ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΣΕΡΡΩΝ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΣΕΡΡΩΝ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΕΝΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ, ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΕΥΕΞΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΚΟΛΛΗΣΗ ΣΕ ΑΣΚΗΣΗ της Φρειδερίκης Μουστάκα Διδακτορική διατριβή που υποβάλλεται στο καθηγητικό σώμα για τη μερική εκπλήρωση των υποχρεώσεων απόκτησης του διδακτορικού διπλώματος στη Φυσική Αγωγή του Τμήματος Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Σερρών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης 2011 Σέρρες Εγκεκριμένο από το Καθηγητικό σώμα: Επιβλέπων Καθηγητής: Δρ. Συμεών Βλαχόπουλος, Αναπληρωτής καθηγητής Μέλος: Δρ. Χρήστος Καμπίτσης, Καθηγητής Μέλος: Δρ. Γιάννης Θεοδωράκης, Καθηγητής

2 2011 Φρειδερίκης Μουστάκα ALL RIGHTS RESERVED

3 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση i ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΦΡΕΙΔΕΡΙΚΗ ΜΟΥΣΤΑΚΑ: Η επίδραση ενός προγράμματος υποστήριξης της αυτονομίας στην παρακίνηση, ψυχολογική ευεξία και προσκόλληση σε άσκηση (Υπό την επίβλεψη του Αναπλ. Καθηγητή κ. Βλαχόπουλου Συμεών) Η παρούσα έρευνα αξιολόγησε την αποτελεσματικότητα μίας παρέμβασης υποστήριξης της αυτονομίας στην άσκηση βασισμένη στη θεωρία του αυτοκαθορισμού (Self-determination theory), στο να επηρεάσει τις αντιλήψεις των ασκουμένων σχετικά με την υποστήριξη της αυτονομίας, τις βασικές ψυχολογικές ανάγκες τους, τους τύπους ρύθμισης της συμπεριφοράς, την υποκειμενική ζωντάνια και το βαθμό συμμετοχής τους σε άσκηση. Στην έρευνα συμμετείχαν 35 υγιείς γυναίκες ηλικίας 30 έως 58 ετών, οι οποίες χωρίσθηκαν σε δύο ομάδες, την πειραματική ομάδα (n= 19) και την ομάδα ελέγχου (n= 16) και συμμετείχαν σε ένα πρόγραμμα άσκησης οκτώ εβδομάδων, λαμβάνοντας μέρος σε 24 μαθήματα. Τα μαθήματα διδάχθηκαν είτε με τεχνικές υποστήριξης της αυτονομίας των ασκουμένων (πειραματική ομάδα), είτε με τεχνικές που δεν υποστήριζαν της αυτονομία (ομάδα ελέγχου). Η πειραματική ομάδα ανέφερε μία αύξηση στην αντιλαμβανόμενη υποστήριξη της αυτονομίας, την ικανοποίηση των βασικών ψυχολογικών αναγκών της αυτονομίας και της ικανότητας, την αναγνωρίσιμη ρύθμιση, την εσωτερική παρακίνηση και την υποκειμενική ζωντάνια. Επίσης, επέδειξε υψηλότερα ποσοστά συμμετοχής στο πρόγραμμα άσκησης κατά τη διάρκεια της παρέμβασης και συχνότερη συμμετοχή σε μέτριας και ήπιας έντασης φυσική δραστηριότητα ελεύθερης επιλογής για πέντε εβδομάδες μετά το τέλος του προγράμματος παρέμβασης. Η ομάδα ελέγχου ανέφερε μείωση στην αντιλαμβανόμενη υποστήριξη της αυτονομίας, στις ανάγκες για αυτονομία και ικανότητα, την εσωτερική παρακίνηση και την υποκειμενική ζωντάνια. Τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας υποστηρίζουν τις αρχές της θεωρίας του αυτοκαθορισμού και αναδεικνύουν την αποτελεσματικότητα ενός τρόπου διδασκαλίας υποστήριξης της αυτονομίας σε ασκούμενες γυναίκες μέσης ηλικίας στην βελτίωση της εμπειρίας τους στο πρόγραμμα άσκησης και στην ενίσχυση της συμμετοχής σε άσκηση.

4 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση ii Λέξεις κλειδιά: θεωρία του αυτοκαθορισμού, υποστήριξη της αυτονομίας, πειραματικός σχεδιασμός, τύποι ρύθμισης της συμπεριφοράς, υποκειμενική ζωντάνια, φυσική δραστηριότητα

5 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση iii ABSTRACT Frederiki Moustaka: The Effects of an Autonomy-supportive Exercise Instructing Style on Exercise Motivation, Psychological Well-being and Exercise Αdherence (Under the supervision of Associate Professor Vlachopoulos Symeon) Τhe present study evaluated the effectiveness of an autonomy-supportive intervention based on self-determination theory in influencing exercise participants perceptions of autonomy support, basic psychological needs, behavioral regulations to exercise, subjective vitality, and levels of exercise behavior. Female exercise participants (n= 35) aged from 30 to 58 years who enrolled to an 8-week exercise program attended 24 exercise classes that were taught using either an autonomy-supportive (n= 19) or a lack of autonomy support (n= 16) instructing style. The experimental group reported an increase in perceived autonomy support, the fulfilment of the needs for autonomy and competence, identified regulation, intrinsic motivation, and subjective vitality. They also were found to have higher attendance rates during the program and greater frequency of participation in moderate and/or mild non-structured exercise during five weeks after the end of the program. The control group reported a decrease in perceived autonomy support, the fulfillment of the needs for autonomy and competence, intrinsic motivation, and subjective vitality. The results supported tenets of self-determination theory and highlighted the motivational and psychological benefits of an autonomy-supportive exercise instructing style among middle-aged women who exercise in organized group-based classes. Key words: Self-determination theory, autonomy-support, experimental design, behavioural regulations, subjective vitality, physical activity

6 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση iv Στον γιο μου Κωνσταντίνο και την κόρη μου που πρόκειται να γεννηθεί σύντομα

7 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση v ΠΡΟΛΟΓΟΣ Με την ολοκλήρωση της διδακτορικής διατριβής μου αισθάνομαι την ανάγκη να απευθύνω ένα ολόψυχο ευχαριστώ σε όσους στάθηκαν δίπλα μου σε αυτή την προσπάθεια και με βοήθησαν να την φέρω σε πέρας. Πρώτα απ όλους θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα μου, Αναπληρωτή Καθηγητή κ. Συμεών Βλαχόπουλο για την επιστημονική καθοδήγηση, την ουσιαστική επίβλεψη και την αδιάλειπτη υποστήριξη που μου παρείχε στην παρούσα διατριβή καθώς και σε όλη τη διάρκεια της μέχρι σήμερα επιστημονικής μου πορείας. Ένα μεγάλο ευχαριστώ οφείλω και στα μέλη της τριμελούς εξεταστικής επιτροπής, τον Καθηγητή κ. Χρήστο Καμπίτση και τον Καθηγητή κ. Γιάννη Θεοδωράκη, για τις πολύτιμες συμβουλές και τις εποικοδομητικές παρατηρήσειςτους. Θερμές ευχαριστίες θα ήθελα να εκφράσω και στα υπόλοιπα μέλη της επταμελούς εξεταστικής επιτροπής, την Καθηγήτρια κ. Αναστασία Ευκλείδη, την Αναπληρώτρια Καθηγήτρια κ. Αικατερίνη Μουρατίδου και τον Επίκουρο Καθηγητή κ. Ευάγγελο Μπεμπέτσο, που δέχτηκαν να είναι μέλη της και ένα ξεχωριστό ευχαριστώ στην Λέκτορα κ. Ερμιόνη Καταρτζή για την ηθική και επιστημονική συμπαράσταση όποτε την χρειαζόμουν. Τέλος, πάνω απ όλους θα ήθελα να εκφράσω ένα μεγάλο ευχαριστώ στους πιο δικούς μου ανθρώπους, τους γονείς μου και τον σύζυγο μου για την αγάπη, τη συμπαράσταση, τη συνεχή ενθάρρυνση, την υπομονή, την κατανόηση και την ουσιαστική στήριξή τους στην παρούσα προσπάθεια αλλά και στη πορεία της ζωής μου συνολικά.

8 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση vi ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Σελίδα ΠΕΡΙΛΗΨΗ.. i ABSTRACT.. ii ΠΡΟΛΟΓΟΣ. iv ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ v ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ...ix ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ... xi ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ.. xii Κεφάλαιο Ι. ΕΙΣΑΓΩΓH. 1 Θεωρίες και μοντέλα αλλαγής συμπεριφοράς στην άσκηση. 3 Η προσκόλληση στην άσκηση 7 Η θεωρία του αυτοκαθορισμού.. 8 Εσωτερική παρακίνηση..8 Εξωτερική παρακίνηση.. 9 Απουσία παρακίνησης 12 Το ιεραρχικό μοντέλο της εσωτερικής και εξωτερικής παρακίνησης 14 Αυτόνομη παρακίνηση και παρακίνηση ελέγχου της συμπεριφοράς 15 Η σχέση των τύπων παρακίνησης με τις επιπτώσεις της παρακίνησης στην άσκηση 16 Βασικές ψυχολογικές ανάγκες 18 Η σχέση των βασικών ψυχολογικών αναγκών με την παρακίνηση για άσκηση. 19 Ψυχολογική ευεξία. 21 Υποκειμενική ζωντάνια.. 23 Η σχέση της υποκειμενικής ζωντάνιας με τον αυτοκαθορισμό στη συμπεριφορά Η σχέση της υποκειμενικής ζωντάνιας με τις βασικές ψυχολογικές ανάγκες 26 Εκπαίδευση.29 Αθλητισμός. 30 Άσκηση.. 31 Η έννοια της υποστήριξης της αυτονομίας 33

9 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση vii Συσχετιστικές μελέτες 33 Εκπαίδευση 33 Σχολική φυσική αγωγή.. 38 Υγεία.. 39 Αθλητισμός 41 Άσκηση.. 43 Πειραματικές μελέτες. 45 Εκπαίδευση. 45 Υγεία.. 48 Άσκηση.. 49 Ερευνητικό κενό και σημασία της παρούσας έρευνας Σκοπός της έρευνας 54 Ερευνητικές υποθέσεις II. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ. 57 Δείγμα 57 Εργαλεία μέτρησης 58 Αντιλαμβανόμενη υποστήριξη της αυτονομίας. 58 Βασικές ψυχολογικές ανάγκες στην άσκηση. 59 Τύποι ρύθμισης της συμπεριφοράς στην άσκηση. 59 Ψυχολογική ευεξία.. 60 Βασικές ψυχολογικές ανάγκες στη ζωή γενικά. 60 Συχνότητα άσκησης μετά την παρέμβαση. 61 Αντιλαμβανόμενη προσπάθεια στην άσκηση 61 Συνολική συμμετοχή στο πρόγραμμα άσκησης. 62 Έλεγχος αποτελεσματικότητα της παρέμβασης. 62 Διαδικασία μέτρησης. 63 Περιεχόμενο του προγράμματος παρέμβασης 64 Στατιστική ανάλυση 68 III. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 70 Περιγραφική στατιστική Δείκτες εσωτερικής αξιοπιστίας. 70 Συσχετίσεις ανάμεσα στις μεταβλητές Ορθότητα της υλοποίησης της παρέμβασης.. 75 Προκαταρκτικές αναλύσεις διακύμανσης.. 80

10 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση viii Αντιλαμβανόμενη υποστήριξη της αυτονομίας. 81 Βασικές ψυχολογικές ανάγκες 84 Ανάγκη για ικανότητα 84 Ανάγκη για αυτονομία 86 Ανάγκη για κοινωνικές σχέσεις. 88 Τύποι ρύθμισης της συμπεριφοράς της άσκησης.. 90 Απουσία παρακίνησης 90 Εξωτερική ρύθμιση 92 Εσωτερική πίεση 94 Αναγνωρίσιμη ρύθμιση.. 96 Εσωτερική παρακίνηση.. 98 Υποκειμενική ζωντάνια Συμμετοχή σε άσκηση 104 Συχνότητα συμμετοχής στο πρόγραμμα άσκησης. 104 Συμμετοχή σε φυσική δραστηριότητα μετά το πρόγραμμα παρέμβασης IV. ΣΥΖΗΤΗΣΗ Αντιλαμβανόμενη υποστήριξη της αυτονομίας. 109 Βασικές ψυχολογικές ανάγκες 110 Τύποι ρύθμισης της συμπεριφοράς 112 Υποκειμενική ζωτικότητα Συχνότητα συμμετοχής σε άσκηση 116 Συνολική συμμετοχή στο πρόγραμμα άσκησης. 116 Συμμετοχή σε ήπιας, μέτριας και μεγάλης έντασης φυσική δραστηριότητα μετά το πρόγραμμα άσκησης. 116 Διατήρηση των επιπέδων των τύπων ρύθμισης της συμπεριφοράς της άσκησης μετά την παρέμβαση Διατήρηση των επιπέδων υποκειμενικής ζωντάνιας μετά την παρέμβαση 118 Περιορισμοί της έρευνας και προτάσεις για μελλοντικές έρευνες. 119 Συμπεράσματα 120 V. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ VI. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α ΑΝΤΙΛΑΜΒΑΝΟΜΕΝΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΚΛΙΜΑΤΟΣ ΦΡΟΝΤΙΔΑΣ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ (HEALTH CARE CLIMATE QUESTIONNAIRE). 139

11 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση ix VII. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β ΚΛΙΜΑΚΑ ΤΩΝ ΒΑΣΙΚΩΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΝΑΓΚΩΝ ΣΤΗΝ ΑΣΚΗΣΗ (BASIC PSYCHOLOGICAL NEEDS IN EXERCISE SCALE). 139 VIII.ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΡΥΘΜΙΣΗΣ ΤΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΣΤΗΝ ΑΣΚΗΣΗ -2 (BEHAVIOURAL REGULATION IN EXERCISE QUESTIONNAIRE-2) IX. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Δ -ΚΛΙΜΑΚΑ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗΣ ΖΩΝΤΑΝΙΑΣ (SUBJECTIVE VITALITY SCALE) X. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ε ΚΛΙΜΑΚΑ ΤΩΝ ΓΕΝΙΚΩΝ ΒΑΣΙΚΩΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΝΑΓΚΩΝ (ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ) (BASIC PSYCHOLOGICAL NEEDS IN GENERAL SCALE). 149 XI. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΣΤ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ ΣΕ ΑΣΚΗΣΗ ΤΟΥ GODIN (GODIN LEISURE TIME EXERCISE QUESTIONNAIRE). 151 XII. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ζ ΚΛΙΜΑΚΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΛΑΜΒΑΝΟΜΕΝΗΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑΣ ΤΟΥ BORG (BORG S PERCEIVED EXERTION SCALE) XIII. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Η ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΛΕΓΧΟ ΤΗΣ ΟΡΘΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΚΛΙΜΑΤΟΣ ΦΡΟΝΤΙΔΑΣ ΤΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ (HEALTH CARE CLIMATE QUESTIONNAIRE) XIV. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Θ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗΣ ΟΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΣΕ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΕΚΓΥΜΝΑΣΗΣ [ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΑΠΟ WILLIAMS ET. AL. (1996) ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΤΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ. 157

12 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση x Πίνακας 1. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Δείκτες αξιοπιστίας (Cronbach s α), μέσοι όροι και τυπικές αποκλίσεις για όλες τις μεταβλητές στις εβδομάδες 1, 4, 7 και την επαναληπτική μέτρηση.. 72 Πίνακας 2. Συσχετίσεις Pearson των μεταβλητών στην πρώτη μέτρηση 74 Πίνακας 3. Μέσοι όροι και τυπικές αποκλίσεις της αντιλαμβανόμενης υποστήριξης της αυτονομίας και της αντιλαμβανόμενης προσπάθειας στην άσκηση για κάθε μάθημα της παρέμβασης και τα αποτελέσματα των συγκρίσεων t-test.. 76 Πίνακας 4. Αποτελέσματα πολυμεταβλητής ανάλυσης διακύμανσης μονής κατεύθυνσης για όλες τις εξαρτημένες μεταβλητές στη πρώτη μέτρηση. 81 Πίνακας 5. Αποτελέσματα της ανάλυσης διακύμανσης (2 x 3) για την αντιλαμβανόμενη υποστήριξη της αυτονομίας...83 Πίνακας 6. Αποτελέσματα της ανάλυσης διακύμανσης (2 x 3) για την ανάγκη για ικανότητα...85 Πίνακας 7. Αποτελέσματα της ανάλυσης διακύμανσης (2 x 3) για την ανάγκη για αυτονομία Πίνακας 8. Αποτελέσματα της ανάλυσης διακύμανσης (2 x 3) για την ανάγκη για κοινωνικές σχέσεις Πίνακας 9. Αποτελέσματα της ανάλυσης διακύμανσης (2 x 4) για την εξωτερική ρύθμιση.. 91 Πίνακας 10. Αποτελέσματα της ανάλυσης διακύμανσης (2 x 4) για την εσωτερική πίεση.. 93 Πίνακας 11. Αποτελέσματα της ανάλυσης διακύμανσης (2 x 4) για την αναγνωρίσιμη ρύθμιση. 95

13 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση xi Πίνακας 12. Αποτελέσματα της ανάλυσης διακύμανσης (2 x 4) για την εσωτερική παρακίνηση 97 Πίνακας 13. Αποτελέσματα της ανάλυσης διακύμανσης (2 x 4) για την απουσία παρακίνησης.. 99 Πίνακας 14. Αποτελέσματα της ανάλυσης διακύμανσης (2 x 4) για την υποκειμενική ζωντάνια.103 Πίνακας 15. Μέσοι όροι, τυπικές αποκλίσεις και αποτελέσματα συγκρίσεων t-test για τις μεταβλητές της συμπεριφοράς της άσκησης. 108

14 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση xii ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ Σχήμα 1. Οι τύποι της παρακίνησης στο συνεχές του αυτοκαθορισμού...14 Σχήμα 2. Οι μεταβλητές της θεωρίας του αυτοκαθορισμού που απεικονίζουν τον ψυχολογικό μηχανισμό μέσω του οποίου η παρέμβαση υποστήριξης της αυτονομίας επηρεάζει την υποκειμενική ζωντάνια και τη συμμετοχή στην άσκηση... 55

15 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση xiii ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ Γράφημα 1. Οι μέσοι όροι της αντιλαμβανόμενης υποστήριξης της αυτονομίας των δύο ομάδων στις τρεις μετρήσεις Γράφημα 2. Οι μέσοι όροι της βασικής ψυχολογικής ανάγκης για ικανότητα των δύο ομάδων στις τρεις μετρήσεις. 86 Γράφημα 3. Οι μέσοι όροι της βασικής ψυχολογικής ανάγκης για αυτονομία των δύο ομάδων στις τρεις μετρήσεις.. 88 Γράφημα 4. Οι μέσοι όροι της βασικής ψυχολογικής ανάγκης για κοινωνικές σχέσεις των δύο ομάδων στις τρεις μετρήσεις.. 90 Γράφημα 5. Οι μέσοι όροι της απουσίας παρακίνησης των δύο ομάδων στις τέσσερις μετρήσεις 92 Γράφημα 6. Οι μέσοι όροι της εξωτερικής ρύθμισης των δύο ομάδων στις τέσσερις μετρήσεις.. 94 Γράφημα 7. Οι μέσοι όροι της εσωτερικής πίεσης των δύο ομάδων στις τέσσερις μετρήσεις Γράφημα 8. Οι μέσοι όροι της αναγνωρίσιμης ρύθμισης των δύο ομάδων στις τέσσερις μετρήσεις 98 Γράφημα 9. Οι μέσοι όροι της εσωτερικής παρακίνησης των δύο ομάδων στις τέσσερις μετρήσεις 100 Γράφημα 10. Οι μεταβολές των μέσων όρων των τύπων ρύθμισης της συμπεριφοράς στην άσκηση της πειραματικής ομάδας στις τέσσερις μετρήσεις. 101 Γράφημα 11. Οι μεταβολές των μέσων όρων των τύπων ρύθμισης της συμπεριφοράς στην άσκηση της ομάδας ελέγχου στις τέσσερις μετρήσεις. 101 Γράφημα 12. Οι μέσοι όροι της υποκειμενικής ζωντάνιας των δύο ομάδων στις τέσσερις μετρήσεις 104 Γράφημα 13. Οι μέσοι όροι της συνολικής συμμετοχής των δύο ομάδων στο πρόγραμμα παρέμβασης 105 Γράφημα 14. Οι μέσοι όροι της συμμετοχής των δύο ομάδων σε μέτριας έντασης φυσική δραστηριότητα μετά το τέλος της παρέμβασης 106 Γράφημα 15. Οι μέσοι όροι της συμμετοχής των δύο ομάδων σε ήπιας έντασης φυσική δραστηριότητα μετά το τέλος της παρέμβασης 107

16 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση 1 Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΕΝΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΗΣ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ, ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΕΥΕΞΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΣΚΟΛΛΗΣΗ ΣΕ ΑΣΚΗΣΗ Εισαγωγή Από την εποχή που οι Kraus και Raab (1961) αναφέρθηκαν στην υποκινητικότητα ως ασθένεια, το ενδιαφέρον των επιστημόνων στον τομέα της υγείας στράφηκε στη μελέτη της αξίας της φυσικής δραστηριότητας για την προαγωγή της υγείας του ανθρώπου. Πολλές έρευνες μέχρι και τις μέρες μας έχουν αποδείξει τα σημαντικά σωματικά και ψυχολογικά οφέλη της συστηματικής φυσικής δραστηριότητας για την υγεία. Πιο συγκεκριμένα, σημαντικά είναι τα οφέλη της άσκησης για τις πιο σοβαρές ασθένειες μάστιγες της εποχής μας, όπως οι καρδιαγγειακές παθήσεις, ο σακχαρώδης διαβήτης, η παχυσαρκία, πολλές μορφές καρκίνων και το «μεταβολικό σύνδρομο» (Bouchard, Blair, & Haskell, 2007). Ταυτόχρονα με την έρευνα για τα σωματικά οφέλη, ένα μεγάλο φάσμα ερευνών έχει εστιάσει και στις θετικές επιπτώσεις της άσκησης για την ψυχική υγεία (Bouchard, Shephard, & Stephens, Fox, 2002). Πιο συγκεκριμένα, η φυσική δραστηριότητα έχει αποδειχθεί πως διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη θεραπεία της κατάθλιψης, τη μείωση του άγχους και τη βελτίωση της διάθεσης, της ψυχολογικής ευεξίας, της αυτοαντίληψης και της αυτοπεποίθησης (Fox, 1999). Επίσης, τα οφέλη της συστηματικής φυσικής δραστηριότητας σε ψυχολογικό επίπεδο περιλαμβάνουν την αύξηση της ζωντάνιας και της ικανοποίησης από τη ζωή (Fox, Stathi, McKenna, & Davis, 2006), και από την άλλη πλευρά, την ελάττωση των επιπέδων της κατάθλιψης, του άγχους και του χρόνιου στρες (Acevedo & Ekkekakis, 2006). Παρόλα, λοιπόν, τα αποδεδειγμένα οφέλη από την συστηματική φυσική δραστηριότητα (Miles, 2007) και ανεξάρτητα από το γεγονός ότι τα τελευταία 25

17 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση 2 χρόνια έχουν γίνει πολλές προσπάθειες για να αυξηθεί η μακροπρόθεσμη και συστηματική συμμετοχή στην φυσική δραστηριότητα, η υιοθέτηση της συστηματικής άσκησης ως τρόπου ζωής παραμένει παγκοσμίως σε χαμηλά επίπεδα (Buckworth & Dishman, 2002). Πιο συγκεκριμένα, τα δύο τρίτα των ενηλίκων στην Ευρωπαϊκή Ένωση αδυνατούν να φτάσουν τα κατώτερα επίπεδα άσκησης που συστήνονται από τους ειδικούς (Cavill, Kahlmeier, & Racioppi, 2006) και αυτό έχει δραματικές συνέπειες για την υγεία και την ευεξία. Επιπλέον, η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας περιγράφει την παχυσαρκία σαν αυξανόμενη επιδημία στην Ευρώπη, γεγονός που επηρεάζει την υγεία πολλών παιδιών και ενηλίκων (World Health Organization Regional Office for Europe, 2006). Όσον αφορά στη φυσική δραστηριότητα στην Ελλάδα, μία ανασκόπηση σε έρευνες που έγιναν από το 2000 έως και το 2006 σε άτομα ηλικίας άνω των 15 ετών, έδειξε ότι τα ποσοστά των ατόμων που ασκούνται πολύ λίγο ή καθόλου είναι εξαιρετικά υψηλά (Tzormpatzakis & Sleap, 2007). Πιο συγκεκριμένα, οι έρευνες έδειξαν ότι η πλειοψηφία των Ελλήνων (50 82%) ασκούνται λίγο ή καθόλου στον ελεύθερο χρόνο τους. Τα ποσοστά των υποκινητικών ατόμων σε εθνικό επίπεδο στην Ελλάδα κυμαίνονταν από 39% έως 81%, ενώ το 81% ανέφερε ότι συμμετείχε σε φυσική δραστηριότητα λιγότερο από 2 φορές την εβδομάδα το 1999 ποσοστό το οποίο μειώθηκε σε 75% το 2002 και σε 57% το 2005 και αυτή είναι μια ελπιδοφόρα μείωση. Απογοητευτικά είναι και τα υψηλά ποσοστά υποκινητικού τρόπου ζωής στους φοιτητές στην Ελλάδα, τα οποία κυμαίνονται από 41% έως και 54%. Συγκριτικά, τα ποσοστά της υιοθέτησης της φυσικής δραστηριότητας και της άσκησης ως τρόπου ζωής στην Ελλάδα στις δεκαετίες του 1990 και του 2000 είναι από τα χαμηλότερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

18 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση 3 Η μειωμένη συμμετοχή σε άσκηση παγκοσμίως αποτελεί μέγιστο πρόβλημα για την δημόσια υγεία και επομένως η βασικότερη πρακτική για την προώθηση της υγείας είναι η διευκόλυνση της τακτικής και μακροπρόθεσμης συμμετοχής σε άσκηση (Dishman, 1988). Η άσκηση είναι ωφέλιμη όταν γίνεται σε τακτική βάση, δεν είναι όμως μία απλή συμπεριφορά. Χωρίς καμία παρέμβαση, υπάρχουν 50% πιθανότητες κάποιος ο οποίος ξεκινά ένα πρόγραμμα άσκησης να σταματήσει τους επόμενους 6 μήνες. Έτσι, η ψυχολογία της άσκησης υιοθέτησε μια σειρά θεωριών και μοντέλων αλλαγής της συμπεριφοράς από τις κοινωνικές και ψυχολογικές επιστήμες για να εξετάσει και να μελετήσει τους ψυχολογικούς μηχανισμούς οι οποίοι ρυθμίζουν τις αποφάσεις των ατόμων για συμμετοχή σε άσκηση (Buckworth & Dishman, 2002). Θεωρίες και μοντέλα αλλαγής της συμπεριφοράς στην άσκηση Η θεωρία της αυτό-αποτελεσματικότητας (Self-efficacy Theory: Bandura, 1977) μελετά την πρόγνωση συμπεριφορών όπως είναι η άσκηση, το κάπνισμα και η διατροφή. Με τον όρο αυτό-αποτελεσματικότητα εννοούμε το κατά πόσο ένα άτομο πιστεύει ότι μπορεί να επηρεάσει τον εαυτό του θετικά και να αλλάξει συμπεριφορές όπως η άσκηση, το κάπνισμα και η διατροφή (Bandura, 1977). Σύμφωνα με τη θεωρία ο πιο κεντρικός μηχανισμός που επηρεάζει τις ενέργειες των ατόμων είναι η πίστη στις προσωπικές τους ικανότητες. Αν τα άτομα δεν πιστεύουν ότι μπορούν να πετύχουν κάτι με τις δικές τους ενέργειες τότε έχουν μικρές πιθανότητες και παρακίνηση να ενεργήσουν. Τα άτομα οδηγούν τη ζωή τους με βάση τα πιστεύω για τις προσωπικές τους ικανότητες. Η αυτό-αποτελεσματικότητα αναφέρεται στο αν πιστεύει ένα άτομο ότι έχει τις ικανότητες να οργανώσει ή να εκτελέσει τη σειρά ενεργειών που απαιτούνται για την παραγωγή των συγκεκριμένων επιτευγμάτων. Τα πιστεύω αυτά επηρεάζουν τη σειρά των

19 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση 4 ενεργειών και των επιλογών των ατόμων, την προσπάθεια που θα καταβάλλουν, τον χρόνο που θα διαθέσουν για να ξεπεράσουν εμπόδια και αποτυχίες, το στρες που θα έχουν όταν προσπαθούν, τις τεχνικές αντιμετώπισης που θα χρησιμοποιήσουν κλπ. Εάν τα άτομα πιστεύουν ότι δεν έχουν τη δύναμη να φέρουν τα επιθυμητά αποτελέσματα, τότε δεν θα προσπαθήσουν για την επιτυχία (Bandura, 1997). Η θεωρία της σχεδιασμένης συμπεριφοράς (Theory of Planned Behavior: Ajzen, Ajzen & Madden, 1986) είναι μια ακόμη θεωρία που χρησιμοποιείται στην έρευνα για την αλλαγή συμπεριφορών όπως είναι η συμμετοχή σε άσκηση. Σύμφωνα με τη θεωρία της σχεδιασμένης συμπεριφοράς, αυτό που προηγείται άμεσα κάθε συμπεριφοράς είναι η πρόθεση του ατόμου να προβεί σε μια ενέργεια. Όσο πιο δυνατή είναι η πρόθεση του ατόμου, τόσο πιο πιθανό είναι να προσπαθήσει το άτομο αυτό να συμπεριφερθεί ανάλογα με την πρόθεσή του (Ajzen, 1985). Η πρόθεση με την σειρά της επηρεάζεται από δύο παράγοντες, τον προσωπικό και τον κοινωνικό. Ορίζεται ως στάση προς την συμπεριφορά και υποδηλώνει την προδιάθεση του ατόμου για ευμενή ή δυσμενή αντιμετώπιση της συμπεριφοράς. Ο δεύτερος βασικός παράγοντας που επηρεάζει την πρόθεση είναι το κοινωνικό περιβάλλον, ο κοινωνικός παράγοντας. Ορίζεται ως υποκειμενικό, αναφέρεται στην κοινωνική πίεση για την εκδήλωση μιας συμπεριφοράς και έχει σχέση με το τι θέλουν ή τι προσδοκούν άλλα σημαντικά πρόσωπα για μια πιθανή συμπεριφορά του (Ajzen, 1985). Σύμφωνα με τη θεωρία της σχεδιασμένης συμπεριφοράς οι στάσεις απέναντι στην άσκηση και οι κοινωνικοί παράγοντες που επηρεάζουν τη συμμετοχή στην άσκηση επηρεάζουν την πρόθεση για άσκηση (Ajzen, 1988). Από την άλλη, σύμφωνα με τη θεωρία της έλλογης δράσης (Theory of Reasoned Action: Fishbein & Ajzen, 1975), η συμπεριφορά προβλέπεται με βάση την πρόθεση του ατόμου να δράσει. Βασίζεται στην υπόθεση ότι οι άνθρωποι

20 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση 5 συμπεριφερόμαστε όπως σκοπεύουμε να συμπεριφερθούμε. Η πρόθεση ενός ατόμου να δράσει διαμορφώνεται: (α) από τη στάση του απέναντι στη συγκεκριμένη συμπεριφορά και (β) από υποκειμενικούς παράγοντες (που επηρεάζονται από την αντίληψη του ατόμου για τη στάση των άλλων). Η στάση απέναντι σε μια συμπεριφορά είναι ιδιαίτερα σημαντική και επηρεάζεται από την αντίληψη που έχουμε για τα αποτελέσματα της συμπεριφοράς. Αφορά μόνο τις συμπεριφορές που βρίσκονται κάτω από τον έλεγχο του ατόμου. Η θεωρία της έλλογης δράσης μπορεί να εφαρμοστεί στον τομέα της άσκησης με επιτυχία με τη στάσεις γενικά να εξηγούν το 30% της πρόθεσης για άσκηση (Buckworth & Dishman, 2002). Επιπλέον, υπάρχει και το μοντέλο των σταδίων αλλαγής της συμπεριφοράς (Transtheoretical Model: Prochaska & DiClemente, 1983) που βοηθά στην κατανόηση του «πότε», του «γιατί» και του «πως» μπορεί ν αλλάξει η συμπεριφορά του ατόμου. Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο η συμπεριφορά του ατόμου δεν είναι ένα μεμονωμένο φαινόμενο. Αντιθέτως, είναι μία πολύπλοκη διαδικασία η οποία γίνεται μέσα από την εμπλοκή του ατόμου σε μια σειρά ξεχωριστών σταδίων αλλαγής της συμπεριφοράς (Prochaska & Velicer, 1997). Τα στάδια αλλαγής είναι έξι. Πιο συγκεκριμένα τα στάδια αλλαγής της συμπεριφοράς ως προς την άσκηση είναι: 1) Αδιαφορία (precontemplation): τα άτομα που βρίσκονται σ αυτό το στάδιο δε σκέφτονται να ασκηθούν τους επόμενους έξι μήνες, 2) Σκέψη (contemplation): τα άτομα δεν ασκούνται, αλλά σκέφτονται σοβαρά να αρχίσουν να ασκούνται, 3) Προετοιμασία (preparation): τα άτομα αυτά έχουν ένα τυπικό σχέδιο δράσης, έχουν ασκηθεί κατά το παρελθόν, αλλά παρουσιάζουν χαμηλή συχνότητα άσκησης, 4) Πράξη (action): τα άτομα ασκούνται εδώ και έξι μήνες με υψηλή συχνότητα άσκησης, αλλά παρουσιάζουν μεγάλο

21 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση 6 ποσοστό υποτροπιασμού, 5) Διατήρηση (maintenance): τα άτομα βρίσκονται σε μια περίοδο συνεχών αλλαγών, ασκούνται με υψηλή συχνότητα για περισσότερους από έξι μήνες με χαμηλά ποσοστά υποτροπιασμού και τέλος 6) Λήξη ή τερματισμός (termination): η περίοδος της εξάλειψης του ρίσκου ή της πιθανότητας για υποτροπή. Τέλος, το ì οντέλο πεποιθήσεων για την υγεία (Health Belief Model: Becker & Maiman, 1975), πρεσβεύει ότι οι πεποιθήσεις των ατόμων σχετικά με την υγεία τους χρησιμεύουν για να προβλέψουμε τη συμπεριφορά τους. Με άλλα λόγια, το τί πιστεύει κάποιος για την υγεία του καθορίζει και το τι συμπεριφορά θα εφαρμόσει σε σχέση με την προστασία της υγείας του. Οι πεποιθήσεις που μπορούν να οδηγήσουν σε αλλαγή συμπεριφοράς είναι: α) όταν το άτομο πιστεύει πως είναι ευάλωτο σε απειλές κατά της υγείας του, β) όταν θεωρεί ότι η αρρώστια ή η έλλειψη υγείας είναι πολύ σοβαρή υπόθεση (πόνος, κοινωνικές συνέπειες, θάνατος κτλ), γ) όταν πιστεύει ότι τα οφέλη από τη συμπεριφορά πρόληψης υπερτερούν του κόστους και της ενόχλησης που προϋποθέτει η εφαρμογή της, δ) όταν είναι εφικτό να υιοθετήσει αυτή τη συμπεριφορά και ε) όταν υπάρχει ένα «σύνθημα για δράση» που τον παροτρύνει να θέλει να υιοθετήσει τη συμπεριφορά. Αυτό το μοντέλο είναι περισσότερο χρήσιμο στην πρόληψη της υγείας και όχι τόσο στην άσκηση. Είναι ένα μοντέλο αποφυγής της ασθένειας. Παρόλα αυτά, κάποιες έρευνες έδειξαν ότι η αντιλαμβανόμενη ευπάθεια σχετιζόταν αντιστρόφως με την προσκόλληση στην άσκηση και αυτό γιατί τα άτομα ασκούνται για πολλούς και διαφορετικούς λόγους όπως είναι και η ενίσχυση της υγείας τους και η παρακίνησή τους για άσκηση μπορεί να αλλάξει (Buckworth & Dishman, 2002).

22 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση 7 Η προσκόλληση στην άσκηση Πολλές έρευνες έχουν διεξαχθεί για να προσδιορίσουν τους καθοριστικούς παράγοντες που αλληλεπιδρούν για την υιοθέτηση και τη διατήρηση ενός δραστήριου τρόπου ζωής. Ο προσδιορισμός αυτών των παραγόντων είναι πολύ σημαντικός γιατί: α) προάγει τον σχεδιασμό και την εφαρμογή των κατάλληλων θεωρητικών μοντέλων, β) βοηθά να προσδιοριστούν τα τμήματα του πληθυσμού που δεν είναι δραστήρια και να βρεθούν τα μέσα για να υιοθετήσουν έναν πιο δραστήριο τρόπο ζωής, γ) προσδιορίζοντας τις μεταβλητές που επηρεάζουν την αλλαγή της συμπεριφοράς, αυξάνεται η χρησιμότητα των παρεμβάσεων και δ) προσδιορίζοντας αυτούς τους παράγοντες για κάποιους ειδικούς πληθυσμούς είναι δυνατή η μεγαλύτερη εξατομίκευση των παρεμβάσεων (Buckworth & Dishman, 2002). Οι καθοριστικοί παράγοντες που σχετίζονται με τη συμμετοχή των ενηλίκων σε φυσικές δραστηριότητες, σύμφωνα με τους Buckworth και Dishman (2002), χωρίζονται σε έξι κύριες κατηγορίες: 1) δημογραφικοί και βιολογικοί παράγοντες (για παράδειγμα, η εκπαίδευση, η ηλικία, το φύλο κτλ), 2) ψυχολογικοί παράγοντες (για παράδειγμα, οι στάσεις, η πρόθεση, η παρακίνηση κτλ), 3) χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς και ικανότητες (για παράδειγμα, το προσωπικό ιστορικό φυσικής δραστηριότητας από την παιδική ηλικία, οι διατροφικές συνήθειες, το κάπνισμα κτλ), 4) κοινωνικοί και πολιτιστικοί παράγοντες (για παράδειγμα, η υποστήριξη από την οικογένεια, από τους θεραπευτές, η συνοχή της ομάδας κτλ), 5) περιβαλλοντικοί παράγοντες (για παράδειγμα, η προσβασιμότητα στους αθλητικούς χώρους, οι κλιματολογικές συνθήκες κτλ) και 6) χαρακτηριστικά της φυσικής δραστηριότητας (για παράδειγμα, η ένταση και η αντιλαμβανόμενη προσπάθεια.

23 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση 8 Για να επιτευχθεί, όμως, ο στόχος της υιοθέτησης της τακτικής και μακροπρόθεσμης συμμετοχής σε προγράμματα άσκησης, εκτός από την κατανόηση των προσωπικών ή περιβαλλοντικών παραγόντων, είναι σημαντικό να μελετηθούν διεξοδικά και τα κίνητρα που οδηγούν τα άτομα να ξεκινούν να ασκούνται, να συνεχίζουν ή να εγκαταλείπουν την άσκηση. Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους ένα άτομο δραστηριοποιείται και η θεωρία του αυτοκαθορισμού (Selfdetermination Theory: Deci & Ryan, 1985, 1991, Ryan & Deci, 2000, 2006) προτείνει και μελετά τους διαφορετικούς τύπους παρακίνησης που ρυθμίζουν τη συμπεριφορά του ατόμου. Η θεωρία του αυτοκαθορισμού Η θεωρία του αυτοκαθορισμού είναι μία δημοφιλής θεωρία που παρέχει τη δυνατότητα μιας καλύτερης κατανόησης της παρακινούμενης συμπεριφοράς του ατόμου. Μέσα από τη θεωρία του αυτοκαθορισμού, οι Deci και Ryan (1985, 1991), πρότειναν την ύπαρξη τριών ψυχολογικών κινητήριων δυνάμεων που καθορίζουν τη συμπεριφορά του ατόμου: την εσωτερική παρακίνηση (intrinsic motivation), την εξωτερική παρακίνηση (extrinsic motivation) και την απουσία παρακίνησης (amotivation). Εσωτερική Παρακίνηση Η εσωτερική παρακίνηση είναι η συμμετοχή σε μια δραστηριότητα μόνο για την εγγενή ευχαρίστηση και την ικανοποίηση που πηγάζει από την ίδια τη συμμετοχή, απουσία υλικών αμοιβών ή εξωτερικών λόγων για την εκδήλωση της συμπεριφοράς (Deci & Ryan, 1985). Για παράδειγμα, τα άτομα που ασκούνται στον ελεύθερο χρόνο τους είναι εσωτερικά παρακινούμενα όταν βιώνουν το αίσθημα της ευχαρίστησης και της χαράς, το αίσθημα της ελευθερίας και της χαλαρότητας και την ίδια στιγμή καθόλου πίεση (Vallerand, 1997). O Vallerand και οι συνεργάτες

24 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση 9 του (Vallerand, Vallerand, Pelletier, Blais, Briere, Senecal, & Vallieres, 1992, 1993) πρότειναν την ύπαρξη τριών τύπων εσωτερικής παρακίνησης: «εσωτερική παρακίνηση για μάθηση» (intrinsic motivation to know), «εσωτερική παρακίνηση για εκπλήρωση» (intrinsic motivation to accomplish) και «εσωτερική παρακίνηση για διέγερση» (intrinsic motivation to experience stimulation). Η εσωτερική παρακίνηση για μάθηση περιλαμβάνει την περιέργεια, την εξερεύνηση, την ανακάλυψη και την ανάγκη για γνώση και κατανόηση. Λαμβάνει χώρα όταν κάποιος συμμετέχει σε μια δραστηριότητα για την ευχαρίστηση και την ικανοποίηση που νιώθει ενώ μαθαίνει, ανακαλύπτει ή προσπαθεί να καταλάβει κάτι νέο. Η εσωτερική παρακίνηση για εκπλήρωση εστιάζει στη συμμετοχή σε μια δραστηριότητα για την ευχαρίστηση και την ικανοποίηση που νιώθει κάποιος όταν καταφέρνει να ξεπεράσει τον εαυτό του ή όταν δημιουργεί και πετυχαίνει κάτι μοναδικό. Έχει σχέση με έννοιες όπως αποτελεσματικότητα, κυριαρχία, εσωτερική πρόκληση και προσανατολισμό στο έργο. Τέλος, η εσωτερική παρακίνηση για βίωση διέγερσης λαμβάνει χώρα όταν κάποιος συμμετέχει σε μια δραστηριότητα με σκοπό να νιώσει ευχάριστα συναισθήματα που έχουν σχέση κυρίως με τις αισθήσεις του. Οι ευχάριστες συναισθηματικές εμπειρίες, η χαρά, ο ενθουσιασμός, η αίσθηση του να γίνεται κάποιος ένα με την δραστηριότητα στην οποία συμμετέχει και να βιώνει την υψηλότερη ευχαρίστηση, εκφράζουν αυτόν τον τύπο της εσωτερικής παρακίνησης. Εξωτερική Παρακίνηση Η εξωτερική παρακίνηση εκφράζει τη συμπεριφορά που υποκινείται από εξωτερικές πηγές ελέγχου. Εξωτερικά παρακινούμενα είναι τα άτομα που συμμετέχουν σε μια δραστηριότητα για την επίτευξη κάποιου σκοπού ή στόχου και για να κερδίσουν κάτι θετικό ή για να αποφύγουν κάτι αρνητικό (Vallerand, 1997).

25 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση 10 Η εξωτερική παρακίνηση από την οπτική της θεωρίας του αυτοκαθορισμού είναι μία πιο περίπλοκη κατηγορία παρακίνησης, η οποία ταξινομείται σε διαφορετικούς τύπους ρύθμισης της συμπεριφοράς, κάθε ένας από τους οποίους έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά. Αυτός ο διαχωρισμός των τύπων της εξωτερικής παρακίνησης περιγράφεται σε μία επιμέρους του αυτοκαθορισμού θεωρία, τη Θεωρία της Οργανισμικής Ενσωμάτωσης (Organismic Integration Theory, OIT: Deci & Ryan, 1985, 2000), μέσω της οποίας περιγράφονται τέσσερις διαφορετικοί τύποι εξωτερικής παρακίνησης, κάποιοι από τους οποίους είναι αυτοκαθοριζόμενοι. Αυτό σημαίνει ότι, μολονότι κάποιες συμπεριφορές δεν εκδηλώνονται από ευχαρίστηση, συμβαίνουν ωστόσο, από προσωπική επιλογή, χωρίς τα άτομα να βιώνουν εσωτερική πίεση για τη συμπεριφορά τους. Οι Deci και Ryan (1985) με την Θεωρία της Οργανισμικής Ενσωμάτωσης όρισαν ότι οι διαφορετικοί τύποι εξωτερικής παρακίνησης τοποθετούνται σε ένα συνεχές του αυτοκαθορισμού της συμπεριφοράς, ξεκινώντας από τα χαμηλότερα επίπεδα αυτοκαθορισμού και καταλήγοντας στα υψηλότερα. Έτσι, προτείνονται τέσσερις τύποι εξωτερικής παρακίνησης ξεκινώντας από τον λιγότερο αυτοκαθοριζόμενο και καταλήγοντας στον περισσότερο αυτοκαθοριζόμενο τύπο, οι οποίοι είναι: η «εξωτερική ρύθμιση» (external regulation), η «εσωτερική πίεση» (introjected regulation), η «αναγνωρίσιμη ρύθμιση» (identified regulation) και η «ολοκληρωμένη ρύθμιση» (integrated regulation). Η εξωτερική ρύθμιση μπορεί να ερμηνευτεί σαν μια συμπεριφορά που είναι όσο λιγότερο αυτοκαθοριζόμενη γίνεται (Ryan & Deci, 2000) γιατί ρυθμίζεται από εξωτερικές πιέσεις και εξαναγκασμούς, με σκοπό κάποιες ανταμοιβές ή την αποφυγή τιμωρίας. Για παράδειγμα, κάποια άτομα γυμνάζονται στον ελεύθερο χρόνο τους διότι πιέζονται από τα κοντινά τους πρόσωπα ή τον γιατρό τους.

26 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση 11 Στην εσωτερική πίεση το άτομο ξεκινά να εσωτερικεύει τους αρχικά εξωτερικούς λόγους για τους οποίους δραστηριοποιείται. Το άτομο ενεργεί πιέζοντας τον εαυτό του για να αποφύγει αρνητικά συναισθήματα όπως ενοχές και άγχος (Ryan & Deci, 2000). Για παράδειγμα, κάποιος αποφασίζει να ασκηθεί γιατί αισθάνεται άσχημα με το σώμα του. Επομένως, εδώ, η εξωτερική πηγή ρύθμισης της συμπεριφοράς αντικαθίσταται από μία εσωτερική πηγή. Η επιλογή όμως για άσκηση και η ένταση της προσπάθειας είναι αυτό-επιβαλλόμενη. Η εσωτερική πίεση αντανακλά περισσότερο συναισθήματα του «πρέπει» παρά του «θέλω» (Biddle, 1999). Η αναγνωρίσιμη ρύθμιση, οδηγεί στο τέλος της εξωτερικά παρακινούμενης συμπεριφοράς και είναι ένας αυτοκαθοριζόμενος τύπος της εξωτερικής παρακίνησης (Ryan & Deci, 2000). Το άτομο παρακινείται γιατί θεωρεί πολύ σημαντικό αυτό που κάνει, εκτιμά πραγματικά τα οφέλη από την συμμετοχή, χωρίς αναγκαστικά να ευχαριστιέται αυτή την δραστηριότητα. Αποτελεί τον πιο συνήθη λόγο για συμμετοχή σε άσκηση και έχει οριστεί σαν «κατώφλι της αυτονομίας» γιατί τα άτομα βιώνουν πραγματική επιλογή της άσκησης, χωρίς επιβολές, συγκριτικά με τους προηγούμενους τύπους εξωτερικής παρακίνησης. Για παράδειγμα, κάποια άτομα ασκούνται στον ελεύθερο χρόνο τους διότι εκτιμούν τα οφέλη της άσκησης στην υγεία τους. Επομένως, η συμπεριφορά αντανακλά περισσότερο συναισθήματα του «θέλω», παρά του «πρέπει» και το άτομο παραδέχεται την αξία κάποιας συμπεριφοράς (Biddle, 1999). Τέλος, στην ολοκληρωμένη ρύθμιση, κάποια συμπεριφορά ενσωματώνεται σ ένα σύνολο συμπεριφορών που εκφράζουν το άτομο. Αυτή είναι η πιο αυτοκαθοριζόμενη μορφή ρύθμισης της εξωτερικά παρακινούμενης συμπεριφοράς, όπου το άτομο επιλέγει την συμπεριφορά «εξαιτίας της χρησιμότητάς της, ή της

27 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση 12 σημαντικότητάς της για τους προσωπικούς του στόχους» (Deci, Eghrari, Patrick, & Leone, 1994, p. 121). Η συμπεριφορά ταυτίζεται με το άτομο και εκφράζει την προσωπικότητά του. Η Whitehead (1993) εξηγεί την ολοκληρωμένη ρύθμιση μέσα από την φράση «Ασκούμαι γιατί είναι σημαντικό για μένα και συμβολίζει το ποιος και τι είμαι». Πρέπει όμως να σημειωθεί ότι, μολονότι η συμπεριφορά είναι σε πλήρη συμφωνία με τις αξίες του ατόμου, είναι ακόμη εξωτερικά παρακινούμενη, διότι εκδηλώνεται για την επίτευξη προσωπικών στόχων και όχι για την ευχαρίστηση από την ίδια την δραστηριότητα (Deci & Ryan, 1991). Η αναγνωρίσιμη ρύθμιση και η ολοκληρωμένη ρύθμιση κατατάσσονται στην εξωτερική παρακίνηση, γιατί η επιλογή για άσκηση δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά μέσο για την επίτευξη ενός άλλου σκοπού (Θεοδωράκης, Γούδας, & Παπαϊωάννου, 1998). Απουσία Παρακίνησης Η απουσία παρακίνησης εκφράζει τη συμπεριφορά που δεν είναι ούτε εσωτερικά παρακινούμενη ούτε εξωτερικά παρακινούμενη. Όταν τα άτομα αισθάνονται απουσία παρακίνησης βιώνουν συναισθήματα ανικανότητας και απώλειας του ελέγχου (Deci & Ryan, 1985). Για παράδειγμα, όταν κάποιοι ασκούμενοι βρίσκονται σ αυτή την κατάσταση βιώνουν την πλήρη απουσία πρόθεσης για άσκηση, δεν αναγνωρίζουν πλέον κάποιον καλό λόγο για να συνεχίσουν να ασκούνται και στην πραγματικότητα μπορεί ακόμη και να εγκαταλείψουν την άσκηση. Όπως και η εξωτερική παρακίνηση έτσι και η απουσία παρακίνησης αποτελεί μία σύνθετη κατηγορία παρακίνησης και υπάρχουν διάφοροι λόγοι για τους οποίους το άτομο δεν έχει καθόλου παρακίνηση για μια δραστηριότητα (Ryan, Williams, Patrick & Deci, 2009). Ένας βασικός λόγος που προτείνει η θεωρία του

28 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση 13 αυτοκαθορισμού είναι επειδή το άτομο δεν βιώνει μία αίσθηση ικανότητας και επάρκειας να ανταπεξέλθει στη δραστηριότητα. Αυτό μπορεί να συμβαίνει λόγω της έλλειψης δεξιοτήτων ή γνώσης απαραίτητης για να ενεργήσει. Ένας ακόμη λόγος είναι διότι το άτομο δεν βλέπει καμία σύνδεση μεταξύ της δράσης και των επιδιωκόμενων αποτελεσμάτων. Τέλος, μπορεί απλά το άτομο να μη θέλει να δράσει. Για παράδειγμα, μπορεί συνειδητά να μην είναι παρακινούμενο, όταν δε βρίσκει καμιά αξία ή ενδιαφέρον στη δραστηριότητα. Οι λόγοι για τους οποίους τα άτομα βιώνουν απουσία παρακίνησης για άσκηση εξετάστηκε σε έλληνες ενήλικες και ηλικιωμένους που δεν ασκούνταν (Vlachopoulos & Gigoudi, Vlachopoulos, Letsiou, Palaiologou, Leptokaridou, & Gigoudi, 2010). Έτσι, προσδιορίστηκαν τέσσερεις κατηγορίες λόγων για τους οποίους τα άτομα δεν ασκούνται και αυτές είναι: (α) οι αντιλήψεις τους για την ικανότητά τους, που αναφέρονταν στην έλλειψη αυτοπεποίθησης ότι έχουν τις σωματικές ή ψυχολογικές ικανότητες για να ανταπεξέλθουν σε ένα πρόγραμμα άσκησης, (β) οι αντιλήψεις τους για τα προσδοκώμενα αποτελέσματα, που αναφέρονταν στα πιστεύω τους ότι η άσκηση δε μπορεί να τους προσφέρει τα σωματικά και ψυχολογικά οφέλη που επιθυμούν, (γ) οι αντιλήψεις τους για την προσπάθεια, που αναφέρονταν στην άρνησή τους να επενδύσουν την κατάλληλη ενέργεια και προσπάθεια που απαιτείται για να ασκούνται συστηματικά και να ενσωματώσουν την άσκηση στον τρόπο ζωής τους και (δ) οι αντιλήψεις τους για την αξία της δραστηριότητας, που αναφέρονταν στις απόψεις τους για τη μειωμένη σημαντικότητα και αξία της δραστηριότητας της άσκησης για το άτομο. Για όλους αυτούς τους λόγους που το άτομο μπορεί να βιώνει την απουσία παρακίνησης, η θεωρία του αυτοκαθορισμού προτείνει διάφορες παρεμβάσεις που μπορούν να οδηγήσουν το άτομο να αυξήσει την παρακίνησή του για μια

29 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση 14 δραστηριότητα. Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να είναι μέσω της καλλιέργειας της ικανότητας και της αποτελεσματικότητας του ατόμου, σε άλλες βοηθώντας το άτομο να γνωρίσει το νόημα και την αξία της δραστηριότητας και τέλος το ενδιαφέρον και την ευχαρίστηση που πηγάζουν από τη δραστηριότητα (Ryan et al., 2009). Όπως όρισαν οι Deci και Ryan (1985), οι διαφορετικοί τύποι παρακίνησης ποικίλουν όσον αφορά στο επίπεδο του αυτοκαθορισμού που αντανακλούν. Έτσι, ορίστηκε ένα συνεχές του αυτοκαθορισμού της συμπεριφοράς ξεκινώντας από τα χαμηλότερα επίπεδα αυτοκαθορισμού και καταλήγοντας στα υψηλότερα, όπου η απουσία παρακίνησης βρίσκεται στο χαμηλότερο επίπεδο και η εσωτερική παρακίνηση στο υψηλότερο επίπεδο (Σχήμα 1). Αυτοκαθορισμός Χαμηλός Υψηλός Απουσία Εξωτερική Εσωτερική Αναγνωρίσιμη Ολοκληρωμένη Εσωτερική παρακίνησης ρύθμιση πίεση ρύθμιση ρύθμιση παρακίνηση Σχήμα 1. Οι τύποι ρύθμισης της συμπεριφοράς στο συνεχές του αυτοκαθορισμού Το Ιεραρχικό Μοντέλο της Εσωτερικής και Εξωτερικής Παρακίνησης Ο Vallerand (1997) με το Ιεραρχικό Μοντέλο της Εσωτερικής και Εξωτερικής Παρακίνησης ομαδοποιεί την έρευνα για την παρακινούμενη συμπεριφορά σε τρία ιεραρχικά επίπεδα γενικότητας στη μέτρηση της συμπεριφοράς, που βοηθούν να κατανοηθούν και να μελετηθούν οι μηχανισμοί της παρακίνησης με μεγαλύτερη ακρίβεια. Αυτά τα επίπεδα είναι: α) το επίπεδο προσωπικότητας (global/personality level), β) το επίπεδο πεδίου / τομέα της ανθρώπινης δραστηριότητας (contextual/domain-specific level) και γ) το επίπεδο

30 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση 15 κατάστασης (situational level). Η παρακίνηση στο επίπεδο προσωπικότητας αναφέρεται σε έναν γενικό προσανατολισμό παρακίνησης, δηλαδή στην αλληλεπίδραση του ατόμου με το περιβάλλον με έναν εσωτερικό, εξωτερικό ή μη παρακινούμενο τρόπο. Αναφέρεται σε σχετικά σταθερές ατομικές διαφορές στην παρακίνηση των ατόμων. Από την άλλη, η παρακίνηση σε επίπεδο πεδίου αναφέρεται στον συνήθη προσανατολισμό της παρακίνησης των ατόμων σε ένα συγκεκριμένο πεδίο συμπεριφοράς. Παραδείγματα τέτοιων πεδίων είναι, η εκπαίδευση, η εργασία, η υγεία, ο αθλητισμός και οι δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου, όπως η άσκηση. Τέλος, η παρακίνηση σε επίπεδο κατάστασης αναφέρεται στην παρακίνηση των ατόμων τη στιγμή που συμμετέχουν σε μια δραστηριότητα. Η παρακίνηση σε επίπεδο κατάστασης αναφέρεται στο «εδώ και τώρα» της παρακίνησης (για παράδειγμα, σε μια προπόνηση στον αθλητισμό, σε ένα μάθημα φυσικής αγωγής στο σχολείο ή σε ένα μάθημα στο γυμναστήριο). Αυτόνομη Παρακίνηση και Παρακίνηση Ελέγχου της Συμπεριφοράς Η πιο κεντρική διάκριση στην θεωρία του αυτοκαθορισμού είναι αυτή μεταξύ της αυτόνομης παρακίνησης (autonomous motivation) και της παρακίνησης ελέγχου της συμπεριφοράς (controlled motivation) (Deci & Ryan, 2008). Η αυτόνομη παρακίνηση αναφέρεται στην εσωτερική παρακίνηση και στους τύπους της εξωτερικής παρακίνησης στους οποίους τα άτομα έχουν αναγνωρίσει την αξία μιας δραστηριότητας και την έχουν ενσωματώσει στην προσωπικότητά τους. Όταν τα άτομα αισθάνονται αυτόνομα, βιώνουν την εμπειρία της προσωπικής επιλογής στη ρύθμιση της συμπεριφοράς τους. Στους αυτόνομους τύπους παρακίνησης ανήκουν η εσωτερική παρακίνηση, η ολοκληρωμένη ρύθμιση και η αναγνωρίσιμη ρύθμιση. Αντιθέτως, η παρακίνηση ελέγχου της συμπεριφοράς αναφέρεται στη ρύθμιση της συμπεριφοράς από εξωτερικά συμβάντα, ανταμοιβές ή τιμωρίες

31 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση 16 (εξωτερική ρύθμιση) και εσωτερικές πιέσεις στις οποίες η συμπεριφορά είναι εν μέρει εσωτερικευμένη, αλλά ενεργοποιείται από παράγοντες που δεν εκφράζουν τον πυρήνα της προσωπικότητας του ατόμου, όπως η αποφυγή της ντροπής και ο προσωπικός εγωισμός (εσωτερική πίεση). Όταν τα άτομα νοιώθουν ότι ελέγχονται, βιώνουν την πίεση να σκέφτονται, να αισθάνονται και να ενεργούν με ένα συγκεκριμένο τρόπο. Τόσο η αυτόνομη παρακίνηση όσο και η παρακίνηση ελέγχου της συμπεριφοράς ενεργοποιούν και κατευθύνουν τη συμπεριφορά με το δικό τους τρόπο και είναι αντίθετες με την απουσία παρακίνησης η οποία χαρακτηρίζεται από την πλήρη απουσία πρόθεσης για εκδήλωση της συμπεριφοράς και παρακίνησης για δραστηριοποίηση (Deci & Ryan, 2008). Η Σχέση των Τύπων Παρακίνησης με τις Επιπτώσεις της Παρακίνησης στην Άσκηση Αρκετές έρευνες στον τομέα της άσκησης εξέτασαν το κατά πόσο οι διαφορετικοί τύποι ρύθμισης της συμπεριφοράς στην άσκηση (αυτόνομοι ή ελεγχόμενοι) σύμφωνα με τη θεωρία του αυτοκαθορισμού, αποτελούν παράγοντες που προβλέπουν διάφορες θετικές ή αρνητικές επιπτώσεις από την άσκηση. Για παράδειγμα, οι περισσότερο αυτόνομοι τύποι ρύθμισης της συμπεριφοράς στην άσκηση, δηλαδή η αναγνωρίσιμη ρύθμιση και η εσωτερική παρακίνηση, έχουν συσχετιστεί με περισσότερο θετικές επιπτώσεις, όπως μεγαλύτερη συχνότητα συμμετοχής στην άσκηση (Wilson, Rodgers, & Fraser, 2002), καλύτερη φυσική κατάσταση (Wilson, Rodgers, Blanchard, & Gessell, 2003), θετικότερη στάση απέναντι στην άσκηση (Wilson et al., 2003), ισχυρότερη πρόθεση για συνέχιση της άσκησης (Wilson & Rodgers, 2004) και μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση που σχετίζεται με την άσκηση (Wilson & Rodgers, 2002). Επιπλέον, σε έρευνα των Wilson, Rodgers, Fraser και Murray (2004), η αναγνωρίσιμη ρύθμιση αποδείχθηκε ως ο πιο ισχυρός παράγοντας πρόγνωσης της πρόθεσης, της προσπάθειας και της

32 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση 17 αναγνώρισης της αξίας της δραστηριότητας της άσκησης, συγκριτικά με την εσωτερική παρακίνηση. Στην ίδια έρευνα, η εσωτερική παρακίνηση προέβλεπε θετικά μόνο την προσπάθεια και την αναγνώριση της αξίας της άσκησης σε ασκούμενους τόσο σε άνδρες όσο και γυναίκες, ενώ προέβλεπε την πρόθεση μόνο σε γυναίκες ασκούμενες. Σε άλλη έρευνα, η αναγνωρίσιμη ρύθμιση προέβλεπε θετικά τη συχνότερη συμμετοχή στην άσκηση, όχι όμως και η εσωτερική παρακίνηση (Edmunds, Ntoumanis, & Duda, 2007). Αντίθετα, ο περισσότερο αυτοκαθοριζόμενος τύπος ρύθμισης της συμπεριφοράς, δηλαδή η εσωτερική παρακίνηση, είχε ισχυρή θετική σχέση με την ψυχολογική ευεξία και την αυξημένη αυτοπεποίθηση από την άσκηση (Thogersen-Ntoumani & Ntoumanis, 2006). Σε μια πρόσφατη έρευνα (Duncan, Hall, Wilson, & Jenny, 2010), τόσο η αναγνωρίσιμη ρύθμιση όσο και η ολοκληρωμένη ρύθμιση αποδείχθηκαν παράγοντες που προέβλεπαν θετικά τη συμμετοχή σε υψηλής έντασης άσκηση, ενώ η ολοκληρωμένη ρύθμιση ήταν ο ισχυρότερος παράγοντας πρόγνωσης της διάρκειας συμμετοχής. Από την άλλη πλευρά, οι τύποι παρακίνησης ελέγχου της συμπεριφοράς έχουν, τις περισσότερες φορές, αρνητική σχέση με τα επιπτώσεις της παρακίνησης στην άσκηση. Για παράδειγμα, η εξωτερική ρύθμιση έχει αποτελέσει αρνητικό παράγοντα στη πρόγνωση της συμμετοχής σε έντονη άσκηση (Edmunds et al., 2007). Επίσης, η εξωτερική ρύθμιση και η απουσία παρακίνησης βρέθηκε να έχουν αρνητική συσχέτιση με την αυτοπεποίθηση από τη συμμετοχή σε προγράμματα άσκησης (Thogersen-Ntoumani & Ntoumanis, 2006). Παρόλα αυτά, όμως, κάποιες φορές, ακόμα και οι κάποιοι τύποι παρακίνησης ελέγχου της συμπεριφοράς, όπως είναι η εσωτερική πίεση, έχει βρεθεί να σχετίζονται με θετικές επιπτώσεις από την άσκηση. Για παράδειγμα, βρέθηκε

33 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση 18 θετική συσχέτιση της εσωτερικής πίεσης με τη συμμετοχή σε υψηλής έντασης άσκηση (Edmunds et al., 2007) και την συχνότερη συμμετοχή σε προγράμματα άσκησης (Thogersen-Ntoumani & Ntoumanis, 2006), όπως επίσης και με την πρόθεση για συμμετοχή, την προσπάθεια, την αξία της άσκησης (Wilson et al., 2004) και την ένταση της άσκησης (Duncan et al., 2010) σε δείγματα γυναικών. Επιπρόσθετα, αναφορικά με την εσωτερική πίεση, βρέθηκε ότι σχετίζεται θετικά με τα υψηλότερα επίπεδα συμμετοχής εφήβων στον αθλητισμό και την άσκηση στον ελεύθερο χρόνο τους (Gillison, Osborn, Standage, & Skevington, 2009). Βασικές Ψυχολογικές Ανάγκες Οι Deci και Ryan (1985) με την θεωρία του αυτοκαθορισμού, έδειξαν ότι τρεις βασικές ψυχολογικές ανάγκες κλειδιά, έχουν σχέση με την εσωτερικά παρακινούμενη συμπεριφορά. Αυτές είναι, η ανάγκη για ικανότητα (competence), η ανάγκη για αυτονομία (autonomy) και η ανάγκη για κοινωνικές σχέσεις στο πλαίσιο της δραστηριότητας (relatedness). Η ανάγκη για ικανότητα αναφέρεται στο να αισθάνεται κάποιος ότι ελέγχει τα αποτελέσματα των ενεργειών του και να αισθάνεται κυρίαρχος των πράξεών του και αποτελεσματικός. Αντανακλά επίσης την επιθυμία κάποιου να αλληλεπιδρά αποτελεσματικά με το περιβάλλον του και να του δίνονται ευκαιρίες να εξασκεί και να εκδηλώνει τις ικανότητές του (Deci, 1975.White, 1963). Η ανάγκη για ικανότητα ικανοποιείται όταν τα άτομα βιώνουν την αίσθηση ότι παράγουν επιθυμητά αποτελέσματα και αποφεύγουν τα ανεπιθύμητα αποτελέσματα (Deci & Ryan, 1985). Από την άλλη πλευρά, η ανάγκη για αυτονομία αντανακλά την επιθυμία των ατόμων να είναι οι ίδιοι που ορίζουν τη συμπεριφορά τους (de Charms, 1968; Deci & Ryan, 1985) και βιώνεται όταν τα άτομα αντιλαμβάνονται την συμπεριφορά τους ως αυτορυθμιζόμενη (Ryan & La Guardia, 2000). Επίσης, η αυτονομία έχει σχέση με τον αυτοκαθορισμό, δηλαδή με

34 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση 19 το να αισθάνεται κάποιος πως οι ενέργειες του πηγάζουν από τον ίδιο. Τέλος, η ανάγκη για κοινωνικές σχέσεις στο πλαίσιο της δραστηριότητας αναφέρεται στο να αισθάνεται κάποιος συνδεδεμένος με τους «σημαντικούς άλλους» ή ότι οι άλλοι νοιάζονται γι αυτόν και ότι ανήκει σε ένα κοινωνικό σύνολο (Baumeister & Leary, Carstensen, Ryan, 1993). Αντανακλά την επιθυμία κάποιου να αισθάνεται μια ικανοποιητική συνοχή με την κοινωνία γενικότερα (Deci & Ryan, 1991). Η έννοια των βασικών ψυχολογικών αναγκών είναι εξαιρετικά χρήσιμη διότι βοηθά να κατανοήσουμε πως οι ποικίλες κοινωνικές δυνάμεις και οι διαπροσωπικές καταστάσεις επηρεάζουν την αυτόνομη παρακίνηση ή την παρακίνηση ελέγχου της συμπεριφοράς (Deci & Ryan, 2008). Υπάρχουν ισχυροί δεσμοί μεταξύ της εσωτερικής παρακίνησης και της ικανοποίησης των βασικών ψυχολογικών αναγκών της ικανότητας, της αυτονομίας και των κοινωνικών σχέσεων. Σύμφωνα με τη θεωρία του αυτοκαθορισμού, η ικανοποίησή των βασικών ψυχολογικών αναγκών μπορεί να ενισχύσει τον αυτοκαθορισμό για συμμετοχή σε μια δραστηριότητα (Ryan & Deci, 2000). Η Σχέση των Βασικών Ψυχολογικών Αναγκών με την Παρακίνηση για Άσκηση Μια σημαντική πτυχή της θεωρίας του αυτοκαθορισμού για την κατανόηση της συμπεριφοράς στην άσκηση αφορά τη σχέση της ικανοποίησης των τριών βασικών ψυχολογικών αναγκών με τους διαφορετικούς τύπους ρύθμισης της συμπεριφοράς. Σύμφωνα με τη θεωρία (Deci & Ryan, 1985), η ικανοποίηση των αναγκών αυτών συμβάλει στην πρόγνωση των περισσότερο αυτόνομων τύπων παρακίνησης (δηλαδή, της εσωτερικής παρακίνησης, της ολοκληρωμένης ρύθμισης και της αναγνωρίσιμης ρύθμισης), ενώ αντίθετα τα χαμηλά επίπεδα ικανοποίησης των αναγκών σχετίζονται με τους τύπους ελέγχου της συμπεριφοράς (δηλαδή την

35 Υποστήριξη της αυτονομίας στην άσκηση 20 εσωτερική πίεση, την εξωτερική ρύθμιση και την απουσία παρακίνησης). Επίσης, βασική αρχή της θεωρίας του αυτοκαθορισμού είναι ότι και οι τρεις βασικές ψυχολογικές ανάγκες πρέπει να ικανοποιούνται για να υπάρχει αυτοκαθοριζόμενη συμπεριφορά (Deci & Ryan, 2000). Υπάρχουν έρευνες που εξέτασαν το ρόλο που διαδραματίζουν οι βασικές ψυχολογικές ανάγκες στους διαφορετικούς τύπους ρύθμισης της συμπεριφοράς των ασκουμένων και τα αποτελέσματά τους επιβεβαιώνουν τη θεωρία του αυτοκαθορισμού. Μια έρευνα σε ασκούμενους φοιτητές έδειξε ότι η ικανοποίηση των βασικών ψυχολογικών αναγκών έχει σχέση με τους περισσότερο αυτοκαθοριζόμενους τύπους παρακίνησης για συμμετοχή σε προγράμματα άσκησης (Barbeau, Sweet, & Fortier, 2009). Σε άλλη έρευνα με φοιτητές και εργαζόμενους στο πανεπιστήμιο που συμμετείχαν σε προγράμματα άσκησης, βρέθηκε θετική συσχέτιση της ικανοποίησης των βασικών ψυχολογικών αναγκών με την εσωτερική παρακίνηση και την αναγνωρίσιμη ρύθμιση (Wilson et al., 2002). Επίσης, κάποιες έρευνες έδειξαν ότι η ανάγκη για ικανότητα ήταν ο πιο ισχυρός παράγοντας πρόγνωσης της περισσότερο αυτοκαθοριζόμενης παρακίνησης για άσκηση (Barbeau et al., Edmunds et al., Wilson et al., 2003). Επιπρόσθετα, τόσο η αυτονομία όσο και οι κοινωνικές σχέσεις αποδείχθηκαν σημαντικοί παράγοντες πρόγνωσης της αυτοκαθοριζόμενης παρακίνησης για άσκηση (Barbeau et al., 2009). Παρόλα αυτά, οι κοινωνικές σχέσεις βρέθηκε να σχετίζονται περισσότερο με τους τύπους παρακίνησης ελέγχου της συμπεριφοράς (Wilson, Mack, Muon, & LeBlanc, 2007). Σε έρευνα του Wilson και των συνεργατών του (Wilson et al., 2002) βρέθηκε θετική συσχέτιση της ικανοποίησης των τριών βασικών ψυχολογικών αναγκών με την εσωτερική πίεση. Ακόμη, σε έρευνα με γυναίκες