρος αποτελεί χώρο εννιαίο µεν, αλλά ανισόµορφο (η διαφορετική εικόνα ή µορφή στα διάφορα τµήµατα του) και ανισότροπο (δηλ. διαφορετικό τρόπο λειτουργίας στα διάφορα τµηµατά του ή µέρη του τα οποία είναι συνεχή όµως). Ο γήινος χώρος λοιπόν έχει τρείς βασικές ιδιότητες. Είναι : α). συνεχής, β). ανισόµορφος, και γ). ανισότροπος Η συνέχεια του χώρου. Ο Γεωγραφικός χώρος, η επιφάνεια της γης είναι ένα υλικό δεδοµένο, αναγνωρισµένο, εξερευνηµένο, µετρηµένο, πλήρως καθορισµένο. Εν τούτοις το αντιλαµβανόµαστε κάτω από πολύ διαφοροποιηµένες οπτικές. Έτσι η περιφερειακή Γεωγραφία είναι ευαίσθητη στην χωρική διαφοροποίηση, ενώ η Οικονοµική Γεωγραφία αναγνωρίζει µία ισόµορφη επιφάνεια. Ο ζωγράφος βλέπει σ αυτήν κυρίως υποκειµενικούς χώρους. Παράλληλα ο κτηµατοµεσίτης αντιλαµβάνεται ένα νοµοθετικό δίκτυο που ενσωµατώνει αξίες γης και τις προοπτικές τους, ενώ ο Αρχιτέκτονας αντιλαµβάνεται «αισθητικές αντιληπτικές ενότητες». Όλες όµως αυτές οι οπτικές στηρίζονται σε µια διπλή σύλληψη σ αυτήν του «διακεκριµένου χώρου» και σ αυτήν του «συνεχούς χώρου» M-F-CIERI, B.MARCHAND, S.RIMBERT, Introduction a l analyse de l espace p.60 MASSON, Paris 1977.

4 Αυτή η αντιφατική σύλληψη του συνεχούς και του α-συνεχούς έχει τις ρίζες του σε συλλήψεις των µαθηµατικών και των φυσικών. Αναφέραµε λοιπόν τα παρατηρήσιµα σωµατίδια του Newton, τους κόκκους της κβαντικής φυσικής σε αντίθεση µε την κυµατοειδή άποψη του Louis de Broglie, που θεωρείται ο συνεχής χώρος της ύλης. Ενδιαφέρον έχει και η θεώρηση του Einstein ότι η ύλη είναι και αυτή χώρος. Σ αυτό το πλαίσιο η διάκριση του χώρου σε περιφέρειες (ή σε ότι άλλο) παρουσιάζεται περισσότερο σαν µία µεθοδολογική και διοικητική ευκολία παρά σαν µία βασική θεώρηση των σχέσεων όπου ζούµε. Ενώ λοιπόν η εµπειρική Γεωγραφία τόνισε την περιγραφή των τόπων και των τοπίων, του διαχωρισµού τους, την κατηγοριοποίησή τους σε τύπους, οι κλασσικές θεωρητικές προσεγγίσεις ερµηνείας και πρόβλεψης της χωρικής οργάνωσης δοµήθηκαν πάνω στην θεώρηση του συνεχούς χώρου Η ανισοτροπία του Αστικού χώρου. Με τον όρο ανισοτροπία του αστικού χώρου εννοούµε τον διαφορετικό τρόπο µε τον οποίο λειτουργεί κάθε τµήµα ή τοµέας αυτού. Αυτό το γεγονός σαν παρατήρηση είναι ακόµα και µακροσκοπικά εφικτό. Ενδιαφέρον όµως και επιστηµονική αξία έχει η καταγραφή αυτού του διαφορετικού τρόπου λειτουργίας θεµατικά και χωρικά. Από έρευνα στο δήµο Αθηναίων 76 διαπιστώνεται η ενοποίηση των λειτουργιών σε τέσσερις ενότητες παράγοντες. Οι δύο πρώτοι παράγοντες είναι καθαροί παράγοντες παραγωγής και διάθεσης προϊόντων. Ο τρίτος είναι ο παράγων παροχής υπηρεσιών και ο τέταρτος ο παράγων εισαγωγής, συλλογής και επαναδιάθεσης, αγαθών και περισσευµάτων από πρώτη χρήση. Έτσι: 1.Ο πρώτος παράγων, τροφοδοτεί µε προϊόντα ενδιάµεσα: - τις βιοµηχανίες αγαθών διαρκών και προσωπικών, - τον κατασκευαστικό τοµέα, - το κυκλοφοριακό σύστηµα, Είναι ούτως ειπείν «η µεγάλη βιοµηχανία», η οποία παράγει προϊόντα ενδιάµεσα (ηµιτελή) που θα χρησιµοποιηθούν σαν πρώτες ύλες για περαιτέρω επεξεργασία από τις βιοµηχανίες καταναλωτικών προϊόντων. 2. Ο δεύτερος παράγων, παράγει και διαθέτει καταναλωτικά προϊόντα, χρησιµοποιώντας τα ενδιάµεσα προϊόντα που παράγει ο πρώτος παράγων, ήτοι: - διαρκή αγαθά 76 Τσουδερός Ι., Λειτουργική τοµεοποίηση του Αστικού χώρου, Αθήνα, 1990.

5 - προσωπικά αγαθά - αγαθά εξοπλισµού (οικιών, γραφείων και καταστηµάτων) 3. Ο τρίτος παράγων περικλείει την παροχή υπηρεσιών, και 4. Ο τέταρτος παράγων περικλείει των εισαγωγή αγαθών και την απόρριψη των υπολοίπων χρήσεως. Έτσι προκύπτει ένα διάγραµµα λειτουργίας του δήµου που αποκαλύπτει ταυτόχρονα και τη λειτουργική υφή του. Αυτή η αποκαλυπτόµενη υφή γίνεται µε γνώµονα τις δραστηριότητες που λαµβάνουν χώρα µέσα στην ίδια την πόλη, δηλ. είναι η οπτική γωνία, διαµέσου των οικονοµικών δραστηριοτήτων, που καταγράφει ακριβώς την ανισοτροπία του αστικού χώρου. Μπορούµε να συνοψίσουµε ακολούθως και την χωρική ανισοτροπία µέσα από την κατανοµή των Οικονοµικών δραστηριοτήτων χωρικά, µέσα στο σώµα της πόλης, σε µορφές: 1. Τοµέων επί και πέριξ των κυρίων αξόνων κυκλοφορίας Οι τοµείς αυτοί δηµιουργούνται στην περίπτωση: α. των καταναλωτικών προϊόντων: σε όλο το σώµα του ήµου και οι Τοµείς έχουν πεπλατυσµένη µορφή. β. των αποθηκεύσεων: σε όλο το κεντρικό σώµα του ήµου (µακριά από τα όρια του) και οι τοµείς παίρνουν γραµµική µορφή. 2. Σφηνοειδών Τοµέων, πέριξ ή µεταξύ των κυρίων αξόνων κυκλοφορίας που οδηγούν στο κέντρο (ΟΜΟΝΟΙΑ). Με τέτοια µορφή παρουσιάζονται οι παράγοντες (1) Βιοµηχανίες ενδιαµέσων προϊόντων και (3) Υπηρεσιών. Οι Σφήνες αυτές ξεκινούν από τα όρια του ήµου και εξικνούνται µέχρις µιας αποστάσεως από το κέντρο, δηλ. δηµιουργείται ένας κύκλος αδράνειας γι αυτές τις οικονοµικές δραστηριότητες γύρω απ το κέντρο (ΟΜΟΝΟΙΑ). 3. Σταγόνων Ελαίου, διάσπαρτων στο σώµα του ήµου και µε πύκνωση προς τις αρτηρίες. Με τέτοια µορφή παρουσιάζονται κυρίως οι Υπηρεσίες και λιγότερο τα καταναλωτικά προϊόντα. Η εµφάνιση των οικονοµικών δραστηριοτήτων υπό µορφή σταγόνων, µέσα στο πολεοδοµικό αστικό ιστό, δείχνει - την κεντρική µορφή (µορφή πόλου) µε την οποία λειτουργεί αυτή η συγκεκριµένη λειτουργία - καθορίζει ένα κάποιο ζωτικό χώρο, τον οποίο έχει ανάγκη η εν λόγω λειτουργία, για να ευδοκιµήσει και αναπτυχθεί. ηλαδή έχει ανάγκη µία

6 συγκεκριµένη ποσότητα άλλων λειτουργιών και κατοικίας τις οποίες εξυπηρετεί και στων οποίων λειτουργιών την κεντρική θέση χωροθετείται. ιαπιστώνουµε ότι είναι κυρίως ο τοµέας ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ που χωροθετείται µε την µορφή σταγόνων. Τούτο θεωρητικά είναι αποδεκτό - δεδοµένης της λειτουργικής φύσης των ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ, - δεδοµένου ότι, οι ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ είναι η νεώτερη µορφή Αστικής οικονοµικής δραστηριότητας, και ως εκ τούτου χρειάστηκε να παραµερίσει κάποιες άλλες αστικές λειτουργίες για να χωροθετηθεί H συµπληρωµατικότητα του χώρου. Όπως είδαµε η ανισοτροπία προκύπτει από την ανάγκη εκπλήρωσης των διαφορετικών ανθρωπίνων απαιτήσεων. Επειδή όµως αυτές οι απαιτήσεις πρέπει να γίνουν εντός του ίδιου χωρικού πλαισίου, όπου ενοικεί η ανθρώπινη κοινωνία γεννάται άµεσα η απαίτηση της συµπληρωµατικότητας του χώρου. Η Γεωγραφική παρατήρηση διαπιστώνει µία συµπληρωµατικότητα µεταξύ των αγροτικών προϊόντων που απαιτούν «µεγάλες εκτάσεις χώρου» και των υπηρεσιών των τόπων ανταλλαγής που είναι οι «σηµειακές αγορές». Ένας από τους τρόπους ερµηνείας αυτής της "συµπληρωµατικότητας" είναι να επικαλεστούµε την " ύναµη της κεντρικότητας": Αυτή καταδεικνύει µε ποιο τρόπο και σε ποιο βαθµό µια πόλη δηλαδή ο ανθρωπογενής χώρος εξασκεί διαφορετικές επιρροές και αποτελεί η ίδια «σηµειακή αγορά» στο εσωτερικό της επαρχίας της. Και αποκαλύπτει την χωρική µορφή (κάνναβο) µε την οποία διαρθρώνεται. Η ύπαρξη αγορών προκαλεί την αρχή που θέλει "κάθε σηµείο του θεωρητικού χώρου που είναι αγροτικός, οµοιογενής και στον οποίο ο πληθυσµός υποτίθεται ότι είναι οµοιόµορφα κατανεµηµένος, πρέπει να είναι προσπελάσιµος σ' όλα τα αγαθά και τις δυνατές υπηρεσίες. Αυτή η «αρχή της αγοράς» προκαλεί πολλαπλές συνέπειες και οι προϋποθέσεις δεν εκπληρούνται παρά µόνον εάν α) ο ανταγωνισµός είναι ίδιος για όλα τα κέντρα. Άρα τα κέντρα πρέπει να ισαπέχουν και να έχουν την ίδια δυναµική δηλαδή να προσφέρουν τα ίδια προϊόντα. Έτσι χωρικά τοποθετούνται στις κορυφές ισοπλεύρων τριγώνων. β). Η συµπληρωµατική επαρχία κάθε «κεντρικού τόπου» πρέπει να είναι εξαγωνική. προκειµένου να µη υπάρχει τµήµα αλληλοεπικάλυψης περιφερειακής, γ). Τα αγαθά και οι υπηρεσίες είναι ιεραρχηµένα µε βάση την δύναµη αγοραστικής επιρροής εδοµένου ότι προσφέρονται από τον κεντρικό τόπο και δεν έχουν όλα µια ίση χρηστική σηµασία,

7 - η προµήθεια των προϊόντων παντοπωλείου εξυπηρετεί ανάγκες σχεδόν καθηµερινές, διότι έχει µικρή δύναµη επιρροής - η απαίτηση διασκέδασης όπως π.χ. ο κινηµατογράφος εξυπηρετεί ανάγκες εβδοµαδιαίες. - αυτή των εργαλείων ή των επίπλων, µηνιαίες ή διµηνιαίες. - αυτή των ιατρικών συµβουλών εξαµηνιαίες ή χρόνου κλπ. Ετσι η ιεράρχησή τους προκαλεί την ιεράρχηση των κεντρικών τόπων όπως και αυτή των αντίστοιχων περιοχών επιρροής. δ). Οι ιεραρχηµένες περιοχές επιρροής διατηρούν µια µορφή εξαγωνική, ανεξάρτητα από την τάξη τους. ε). Οι κεντρικοί τόποι που βρίσκονται ψηλά στην ιεραρχία είναι αναγκαστικά πιο αραιωµένοι χωρικά από αυτούς χαµηλά στην ιεραρχία. Μια επαρχιακή πρωτεύουσα που υποδέχεται εµπόριο πολυτελών ειδών ή σπανίων υπηρεσιών, όπως µια galerie έργων αφηρηµένης ζωγραφικής ή τις υπηρεσίες ειδικών του διεθνούς δικαίου, έχει προφανώς ανάγκη µιας περιοχής συνάθροισης πελατείας πολύ πιο πλατειάς από αυτή του φούρναρη του χωριού H συµπληρωµατικότητα του Αστικού χώρου. Ο συγράφων διαπιστώνει στο σώµα του ήµου Αθηναίων συµπληρωµατικές συµπεριφορές των ενοποιηµένων αστικών λειτουργιών (ΕΣΥΕ από 20-98), τόσο θεαµατικά όσον και χωρικά. Οι ενοποιηµένες αυτές λειτουργίες προκύπτουν από την ενοποίηση των διψήφιων κλάδων, µε βάση τις γραµµικές τους σχέσεις τον ήµο Αθηναίων µέσω µιας Ανάλυσης κυρίων συνιστωσών. Οι συµπεριφορές αυτές είναι προφανές ότι παρουσιάζονται και στις µη ενοποιηµένες λειτουργίες, πρέπει όµως να αναφερθεί ότι είναι δυσκολότερη η αναγνώρισή τους, διότι απαιτείται ειδικότερη και λεπτοµερέστερη γνώση του χώρου. Έτσι στην παραπάνω αναφερθείσα έρευνα στο δήµο Αθηναίων Η Ανάλυση καταλήγει µε ορθογώνια κατάκλιση των παραγόντων, που σηµαίνει ότι οι παράγοντες δεν είναι συσχετισµένοι µεταξύ τους. Ανά δύο δε, ο 1 ος µε τον 2 ο και ο 3 ος µε τον 4 ο εκφράζουν (παρουσιάζουν) συµπληρωµατικά φαινόµενα. Στην έρευνα µας αυτό είναι εύκολα κατανοητό και εµπειρικά ηλ. το φαινόµενο Παραγωγής και διάθεσης Ενδιαµέσων Προϊόντων (παράγων 1) παρουσιάζεται συµπληρωµατικό µε την Παραγωγή και ιάθεση καταναλωτικών προϊόντων (παράγων 2). Επίσης ο παράγων Υπηρεσίες (3) παρουσιάζεται συµπληρωµατικός µε τον παράγοντα Αποθηκεύσεων (4). Αυτή η συµπληρωµατικότητα γίνεται εµφανής και στην χωρική τους κατανοµή µέσα στο σώµα του δήµου. Και ιδίως στους παράγοντες 1 και 2. Η συµπληρωµατικότητα και η διάχυση του ενός παράγοντος µέσα στον άλλο χώρο

8 χωρικά παρουσιάζεται εξίσου έντονη και στο χώρο του Εµπορικού τριγώνου. Γεγονός που δείχνει την επιρροή της κλίµακας καταγραφής αλλά και αναπαράστασης στην παρατήρηση και διερεύνηση του φαινοµένου και την εξαγωγή συµπερασµάτων. Έτσι η κατάτµηση του οικοδοµικού τετραγώνου σε τέσσερις τετραγωνικούς τοµείς µε βάση τις πλευρές του κατέδειξε µία συµπληρωµατικότητα και υποστήριξη δραστηριοτήτων, επί των καθέτων προς τους κεντρικότερους άξονες οδών, στις δραστηριότητες µε πρόσοψη επί των κεντρικών αξόνων Οι Τεχνολογικές επιρροές. Είναι πια κοινή συνείδηση ότι χωρίς την θεωρία των κεντρικών τόπων δεν θα µπορούσαµε να µιλάµε για µια θεωρητική Γεωγραφία ανεξάρτητη από άλλες επιστήµες. Είναι δε γεγονός ότι οι µέχρι τότε θεωρητικές Γεωγραφικές προσεγγίσεις στηρίχτηκαν σε δάνειες θεωρήσεις από άλλες επιστήµες (Φυσική, Μαθηµατικά, Οικονοµία κλπ.) Η θεωρία του Christaller παρουσιάζει το ενδιαφέρον να προτείνει µία επεξηγηµατική δοµή των λειτουργικών σχέσεων που δηµιουργούν την αντίθεση αλλά και συµπληρωµατικότητα πόλης περιφέρειας. ηλ. των σχέσεων που δηµιουργούν τον ανθρωπογενή αστικό χώρο, και ο οποίος διαµόρφωσε µία εντελώς καινούργια κατάσταση στην σύλληψη και λειτουργία του χώρου αυτού καθ αυτού. Του χώρου στον οποίο ζει, αναπτύσσεται και δραστηριοποιείται ο άνθρωπος. Η διάκριση των πόλεων και της εξοχής στηρίζεται στην ύπαρξη µιας συµπληρωµατικότητας ανάµεσα στα αγροτικά προϊόντα, που χρειάζονται πολύ χώρο για να παραχθούν, και στις υπηρεσίες των τόπων ανταλλαγής τους, που είναι σηµειακές αγορές 78. Η συµπληρωµατικότητα αυτή ερµηνεύεται µε την θεώρηση της έννοιας της κεντρικότητας. Η οποία καθορίζει σε ποιο βαθµό µια πόλη ασκεί τις διάφορες λειτουργίες της στο εσωτερικό της περιφέρειας. Αναφερόµαστε στην εποχή µε τεχνολογία στις µετακινήσεις επιπέδου καβαλάρη και ναυσιπλόου ποταµού. Η θεωρία των Κεντρικών Τόπων αναδεικνύει τρεις αρχές που αποτελούν την βάση 3 χωρικών νοµών ο συνδυασµός των οποίων καταλήγει σε µια γεωµετρική δοµή. 77 ΕΜΠ, Σπουδαστήριο Πολεοδοµικών Ερευνών, Εµπορικό τρίγωνο κέντρου Αθήνας, Πολεοδοµική Έρευνα και Προγραµµατισµός Αναβάθµισης, Έκδοση ΤΕΕ ο εξαγωνικός µίτος, στην ουσία προσπαθεί να µετατρέψει, ελαχιστοποιώντας τις διαδροµές, σε οµοιογενή το χώρο

9 1). Η Αρχή της αγοράς : Κάθε σηµείο του θεωρητικού χώρου που είναι αγροτικός και οµοιογενής και στον οποίον ο πληθυσµός υποτίθεται ότι είναι ενιαία κατανεµηµένος, είναι προσβάσιµος από όλα τα αγαθά και τις υπηρεσίες. 2). Η αρχή της µεταφοράς : Ο ποιο οικονοµικός σύνδεσµος µεταξύ των Κεντρικών Τόπων πραγµατοποιείται από ευθύγραµµες οδούς που ενώνουν το καλύτερο δυνατόν τα κέντρα του υψηλότερου ιεραρχικά επιπέδου. 3). Η ιοικητική αρχή 79 : Είναι εύχρηστο, για διοικητικούς λόγους να καθορίσουµε και διακρίνουµε τις επιφάνειες δικαιοδοσίας (αρµοδιότητας). Η διοικητική αρχή ερµηνεύεται από διαχωρίσµατα κυττάρων. Η Γεωµετρική δοµή που προκύπτει από τον σύνδεσµο αυτών των 3 αρχών έχει ως εξής. Κάθε Κεντρικός τόπος, ανεξάρτητα από την σειρά του δηλ. τον βαθµό ιεραρχίας του, καθορίζει ένα αριθµό Κ κατωτέρων τόπων. Ο στοιχειώδης κεντρικός τόπος βρίσκεται σε µία από τις κορυφές ενός ισόπλευρου τριγώνου και καθορίζει δύο τόπους κατώτερους ιεραρχικά. Σ αυτή την περίπτωση Κ=3. Η αρχή της αγοράς προκαλεί την εµφάνιση µιας δοµής τριγωνικής που αναπτύσσεται σε εξαγωνικές περιοχές. Αυτή η δοµή είναι κατ ουσίαν χωρική. Αντίθετα η αρχή της µεταφοράς είναι κατ ουσίαν γραµµική. Ετσι συµβαίνει η γραµµική δοµή να κόβει τον εξαγωνικό κάνναβο και να τον αναιρεί. Οι οµαδοποιήσεις των Κεντρικών Τόπων από τους οδικούς άξονες γίνεται στη βάση του Κ=4. Ακόµη η διοικητική ιεραρχία είναι αισθητή µε βάση ένα κέντρο που ελέγχει τα 6 κατώτερα αµέσως κύτταρα. Η δοµή που προκαλεί χτίζεται µε Κ= Οι Αστικοί Κεντρικοί Τόποι. Το σύστηµα των εξαγώνων των κεντρικών τόπων του Cristaller, εµφανίζεται και εντός του αστικού χώρου. Με διαφορετική θεµατική σύνθεση αλλά µε εξαγωνικη µορφή. 80 Στην περίπτωση του Αστικού χώρου καθορίζονται οι κεντρικές θέσεις σε συνάρτηση µε την ειδικότερη οικονοµική λειτουργία τους. Αυτές οι Κεντρικές θέσεις διαµορφώνουν µία 79 M-F-CIERI, B.MARCHAND, S.RIMBERT, Introduction a l analyse de l espace p.60 MASSON, Paris Ι.Τσουδερός, Ενδοαστικοί κεντρικοί τόποι, εισήγηση στο 10 ο Πανελλήνιο Αρχιτεκτονικό Συνέδριο, Αθήνα 1999.

10 λειτουργική ιεραρχία 4 επιπέδων έκαστο των οποίων ενσωµατώνει συνδυασµό των λειτουργιών. (B1)- Βιοµηχανία ενδιαµέσων προϊόντων, (Β2) - Παραγωγή διάθεση καταναλωτικών προϊόντων, (ΥΠ) - Υπηρεσίες, (ΑΠ) - Αποθηκεύσεις. Οι «Ενδοαστικοί Κεντρικοί Τόποι», κατά την κατά Cristaller έννοια, του ήµου Αθηναίων συνίσταται από πυκνώσεις λειτουργιών Β1, Β2, Υπ, και Απ. που χωροθετούνται στις κορυφές ενός εξαγώνου 81 γύρω από την Ακρόπολη και τον Λυκαβηττό. Βέβαια υπάρχουν πολλά στοιχεία τα οποία θα πρέπει να διερευνηθούν ακόµη, όπως πχ. 1. Το συστηµατικό ή όχι της ιεραρχίας των αστικών κεντρικών θέσεων. 2. Το εµβαδόν της περιοχής επιρροής 3. Ο πληθυσµός των εξαγώνων 4. Η οµοιογένεια του αστικού χώρου 5. Η ισοτροπία του αστικού χώρου, κ.α. Μία τέτοια γνώση όµως είναι ήδη πρωταρχική διότι καταδεικνύει : 1. Την συνέχεια του χώρου σε µιά λειτουργική ενότητα από τον ευρύτερο χώρο (Χωροταξικό επίπεδο) στον Αστικό Χώρο (πολεοδοµικό επίπεδο) µε αναλογική µορφή. 2. Την πυρηνική µορφή σύστασης-σύνθεσης του αστικού χώρου λειτουργικά ανεξαρτήτως της µορφής του πολεοδοµικού ιστού της και µε την µορφή εξαγωνικών σχηµατισµών. Γύρω από τους οποίους αναπτύσσονται οι γραµµικές αξονικές µορφές. Την βασική δοµική διατύπωση όµως αποτελούν τα εξάγωνα. 3. Την ιεραρχική µορφή της θεµατικής σύνθεσης των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων, οι οποίες ανελίσσονται από τις απλούστερες παραγωγικές και εµπορικές στις διαχειριστικές, ερευνητικές και µαθησιακές δραστηριότητες. 81 Η λειτουργική θεµατική ιεραρχία αποτυπώνεται στο χώρο σχηµατίζοντας ένα εξάγωνο µε κορυφές στις θέσεις : 1.Αρχή της Λ.Συγγρού στις στήλες του Ολυµπίου ιός, 2. Ευρύτερη συνάντηση Πειραιώς, Ι.Οδού και Λ.Αθηνών, 3.Συνάντηση Ιωαννίνων και Λιοσίων, 4.Αρχή Πατησίων, 5. Μέσον Λ.Αλεξάνδρας, και 6.Τοµή Βασ.Σοφίας και Μιχαλακοπούλου (έξοδος προς τις Βορειονατολικές συνοικίες του Λεκανοπεδίου.

11 Οι τρείς αυτές ιδιότητες αποτελούν τις βασικές ιδιότητες της σύστασης του ευρύτερου χώρου Χωροταξικού-Πολεοδοµικού, και πρέπει ν αποτελούν τις βασικές αρχές της σύνθεσης του αστικού χώρου. Είτε πρόκειται για εξ αρχής σύνθεση η για ανάπλαση διορθωτικής της όποιας υπάρχουσας κατάστασης. είχνεται τέλος η κατ εικόνα και οµοίωση του ανθρώπου διαµόρφωση των πόλεων. Με την έννοια όχι βεβαίως το ότι ο άνθρωπος χτίζεται µε κάποιας µορφής εξαγωνικές διατάξεις. Αλλά και τούτο συνιστά την κυριώτερη αναλογία, λόγω της ιεραρχικής µορφής µε την οποία λειτουργεί η νόησή του. Η διαπίστωση αυτής της αυστηρής θεµατικής ιεραρχίας των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων µέσα στον αστικό χώρο µας επιτρέπει να συµπεράνουµε ότι «οι σχετικές θέσεις στον χώρο καθορίζουν και την λειτουργία τους». Και άρα ότι δεν είναι δυνατόν σε οποιαδήποτε θέση στον χώρο να ευδοκιµήσει η οποιαδήποτε ανθρώπινη δραστηριότητα. Αλλά οι δραστηριότητες περιορίζονται, στην εύρυθµη χωροθετησή τους, από τον εξαγωνικό κάναβο και η ελευθερία χωροθετησής τους καθορίζεται από αυτόν Η µεταλλαγή της λειτουργίας του χώρου. Οι µέχρι σήµερα εκφρασµένες θεωρίες του χώρου εξηγούν τις γενικότερες και ειδικότερες χωροθετήσεις µε βάση: 1. Τις αποστάσεις από τα σηµεία των αγορών 2. Τη λειτουργική θεώρηση του χώρου, και τη ταυτόχρονη διατύπωση θεµατικών και χωρικών ιεραρχιών των υπηρεσιών για την δηµιουργία των αγορών. Οι χωρικές αυτές θεωρίες προκύπτουν ευθέως από την πραγµατική εφαρµογή του διαφόρου τύπου των οικονοµιών (αγροτική, βιοµηχανική,υπηρεσιών...) στον χώρο. Αυτό σηµαίνει ότι οι οποιεσδήποτε διαστάσεις µιας οικονοµίας (ενός οικονοµικού συστήµατος) επηρεάζαν την πραγµατοποιησή της στο χώρο, επηρεάζοντας και την χωροθέτηση των «ιδρυµάτων» 82 της. Τέτοιες διαστάσεις πέραν των πολιτικών, κοινωνικών, και φορολογικών είναι συνήθως: 1. υνατότητες µετακίνησης ατόµων 2. υνατότητες επικοινωνιών 3. υνατότητες Πληροφόρησης 82 Αγορές, αποθηκεύσεις, θέσεις παραγωγής, ευρύτερα αλλά και τις κλαδικές εξειδικεύσεις τους

12 4. υνατότητες µεταφοράς προϊόντων 5. υνατότητες διανοµής προϊόντων 6. υνατότητες αποθήκευσης 7. υνατότητες Επεξεργασίας προϊόντων Οι οποίες διαµορφώνουν τις σχέσεις µεταξύ χωροθετήσεων της παραγωγής και του κόστους µεταφοράς τους, οι οποίες είναι φανερό ότι επηρεάζονται από τις εκάστοτε διαθέσιµες αρµόδιες τεχνολογίες. Έτσι ο Von Thunen αναφέρεται σ ένα περιβάλλον Αγροτικής οικονοµίας, και το τεχνολογικό πλαίσιο στο οποίο διατύπωσε την θεωρία του 83 ήταν αυτό το τέλος του 18 ου αιώνα. Όπου οι αποστάσεις αξιολογώνται σε χρόνο πεζοπόρου, κινούµενου µε άµαξα ή πλέοντος σε ποταµό. Αυτό εξηγεί γιατί η ονοµαστή του ζωνοποιήση δεν αντιστοιχεί πια στη σύγχρονη λογική µας 84. Αντίστοιχα o Alfred Weber αναρωτιέται πάνω στην λογική χωροθέτηση των βιοµηχανιών µετατροπής των πρώτων υλών, µε στόχο τη µείωση των ανώφελων µεταφορών προς τις αγορές κατανάλωσης 85. Το γεγονός όµως ότι η πολιτική, κοινωνική και φορολογική διάσταση δεν εµπλέκονται στις αναλύσεις του διατηρεί την θεωρία του στον 19 ο αιώνα. Και τούτο διότι οι πολυεθνικές κοινωνίες του σηµερινού κόσµου έχουν λιγότερα προβλήµατα µεταφορών παρά προσαρµογής σ ένα παγκόσµιο σύστηµα πληροφοριών, όπου η ροή των πληροφοριών είναι σηµαντικότερη από τις πραγµατικές ροές. Παρα ταύτα ο Weber λαµβάνει υπ όψιν του κάποιους παράγοντες της εποχής του όπως οι οικονοµίες κλίµακος που συνοδεύουν την συγκέντρωση των βιοµηχανιών, και που ονοµάζει τα αποτελέσµατα «της συγκέντρωσης». Γεγονός που αποκαλύπτει το ήδη υπάρχον κλίµα διόγκωσης των Αστικών συγκεντρώσεων το οποίο λαµβάνει υπ όψιν του. Ο Morrill 86 στην κριτική του της θεωρία του Weber διακρίνει τρεις τύπους βιοµηχανιών συστηµάτων: 1. αυτών που είναι προσανατολισµένες προς τις µεταφορές, 2. αυτών που είναι προσανατολισµένες προς την εργατική δύναµη, 3. τις πολυσύνθετες βιοµηχανίες, Γεγονός που καταδεικνύει την τεχνολογική εξειδίκευση αυτών καθ αυτών των βιοµηχανιών, στη χωροθέτησή τους από τις µεταφορές και τον κοινωνικό παράγοντα. Αυτή η τάση προσαρµογής των βιοµηχανιών στο οικονοµικό τους περιβάλλον επεκτείνεται και στο σύνολο των οικονοµικών δραστηριοτήτων, οι οποίες 83 domaine isole, M-F-CIERI, B.MARCHAND, S.RIMBERT, Introduction a l analyse de l espace σελ..62 MASSON, Paris M-F-CIERI, B.MARCHAND, S.RIMBERT, Introduction a l analyse de l espace σελ.68 MASSON, Paris Morrill R., The Spatial organization of Society, Duxbury Press, a division of Wadsworth Publishing Company, Belmont California 94002, (1970).

13 ενεργοποιούνται πλέον µέσα σ ένα έντονο και καθοριστικό γι αυτές αστικό περιβάλλον µε όλες τις τεχνολογικές-κοινωνικές-φορολογικές του υποδοµές που τις υπερκαθορίζει. Ο Christaller το 1933 διατυπώνει την θωρία της χωροθέτησης των τόπων ανταλλαγής. Τούτο γίνεται κάτω από τις προϋποθέσεις αγροτικού εδάφους οµοιογενούς, µε οµοιόµορφη κατανοµή του πληθυσµού, ίδιο ανταγωνισµό των κέντρων (κεντρικών περιοχών) και γι αυτό και ισαπεχόντων µεταξύ τους. Παρατηρούµε µία διαστρέβλωση των πραγµατικών καταστάσεων, θεµιτή όµως µεθοδολογικά για την απλοποίηση της σύλληψης και διατύπωση της θεωρίας του. Είναι χαρακτηριστικό ότι δεν εξαρτά την θεωρία του από αποστάσεις χωρικές αλλά από τις δυνάµεις της αγοράς, οι οποίες και προκαλούν την εµφάνιση µιας τριγωνικής δοµής κατ ουσίαν χωρικής. Και τούτο διότι η αγορά, δηλ. οι υπηρεσίες και τα αγαθά που προσφέρονται από τα κέντρα δεν έχουν όλα µία ίδια σηµασία αλλά είναι ιεραρχηµένα. Η ιεράρχηση αυτή στηρίζεται στην χρονική ανάγκη χρήσης των υπηρεσιών ή των αγαθών. Η οποία και δηµιουργεί αντίστοιχες κλίµακες απόστασης από τα κέντρα που τις διαθέτουν. Ο γράφων 87, διακρίνει µέσα στον αστικό ιστό βιοµηχανικές δραστηριότητες κατευθυνόµενες και εξυπηρετούσες: Ενώ το 1995 διαπιστώνει µέσα στον αστικό ιστό µια διατύπωση των εξαγώνων του Cristaller. 1. το κοινωνικό τοµέα της πόλης 2. το σκληρό κέλυφος της πόλης 3. το µηχανικό κέλυφος της πόλης που θεωρεί ότι λαµβάνουν µία «οργανική διάσταση» στο σύνολο της Αστικής συγκέντρωσης.το γεγονός αυτό καταδεικνύει την εξειδίκευση πλέον των βιοµηχανικών δραστηριοτήτων για την εξυπηρέτηση του αστικού πλαισίου µέσα στο οποίο λειτουργούν. Ο ίδιος αναφέρει και την δηµιουργία τοπικών κεντρών, µέσα στο σώµα της Αστικής συγκέντρωσης, που περιλαµβάνουν δραστηριότητες τοπικής εµβέλειας (εστιατόρια, καφενεία, προσωπικές υπηρεσίες, υποκαταστήµατα τραπεζών...) ενώ το Μητροπολητικό κέντρο, που δηµιουργείται µε µορφή πυρήνων ή κεντρικών αξόνων, περιλαµβάνει δραστηριότητες υπερτοπικής εµβέλειας (τραπεζικά ιδρύµατα, ασφάλειες, προσωπικές υπηρεσίες, µεσίτες...). Οι παραπάνω εκτεθείσες θεωρίες διατυπώνουν και τον τρόπο µε τον οποίο αντιλαµβανόµαστε των χώρο. ιότι έτσι λειτουργούµε µέσα σε αυτόν. Με την ανάπτυξη του διαδικτύου, της ψηφιακής τεχνολογίας και των τηλεπικοινωνιών, οι περισσότερες επιχειρηµατικές λειτουργίες σήµερα τείνουν να 87 Tσουδερός Ι., Λειτουργική τοµεοποίηση του Αστικού χώρου, Αθήνα, 1990, σελ. Ε13.

14 µετατραπούν σε ηλεκτρονικές. Τα γεωγραφικά και τα χρονικά όρια λειτουργίας των επιχειρήσεων εκµηδενίζονται, καινούργιες αγορές δηµιουργούνται, και νέες δυναµικές σχέσεις αναπτύσσονται µεταξύ πελατών και εταιρειών. Σε ένα τέτοιο, έντονα ανταγωνιστικό, περιβάλλον οι σύγχρονες επιχειρήσεις καλούνται να υιοθετήσουν νέα, περισσότερα ευέλικτα και ολοκληρωµένα επιχειρηµατικά µοντέλα. Μοντέλα που θα βασίζονται ολοένα και περισσότερο, στην αφοµοίωση και τη χρήση των νέων αυτών τεχνολογιών και θα υποστηρίζουν τη νέα επιχειρηµατική προσέγγιση που επιβάλλει η µετάβαση από το «επιχειρείν» στο «ηλεκτρονικό επιχειρείν». Η διαµόρφωση νέων πρακτικών σε όλες τις βασικές ανθρώπινες δραστηριότητες 88 µε την εισαγωγή και εξάπλωση του διαδικτύου και ουσιαστικά την ηλεκτρονικοποίηση τους, άρχισε να επηρεάζει και να µεταλλάσσει τον τρόπο λειτουργίας του αστικού χώρου ο οποίος έχει δοµηθεί µε βάση τις λειτουργικές ιδιότητες των µη ηλεκτρονικοποιηµένων ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Η βάση της ηλεκτρονικοποίησης των δραστηριοτήτων στηρίζεται στην δυνατότητα εξ αποστάσεως αναγνώρισης και παραγγελίας των προϊόντων, και µαζική κεντρική αποστολή τους οργανωµένα στους καταναλωτές. Έτσι µειώνεται η επίδραση της «κεντρικότητας» των τόπων, δηλ. της κεντρικής σηµασίας των τόπων από λειτουργική άποψη. ιότι ταυτόχρονα απαλλάσσει τον ιδιώτη-καταναλωτή από την ανάγκη να προσφύγει σ αυτούς τους κεντρικούς τόπους για να προµηθευτεί αγαθά και υπηρεσίες. Έτσι η κεντρικότητα παύει να αποτελεί απαραίτητη ιδιότητα και πλεονέκτηµα των τόπων οι οποίοι πλέον εξισούνται λειτουργικά ενώ ταυτόχρονα αµβλύνεται σταδιακά και η συµπληρωµατικότητα του χώρου. Οπότε νέες ιδιότητες θα αναπτυχθούν σε κυρίαρχα στοιχεία και κριτήρια για την χωροθέτηση των δραστηριοτήτων. Είναι προφανές ότι αυτό δεν θα συµβεί αυτόµατα σε όλες τις δραστηριότητες, αλλά θα υπάρξει µία θεµατική ιεραρχία η οποία θα επηρεάζεται σταδιακά και βαθµιδωτά, δηλ. σε διαφορετικό βαθµό το κάθε στάδιο, εξαρτωµένου τούτου από την δυνατότητα ηλεκτρονικοποίησης της κάθε δραστηριότητας. Αυτή η δυνατότητα επίδρασης θα διερευνηθεί, διαπιστωθεί και θα διατυπωθεί σε άλλη θέση. Η αλλαγή αυτή του τρόπου λειτουργίας (των ιδιωτών, των υπηρεσιών, των επιχειρήσεων) µέσα στον χώρο, δια του διαδικτύου το οποίο στην ουσία αποτελεί νέα τεχνολογία πληροφόρησης-επικοινωνίας- αλλά και δράσεων θα 88 Βλέπε κεφάλαια 5 και 6.

15 διαφοροποιήσει σταδιακά και την φύση του χώρου. Τουλάχιστον την φύση που αντιλαµβανόµαστε. Η διαφοροποίηση αυτή θα γίνει κατ αρχήν µε την άµβλυνση της κεντρικότητας 89, και αργότερα µε την απελευθέρωση των τοπικών κέντρων σε όσο βαθµό θα επιτρέπει και καθορίζει η νέα αυτή τεχνολογία επικοινωνίας βλέπε την δοµή του Christaller 90 Είναι σηµαντικής, χωρικής σηµασίας για την πολεοδοµική λειτουργία οι προσπάθειες πιστοποίησης της ηλεκτρονικής υπογραφής, διότι µας απελευθερώνει από µεταβάσεις στα κέντρα υπηρεσιών.

16 11. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. 1. Negreponte (Nicholas), «Being Digital», διάλεξη στην Αθήνα τον 5 ο NETBUSINESS, , Standards&trends, σ Infoplus, Μάρτιος 2001, τεύχος 36, σελ.58, 76, 64 και Ηµερησία, 13 Απριλίου 2001, σελ Ηµερησία, 10-11/3/2001 σελ.α11, Ξένες Αγορές. έκθεση της Price Waterhouse Coopers 6. Ηµερησία, New Manager, Business news, ευτέρα 5 Μαρτίου 2001, τεύχος 13, σελ Net Business Κυριακή Ιανουαρίου 2001 σελ.48, Nancy J.Black. H Nancy J.Black, e-business 8. Μαλλάς (.), Ηµερησία, Net Business, 21/4/2001, σελ Κωστίκας (K.),Θεοχάρης(X), Ηµερησία, Net Business, 23/3/2001, σελ Μυττά (Σ), INFOPLUS, Τεύχος 35, Φεβρ Deloitte & Touche,Ερευνα µε συµµετοχή 250 κυβερνητικών υπηρεσιών της Αυστραλίας, του Ηνωµένου Βασιλείου, του Καναδά, της Νέας Ζηλανδίας και των ΗΠΑ. 12. Σµυρνιώτακη (Μ), Νίκα(Ε), Καρακόϊδας (Ν), Net Business, Ηµερησία 20/5/2001 σελ.6,7 13. Αντωνίου (Ηλιάννα), Ηµερησία, Βusiness, σελ Σ.Ανδριανόπουλος, Ηµερησία,5/2000,Η Επιχειρηµατική επιτυχία έρχεται µέσω διαδικτύου. 15. Σαραντίτης (Γ), e-logistics, Ηµερησία, NetBusiness, , σελ Τσουδερός (Ι), To γεννετικό υλικό της εξέλιξης των Ευρωπαϊκών πόλεων. «Περιφερειακή ανάπτυξη, Χωροταξία και περιβάλλον στο πλαίσιο της Ενωµένης Ευρώπης» 17.Τσουδερός (Ι), Οικολογική πόλη, EΜΠ,Τοµέας Πολεοδοµίας Χωροταξίας, Αθήνα, 1999.

17 18. Charles C.Colby, "Centrifugal and Centripetal forces in urban Geography". Annals of the Association of American Geographers XXIII,1,March H.J.Nelson, the form and Structure of cities : Urban Growth Patterns, in L.S.Bourne, Internal Structure of the City, Oxford University Press, 1971,London Ernest W.Burgess, Urban Areas in T.V. Smith and L.D. White eds. Chicago: An experiment in Social Science Research, Chicago: University of Chicago Press, Dickinson, L.S.Bourne, Internal structure of the city,readings on space and environment,oxford University Press, H.J.Nelson, the Form and Structure of cities: Urban Growth Patterns, in L.S.Bourne, internal Structure of the city, Oxford University Press, 1971.London. 24. C.D. Harris and E.L.Ullman, "The nature of cities", Annals of the American Academy of Political and Social Scieuce. CCXLII (November 1945) 25. Barbruk (R), Αντιφάσεις στην ανάπτυξη και τον εκδηµοκρατισµό του κυβερνοχώρου, εφηµ. Ηµερησία, 2/3/2002, σελ M-F-CIERI, B.MARCHAND, S.RIMBERT, Introduction a l analyse de l espace, MASSON, Paris Ι.Τσουδερός, Ενδοαστικοί κεντρικοί τόποι, εισήγηση στο 10 ο Πανελλήνιο Αρχιτεκτονικό Συνέδριο, Αθήνα Morrill R., The Spatial organization of Society, Duxbury Press, a division of Wadsworth Publishing Company, Belmont California 94002, (1970). 29.Τσουδερός (Ι), Λειτουργική τοµεοποίηση του Αστικού χώρου, Αθήνα, 1990.