Τσιπτσές Ηλίας. Η κατάκτηση της Τραπεζούντας από τους Οθωμανούς το 1461

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΛΑΔΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΧΩΡΩΝ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ ΑΙΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΛΟΓΙΑΣ Τσιπτσές Ηλίας Πρωτεύουσα Μεταπτυχιακή Εργασία: Η κατάκτηση της Τραπεζούντας από τους Οθωμανούς το 1461 Θεσσαλονίκη 2007

2 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ ΚΛΑΔΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΧΩΡΩΝ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ ΑΙΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΟΛΟΓΙΑΣ Τσιπτσές Ηλίας Πρωτεύουσα Μεταπτυχιακή Εργασία: Η κατάκτηση της Τραπεζούντας από τους Οθωμανούς το 1461 Επιβλέπων καθηγητής: Αλεξανδρόπουλος Ιωάννης Ημερομηνία έγκρισης: 9 Ιουλίου 2007 Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το τμήμα Ιστορία και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα 1

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σελ ΕΙΣΑΓΩΓΗ σελ Α ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΤΟΥ ΜΕΧΜΕΤ Β σελ I. Τα αίτια της εκστρατείας σελ II. Οι ενέργειες του πάπα Πίου Β για τη δημιουργία μιας ανατολικής συμμαχίας σελ III. Η κατάληψη της Σινώπης και η επίθεση στην Αρμενία σελ ΙV. Η παράδοση της Τραπεζούντας σελ V. O ρόλος του Γιώργου Αμοιρούτζη σελ Β ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΟΙ ΠΗΓΕΣ σελ I. Εισαγωγή σελ. 39 ΙΙ. Οι βυζαντινές πηγές σελ Λαόνικος Χαλκοκονδύλης σελ Γεώργιος Φραντζής σελ Δούκας σελ Μιχαήλ Κριτόβουλος σελ Πολιτική Ιστορία Κωνσταντινουπόλεως σελ Έκθεσις Χρονική σελ Χρονικό των Τούρκων Σουλτάνων σελ Επιστολή του Γεώργιου Αμοιρούτζη σελ Πατριαρχικό σιγγίλιο του Πατριάρχη Σωφρόνιου σελ Θεόδωρος Σπανδώνης Καντακουζηνός σελ Βραχέα Χρονικά σελ. 47 III. Οι οθωμανικές πηγές σελ Enverî σελ Âşik Paşa-Zâde σελ Mehmed Neşri σελ Tursun Bey σελ Kemal Paşa-Zâde σελ Hoca Sadettin Efendi σελ. 52 IV. Σλαβική πηγή σελ Κωνσταντίν Μιχαΐλοβιτς σελ. 53 Γ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΗΓΩΝ ΚΑΙ Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ σελ Ι. Ξενόγλωσση βιβλιογραφία σελ

4 1. Η Ιστορία της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας του Jac. Ph. Fallmerayer σελ Τα έργα των δυτικών ιστορικών μέχρι το 1970 σελ Οι έρευνες του Heath Lowry και των νεότερων ιστορικών σελ ΙΙ. Οι Έλληνες ιστορικοί σελ Οι Έλληνες Πόντιοι ιστορικοί πριν τη μικρασιατική καταστροφή σελ Οι σύγχρονοι Έλληνες ιστορικοί σελ ΙΙΙ. Οι Oθωμανοί ιστορικοί σελ IV. Οι Τούρκοι ιστορικοί σελ Δ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΠΗΓΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑΣ σελ I. Η αξιοπιστία των βυζαντινών πηγών σελ Η κριτική της περιγραφής του Χαλκοκονδύλη βάσει των οθωμανικών κατάστιχων απογραφής σελ Η αξία του έργου του Κριτόβουλου σελ II. Η αξιοπιστία των οθωμανικών πηγών σελ III. Οι Τραπεζούντιοι εκτοπισθέντες (sürgün) στην Κωνσταντινούπολη σελ IV. Ο τρόπος προσέγγισης των γεγονότων που ακολούθησαν την κατάκτηση από τους σύγχρονους Έλληνες ιστορικούς σελ V. Ο τρόπος προσέγγισης των γεγονότων που ακολούθησαν την κατάκτηση από τους σύγχρονους Τούρκους ιστορικούς και τους ξένους ερευνητές σελ VI. Συμπεράσματα σελ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ σελ Η αφήγηση του Χαλκοκονδύλη για τις συνέπειες της κατάκτησης σελ Η αφήγηση του Κριτόβουλου για τις συνέπειες της κατάκτησης σελ Η αφήγηση του Tursun Bey για τις συνέπειες της κατάκτησης σελ Η αφήγηση του Mihailović για τις συνέπειες της κατάκτησης σελ Στατιστικό γράφημα του πληθυσμού της Τραπεζούντας το 1486 σελ Χάρτης σελ

5 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Alexander, Kanunnames... John Christos Alexander, Toward a History of Post Byzantine Greece: The Ottoman Kanunnames for the Greek Lands, circa 1500 circa 1600, Athens Άμαντος, Σχέσεις Κωνσταντίνος Άμαντος, Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων από τον ενδέκατον αιώνα μέχρι του 1821, Αθήνα Atsız, Âşikpaşaoğlu... A. Nihal Atsız, Âşıkpaşaoğlu tarihi 2 (Η ιστορία του Âşıkpaşaoğlu), Ankara Babinger, La date... Franz Babinger, La date de la prise de Trebizonde par les Turcs (1461), Revue Etudes Byz. 7 (1950) Babinger, Mehmed. Franz Babinger, Mehmed the Conqueror and his Time, Princeton Βακαλόπουλος, Ιστορία. Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. 1-8, Θεσσαλονίκη Bostan, Trabzon... Hanefi Bostan, XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadî Hayat (Κοινωνική και οικονομική ζωή στο σαντζάκι της Τραπεζούντας τον 15 ο και 16 ο αιώνα), Ankara Bilgin, Trabzon Mehmet Bilgin, Trabzon un Fethi ve İskân Polikası [sic] (Η άλωση της Τραπεζούντας και η πολιτική εγκατάστασης), εν: İsmail Hacıfettahoğlu (εκδ.), Trabzon un Fethi (Η άλωση της Τραπεζούντας), Ankara 2001,

6 Bryer, Ludovico da Bologna.. Bryer, Some Notes on the Laz and Tzan... Bryer, Some Notes on the Laz and Tzan ΙΙ.. Bryer, Tourkokratia. Bryer, Trebizond-Serbia Anthony Α. Μ. Bryer, Ludovico da Bologna and the Georgian and Anatolian Embassy of , Bedi Kartlisa XIX-XX. (1965), Anthony Α. Μ. Bryer, Some notes on the Laz and the Tzan (Ι), Bedi Kartlisa. Revue de Kartvélologie, XXI- XXII (50-51) (1966) Anthony Α. Μ. Bryer, Some notes on the Laz and the Tzan (IΙ), Bedi Kartlisa. Revue de Kartvélologie, XXIII-XXIV (52-53) (1967) Anthony A. M Bryer, The Tourkokratia in the Pontos: some Problems and Preliminary Conclusions, Νεοελληνικά I (1970) Anthony A. M Bryer, Trebizond and Serbia, Aρχείον Πόντου 27 (1965) Bryer & Winfield, Topography.. Anthony A. M Bryer & David Winfield, The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, τ. 1-2, Washington Bowen, Azab... Clavijo, Embassy... Χαλκοκονδύλης, Απόδειξις Χρονικό Σουλτάνων Δούκας, Ιστορία.. Bowen H., Azab, The Encyclopaedia of Islam, CD-Rom Edition, Leiden 1999 Ι.807. Ruy Gonzalez de Clavijo, Narrative of the Embassy to the Court of Timur at Samarcand, New York 1970 (reprinted). Laonici Chalcocondylae Atheniensis, Corpus Scriptorium Historiae Byzantinae, Bonnae, Γεώργιος Θ. Ζώρας, Χρονικό περί των Τούρκων Σουλτάνων, Αθήνα Michaelis Ducae Nepotis, Historia Byzantina, Bonnae,

7 Έκθεσις Χρονική. Ανωνύμου, Έκθεσις Χρονική, εν Κ. Ν. Σάθα, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τ. 7, - Παρίσι 1894 (φωτοτυπική ανατύπωση Αθήνα 1972). Enverî, Düstûrnâme... Enverî, Düstûrnâme-i Enverî (Το βιβλίο των κανόνων του Enverî), İstanbul Ε.Π.Ε., Τραπεζούντα. Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού, τ. 1-12, Θεσσαλονίκη Ertaylan, Trabzon.. İsmail H. Ertaylan, Trabzon un Fethi (Η άλωση της Τραπεζούντας), εν: İsmail Hacıfettahoğlu (εκδ.), Trabzon un Fethi, Ankara 2001, (είναι απόσπασμα από το βιβλίο του Fatih ve Fütühatı I Bizans ve Karadeniz [Οι αλώσεις και οι κατακτήσεις των βυζαντινών και της Μαύρης Θάλασσας], İstanbul 1953, ). Ertaylan, Mücadele... İsmail H. Ertaylan, Akkoyunlu- Osmanlı Mücadelesi (Η αντιμαχία Ασπροβατάδων και Οθωμανών, εν: İsmail Hacıfettahoğlu (εκδ.), Trabzon un Fethi (Η άλωση της Τραπεζούντας), Ankara 2001, Ευαγγελίδης, Ιστορία.. Fallmerayer, Ιστορία... Τρύφων Ε. Ευαγγελίδης, Ιστορία της Ποντικής Τραπεζούντας, Οδησσώ 1898, ανατύπωση Θεσσαλονίκη Jac. Ph. Fallmerayer, Η Ιστορία της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, Θεσσαλονίκη Faroqhı, Approaching Suraıya Faroqhı, Approaching Ottoman History, Cambridge Finlay, History George Finlay, The History of Greece and of the Empire of Trebizond, London

8 Floud, Quantitative Methods Roderich Floud, An Introduction to Quantitative Methods for Historians, London Γερασίμου, Επανοίκηση... Στέφανος Γερασιμού, Η επανοίκηση της Κωνσταντινούπολης μετά την Άλωση, εν: Τόνια Κιουσοπούλου (εκδ.), Η άλωση της Κωνστανινούπολης και η μετάβαση από τους μεσαιωνικούς στους νεώτερους χρόνους, Ηράκλειο 2005, Γλυκατζή, Αυτοκρατορία Ελένη Ahrweiler-Γλυκατζή, Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, εν: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Αθήνα Gökbilgin, Trabzon... Tayyib Gökbilgin, XVI. Yüzyıl Başlarında Trabzon Livası ve Doğu Karadeniz Bölgesi (Η περιφέρεια του Λίβα της Τραπεζούντας και της ανατολικής Μαύρης Θάλασσας), εν: İsmail Hacıfettahoğlu (εκδ.), Trabzon un Fethi (Η άλωση της Τραπεζούντας), Ankara 2001, Guillet, Histoire Guillet, Histoire du regne de Mahomet II Empereur des Turks, τομ. 1-2, Paris Hacıfettahoğlu, Kuruluşundan.. İsmail Hacıfettahoğlu, Kuruluşundan Fethine Trabzon un Kısa Tarihi ve Fethi (Σύντομη ιστορία της Τραπεζούντας από την ίδρυσή της μέχρι την άλωση και η άλωση), εν: İsmail Hacıfettahoğlu (εκδ.), Trabzon un Fethi (Η άλωση της Τραπεζούντας), Ankara 2001, Hacıfettahoğlu, Şâkir Şevket... İsmail Hacıfettahoğlu, Müverrih Şâkir Şevket ve Trabzon Tarihi ne Dair (Σχετικά με το χρονογράφο Şâkir Şevket και την «Ιστορία της Τραπεζούντας», εισαγωγή στην έκδοση του έργου του Şâkir Şevket, Trabzon Tarihi [Ιστορία της Τραπεζούντας]), Trabzon

9 Hammer, Ιστορία Joseph Freiherr von Hammer, Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τ. 1-6, Αθήνα Χρύσανθος, Εκκλησία Μητροπολίτης Τραπεζούντος Χρύσανθος, Η εκκλησία Τραπεζούντος (Αρχειον Πόντου 4-5), Αθήνα Hunger, Λογοτεχνία Herbet Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία 3, τ. 1-2, Αθήνα İbn Kemal, Tevârih. İbn Kemal (Kemal Paşa-Zâde), Tevârih-i Âl-i Osman, VII Defter, Ankara Imber, Ottoman Empire. İnalcik, Ashık... İnalcik, Conqueror.. İnalcik, Social-Economic İnalcik, Policy.. İnalcik & Murphey, Tursun Beg Colin Imber, The Ottoman Empire , Istanbul Halil İnalcık, How to read Āshık Pasha-zāde s History, εν: Halil İnalcık (εκδ.), Essays in Ottoman History,İstanbul 1998, Halil Inalcik, Mehmed the Conqueror ( ) and his Time, Speculum 35 (1960), Halil İnalcık, The Ottoman State: Economy and Society, εν: Halil İnalcık & Donald Quataert (εκδ.), An Economic and Social History of the Ottoman Empire, Cambridge 1994, Halil İnalcik, The policy of Mehmed II toward the Greek Population of Istanbul and the Byzantine Buildings of the City, Dumbarton Oaks Papers 23 ( ) Halil İnalcik and Rhoads Murfey, The History of Mehmed the Conqueror by Tursun Beg, Minneapolis & Chicago İnan, Trabzon. Kenan İnan, Trabzun un Fethi (Η άλωση της Τραπεζούντας), εν: İsmail Hacıfettahoğlu (εκδ.), Trabzon un Fethi (Η άλωση της Τραπεζούντας), Ankara 2001,

10 Itzkowitz, Tradition.. Norman Itzkowitz, Ottoman Empire and Islamic Tradition, Chicago Ιωαννίδης, Στατιστική. Σάββας Ιωαννίδης, Ιστορία και Στατιστική Τραπεζούντος, Κωνσταντινούπολη 1870, ανατύπωση Θεσσαλονίκη Janssens, Trebizonde... Emile Janssens, Trebizonde en Colchide, Bruxelles, Καραγιαννόπουλος, Πηγαί Κριτόβουλος, Ιστορίαι Koçu, Fatih... Ι. Ε. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί της Βυζαντινής Ιστορίας 5, Θεσσαλονίκη Critobuli Imbriotae, Historiae, Berolini, Reşad Ekrem Koçu, Fatih Sultan Mehmed (Ο Πορθητής σουλτάνος Μεχμέτ) 4, İstanbul Krumbacher, Βυζαντινή Λογοτεχνία Karl Krumbacher, Ιστορία της Βυζαντινής Λογοτεχνίας, τ. 1-3, Αθήνα Λαμψίδης, Μιχαήλ του Πανάρετου Λαμψίδης, Τουρκοκρατία.. Λαμψίδης, Χρονικό Λαμψίδης, Τραπεζούς Lowry, Yeni Cami... Οδυσσέας Λαμψίδης, Μιχαήλ του Πανάρετου περί των Μεγάλων Κομνηνών, Αθήνα Οδυσσέας Λαμψίδης, Η τουρκοκρατία στον Μικρασιατικό Πόντο , Αρχείον Πόντου 33 ( ), Οδυσσέας Λαμψίδης, Η άλωσις της Τραπεζούντος υπό των Τούρκων και ο Βαρβερινός κώδιξ 111, Αρχείον Πόντου 18 (1953) Οδυσσέας Λαμψίδης, Πῶς ἡλώθη ἡ Τραπεζοῦς, Αρχείον Πόντου 17 (1952), σελ 15-54, Αθήνα Heath W. Lowry, Trabzon s Yeni Camii (New Friday Mosque): Why is it Called what it is?, εν: Heath W. Lowry (εκδ.), Studies in Defterology, Istanbul 1992,

11 Lowry, Tahrir Heath W. Lowry, The Ottoman Tahrir Defters as a Source for Urban Demographic History: The Case of Trabzon (ca ), Διδακτορική διατριβή, Los Angeles, Λυμπερόπουλος, Βυζαντινός Πόντος. Βασίλειος Χ. Λυμπερόπουλος, Ο βυζαντινός Πόντος. Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας , Αθήνα Ménage, Kemāl Pasha Zāde... Ménage, Neshri.. Mihailović, Memoirs Miller, Trebizond. Moravcsik, Byzantinoturcica. V.L.Ménage, Kemāl Pasha Zāde, The Encyclopaedia of Islam, CD-Rom Edition, Leiden 1999 IV. 879b. V. L. Ménage, Neshris's History of the Ottomans: The sources and the development of the Text, London Konstantin Mihailović, Memoirs of a Janissary, Michigan W. Miller, Trebizond, the Last Greek Empire of the Byzantine Era, rep. Chicago Gyula Moravcsik, Byzantinoturcica, Berlin Neşri, Cihan-Nümâ... Mehmed Neşri, Kitâb-ı Cihan-Nümâ 3 (Όραμα του Ουρανού ), Ankara Nicol, Last Centuries.. Nicol, Origins... Παπαδόπουλος, Τραπεζούς. Πατριαρχική Κωνσταντινουπόλεως Ιστορία.. Donald M. Nicol, The Last Centuries of Byzantium, London Donald M. Nicol, On the Origin of the Ottoman Emperors, Cambridge Α. Α. Παπαδόπουλος, Τραπεζούς, εν: Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Πατριαρχική Κωνσταντινουπόλεως Ιστορία, Βόννη

12 Parmaksızoğlu, Trabzon.. İsmet Parmaksızoğlu, Trabzun un Fethi (Η άλωση της Τραπεζούντας), εν: İsmail Hacıfettahoğlu (εκδ.), Trabzon un Fethi (Η άλωση της Τραπεζούντας), Ankara 2001, Φραντζής, Χρονικό. Georgios Sphrantzes, Memorii , Bucureşti Πελαγίδης, Ελληνισμός.. Πόντος. Πολιτική Ιστορία Κωνσταντινουπόλεως Ευστάθιος Πελαγίδης, Μικρασιατικός και Ποντιακός Ελληνισμός 2, Θεσσαλονίκη Ο Πόντος: Ιστορία Λαογραφία και Πολιτισμός, Θεσσαλονίκη Πολιτική Ιστορία Κωνσταντινουπόλεως, Βόννη Σαββίδης, ASHIK-PASHA-ZADE. Alexis G.C. Savvides, Ashik-Pasha- Zade on the Conquest of Trebizond by the Ottoman Turks in A.D. 1461, Αρχείον Πόντου 41 (1987), Σαββίδης, Κομνηνοί Αλέξιος Γ. Κ. Σαββίδης, Οι Μεγάλοι Κομνηνοί της Τραπεζούντας και του Πόντου, Αθήνα Σαββίδης, Tekfur... Αlexis Savvides, Tekfur, εν: Encyclopaedia of Islam CD-ROM EDITION, Leiden 1999 X.413b. Σαββίδης, Τεκφούρ Αλέξιος Γ. Κ. Σαββίδης, Τεκφούρ : οι Χριστιανοί ηγεμόνες του βυζαντινοτουρκικού μετώπου, 13 ος - 15 ος αιώνας, εν: Αλέξιος Σαββίδης (εκδ.), Βυζαντινά, Τουρκικά, Μεσαιωνικά, Θεσσαλονίκη 2002, Σαββίδης, Τζάνοι Αλέξιος Γ.Κ. Σαββίδης, Τζαννοί Τζανίτ Τζανιχίτες: Το πρόβλημα της επιβίωσης ενός καυκασιανού λαού στο βυζαντινό Πόντο των Μεγαλοκομνηνών, Αρχείον Πόντου 49 (2002) Sadettin, Tevarih. Hoca Sadettin Efendi, Tacüt-Tevarih I-V (Το στέμμα των Iστοριών), Ankara

13 Σάθας, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη Κ. Ν. Σάθα, Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, τ. 1-7, Βενετία-Παρίσι (φωτοτυπική ανατύπωση Αθήνα 1972). Σαμουηλίδης, Ιστορία. Schreiner, Kleinchroniken. Χρήστος Σαμουηλίδης, Ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού, Θεσσαλονίκη Peter Screiner, Die Byzantinischen Kleinchroniken, Wien Σκαλιέρης, Τραπεζούντα... Γεώργιος Κλεάνθους Σκαλιέρης, Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, Αθήνα Spandounes, Ottoman Emperors Theodore Spandouyn Cantacasin, Petit Traicté de l origine des Turcoz, Paris Stavrides, The Sultan... Theoharis Stavrides, The Sultan of Vezirs, Leiden Sönmez, Άλωση. Sancar Sönmez, Η άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 κατά τις οθωμανικές πηγές, Θεσσαλονίκη 2003, μεταπτυχιακή διατριβή. Şâkir Şevket, Trabzon Tafur, Travels.. Şâkir Şevket, Trabzon Tarihi, Trabzon Pero Tafur, Travels and Adventures, London Tansel, Fatih... Selâhattin Tansel, Fatih Sultan Mehmed in Siyasî ve Askerî Faaliyeti Osmanlı Kaynaklarına Göre 3 (Η πολιτική και στρατιωτική δράση του Πορθητή σουλτάνου Μεχμέτ σύμφωνα με τις οθωμανικές πηγές), Ankara Tulum, Tursun Bey... A. Mertol Tulum, Tursun Bey in Hayâtı (Η ζωή του Tursun Bey, εισαγωγή στην έκδοση του έργου του Tursun Bey, Târîh-i Ebül-Feth [Ιστορία του κατακτητή]), İstanbul

14 Tursun Bey, Tarih... Tursun Bey, Târîh-i Ebül-Feth (Ιστορία του κατακτητή), İstanbul Τριανταφυλλίδης, Ποντικά. Περικλής Τριανταφυλλίδης, Η εν Πόντω Ελληνική Φυλή ήτοι τα Ποντικά, Αθήνα 1866, ανατύπωση Θεσσαλονίκη Τωμαδάκης, Γεώργιος Αμιρούτζης.. Νικόλαος Τωμαδάκης, Εκτούρκευσεν ο Γεώργιος Αμιρούτζης, Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, 18 (1948), Φωτιάδης, Γενοκτονία Κωνσταντίνος Εμμ. Φωτιάδης, Η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, τ. 1-14, Θεσσαλονίκη Uspenski, Trabzon. F. İ. Uspenski, Trabzon Tarihi (Ιστορία της Τραπεζούντας), Trabzon Uzunçarşılı, Tarih İsmail Hakkı Uzunçarsılı, Osmanlı Tarihi 6 (Οθωμανική Ιστορία), Ankara Yanbey, Trabzon... Ζαχαριάδου, Ασίκ-Πασά Mahmut Kemal Yanbey, Trabzun un Fethi (Η άλωση της Τραπεζούντας), εν: İsmail Hacıfettahoğlu (εκδ.), Trabzon un Fethi (Η άλωση της Τραπεζούντας), Ankara 2001, Ελισάβετ Ζαχαριάδου, Σχετικά με τον Ασίκ-πασά ζαδέ και την άλωση της Τραπεζούντας, Αρχείον Πόντου 41 (1987), Ζαχαριάδου, Constantinople. Elizabeth A. Zachariadou, Constantinople se repeuple, εν: Τόνια Κιουσοπούλου (εκδ.), Η άλωση της Κωνσταντινούπολης και η μετάβαση από τους μεσαιωνικούς στους νεώτερους χρόνους, Ηράκλειο 2005, Ζαχαριάδου, Ιστορία. Ελισάβετ Ζαχαριάδου, Ιστορία και Θρύλοι των Παλαιών Σουλτάνων ( ), Αθήνα

15 Ζαχαριάδου, Χρονικό. Ελισάβετ Ζαχαριάδου, Το Χρονικό των Τούρκων Σουλτάνων, Θεσσαλονίκη

16 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Έχει εκφραστεί η άποψη ότι η ιστορία αποτελεί την κορωνίδα των επιστημών, γιατί το αντικείμενό της δεν είναι μία πτυχή της ανθρώπινης δραστηριότητας, αλλά ο ίδιος ο άνθρωπος και η εξέλιξή του. Γι αυτόν το λόγο η ιστορία, περισσότερο από κάθε άλλη επιστήμη, έχει τη δύναμη να εισβάλλει στην ανθρώπινη συνείδηση και να επηρεάζει την προσωπικότητα και τις ενέργειες του κάθε ατόμου. Η χρήση όμως της ιστορίας για σκοπούς ιδεολογικούς ή «συμφεροντολογικούς», όπως η ανάλογη χρήση κάθε ισχυρής δύναμης, μπορεί συχνά να οδηγήσει σε ηθελημένες ή όχι παραποιήσεις και να διαμορφώσει ανυπόστατες εντυπώσεις, οι οποίες με τη σειρά τους θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε δυσάρεστα γεγονότα. Η δύναμη της ιστορίας είναι τόσο σφοδρή, ώστε να αποτελεί το καλύτερο όπλο προπαγάνδας και χειραγώγησης των μαζών. Αν αναλογιστούμε την πασίγνωστη φράση από το πιο διάσημο έργο του George Orwell, το 1984, «Όποιος ελέγχει το παρελθόν, ελέγχει το μέλλον και όποιος ελέγχει το παρόν ελέγχει το παρελθόν», τότε εύκολα μπορεί να αντιληφθεί κανείς το εύρος της δύναμης της ιστορίας, καθώς και αυτών που την ελέγχουν, μεταξύ των οποίων και οι ιστορικοί. Οι ιστορικοί πολλές φορές, συνειδητά ή μη, τροφοδοτούν την κοινή γνώμη με λανθασμένες πληροφορίες για ορισμένα γεγονότα, με αποτέλεσμα την παραπληροφόρηση του κοινού. Άρα πιθανόν οι ιστορικοί είναι αυτοί που διαμορφώνουν την ιστορία και όχι τα ίδια τα γεγονότα. Επομένως ίσως είναι βάσιμη η άποψη ότι εντέλει δεν υπάρχει ιστορία, αλλά μόνο ιστορικοί. Σίγουρα ο παραπάνω αφορισμός δεν μπορεί να ισχύσει πλήρως και ούτε αφορά όλους όσους ασχολήθηκαν με την ιστορική έρευνα και συγγραφή. Ένα όμως μικρό παράδειγμα πλημμελούς παρουσίασης και χρήσης της ιστορίας είναι και η περιγραφή της κατάκτησης της Τραπεζούντας από τους Οθωμανούς. Οι διάφοροι ερευνητές που ασχολήθηκαν με το ζήτημα, λόγω έλλειψης μέσων έρευνας, αδυναμίας μελέτης και ανάλυσης ορισμένων πηγών και εξαιτίας της εμπάθειάς ή του υπέρμετρου ενθουσιασμού τους, πρότειναν 15

17 διάφορες εκδοχές για τα γεγονότα της κατάκτησης και τα παρεπόμενά της στους Έλληνες της Τραπεζούντας. Ο σκοπός της παρούσας εργασίας είναι διπλός. Από τη μία πλευρά γίνεται μία προσπάθεια να παρουσιαστούν τα γεγονότα που οδήγησαν στο άδοξο τέλος της αυτοκρατορίας των Κομνηνών και στην παράδοση της πρωτεύουσάς της στα χέρια του σουλτάνου Μεχμέτ Β. Από την άλλη, μέσα στο μικρό πλαίσιο που ορίζεται από το εύρος και τη δυναμική των παραπάνω γεγονότων, γίνεται μια ανάλυση της προσέγγισης της κατάκτησης της Τραπεζούντας από τους βυζαντινούς και Οθωμανούς ιστορικούς και χρονογράφους, καθώς και των ιστορικών της σύγχρονης εποχής. Πιο σημαντική πτυχή αυτής της ανάλυσης είναι ο τρόπος με τον οποίον παρουσιάστηκαν οι συνέπειες της κατάκτησης για το χριστιανικό πληθυσμό της πόλης. Οι διαφορετικές και αντικρουόμενες απόψεις σχετικά με την τύχη των Τραπεζούντιων αποτελούν ένα καλό παράδειγμα για το πώς μπορεί να διαστρεβλωθεί η ιστορική αλήθεια από την πένα του ιστορικού. Είναι γεγονός ότι η εξέταση των γεγονότων που ακολούθησαν την παράδοση της πόλης στα χέρια του Οθωμανού σουλτάνου είναι εξαιρετικά δύσκολη, λόγω των ποικίλων πληροφοριών που μας δίνουν οι διάφορες πηγές. Ένα άλλο ζήτημα είναι η αμφισημία των κειμένων ορισμένων ιστορικών ή χρονογράφων της εποχής. Επίσης η δυσκολία της ανάγνωσης αυτών των έργων, λόγω της γλώσσας που χρησιμοποιείται, δυσκόλεψε τη μελέτη τους από τους ερευνητές. Βασικές πηγές για την εξέταση της συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου είναι οι λεγόμενοι ιστορικοί της άλωσης, Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, Γιώργος Δούκας, Φραντζής και Μιχαήλ Κριτόβουλος, και οι σημαντικότεροι Οθωμανοί χρονογράφοι: Âşik Paşa-Zâde, Kemal Paşa-Zâde, Neşri, Tursun Bey, Enverî και Sadettin. Έγινε χρήση και άλλων πηγών της εποχής, όπως η Πολιτική Ιστορία Κωνσταντινουπόλεως, το Χρονικό των Τούρκων Σουλτάνων, η Έκθεσις Χρονική, αλλά και των οθωμανικών κατάστιχων απογραφής (tahrir defterleri) της πόλης το , δηλαδή χρόνια μετά την άλωση. Μία ακόμη σημαντική πηγή που αξιοποιήθηκε είναι τα απομνημονεύματα του Κωνσταντίν Μιχαΐλοβιτς, ενός Σέρβου στην καταγωγή γενίτσαρου. Εξετάστηκε ακόμη το σύνολο σχεδόν της ελληνικής, τουρκικής και διεθνούς βιβλιογραφίας που αναφέρεται στο γεγονός. 16

18 Πρέπει να σημειώσουμε ότι για πρώτη φορά γίνεται χρήση όλων σχεδόν των πηγών που αναφέρονται στην κατάκτηση της Τραπεζούντας και στα γεγονότα μετά απ αυτήν, καθώς και της σύγχρονης βιβλιογραφίας. Είναι γεγονός μέχρι τώρα γινόταν επιλεκτική χρήση πηγών και βιβλιογραφίας από τους ερευνητές, τακτική η οποία άφηνε πολλά κενά στην αξιοποίηση των ιστορικών μαρτυριών. Για παράδειγμα, η ελληνική ιστορική έρευνα αγνοεί σε ένα μεγάλο βαθμό τις οθωμανικές πηγές και την τουρκική βιβλιογραφία, ενώ το ακριβώς αντίθετο συμβαίνει και από την πλευρά των Τούρκων ιστορικών. Επίσης οι ξένοι ερευνητές που ασχολήθηκαν με το ζήτημα δεν έχουν κάνει εξαντλητική διερεύνηση των πηγών. Για όλους αυτούς τους λόγους κρίθηκε απαραίτητη η εξέταση όλων των ιστορικών έργων που ασχολούνται με το ζήτημα, ώστε να λάβει ο αναγνώστης πλήρη εικόνα των γεγονότων πριν καταλήξει στα συμπεράσματά του. Για την κατανόηση των γραφόμενων είναι αναγκαία η παρουσίαση της δομής της παρούσας εργασίας. Στο πρώτο κεφάλαιο περιγράφεται η εκστρατεία του Μεχμέτ Β στην ανατολική Μικρά Ασία, η οποία κατέληξε στην κατάκτηση της Τραπεζούντας μέσω της παράδοσής της από τον αυτοκράτορα Δαβίδ. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στο ρόλο του Αμοιρούτζη στις διαπραγματεύσεις για την παράδοση και στη στάση που κρατούν απέναντί του οι σύγχρονοι ιστορικοί. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρατίθενται οι αφηγήσεις των πηγών για τα γεγονότα που ακολούθησαν την παράδοση και συγκεκριμένα ο τρόπος αντιμετώπισης των χριστιανών από τον Οθωμανό σουλτάνο. Ο λόγος που παρουσιάζονται τα κείμενα που αναφέρονται στο ζήτημα είναι να συγκροτήσει ο αναγνώστης ολοκληρωμένη εικόνα για το θολό τοπίο που δημιουργούν οι πηγές για την τύχη των Ελλήνων κατοίκων της πόλης, ώστε να αντιληφθεί πόσο αναγκαία είναι η γνώση όλων των πηγών για την παραγωγή συμπερασμάτων στην ιστορική έρευνα. Στο επόμενο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα σύγχρονα ιστορικά έργα που ασχολήθηκαν με την κατάκτηση της Τραπεζούντας και με ποιον τρόπο οι σύγχρονοι ιστορικοί έκαναν χρήση των ιστορικών μαρτυριών που αναφέρονται στα συγκεκριμένα γεγονότα. Γι αυτόν το λόγο παρουσιάζονται ξεχωριστά οι τρόποι προσέγγισης της ελληνικής, της τουρκικής και της υπόλοιπης ιστοριογραφίας. 17

19 Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται κριτική ανάλυση των πηγών και της σύγχρονης ιστοριογραφίας σχετικά με τις συνέπειες της κατάκτησης στον ελληνικής καταγωγής πληθυσμό της Τραπεζούντας. Βάσει της συγκριτικής μελέτης των διαφόρων πηγών και των πορισμάτων των ιστορικών γίνεται μία προσπάθεια ανασύνθεσης των γεγονότων που συνέβησαν, με τελικό σκοπό την εξαγωγή συμπερασμάτων για το τι τελικά έγινε στην πρώην πια πρωτεύουσα του κράτους των Κομνηνών μετά την κατάκτησή της, αλλά και πώς και γιατί οι διάφοροι σύγχρονοι ιστορικοί προσέγγισαν με διαφορετικό τρόπο το ζήτημα. Τέλος παρατίθενται τα κείμενα των ιστορικών έργων του Λαόνικου Χαλκοκονδύλη, του Μιχαήλ Κριτόβουλου, του Tursun Bey και του Κωνσταντίν Μιχαΐλοβιτς, εξαιτίας της σπουδαιότητάς τους για την κατανόηση των γεγονότων. Πρέπει να σημειωθεί ότι για τη σωστή ανάγνωση των ονομάτων των Οθωμανών και Τούρκων χρονογράφων και ιστορικών, καθώς και ορισμένων ξένων ιστορικών της σύγχρονης εποχής, προτιμήθηκε η συγγραφή τους στη λατινική γραφή. Ο λόγος είναι ότι περιέχουν φθόγγους που δεν αποδίδονται σωστά με την ελληνική γραφή. Ιδιαίτερες ευχαριστίες θα πρέπει να αποδώσω στο ίδρυμα Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης για την υποτροφία που μου παρείχε κατά τα ακαδημαϊκά έτη και , χωρίς την οποία δύσκολα θα είχε πάρει την τελική της μορφή η παρούσα εργασία. Επίσης νιώθω βαθιά ευγνώμων στην καθηγήτρια νεότερης ιστορίας κυρία Άρτεμις Ξανθοπούλου-Κυριακού και στην αναπληρώτρια καθηγήτρια βυζαντινής ιστορίας κυρία Πολύμνια Κατσώνη, οι οποίες με τις σημαντικές παρατηρήσεις τους συνέβαλαν στο παρόν πόνημα. Τις θερμότερες όμως ευχαριστίες τις οφείλω να τις δώσω στον επιβλέποντα καθηγητή οθωμανικής ιστορίας κύριο Ιωάννη Χ. Αλεξανδρόπουλο εκτός από την πολύτιμη καθοδήγησή του, οι εκτενείς συζητήσεις μαζί του διεύρυναν τους ορίζοντες της ιστορικής μου σκέψης, με οδήγησαν να διαβάζω «ανάμεσα στις γραμμές» των ιστορικών κειμένων, ενώ συγχρόνως με μύησαν σε έναν κόσμο όπου η μονόπλευρη ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων αποκλείεται και στον οποίον κυριαρχεί η λεπτομερής ιστορική ανάλυση και η ευρύτητα της προσέγγισης των δεδομένων που μας δίνουν οι ιστορικές πηγές. 18

20 19

21 A ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΤΟΥ ΜΕΧΜΕΤ Β I. Τα αίτια της εκστρατείας Η κατάκτηση της Τραπεζούντας και η κατάλυση της αυτοκρατορίας των μεγάλων Κομνηνών από τους Οθωμανούς σηματοδοτεί το οριστικό τέλος της βυζαντινής παρουσίας στο ιστορικό προσκήνιο και την επικράτηση των Οθωμανών στην ανατολική Μεσόγειο. Η κατάληψη της Τραπεζούντας υπήρξε η τελευταία πράξη της μεγάλης εκστρατείας που εξαπέλυσε ο Οθωμανός σουλτάνος Μεχμέτ Β (Mehmed II) στη βορειοανατολική Ανατολία το 1461 για την εδραίωση της οθωμανικής κυριαρχίας και ισχύος στη Μικρά Ασία. Οι λόγοι που η Τραπεζούντα αποτέλεσε στόχο του οθωμανικού επεκτατισμού είναι πολλοί και αρκετά πολύπλοκοι. Εν πρώτοις πρέπει να αναφέρουμε ότι η ενσωμάτωση των εδαφών που έλεγχαν οι Κομνηνοί στην οθωμανική επικράτεια δεν αποτελούσε τον κύριο στόχο της εκστρατείας του Η εκστρατεία πραγματοποιήθηκε κυρίως για να αποκτήσει ο Μεχμέτ Β τον έλεγχο της βόρειας Ανατολίας, ώστε να σταθεροποιήσει τα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας του και να αφοσιωθεί απερίσπαστος στα υπόλοιπα επεκτατικά του σχέδια. Στόχος του Οθωμανού σουλτάνου δεν ήταν άμεσα και μόνο να καθυποτάξει το μικρό βασίλειο των Κομνηνών, αλλά να δράσει προληπτικά ως προς το φόβο δημιουργίας μιας μεγάλης συμμαχίας στο ανατολικό πλευρό της αυτοκρατορίας του. Η μικρή έκταση και στρατιωτική ισχύς της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας τον άφηνε ουσιαστικά αδιάφορο, αλλά η περίπτωση μιας ευρύτερης συμμαχίας των Τραπεζούντιων με τα γειτονικά τουρκομανικά φύλα, ιδιαίτερα αν στην κορυφή της τοποθετούνταν ο Ουζούν Χασάν (Uzun Hasan) των Ασπροβατάδων (Akkoyunlu, όπως είναι ο τουρκικός και διεθνής όρος) ο πιο ισχυρός αντίπαλός του στο χώρο της Ανατολίας και είχε την υποστήριξη 20

22 του Πάπα και των δυτικών Ευρωπαίων απειλούσε ακόμα και την ύπαρξη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 1. Επιπλέον, η κατάκτηση της Τραπεζούντας περιλαμβανόταν στο σχέδιο του Μεχμέτ Β για την κατάκτηση των ακτών της Μικράς Ασίας που βλέπουν προς τον Εύξεινο Πόντο, ώστε να καταστήσει τη Μαύρη Θάλασσα μια οθωμανική λίμνη 2. Τροφή στους φόβους του Μεχμέτ Β για τη δημιουργία μιας μεγάλης συμμαχίας στην Ανατολία έδιναν και οι ενέργειες του Τραπεζούντιου αυτοκράτορα Δαβίδ, ο οποίος έχοντας αντιληφθεί ότι αργά ή γρήγορα η βορειανατολική Ανατολία θα γινόταν ο επόμενος στόχος του σουλτάνου, αποφάσισε να δράσει στο διπλωματικό παρασκήνιο και έγινε ο πρωτεργάτης της δημιουργίας μιας μεγάλης συμμαχίας των ηγεμονιών της ανατολής. Ενέργειες για τη δημιουργία αυτού του συνασπισμού είχαν ξεκινήσει από τα χρόνια του προηγούμενου Τραπεζούντιου αυτοκράτορα, του Καλο-Ιωάννη. Ο αυτοκράτορας Δαβίδ, για να ενισχύσει το στρατό του και να συνεχίσει τις κινήσεις του Καλο-Ιωάννη, στρατολόγησε μισθοφόρους πολεμιστές από την Ιβηρία 3, τη Mingrelia 4 και από τα βουνά που ζούσαν οι Τζάνες (Tzanes) 5. Ήλθε επίσης σε συνεννοήσεις με τον Dadian της Mingrelia, με το βασιλιά της Imereti 6 Bagrat I και με τον Gorgora, ηγεμόνα της Άνω Κοιλάδας του Kur 7. Κρούσεις έγιναν και στους ορεσίβιους πολεμιστές της Αμπχαζίας μέσω του Rabia του 1 Fallmerayer, Ιστορία Itzkowitz, Tradition Με το βυζαντινό όρο Ιβηρία αναφέρεται η ευρύτερη περιοχή της σημερινής Γεωργίας. 4 Η Mingrelia (γνωστή σήμερα και με το όνομα Samegrelo) βρίσκεται στο δυτικό τμήμα της σημερινής Γεωργίας και ήταν τμήμα του ενωμένου βασιλείου της Γεωργίας. 5 Υπάρχει μια ασάφεια με τη χρήση του όρου Τζάνες από τον Fallmerayer. Πιθανότατα εννοεί τους Λαζούς, οι οποίοι ζούσαν στα βουνά που αναφέρει (γύρω από το όρος Περιάδρη). Όμως ιστορικά ο σύνδεσμος αυτός δεν είναι απόλυτα σωστός. Ο Emile Janssens με τον όρο Τζάνες αναφέρεται στους Λαζούς και μάλιστα σε υποσημείωσή του κάνει αναφορά στο κείμενο του Μιχαήλ Πανάρετου «Περί των της τραπεζούντος βασιλέων, των μεγάλων Κομνηνών, όπως και πότε και πόσον έκαστος εβασίλευσεν [ ]» (βλ. Οδυσσέας Λαμψίδης, Μιχαήλ του Πανάρετου περί των Μεγάλων Κομνηνών, Αθήνα 1958), όπου αναφέρονται οι Λαζοί (Janssens, Trébizonde 110). Οι Τζάνες σύμφωνα με τον Anthony Bryer (βλ. Bryer, Some Notes on the Laz and Tzan και Bryer, Some Notes on the Laz and Tzan ΙΙ ) ήταν ένας αρχαίος λαός από τον Καύκασο που είχε εκχριστιανιστεί τον έκτο αιώνα υπό το πρίσμα της ιεραποστολικής πολιτικής του Ιουστινιανού (αναφέρονται στον Προκόπιο και στον Αγαθία), τους ξεχωρίζει από τους Λαζούς και αφήνει να εννοηθεί ότι σταδιακά αφομοιώθηκαν από ελληνικό στοιχείο στις περιοχές του Πόντου. Την άποψη αυτή τη δέχεται και ο Αλέξιος Σαββίδης (βλ. Σαββίδης, Τζάνοι ) εν μέρει και υποστηρίζει ότι οι ορεσίβιοι πληθυσμοί των Ματζουκαϊτών και των Χαλδαίων έχουν κάποια σχέση με τους Τζάνες. Βλ. επίσης το έργο Byzantinoturcica του Gyula Moravcsik (Gyula Moravcsik, Byzantinoturcica, Berlin 1958). 6 Η Imereti βρίσκεται στην κεντρική Γεωργία και συμμετείχε εκείνη την εποχή στο ενωμένο Βασίλειο της Γεωργίας. 7 Βρίσκεται στην περιοχή της σημερινής ανατολικής Τουρκίας στα σύνορα με τη Γεωργία. 21

23 πρίγκιπα της Αμπχαζίας 8, καθώς και στον ηγεμόνα της Κιλικικής Αρμενίας και τον Ισμαήλ της Σινώπης και το σουλτάνο της Καραμανίας. Ο πιο σημαντικός σύμμαχος όμως του Δαβίδ ήταν ο Ουζούν Χασάν, ο ηγεμόνας των Ασπροβατάδων, ο οποίος παρακινούνταν από την Τραπεζούντια σύζυγό του για να συμπαρασταθεί στον Τραπεζούντιο αυτοκράτορα. Υποστήριξη σ αυτή τη μελλοντική συμμαχία παρείχε και ο πάπας Πίος Β 9. Η συμμαχία αυτή όμως ήταν ασταθής από τη φύση της. Οι ηγεμονίες με τις οποίες ήλθε σε συνεννόηση ο Δαβίδ είτε ήταν αδύναμες στρατιωτικά είτε δεν ήταν πρόθυμοι οι επικεφαλής τους να προσφέρουν ουσιαστική βοήθεια. Η καχυποψία ανάμεσα στους παραπάνω ηγεμόνες αποτελούσε επίσης μία ακόμη τροχοπέδη. Στην πραγματικότητα ο μοναδικός σύμμαχος που μπορούσε να υπολογίζει ο Δαβίδ ήταν ο Ουζούν Χασάν. Αυτός όμως δε φαινόταν πολύ πρόθυμος να εμπλακεί σε μία σύρραξη με το σουλτάνο Μεχμέτ Β 10. Παρ όλα αυτά η συμμαχία αποτελούσε ένα δυνάμει κίνδυνο για την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ένα σημαντικό γεγονός πριν την εκστρατεία του Οθωμανού σουλτάνου, το οποίο συνδέεται με την επιθυμία του να διαλύσει στη γέννησή της κάθε προσπάθεια συνασπισμού των γειτόνων του στα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας του, ήταν η αποστολή μιας πρεσβείας του Ουζούν Χασάν προς την Υψηλή Πύλη. Ο Τραπεζούντιος αυτοκράτορας προηγουμένως είχε παρακαλέσει τον ηγεμόνα των Ασπροβατάδων να μεσολαβήσει για την απαλλαγή της Τραπεζούντας από τον ετήσιο φόρο υποταγής στους Οθωμανούς. Οι πρέσβεις όντως ζήτησαν την απαλλαγή από το φόρο και επιπλέον και τα καθυστερούμενα επιμίσθια που είχε υποσχεθεί ο Μεχμέτ Α (Mehmed) να καταβάλλει κάθε χρόνο στους Ασπροβατάδες από τη μάχη της Άγκυρας το Η απάντηση του σουλτάνου ήταν άμεση και σκληρή: «Σύντομα θα δουν και θα καταλάβουν τι μπορούν να ζητούν από τον αρχηγό 8 Miller, Trebizond 98 9 Babinger, Mehmed , Ertaylan, Mücadelesi 150 και Fallmerayer, Ιστορία Πρέπει να σημειωθεί ότι όσοι ιστορικοί έχουν ασχοληθεί με το ζήτημα των συμμάχων του Δαβίδ ακολουθούν σε γενικές γραμμές τα γραφόμενα του Jac. Fallmerayer, ο οποίος όμως δεν κάνει πλήρη μνεία στις πηγές του στο συγκεκριμένο κεφάλαιο. Εξαίρεση απ αυτή την ακολουθία αποτελεί η πολύ καλά τεκμηριωμένη μελέτη του A. Bryer όπου αναλύεται σε βάθος η κατάσταση που επικρατούσε στο διπλωματικό πεδίο και ο ρόλος του Πάπα και των απεσταλμένων του στην περιοχή (βλ. Anthony Bryer, Ludovico da Bologna and the Georgian and Anatolian Embassy of , Bedi Kartlisa XIX-XX. Paris, 1965). 10 Fallmerayer, Ιστορία

24 των Οσμανών» σύμφωνα με τον Λαόνικο Χαλκοκονδύλη, ενώ σύμφωνα με τον Δούκα τούς υποσχέθηκε ότι θα πάει στην Αρμενία ο ίδιος και θα πληρώσει τα χρέη του 11. Έχει εκφραστεί επίσης η άποψη ότι ένας από τους κύριους σκοπούς του Μεχμέτ Β ήταν να αναγεννήσει τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία μέσα σε ένα μουσουλμανικό και οθωμανικό πλαίσιο. Η άποψη αυτή βασίζεται κυρίως στα κείμενα ενός Οθωμανού χρονογράφου, του Kemal Paşa Zâde, o οποίος αναφέρει ότι ο Οθωμανός σουλτάνος σκόπευε να αφανίσει κάθε Ρωμιό που μπορούσε να αποκαλείται «tekvur» 12. Με τον όρο «tekvur» εννοούνται οι διάφοροι βυζαντινοί ηγεμόνες της Ανατολίας και της Θράκης 13. Αν και είναι λίγο υπερβολικό να μιλάμε για αναβίωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ο Μεχμέτ Β θεωρούσε ζωτικής σημασίας για τη διατήρηση της ισχύος του την κατάλυση όλων των ηγεμονιών γύρω από την Κωνσταντινούπολη και την ενσωμάτωσή τους στην οθωμανική επικράτεια 14. Ο ίδιος ο Kemal Paşa Zade, όταν αναφέρεται στους λόγους που οδήγησαν τον Μεχμέτ Β να εκστρατεύσει εναντίον των Κομνηνών, λέει χαρακτηριστικά ότι ο «tekvur» της Τραπεζούντας αποτελούσε τον τελευταίο «tekvur» στη λίστα των ηγεμόνων στα Βαλκάνια και στη Ανατολία που επιθυμούσε να νικήσει και να κατακτήσει 15. Η στρατηγική θέση της Τραπεζούντας κίνησε έντονα το ενδιαφέρον του Μεχμέτ Β. Το λιμάνι της θα μπορούσε να αποτελέσει όπως και τελικά έγινε το κέντρο όπου θα ήταν δυνατόν να μεταφερθούν με ευκολία τα οθωμανικά στρατεύματα από τη βαλκανική επικράτεια της αυτοκρατορίας για ενδεχόμενες εκστρατείες στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας και στο Ιράν. Η πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας των Κομνηνών αποτελούσε ακόμη κομβικό σημείο για το εμπόριο με το εσωτερικό της Ανατολίας και την Περσία 16. Η κατάκτηση της Τραπεζούντας θα αποτελούσε ένα σπουδαίο πλήγμα στο εμπορικό δίκτυο των Βενετών και των άλλων Ευρωπαίων στη Μαύρη Θάλασσα, οι οποίοι ήλεγχαν το διακομιστικό εμπόριο από το λιμάνι της 11 Babinger, Mehmed Σαββίδης, Τεκφούρ Σαββίδης, Tekfur b. 14 İnalcik, Conqueror İbn Kemal, Tevârih 180 (στίχος 186). 16 İnalcik, Social-Economic, 56,

25 Τραπεζούντας 17. Επομένως ο Μεχμέτ εκτός από την εδραίωση της κυριαρχίας του στην Ανατολία, θα αποδυνάμωνε τον κύριο εχθρό του στα νερά της Μεσογείου, ενώ θα καρπωνόταν και τις προσόδους από το λιμάνι της πόλης. 17 Για τη σημασία της Τραπεζούντας ως εμπορικό κέντρο βλ. τo έργο του Sergej Pavlovič Karpov, L impero di Trebizonda Venezia Genova e Roma , Roma

26 II. Οι ενέργειες του πάπα Πίου Β για τη δημιουργία μιας ανατολικής συμμαχίας Για να αντιληφθούμε το διπλωματικό παιχνίδι που εξελισσόταν στην ανατολική Μικρά Ασία την περίοδο , είναι χρήσιμο να δούμε εις βάθος τις ενέργειες του πάπα Πίου Β και των απεσταλμένων για τη δημιουργία μιας συμμαχίας εναντίον του σουλτάνου Μεχμέτ Β. Το 1458 ο πάπας Πίος Β έστειλε τον Λουδοβίκο της Μπολόνιας (Ludovico da Bologna), ένα γνωστό Ευρωπαίο διπλωμάτη και τυχοδιώκτη, ως αντιπρόσωπο και απεσταλμένο του στους Έλληνες, Αρμένιους, Μαρωνίτες, Βαβυλώνιους και Χαλδέους του Πατριαρχείου της Αντιόχειας, στους Έλληνες της Ιερουσαλήμ, στους χριστιανούς ηγέτες στη Γεωργία, στην Περσία υπήρχαν φήμες στην Ευρώπη ότι υπήρχαν πολλοί χριστιανοί στην Περσία και στην Τραπεζούντα. Αντικειμενικός σκοπός της αποστολής του Λουδοβίκου ήταν να γυρίσει με αντιπροσώπους από τους παραπάνω πληθυσμούς, ώστε να ξεκινήσει ο πάπας συζητήσεις με τους Ευρωπαίους ηγεμόνες και βασιλείς για τη διεξαγωγή μιας σταυροφορίας εναντίον των Οθωμανών. Πάνω σ αυτή τη βάση θα έλεγχε και τη σταθερότητα της συμμαχίας που είχε συναφθεί μεταξύ του Ουζούν Χασάν και των ηγεμόνων της Γεωργίας, της Σινώπης, της Καραμανίας και της Τραπεζούντας, για την οποία ήταν ενημερωμένος ο πάπας 18. Ο Λουδοβίκος όντως επέστρεψε από τις περιοχές απ όπου τον έστειλε ο Πίος Β και ξεκίνησε μία περιοδεία στις ευρωπαϊκές αυλές μαζί με τους πρέσβεις από την ανατολή. Ανάμεσά τους υπήρχαν και δύο πρέσβεις από τον Καύκασο, ένας «Γεωργιανός» και ένας «Πέρσης», όπως τους παρουσίαζαν στην αυλή του αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας Φρειδερίκου ΙΙΙ. Όπως ξεκαθαρίστηκε αργότερα, ο «Γεωργιανός» ήταν πρέσβης του Qwarqware ΙΙ, δούκα της Samtskhe 19, ενώ ο «Πέρσης» ήταν ο Νικόλαος της Τιφλίδας 20, πρέσβης του Γεώργιου VIII, του βασιλιά του ενωμένου βασιλείου της Γεωργίας. Ο Λουδοβίκος είχε κάνει επαφές και με τον Dadian, τον ηγεμόνα 18 Bryer, Ludovico da Bologna Πρόκειται για μια περιοχή στη Γεωργία, σήμερα βρίσκεται στο νότιο τμήμα του κράτους της Γεωργίας. 20 Η Τιφλίδα είναι η σημερινή πρωτεύουσα της Γεωργίας και αποτέλεσε και πρωτεύουσα του ενωμένου βασιλείου της Γεωργίας στα μεσαιωνικά χρόνια. 25

27 της Mingrelia, τον Rabia, τον ηγεμόνα της Αμπχαζίας, τον Bagrat I, τον ηγεμόνα της Imereti, και τον Mania 21, ηγεμόνα της Guria. Σύμφωνα με τα γράμματα του Πίου Β οι παραπάνω ηγεμόνες είχαν στείλει και απεσταλμένους, γεγονός όμως που δεν τεκμηριώνεται, ενώ είχαν υποσχεθεί, όπως παρουσίαζε την κατάσταση ο Λουδοβίκος, να σχηματίσουν μία αντιοθωμανική συμμαχία με έναν ανίκητο στρατό από στρατιώτες 22. Ο Δαβίδ, από την άλλη πλευρά, δοκίμασε να δώσει μεγαλύτερη έκταση στα προηγούμενα σχέδια του αδελφού του Καλο-Ιωάννη για τη δημιουργία μιας μεγάλης συμμαχίας εναντίων των Οθωμανών. Έτσι, έστειλε ως απεσταλμένο του τον Michel Alighieri με μια επιστολή για τον Φίλιππο τον Αγαθό, δούκα της Βουργουνδίας, όπου παρουσίαζε τις στρατιωτικές δυνάμεις των συμμάχων του ως υπεράριθμες, εκθέτοντάς του τις ενέργειες του για το σχηματισμό μιας επιθετικής συμμαχίας εναντίον του Οθωμανού σουλτάνου 23. Το Δεκέμβριο του 1460 ο Michel Alighieri έγινε μέλος της ομάδας του Λουδοβίκου και υπέγραψε στις 15 Δεκεμβρίου 1461 εμπορική συμφωνία με τη Φλωρεντία ως αντιπρόσωπος του αυτοκράτορα Δαβίδ. Στο μεταξύ ο Λουδοβίκος είχε πετύχει να έχει στην ακολουθία του και πρέσβεις από τη μικρή Αρμενία και από τον Ουζούν Χασάν. Ο πρέσβης του ηγεμόνα των Ασπροβατάδων είχε το όνομα Μωχάμετ ο Τουρκομάνος, αλλά, όπως αποδείχτηκε, αυτός και ο πρέσβης από τη μικρή Αρμενία πιθανότατα δεν ήταν πραγματικοί απεσταλμένοι, αλλά τους είχε προσθέσει στην ακολουθία του ο Λουδοβίκος για να αποδείξει την επιτυχία του ταξιδιού του στην ανατολή. Ο Λουδοβίκος μ αυτούς τους αντιπροσώπους πήγε στη Ρώμη, όπου και παρουσίασε το έργο του. Μάλιστα ανέφερε ότι είχε λάβει υποσχέσεις για συμμετοχή στη συμμαχία και από τον Ισμαήλ, τον ηγεμόνα της Σινώπης και από τους Καραμανίδες. Ο πάπας Πίος Β όμως αντιλήφθηκε ότι ήταν αδύνατη η δημιουργία μιας συμμαχίας όπως την παρουσίαζε ο Λουδοβίκος. Παρ όλα αυτά όμως δεν εγκατέλειψε τα σχέδια του για τη δημιουργία μιας σταυροφορίας εναντίον του Μεχμέτ Β, η οποία θα σταματούσε τον οθωμανικό επεκτατισμό. Πίστευε ότι μια επίθεση των χριστιανών από τη δύση σε συνδυασμό με μια επίθεση του Ουζούν Χασάν από την ανατολή θα έφερνε σε δυσχερή θέση 21 Πρέπει να αναφερθεί ότι με τον Mania είχε πολύ καλές σχέσεις και ο αυτοκράτορας Δαβίδ. Μάλιστα είχε στείλει στην αυλή του τη γυναίκα του, την Ελένη Καντακουζηνού, για να είναι ασφαλής, λίγο πριν την πολιορκία της πόλης από τα οθωμανικά στρατεύματα το Bryer, Ludovico da Bologna Πόντος,

28 την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Για να πείσει τους Ευρωπαίους ηγεμόνες να συνδράμουν σ αυτή τη σταυροφορία θέλησε να χρησιμοποιήσει τον Λουδοβίκο και την πολυεθνική ομάδα του. Γι αυτόν το λόγο τούς έστειλε στο βασιλιά της Γαλλίας και στο δούκα της Βουργουνδίας, γιατί η υποστήριξη και η συμμετοχή των Γάλλων ήταν απαραίτητα εφόδια για να πετύχουν τα σχέδιά του. Οι δύο Ευρωπαίοι ηγεμόνες όμως φάνηκαν αρνητικοί σε οποιαδήποτε σχέδιο επίθεσης εναντίον του Μεχμέτ Β δίνοντας ένα άδοξο τέλος στα σχέδια του πάπα Πίου Β Bryer, Ludovico da Bologna

29 ΙII. Η κατάληψη της Σινώπης και η επίθεση στην Αρμενία Ο Μεχμέτ Β την άνοιξη του 1461 ξεκίνησε εντυπωσιακές πολεμικές προετοιμασίες, χωρίς όμως να φανερώνει προς τα πού θα στραφεί 25. Κέντρο και κύριο στρατόπεδο της πολεμικής προετοιμασίας ορίστηκε η Προύσα και ο όγκος των στρατευμάτων ήταν τόσο μεγάλος που προκάλεσε έντονη ανησυχία στα νησιά του Αιγαίου, τη Σινώπη, την Τραπεζούντα και την Κριμαία. Ο Οθωμανός σουλτάνος θέλοντας να θολώσει τα νερά σχετικά με το στόχο της προετοιμαζόμενης εκστρατείας είχε διαβεβαιώσει τον ηγεμόνα της Σινώπης Ισμαήλ ότι δε θα του επιτεθεί και του εγγυήθηκε την ασφάλεια της ηγεμονίας του, αλλά και ότι θα κατευθυνθεί μόνο εναντίον της Τραπεζούντας 26. Παρ όλα αυτά, στο τέλος της άνοιξης του 1461 ο στρατός είχε φτάσει κάτω από τα τείχη της Σινώπης και ο Οθωμανός σουλτάνος ζήτησε την παράδοση του Ισμαήλ και του βασιλείου του. Ο Ισμαήλ, λιγόψυχος ο ίδιος αλλά και γνωρίζοντας ότι δεν μπορούσε να περιμένει βοήθεια από τους συμμάχους του, παραδόθηκε αμαχητί λαμβάνοντας ως αντάλλαγμα τη διοίκηση μιας επαρχίας στη Φιλιππούπολη της Θράκης 27. Στη συνέχεια ο Μεχμέτ Β κατευθύνθηκε στην Αρμενία μέσω της Αμάσειας και της Σεβάστειας, επιτέθηκε κατά του Ουζούν Χασάν, νίκησε το στρατηγό του Χουρσίτ μπέη (Hurşit Beğ), στη μάχη που έλαβε χώρα κοντά στο Koyunlu Hisar, και κατέλαβε την Αρσίνγκα. Στη συνέχεια έπειτα από νέα νίκη κατέλαβε και το Koyunlu Hisar. Το αποτέλεσμα ήταν ο Ουζούν Χασάν να ζητήσει ανακωχή και σύναψη συνθήκης ειρήνης η λεγόμενη συνθήκη της Αρσίνγκα στέλνοντας ως πρέσβη του τη μητέρα του Σάρα Χατούν (Sara Hatun), καθώς και τον Κούρδο σεΐχη Çemişkezek Kürt Beyi Şeyh Hüseyin 28, και άλλους Τουρκομάνους άρχοντες 29. Όντως συνάφθηκε ειρήνη μεταξύ των δύο ηγεμόνων, με τον όρο να σταματήσουν οι Τουρκομάνοι του Ουζούν Χασάν τις επιδρομές και τις λεηλασίες. Ένας δεύτερος όρος ήταν η δέσμευση του 25 Δούκας, Ιστορία XLV & Sadettin, Tevarih III Babinger, Mehmed Hacıfettahoğlu, Kuruluşundan 19. Βλ. επίσης Ζαχαριάδου, Ασίκ-Πασά, Fallmerayer, Ιστορία

30 ηγεμόνα των Ασπροβατάδων να αποκηρύξει τη συμμαχία του με τον αυτοκράτορα Δαβίδ 30. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στις οθωμανικές πηγές για την αποστολή της Σάρα Χατούν στον Μεχμέτ Β και για το σεβασμό με τον οποίον αυτός την υποδέχτηκε και τη φιλοξένησε 31. Ο Οθωμανός σουλτάνος όμως, επειδή δεν ήρθε ο ίδιος ο Ουζούν Χασάν να ζητήσει ειρήνη και συγχώρεση, υποχρέωσε τη μητέρα του και την ακολουθία της να τον συνοδεύσουν και στους επόμενους σταθμούς της εκστρατείας του. Είναι γεγονός ότι στην οθωμανική ιστοριογραφία θεωρούνται σημαντικότερες οι επαφές με τη μητέρα του ηγέτη των Ασπροβατάδων παρά η κατάκτηση της Τραπεζούντας. Μάλιστα την ίδια θέση κρατούν και οι σύγχρονοι Τούρκοι ιστορικοί που ασχολήθηκαν με τα έργα καı τις ημέρες του Μεχμέτ Β, οι οποίοι αφιερώνουν λίγες σειρές για την άλωση της τελευταίας μεγάλης βυζαντινής πόλης 32. Σημαντικές αναφορές για την πρεσβεία της Σάρα Χατούν στον Μεχμέτ Β κάνουν και οι Τούρκοι ιστορικοί που ασχολούνται ειδικά με την κατάκτηση της Τραπεζούντας 33. Η ανάγνωση των κειμένων τους μας προκαλεί την εντύπωση ότι η πρεσβεία της Σάρα Χατούν προς τον Μεχμέτ Β αποτελεί σημαντικότερο ιστορικό γεγονός απ ό,τι οι συνέπειες της κατάκτησης στους χριστιανούς κατοίκους της Τραπεζούντας. Βέβαια πρέπει να υπολογίσουμε το διαφορετικό πρίσμα υπό το οποίο βλέπουν και αξιολογούν τα γεγονότα οι Οθωμανοί και οι σύγχρονοι Τούρκοι ιστορικοί. Η κατάκτηση της Τραπεζούντας αποτελεί ένα μικρό κρίκο στην αλυσίδα των κατακτήσεων του Μεχμέτ Β σε αντίθεση με την αντιπαράθεσή του με τον Ουζούν Χασάν, ο οποίος απειλούσε μόνιμα και σθεναρά την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Επίσης η τουρκική και η οθωμανική ιστοριογραφία δίνει περισσότερο βάρος στις στρατιωτικές αντιπαραθέσεις όπως και στη διοικητική οργάνωση της τεράστιας επικράτειας του οθωμανικού κράτους παρά σε ζητήματα όπως οι επιπτώσεις της παράδοσης της Τραπεζούντας στους κατοίκους της. Ακόμη θεωρείται σημαντικό να τονιστεί ο σεβασμός του Μεχμέτ Β προς τη Σάρα Χατούν, τη μητέρα του Ουζούν Χασάν, αφού μ αυτόν τον τρόπο υπογραμμίζεται η ιερή 30 Χαλκοκονδύλης, Ιστορία IX Sadettin, Tevarih 51-52, İbn Kemal, Tevarih Şakir Şevket, Tarih και Neşri, Cihan-Nümâ Βλ. χαρακτηριστικά τα έργα των Tansel, Fatih και Koçu, Fatih Hacıfettahoğlu, Kuruluşundan 19-20, Ertaylan, Trabzon 50-51, Parmaksızoğlu, Trabzon 69, Yanbey, Trabzon 74 και İnan, Trabzon

31 υποχρέωση του σεβασμού προς το πρόσωπο της γυναίκας-μητέρας που ενυπάρχει στην τουρκμανική παράδοση. Η ίδια η Σάρα Χατούν, αντιλαμβανόμενη ότι η πτώση της Τραπεζούντας θα είχε αρνητικές επιπτώσεις στην εξισορρόπηση των δυνάμεων στην ανατολική Μικρά Ασία, ζήτησε από τον Οθωμανό σουλτάνο να μην επιτεθεί κατά των Κομνηνών, λόγω της δύσκολης διαδρομής που έπρεπε να διαβεί ο οθωμανικός στρατός για να φτάσει στην Τραπεζούντα, η οποία ήταν γεμάτη από απρόσιτες δασώδεις εκτάσεις, βουνά και φαράγγια. Πρότεινε επίσης να συμπεριληφθεί και ο αυτοκράτορας Δαβίδ στη συμφωνία της Αρσίνγκα 34. Χαρακτηριστικός όλων των παραπάνω είναι ο διάλογος μεταξύ Σάρα Χατούν και Μεχμέτ Β : «Για ποιο λόγο γιέ μου να υποφέρει κανείς τέτοιες ταλαιπωρίες για μια Τραπεζούντα;» ήταν η ερώτηση της μητέρας του Ουζούν Χασάν. «Μάνα! Αυτές οι ταλαιπωρίες δεν είναι για την Τραπεζούντα. Αυτές οι ταλαιπωρίες είναι για τη θρησκεία του Ισλάμ. Αν δεν επιλέξουμε αυτή την ταλαιπωρία, θα είναι ψέμα να μας ονομάσουν πολεμιστές της πίστης» απάντησε ο σουλτάνος. Επίσης η Σάρα Χατούν όταν κατέβηκε μπροστά στο κάστρο της Τραπεζούντας είπε στον Οθωμανό σουλτάνο: «Αυτή συνδέεται με τη νύφη μου. Παραχώρησέ την σε εμένα γιε μου.» Ο Μεχμέτ Β σιώπησε και δεν απάντησε στη Σάρα Χατούν 35. Η σιωπή αυτή προέρχεται προφανώς λόγω του σεβασμού του προς τη μητέρα του Ουζούν Χασάν, αφού δεν ήθελε να απαντήσει αρνητικά. 34 Fallmerayer, Ιστορία Ζαχαριάδου, Ασίκ-Πασά

32 IV. Η παράδοση της Τραπεζούντας Παρά τις προσπάθειες της Σάρα Χατούν να αποτρέψει την επίθεση του Μεχμέτ Β εναντίον της Τραπεζούντας, ο Οθωμανός σουλτάνος είχε ήδη στείλει το στόλο του να λεηλατήσει τις περιοχές στα προάστια της Τραπεζούντας, ενώ με το στρατό του κατευθύνθηκε αμέσως εναντίον της πρωτεύουσας των Κομνηνών. Ο στόλος κατέφθασε στην Τραπεζούντα από τη Σινώπη και, αφού πυρπόλησε τα σπίτια στα προάστιά της, εξαπέλυσε αλλεπάλληλες επιθέσεις κατά της πόλης, οι οποίες όμως αποκρούστηκαν αποτελεσματικά από τους αμυνόμενους Τραπεζούντιους, οι οποίοι διέθεταν επαρκή εφόδια και υλικοτεχνική υποδομή για να αμυνθούν με επιτυχία. Ο Δαβίδ αγνοούσε την ειρήνη που είχε κλείσει ο Ουζούν Χασάν με τον Μεχμέτ Β, ενώ πίστευε ότι οθωμανικός στρατός συνέχιζε τις αψιμαχίες με το στρατό των Ασπροβατάδων και θεωρούσε μέχρι τότε αδύνατη μία οθωμανική επίθεση από την ξηρά 36. Ο σουλτάνος κατευθύνθηκε στην Τραπεζούντα μέσω της Bayburt 37, ενώ ήδη είχε στείλει εναντίον της πόλης το μεγάλο βεζίρη Μαχμούτ πασά (Mahmud Paşa) με ένα μέρος του στρατού του. Ο Μεχμέτ Β έφτασε μπροστά στα τείχη της Τραπεζούντας μέσα από τις δασώδεις ορεινές διαδρομές που την περιβάλλουν 38. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο στρατός του είχε ενισχυθεί με δυνάμεις από την Κασταμονή υπό τον Χασάν Τσελεμπί, γιο του Ισμαήλ Μπέη, και από τους Καραμανανίδες που είχαν επικεφαλής τον Κασίμ, γιο του Ιμπραήμ Μπέη, σύμφωνα με τις συνθήκες υποτέλειας που είχαν συνάψει 39. Οι ενισχύσεις ήρθαν πριν ξεκινήσει η εκστρατεία και ο Μεχμέτ Β είχε ήδη διατάξει τη σύλληψη του Χασάν Τσελεμπί 40. Ένας αυτόπτης μάρτυρας της εκστρατείας, ο Σέρβος στην καταγωγή γενίτσαρος Κωνσταντίν Μιχαΐλοβιτς (Konstantin Mihailović) που έλαβε μέρος στη συγκεκριμένη εκστρατεία, αναφέρει στα απομνημονεύματά του ότι πριν φτάσει το κύριο σώμα στην Τραπεζούντα ο σουλτάνος έστειλε ένα σώμα Fallmerayer, Ιστορία Για την πλήρη περιγραφή της διαδρομής της εκστρατείας που έκανε ο Οθωμανός σουλτάνος το 1461 βλ. Bryer & Winfield, Topography Tursun Bey, Tarih 109 (95 α). 39 İnalcik, Conqueror Imber, Ottoman Empire

33 καταδρομέων εναντίον της πόλης, οι οποίοι σφαγιάστηκαν όλοι από τους αμυνόμενους Τραπεζούντιους 41. Ένα ζήτημα για το οποίο διαφωνούν οι πηγές είναι η διάρκεια της πολιορκίας. Ο Οθωμανός ιστορικός Tursun Bey υποστηρίζει ότι η πολιορκία ήταν σύντομη, αφού επήλθε άμεσα η παράδοση μόλις είδαν οι Κομνηνοί τα πυροβόλα των Οθωμανών 42. Αντίθετα ο Μιχαΐλοβιτς λέει ότι η πολιορκία διήρκησε 6 εβδομάδες και απαίτησε μεγάλες δαπάνες 43, ενώ ο Μιχαήλ Κριτόβουλος ότι κράτησε 28 ημέρες 44 και ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης 32 ημέρες 45. Ο Jac. Fallmerayer βασιζόμενος στον Χαλκοκονδύλη αναφέρει ότι η πολιορκία, συμπεριλαμβανομένης και της επίθεσης του οθωμανικού στόλου, είχε διάρκεια 32 ημερών 46. Ο Χαλκοκονδύλης όντως συμπεριλαμβάνει και την εκστρατεία του στόλου στις 32 ημέρες 47, ενώ έχει διατυπωθεί και η άποψη ότι το απόσπασμα για την πολιορκία και την παράδοση της Τραπεζούντας στους Οθωμανούς είναι νεότερη προσθήκη κάποιου επιμελητή 48. Ο Âşik Paşa-Zâde, από την άλλη πλευρά, αναφέρει ότι με την έλευση του στόλου και την έναρξη της πολιορκίας από ξηρά και θάλασσα οι πολιορκούμενοι ζήτησαν έλεος 49. Ο αυτοκράτορας Δαβίδ, τρομοκρατημένος από την έλευση των οθωμανικών στρατευμάτων, επειδή περίμενε να μην μπορέσουν να υπερκεράσουν την αντίσταση των Ασπροβατάδων, έστειλε τον πρωτοβεστιάριο Γεώργιο Αμοιρούτζη 50 στο οθωμανικό στρατόπεδο που βρισκόταν στην περιοχή της Σκυλολίμνης να συναντηθεί με τον Μαχμούτ πασά. Ο μεγάλος βεζίρης μέσω του εκπροσώπου του διερμηνέα και κήρυκα Θωμά Καταβουληνού μεταβίβασε στον πρωτοβεστιάριο ένα μήνυμα του σουλτάνου, με το οποίο απαιτούσε την άμεση παράδοση της χώρας. Στην περίπτωση που δεχόταν, ο αυτοκράτορας θα έπαιρνε ως αντάλλαγμα μια περιοχή στην ευρωπαϊκή πλευρά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και επαρκή εισοδήματα, όπως ακριβώς έγινε και με τον Δημήτριο Παλαιολόγο, τον ηγεμόνα του Μωριά 41 Mihailović, Memoirs Τursun Bey, Tarih (95a-95b). 43 Mihailović, Memoirs Κριτόβουλος, Ιστορία Ε Χαλκοκονδύλης, Ιστορία IX Fallmerayer, Ιστορία Χαλκοκονδύλης, Ιστορία IX Hunger, Λογοτεχνία τομ. Β Ζαχαριάδου, Ασίκ Πασά Ζαντέ, Εκτός από Αμοιρούτζης, απαντώνται στις πηγές και οι τύποι Αμιρούτζης, Αμηρούτζης και Αμηρούκης (βλ. Α. Σαββίδης, Κομνηνοί 132.). 32