ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΥΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΗΜΩΝ ΝΟΜΙΚΟ ΣΜΗΜΑ

Transcript

1 1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΥΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΗΜΩΝ ΝΟΜΙΚΟ ΣΜΗΜΑ Ο ΕΛΕΓΥΟ ΣΗ ΤΝΣΑΓΜΑΣΙΚΟΣΗΣΑ ΣΩΝ ΝΟΜΩΝ Εξγαζία ζην πληαγκαηηθό Δίθαην Καζεγεηήο : Αλδξέαο Δεκεηξόπνπινο Φνηηήηξηα : Παξαζθεπή Μαγθαβέηζνπ Αξηζκόο Μεηξώνπ : Αθαδεκαϊθό Έηνο : Μάζεκα Α Εμακήλνπ 1

2 2 Πεπιεσόμενα Διζαγυγή ζελ.3-4 Ππόλογορ ζελ. 4-8 Οξηζκφο πληάγκαηνο ζει.5 Οπζηαζηηθή δηάζηαζε ηνπ πληάγκαηνο ζει. 5-6 Σππηθή δηάζηαζε ηνπ πληάγκαηνο ζει.7-8 Γενικό Μέπορ ζελ Οξηζκφο πληαγκαηηθφηεηαο ζει. 9 Δίδε ειέγρνπ ζπληαγκαηηθφηεηαο ζει Σν ειιεληθφ ζχζηεκα ζει Ο πξνιεπηηθφο έιεγρνο ζει Ο θαηαζηαιηηθφο έιεγρνο ζει Αλψηαην Δηδηθφ Γηθαζηήξην ζει.16 Αιινδαπά ζπζηήκαηα ζει Δπίλογορ ζελ Πεπίλητη/ Summary ζελ Βιβλιογπαθία ζελ. 21 2

3 3 Εηζαγωγή: Σν δίθαην, κέζα απ ηελ ζχγρξνλε πξνζέγγηζε ηεο ζπληαγκαηηθήο επηζηήκεο πνπ ζπλδπάδεη ηφζν ηππηθά φζν θαη νπζηαζηηθά ζηνηρεία ( corpus animus ), λνείηαη σο ζχλνιν λνκηθψλ θαλφλσλ (θαλφλεο πνπ δηαθνξνπνηνχληαη ζε ζρέζε κε αληίζηνηρνπο εζηθνχο, πνιηηηθνχο, ζξεζθεπηηθνχο θ.α. σο πξνο πνηθίια ραξαθηεξηζηηθά φπσο πξνέιεπζε, ηζρχ,απζηεξφηεηα, θπξψζεηο, απνδέθηεο θηι ) αμηνινγηθνχ ραξαθηήξα πνπ ξπζκίδνπλ ηελ δσή ηεο ρψξαο ζε θάζε θνηλσληθή, νηθνλνκηθή θαη πνιηηηθή έθθαλζή ηεο. Καη ελψ ζχκθσλα κε ηελ παξαδνζηαθή λνκηθή ζθέςε θαη κεζνδνινγία ην δίθαην θαη νη θαλφλεο πνπ ην απαξηίδνπλ εμεηάδνληαη απαιιαγκέλνη απ ηα πνιηηηθά δεδνκέλα πνπ επηθξαηνχζαλ θαη νδήγεζαλ ζηελ ζπγθεθξηκέλνπ πεξηερνκέλνπ θαη πνιηηηθνθνηλσληθήο ρξνηάο- κνξθή ηνπο, ε ίδηα ε πξαγκαηηθφηεηα έξρεηαη λα θαηαδείμεη ηελ πνιηηηθή θαηαγσγή ηνπ δηθαίνπ αιιά θαη ηελ πνιηηηθή ιεηηνπξγία πνπ απηφ επηηειεί. Μηα ηέηνηα δηαπίζησζε θξίλεηαη ινγηθή, θαζψο ην δίθαην απνηειεί ηελ ηεξαξρηθά δνκεκέλε έλλνκε ηάμε έλα ζχζηεκα πνπ δηαθξίλεηαη απφ πιεξφηεηα θαη ελφηεηα θαη λνείηαη ζε δεδνκέλν θξάηνο θαη ζπγθεθξηκέλν ρξνληθφ δηάζηεκα. Έρνληαο ήδε ζπλδέζεη ηελ έλλνηα ηνπ ζπγθξνηεκέλνπ ζπλφινπ ησλ θαλφλσλ δηθαίνπ κε ην θξάηνο, ηνλ πξαθηηθά παληνδχλακν θνξέα εμνπζίαο, αλαπφθεπθηα θαηαιήγνπκε ζην ιεγφκελν θξάηνο δηθαίνπ : ην θξάηνο ζην νπνίν ε εμνπζία είλαη νξγαλσκέλε θαη αζθείηαη κε βάζε ηνπο -πξνθαζνξηζκέλνπο θαη ζχκθσλα κε εμίζνπ πξνθαζνξηζκέλε δηαδηθαζία ηξνπνπνηνχκελνπο- θαλφλεο δηθαίνπ, έρνληαο αλαγλσξίζεη ηελ αλαγθαηφηεηα αιιά θαη ηελ πξνηεξαηφηεηά ηνπο. Σν θξάηνο δηθαίνπ,δηαθξηλφκελν ηνπ θνηλσληθνχ θξάηνπο ( θαη ζπρλά ειέγρνληαο ηηο πξνγξακκαηηζκέλεο θαη ζθφπηκεο κνξθέο δξάζεο ηνπ) ζηεξίδεη θαη ζπκπιεξψλεη ηελ ηδέα ηεο δεκνθξαηίαο δξψληαο σο αληίβαξν ζηηο απηαξρηθέο δηαζέζεηο ησλ εθάζηνηε θπβεξλεηηθψλ πιεηνςεθηψλ (αιιά θαη ηεο παλίζρπξεο 3

4 4 δηνηθεηηθήο γξαθεηνθξαηίαο) θαη σο πξνζηάηεο ησλ δηαθφξσλ κεηνςεθηψλ θαη θνηλσληθψλ νκάδσλ. Πέξα,φκσο, απ ηελ πξναλαθεξζείζα εγγπεηηθή ιεηηνπξγία, ην θξάηνο δηθαίνπ επηηειεί θαη κία λνκηκνπνηεηηθή ηεο εμνπζίαο ιεηηνπξγία : ζην πιαίζην ηεο ηεξαξρηθά δνκεκέλεο έλλνκεο ηάμεο φπνπ θπξίαξρε ζέζε έρεη ην χληαγκα, ε ππεξνρή ηνπ έλαληη ηνπ θνηλνχ δηθαίνπ εμαζθαιίδεηαη κέζσ ηνπ δηθαζηηθνχ ειέγρνπ ηεο δηνηθεηηθήο θαη λνκνζεηηθήο δξάζεο. ηελ παξνχζα εξγαζία ζα επηρεηξεζεί κία φζν ην δπλαηφλ πιεξέζηεξε πξνζέγγηζε ηνπ δηθαζηηθνχ ειέγρνπ ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο ησλ λφκσλ, έρνληαο πάληνηε ππ φςηλ πσο δελ απνηειεί έλα απιφ ζεσξεηηθφ πξφβιεκα αιιά έλα πξαθηηθφ δήηεκα πνπ αθνξά ηφζν ην ίδην ην θξάηνο/θνξέα εμνπζίαο, φζν θαη ηνλ Έιιελα πνιίηε πνπ νθείιεη πίζηε ζην χληαγκα θαη θάζε λφκν πνπ ελαξκνλίδεηαη κ απηφ. Πξόινγνο Οη θαλόλεο δηθαίνπ θαη ε ζρέζε ηεξαξρίαο πνπ ηνπο ραξαθηεξίδεη Σν ύληαγκα θαη ε δηαηήξεζε ηεο ππεξνρήο ηνπ ην πιαίζην ηεο -νξγαλσκέλεο ζε έλλνκε ηάμε- θνηλσλίαο ε δσή θαη ζπκπεξηθνξά ησλ κειψλ πνπ ηελ απνηεινχλ ξπζκίδεηαη επηηαθηηθά θαη εηεξφλνκα απφ έλα πιέγκα γεληθψλ θαη αθεξεκέλσλ δηαηάμεσλ : ησλ θαλφλσλ δηθαίνπ. Οη θαλφλεο δηθαίνπ φπσο είλαη απηνλφεην ιφγσ ησλ δηαθνξεηηθψλ νξγάλσλ πνπ ηνπο παξάγνπλ θαη ησλ δηαθνξεηηθψλ πεξηερνκέλσλ ηνπο εληάζζνληαη ζε δηάθνξα επίπεδα, δεκηνπξγψληαο έλα είδνο ππξακίδαο νη θαλφλεο θάζε επηπέδνπ νθείινπλ λα ελαξκνλίδνληαη κε ηνπο αληίζηνηρνπο ησλ αλψηεξσλ βαζκίδσλ θαη λα ππεξηεξνχλ έλαληη εθείλσλ ησλ θαηψηεξσλ, ελψ ζε πεξίπησζε ζχγθξνπζεο θαλφλσλ ηνπ ίδηνπ επηπέδνπ ππεξηεξεί ν λεφηεξνο θαη εηδηθφο 1. ε πνιχ αδξέο γξακκέο, νη βαζκίδεο ηεο ππξακίδαο ησλ θαλφλσλ δηθαίνπ εθ ησλ άλσ πξνο ηα θάησ είλαη νη εμήο : 1. Δπξσπατθφ δίθαην, 2. χληαγκα, 3. Γεληθψο παξαδεδεγκέλνη θαλφλεο δηεζλνχο δηθαίνπ θαη δηεζλείο ζπκβάζεηο, 4.Δθ άπαμ λφκνη (άξζξν 107), 5.Ννκνζεηηθέο πξάμεηο (λφκνη θαη πξάμεηο λνκνζεηηθνχ πεξηερνκέλνπ), 6. Καλνληζηηθέο πξάμεηο εθ ηνπ πληάγκαηνο (άξζξα 54 4

5 5 παξ. 2 θαη 83), 7. Δθ άπαμ θαλνληζηηθά δηαηάγκαηα, 8. Καλνληζηηθά δηαηάγκαηα κε λνκνζεηηθή εμνπζηνδφηεζε (άξζ. 43 παξ.2 εδ. ά θαη 4), 9. Καλνληζηηθέο πξάμεηο άιισλ νξγάλσλ δηνηθήζεσο κε λνκνζεηηθή εμνπζηνδφηεζε (άξζξν 43 παξ.2 εδ. β ),10. Δθηειεζηηθά θαλνληζηηθά δηαηάγκαηα (άξζξν 43 παξ.1) Όπσο δηαπηζηψζακε απ ηελ παξαπάλσ ζπλνπηηθή αλαθνξά ζηελ ζρέζε ηεξαξρίαο ησλ θαλφλσλ δηθαίνπ, θνξπθαίνο θαη ζεκειηψδεο λφκνο ηνπ θξάηνπο είλαη ην Σύνηαγμα (θαηψηεξν κφλν ησλ θαλφλσλ ηνπ Δπξσπατθνχ δηθαίνπ, ην νπνίν απνθηά ελνπνηεηηθή ιεηηνπξγία ζην πιαίζην ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο πεξηνξίδνληαο ηελ άζθεζε ηεο θξαηηθήο θπξηαξρίαο ησλ θξαηψλ-κειψλ ηεο). 1 : Αλη. Μ. Παληειή : Δγρεηξίδην πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ, 2 ε έθδνζε 2007, ζει Οξηζκφο : Τπφ ζηελή λνκηθή έλλνηα, χληαγκα είλαη ν γξαπηφο, ζε ηδηαίηεξν θείκελν δηαηππσκέλνο, ππέξηαηνο, γεληθφο, θαζνιηθφο, ζεκειηψδεο λφκνο, πνπ έρεη ηεζεί κε εηδηθή δηαδηθαζία, ξπζκίδεη ηελ ζπλνιηθή θνηλσληθή, πνιηηηθή, νηθνλνκηθή δσή θαη έλλνκε ηάμε, έρεη απμεκέλε ηππηθή δχλακε θαη κεηαβάιιεηαη κε δηαδηθαζία δπζρεξέζηεξε ηεο πξνβιεπφκελεο γηα ηνπο θνηλνχο λφκνπο ησλ νπνίσλ ηεξαξρηθά πξνΐζηαηαη. 1 Με αθεηεξία ηνλ παξαπάλσ νξηζκφ κπνξνχκε λα εληνπίζνπκε ηα ραξαθηεξηζηηθά ζηνηρεία ηνπ ζπληάγκαηνο, έρνληαο πξψηα δηαθξίλεη ηηο δχν δηαθνξεηηθέο δηαζηάζεηο ηνπ : ηελ οςζιαζηική θαη ηελ ηςπική 2 ύληαγκα ππό νπζηαζηηθή έλλνηα : Σν χληαγκα, αλεμάξηεηα απ ηνλ ζεκειηψδε ξφιν ηνπ ζηελ έλλνκε ηάμε, είλαη έλαο «λφκνο» θαη σο ηέηνηνο έρεη νπζηαζηηθφ πεξηερφκελν ε «νπζία» ηνπ απηή, ην animus ηνπ πληάγκαηνο έρεη εζσηεξηθή θαηεχζπλζε θαη ζηξέθεηαη πξνο ην πεξηερφκελν ησλ ζπληαγκαηηθψλ θαλφλσλ, ζηελ ξπζκηδφκελε απφ ην χληαγκα «χιε». Έηζη, αλαθνξηθά κε ηελ νπζηαζηηθή ηνπ δηάζηαζε, ην χληαγκα ραξαθηεξίδεηαη σο : α) Γεληθόο Νόκνο (lex generalis) : πγθξίλνληαο ην χληαγκα θαη ηνπο θνηλνχ λφκνπο, σο θείκελα, δηαπηζηψλνπκε πσο ππάξρεη πιηθή ηαπηφηεηα, θαζψο ην ξπζκηζηηθφ πεδίν ηνπ ζπληαγκαηηθνχ θαη ηνπ θνηλνχ λνκνζέηε είλαη θνηλφ δελ ππάξρεη, δειαδή, θάπνηνο ηδηαίηεξνο «ζπληαγκαηηθφο θαηάινγνο» (index constitutionalis) κε ζέκαηα πνπ αλήθνπλ ζηελ απνθιεηζηηθή αξκνδηφηεηα ηνπ ζπληαθηηθνχ λνκνζέηε ( εμ άιινπ ν ίδηνο ν ζπληαθηηθφο λνκνζέηεο επηθαιείηαη ηελ ζχκπξαμε ηνπ αληίζηνηρνπ θνηλνχ κε ηελ ζηεξεφηππε θξάζε «φπσο ν λφκνο νξίδεη»). Καη ελψ «ζεκαηηθά» χληαγκα θαη θνηλνί λφκνη ηαπηίδνληαη, δηαθνξνπνίεζε 5

6 6 εληνπίδεηαη ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν αληηκεησπίδνπλ ηα ππφ ξχζκηζε ζέκαηα : ζηηο ζπληαγκαηηθέο δηαηάμεηο ηα δεηήκαηα είηε απιψο ζίγνληαη είηε ξπζκίδνληαη κνλάρα νη βαζηθέο ηνπο πηπρέο, ελψ ε θνηλή λνκνζεζία ηα αλαιχεη θαη ηα ξπζκίδεη ιεπηνκεξψο (κηα ζρέζε γεληθνχ- lex generalis θαη εηδηθνχ - lex specialis ). Έηζη ην χληαγκα αλαδεηθλχεηαη ζαλ lex legibus, ν (έκκεζνο) ξπζκηζηήο ξπζκίζεσλ, νιφθιεξεο ηεο έλλνκεο ηάμεο θαη αλζξψπηλεο ζπκβίσζεο. β ) Θεκειηώδεο Νόκνο (lex fundamentalis ) : Οη θαλφλεο πνπ πεξηιακβάλνληαη ζην χληαγκα θξίλνληαη σο «νη ζπνπδαηφηεξνη», δηθαηνινγψληαο ηνλ ζεκειηψδε ραξαθηήξα ηνπ έλα γλψξηζκα πνπ πξνζδίδεη ζην χληαγκα ηδηαίηεξν θχξνο αιιά θαη κνλαδηθφηεηα, θαζψο ζε ζπγθεθξηκέλε έλλνκε ηάμε κπνξεί λα ππάξρεη έλα κφλν χληαγκα ην νπνίν θαη ιεηηνπξγεί σο «Καηαζηαηηθφο» Υάξηεο (σο θαηαζηαηηθφο έρεη ηδξπηηθφ ηνπ θξάηνπο ραξαθηήξα θαη σο ράξηεο έρεη έγγξαθν ηχπν). πλεπψο ηζρχεη πσο φινη νη ζεκειηψδεηο θαλφλεο ηεο έλλνκεο ηάμεο βξίζθνληαη ζην χληαγκα αιιά θαη αληηζηξφθσο πσο φινη νη θαλφλεο ηνπ πληάγκαηνο είλαη ζεκειηψδεηο, θαηαιείπνληαο ηηο δεπηεξεχνπζεο θαη ιεπηνκεξεηαθέο ξπζκίζεηο ζηνλ θνηλφ λνκνζέηε). γ ) Καζνιηθόο Νόκνο (lex universalis) : Σν χληαγκα,ελ αληηζέζεη κε ηνπο πεξεηαίξσ θιάδνπο ζηνπο νπνίνπο δηαθξίλεηαη ην δίθαην, δελ έρεη κία κφλν βηνηηθή πεξηνρή : νη ξπζκίζεηο ηνπ ζχγρξνλνπ πληάγκαηνο θαηαιακβάλνπλ (ζηνλ αληίπνδα ηνπ αληίζηνηρνπ παξαδνζηαθνχ πνπ πεξηνξηδφηαλ ζηελ θξαηηθή πεξηνρή) ην ζχλνιν ηεο έλλνκεο ηάμεο θαη ηεο πνιηηηθήο, θνηλσληθήο θαη νηθνλνκηθήο δσήο. Ωο θαζνιηθφο,νηθνπκεληθφο λφκνο πεξηέρεη ηνπο ζεκειηψδεηο θαλφλεο δεκφζηνπ θαη ηδησηηθνχ δηθαίνπ, θαζψο ξπζκίδεη αληηζηνίρσο- ηηο ζρέζεηο θξάηνπο πνιηηψλ αιιά θαη ηηο ζρέζεηο ησλ πνιηηψλ κεηαμχ ηνπο. Ο ππεξδεκφζηνο ραξαθηήξαο ηνπ παξφληνο πληάγκαηνο,φπσο ζπλάγεηαη απφ ηα παξαπάλσ, νξίδεηαη ξεηά ζην ίδην ην θείκελφ ηνπ ζην άξζξν 25 παξ.1 εδ. γ, δηθαηνινγψληαο ηελ ζέζε ηνπ ζηα ζεκέιηα ηνπ δηθαηνπνιηηηθνχ ζπζηήκαηνο θαη ηνπ ζπλφινπ ηεο θνηλσληθήο ζπλχπαξμεο. 1 Γεκεηξφπνπινο Α., χζηεκα πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ 2011, ζει. 197 θαη ν ίδηνο νξηζκφο ειάρηζηα δηαθνξνπνηεκέλνο πεξηέρεηαη ζηα «Εεηήκαηα πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ»,ά έθδνζε 1994 θαη επαλαιακβάλεηαη ζηηο επφκελεο εθδφζεηο Βι. Γεκεηξφπνπινο Α., Παξαδφζεηο πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ Θ έθδ. 2001,ζει Γεκεηξφπνπινο Α., χζηεκα πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ 2011, ζει ύληαγκα ζηελ ηππηθή ηνπ δηάζηαζε : Ζ ηππηθή δηάζηαζε απνηειεί ην «corpus», ηελ πιηθή πιεπξά ηνπ πληάγκαηνο θαη αθνξά ζηελ εμσηεξηθή κνξθή αιιά θαη ηελ ζέζε πνπ απηφ έρεη ζηελ έλλνκε ηάμε. Ωο ππέξηεξνο ησλ θνηλψλ λφκσλ, ην 6

7 7 χληαγκα νθείιεη λα εκθαλίδεηαη ζηνλ εμσηεξηθφ θφζκν θαηά ηξφπν πνπ ην δηαθνξνπνηεί επθξηλψο απ ηνπο ηειεπηαίνπο ε δηάθξηζε απηή επηηπγράλεηαη κφλν κε δχν απφ ηα ηππηθά ζηνηρεία ηνπ πληάγκαηνο, ηελ αςζηηπόηηηα θαη ηελ ηςπική ςπεποσή, θαζψο ε γξαπηή κνξθή είλαη θνηλφ γλψξηζκα α) Απζηεξόο λόκνο (dura lex/ rigida lex) : Ζ απζηεξφηεηα,σο ραξαθηεξηζκφο, δελ αλαθέξεηαη ζην πεξηερφκελν ηνπ πληάγκαηνο αιιά ζηελ δηαδηθαζία παξαγσγήο ηνπ (ζέζπηζεο αιιά θαη κεηαβνιήο ηνπ) σο γλψξηζκα δηαθξίλεηαη θαη πξνεγείηαη ηεο ηππηθήο ππεξνρήο 1 θαη πεξηέρεηαη ζε δηαηάμεηο ηνπ ίδηνπ ηνπ θεηκέλνπ. Σα «απζηεξά» πληάγκαηα έρνπλ σο πεξηερφκελν δηαηάμεηο κε απμεκέλε/ππέξηεξε ηζρχ,γηα ηελ κεηαβνιή ησλ νπνίσλ πξνβιέπεηαη δηαδηθαζία δπζρεξέζηεξε απφ εθείλε πνπ απαηηείηαη γηα ηνπο θνηλνχο λφκνπο 2 (ππάξρνπλ, βέβαηα, θαη ηα ιεγφκελα «ήπηα» πληάγκαηα ησλ νπνίσλ νη δηαηάμεηο έρνπλ ίδηα ηππηθή ηζρχ θαη ίδηα δηαδηθαζία κεηαβνιήο κε ηνπο θνηλνχο λφκνπο ). Γελ πξέπεη λα παξαιεηθζνχλ θαη νη ζπληαγκαηηθέο δηαηάμεηο πνπ παξακέλνπλ αλαιινίσηεο κηαο θαη θαζνξίδνπλ ζεκαληηθά δεηήκαηα, φπσο ηελ βάζε θαη ηελ κνξθή ηνπ πνιηηεχκαηνο («αηψλην χληαγκα» 3 ) β) Αλώηαηνο Νόκνο (suprema lex) : ε άκεζε ζπλάξηεζε αιιά ζαθψο δηαθξηλφκελε απφ ην γλψξηζκα ηεο απζηεξφηεηαο, βξίζθεηαη ε ηππηθή ππεξνρή ηνπ πληάγκαηνο ε νπνία ζπλδέεηαη κε ηελ ζεσξία ησλ βαζκίδσλ (Stuffen theorie) 4. Σν χληαγκα δελ είλαη κνλάρα ν ζεκειηψδεο αιιά ν π π έ ξ η α η ν ο λφκνο, επξηζθφκελνο ζηελ θνξπθή ηεο ηεξαξρίαο ηεο έλλνκεο ηάμεο κεηαμχ απηνχ θαη ηνπ θνηλνχ δηθαίνπ δεκηνπξγείηαη κηα ζρέζε ππέξηεξνπ-θαηψηεξνπ λφκνπ (lex superior lex inferior). Ζ ηππηθή ππεξνρή,βέβαηα, δελ έρεη κφλν ζεσξεηηθφ ελδηαθέξνλ, αιιά απνθηά κεγάιε πξαθηηθή ζεκαζία, κηαο θαη ράξε ζ απηήλ φινη νη απινί λφκνη πξέπεη λα βαζίδνληαη θαη λα είλαη ζχκθσλνη πξνο ην πεξηερφκελν ηνπ πληάγκαηνο κηα επηηαγή ζηελ νπνία ζηεξίδεηαη ηφζν ε έλλνηα φζν θαη ν έιεγρνο ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο ησλ λφκσλ. Όπσο είλαη επφκελν, ην ίδην ην χληαγκα θξνληίδεη λα θαηαζηήζεη ζαθή ηελ ηππηθή ηνπ αλσηεξφηεηα κέζα απφ πνηθίιεο δηαηάμεηο, φπσο ζηα άξζξα 87 παξ.2, 93 παξ. 4, 110 θηι 1 Γεκεηξφπνπινο Α., Σν χληαγκα σο βάζε ηεο έλλνκεο ηάμεο, Δθδ. άθθνπια Μαπξηάο Κ., πληαγκαηηθφ Γίθαην, εθδ. άθθνπια 2005 θαη πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ, 2011 Γεκεηξφπνπινο Α., χζηεκα 3 Άξζξν 110, παξ. 1 7

8 8 4 ζεσξία πνπ «αλαπηχρζεθε πξψηα απφ ηνλ Bierling θαη είρε ηδηαίηεξε απήρεζε ζηελ ζρνιή ηεο Βηέλλεο ηνπ Kelsen» θαη ζχκθσλα κε ηελ νπνία ν «βαζηθφο θαλφλαο» (Grundnorm) ε «αξρηθφο θαλφλαο» (Ursprungnorm) δηαθξίλεηαη απ ηνλ θαηψηεξν θαλφλα δηθαίνπ Γεκεηξφπνπινο Α., Σν χληαγκα σο βάζε ηεο έλλνκεο ηάμεο,εθδ. άθθνπιαο 2002, ζει γ) Γξαπηόο Νόκνο (lex scripta) : Ζ γξαπηή κνξθή κπνξεί λα κελ είλαη απνθιεηζηηθφ ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα ηνπ πληάγκαηνο -κηαο θαη νη θνηλνί λφκνη είλαη γξαπηνί- απνηειεί,φκσο, ζπζηαηηθφ ζηνηρείν ηεο ίδηαο ηεο έλλνηάο ηνπ (ζπζηαηηθφο ηχπνο). Ωο ζεκειηψδεο λφκνο, είλαη αλαγθαίν λα είλαη γξαπηά δηαηππσκέλνο φπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί, εμ άιινπ, ην χληαγκα είλαη έλαο «Καηαζηαηηθφο Υάξηεο» ή «Υάξηα», απνηειεί έλα έγγξαθν. Καηά ηελ θιαζζηθή δηδαζθαιία,βέβαηα, ηα πληάγκαηα κπνξνχλ λα είλαη θαη άγξαθα αιιά ε ππνζηήξημε κηαο ηέηνηαο δπλαηφηεηαο δελ αληαπνθξίλεηαη ζηα πξάγκαηα θαη έρεη δηαςεπζζεί θαη μεπεξαζηεί απφ ηελ ηζηνξηθή εκθάληζε θαη εμέιημε ησλ πληαγκάησλ. Έρνληαο θαηαλνήζεη ηελ δηάξζξσζε ηεο έλλνκεο ηάμεο θαη ηελ ζεκαίλνπζα ζέζε πνπ θαηέρεη ζ απηήλ ην χληαγκα, κπνξνχκε λα εμεηάζνπκε ηελ δηαδηθαζία κε ηελ νπνία δηαζθαιίδεηαη ε ελφηεηα δηθαίνπ θαη ε «γελεηηθή ζχλδεζε» κεηαμχ ησλ θαλφλσλ δηαθνξεηηθήο βαζκίδαο : ηελ δηαδηθαζία ειέγρνπ ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο ησλ λφκσλ. Ο Έιεγρνο ηεο πληαγκαηηθόηεηαο I. ηνλ ειιεληθό ρώξν Α. Γενικά-οπιζμόρ 8

9 9 Κπξίαξρε ζέζε αλάκεζα ζην ζχλνιν ησλ θαλφλσλ δηθαίνπ έρεη ην χληαγκα κία ππέξηεξε ζέζε πνπ δηαηεξεί ράξε ζηελ ππνρξεσηηθή ζχκθσλα θαη κε ηηο ίδηεο ηνπ ηηο δηαηάμεηο - ζπκκφξθσζε φισλ ησλ θνηλψλ λφκσλ πξνο ην πεξηερφκελφ ηνπ. Ζ ηειεπηαία πξαγκαηνπνηείηαη κέζα απφ ηελ δηαδηθαζία ηνπ (δηθαζηηθνχ θπξίσο) ειέγρνπ ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο πνπ βξίζθεη ηελ ινγηθή θαη ζεζκηθή ζεκειίσζή ηεο ζε δχν δηθαηνθξαηηθνχ ραξαθηήξα ζπληαγκαηηθέο εγγπήζεηο : ηελ διάκπιζη ηυν εξοςζιών θαη ηνλ αςζηηπό σαπακηήπα ηος Σςνηάγμαηορ. Πξάγκαηη, ε θξαηηθή εμνπζία θαηαλέκεηαη ζε δηαθνξεηηθά φξγαλα κε δηαθεθξηκέλεο ζθαίξεο αξκνδηφηεηαο ράξε ζ απηήλ ηελ απζηεξή νξηνζέηεζε θαλέλα θξαηηθφ φξγαλν δελ δηθαηνχηαη λα δξα, παξά κφλν ζην πιαίζην ησλ αξκνδηνηήησλ πνπ ηνπ έρνπλ αλαηεζεί θαη αδπλαηεί λα ηηο ππεξβεί ρσξίο λα δηαθηλδπλεχζεη θπξψζεηο 1. Σν ίδην ην θξάηνο δηθαίνπ νηθνδνκείηαη πάλσ αιιά θαη πξνυπνζέηεη- (ζ)ηελ αξρή ηεο δηάθξηζεο ησλ εμνπζηψλ (παξά ην γεγνλφο πσο ζηελ πξάμε έρεη απνδεηρηεί ζρεηηθή θαζψο εθαξκφδεηαη κέζα απφ δηαζηαχξσζε θαη ζχγρπζε ησλ εμνπζηψλ 2 ) έηζη δχλαηαη λα ππάξρεη έλα αζθαιέο ζχζηεκα απνλνκήο δηθαηνζχλεο πνπ αλαιακβάλεη λα ειέγρεη ηελ δξάζε φισλ ησλ νξγάλσλ αιιά θαη λα θξνληίδεη γηα ηελ δηαηήξεζε ηεο ελφηεηαο δηθαίνπ. Ζ δηθαηηθή ελφηεηα,βέβαηα, εμαζθαιίδεηαη ηφζν απφ ηελ απζηεξφηεηα πνπ ραξαθηεξίδεη ην χληαγκα σο λνκνζεηηθφ θείκελν (λννχκελε σο απμεκέλε δπζθνιία ζέζπηζεο θαη κεηαβνιήο ηνπ) φζν θαη απφ ηελ άκεζα ζπλαξηψκελε- ηππηθή ππεξνρή ησλ δηαηάμεψλ ηνπ πνπ επηβάιιεη ηελ ελαξκφληζε ησλ λφκσλ φισλ ησλ βαζκίδσλ. Έρνληαο αλαθεξζεί ζπλνπηηθά ζηηο εγγπήζεηο ηνπ ειέγρνπ ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο ησλ λφκσλ, ζθφπηκν είλαη λα παξαζέζνπκε θαη ηνλ νξηζκφ ηνπ : Με ηον όπο «ζςνηαγμαηικόηηηα» νοείηαι η ζςμθυνία ηυν νόμυν ππορ ηο ηςπικά ανώηεπο Σύνηαγμα, υρ ππορ ηον ηπόπο παπαγυγήρ και ηην οςζία ηος πεπιεσομένος ηοςρ. Με ην πέξαο ηεο δηαδηθαζίαο παξαγσγήο ηνπ, θάζε λφκνο ζεσξείηαη ηππηθά θαη νπζηαζηηθά ζχκθσλνο κε ηηο ζπληαγκαηηθέο ξπζκίζεηο ζχκθσλα κε ην «ηεθκήξην» ζπληαγκαηηθφηεηαο έλα ηεθκήξην ην νπνίν δελ είλαη ακάρεην, δελ απνθιείεηαη,δειαδή, ε ακθηζβήηεζε ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο κέζσ ησλ πξνβιεπφκελσλ δηαδηθαζηψλ. 9

10 10 1 ηελ αξρή ηεο δηάθξηζεο ησλ εμνπζηψλ σο πξσηαξρηθφ θαη αλαγθαίν ζηνηρείν ηεο έλλνηαο ηνπ θξάηνπο δηθαίνπ ηνλίδεη,ηδίσο, ν Carl Schmitt θαη ζηελ ειιεληθή βηβιηνγξαθία ν Αξ. Μάλεζεο,πλη. Γίθ. (Παξαδφζεηο 1967), ζει.412 επ. 2 Βι. ζρεηηθά : Αξ. Μάλεζε, Αη εγγπήζεηο ηεξήζεσο ηνπ πληάγκαηνο ηα ΗΗ ( ) θαη πλη. Γίθ. (1967) Β. Δίδη ελέγσος Με ηελ βνήζεηα νξηζκέλσλ θξηηεξίσλ, δηαθξίλνπκε δηάθνξα είδε ειέγρνπ ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο ησλ λφκσλ. ζε ηζρχ Ι. Με θξηηήξην ηνλ σπόνο αζθήζεψο ηνπ, ν έιεγρνο δηαθξίλεηαη ζε : α) Πποληπηικό : αζθείηαη πξηλ απφ ηελ δεκνζίεπζε θαη ηελ ζέζε ηνπ λφκνπ β) Καηαζηαληικό : δηελεξγείηαη κεηά ηελ δεκνζίεπζε ηνπ λφκνπ, θαηά ηελ εθαξκνγή ηνπ (θαη είλαη δηθαζηηθφο ) ΙΙ. Αλάινγα κε ηα όπγανα πνπ πξαγκαηνπνηνχλ ηνλ έιεγρν ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο : α) Πολιηικό : αζθείηαη απφ πνιηηηθφ φξγαλν (ηέηνηνο είλαη ζπλήζσο ν πξνιεπηηθφο έιεγρνο ) β) Γικαζηικό : δηελεξγείηαη απφ ηελ δηθαζηηθή εμνπζία θαη είλαη ην ζχζηεκα πνπ έρεη επηθξαηήζεη ην πιαίζην,κάιηζηα, ηνπ δικαζηικού ελέγσος πθίζηαληαη νη παξαθάησ δηαθξίζεηο : 10 i ) Με θξηηήξην ηελ εηδηθφηεξε κνξθή νξγάλσζεο : - πγθεληξσηηθφο : ζχκθσλα κ απηφ ην ζχζηεκα ν έιεγρνο αλαηίζεηαη ζε

11 11 ζπγθεθξηκέλν εηδηθφ «ζπληαγκαηηθφ δηθαζηήξην» απνθαιείηαη,ινηπφλ, ζπγθεληξσηηθφ αθξηβψο γηαηί ν έιεγρνο δελ αζθείηαη απφ φια ηα δηθαζηήξηα αιιά απφ έλα (ή έζησ νξηζκέλα) - Απνθεληξσηηθφο : ζην ζχζηεκα απηφ ν έιεγρνο είλαη «δηάρπηνο» θαη αζθείηαη φρη απφ έλα «εηδηθφ» αιιά απφ φια ηα δηθαζηήξηα ii )Με θξηηήξην ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν αζθείηαη : - Καη αίηεζε : ν θαη αίηεζε έιεγρνο ζπλδέεηαη κε ην ζπγθεληξσηηθφ ζχζηεκα θαη δίλεη ηελ δπλαηφηεηα πξνζβνιήο ηνπ λφκνπ σο αληηζπληαγκαηηθνχ κε ηελ βνήζεηα έλδηθνπ κέζνπ (αίηεκα) πξνβιέπεηαη εηδηθά ζην χληαγκα θαη δηελεξγείηαη απφ εηδηθφ ζπληαγκαηηθφ δηθαζηήξην ηνπ νπνίνπ ε απφθαζε έρεη απφιπηε, έλαληη φισλ ηζρχ θαη θαζηζηά δπλαηή ηελ νιηθή ή κεξηθή αθχξσζε ηνπ λφκνπ (εθ φζνλ απηφο θξηζεί αληηζπληαγκαηηθφο ) - Καη έλζηαζε : ν θαη έλζηαζε έιεγρνο ζπλδέεηαη κε ην απνθεληξσηηθφ ζχζηεκα θαη αζθείηαη πάληνηε ζην πιαίζην θαη «επ επθαηξία» ζπγθεθξηκέλεο δίθεο,απ φια ηα δηθαζηήξηα ( εδψ ν λφκνο δελ πξνζβάιιεηαη απηνηειψο ) iii )Με θξηηήξην ηελ ηζρχ ηεο δηθαζηηθήο απφθαζεο : - Απφιπηνο : σο απφιπην θξίλεηαη ην ζχζηεκα ειέγρνπ ζην νπνίν ε δηθαζηηθή εμνπζία έρεη δπλαηφηεηα αθχξσζεο ηνπ λφκνπ - ρεηηθφο : ζρεηηθφ είλαη ην ζχζηεκα ζην νπνίν ε δηθαζηηθή εμνπζία δελ έρεη ηελ δπλαηφηεηα αθχξσζεο ηνπ λφκνπ αιιά κφλν κε εθαξκνγήο ηνπ ζηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε Γ. Το ιζσύον ζύζηημα ζηον ελληνικό σώπο 11

12 12 Όπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί, ν έιεγρνο ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο ησλ λφκσλ δηαθξίλεηαη -κε ηελ ζπλδξνκή ηνπ ρξφλνπ θαη ησλ νξγάλσλ δηελέξγεηάο ηνπ σο θξηηεξίσλ- ζε πξνιεπηηθφ (ν νπνίνο είλαη ζπλήζσο πνιηηηθφο ) θαη θαηαζηαιηηθφ (ν νπνίνο είλαη δηθαζηηθφο). Ο Πποληπηικόρ Έλεγσορ ηελ ειιεληθή έλλνκε ηάμε, πξνιεπηηθφ έιεγρν ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο ησλ λφκσλ κπνξνχλ λ αζθήζνπλ θαη νη δχν παξάγνληεο ηεο λνκνζεηηθήο ιεηηνπξγίαο : ε Βνπιή θαη ν Πξφεδξνο ηεο Γεκνθξαηίαο (αξζ. 26, παξ.1). ε κία εηδηθή πεξίπησζε, ην χληαγκα έρεη αλαζέζεη ηνλ πξνιεπηηθφ έιεγρν (θαη) ζε έλα κε λνκνζεηηθφ φξγαλν, ην Διεγθηηθφ πλέδξην. 1 Ζ Βνπιή, ην κνλαδηθφ θξαηηθφ φξγαλν πνπ δηαζέηεη άκεζε δεκνθξαηηθή λνκηκνπνίεζε ( ζχκθσλα κε ην χληαγκα ηνπ 1975, ζην θαζεζηψο ηεο πξνεδξεπνκέλεο θνηλνβνπιεπηηθήο δεκνθξαηίαο ) έρεη ηελ ππνρξέσζε φπσο θαη θάζε φξγαλν- λα ζέβεηαη θαη λα ηεξεί ηνπο ζπληαγκαηηθνχο θαλφλεο αιιά θαη λα κελ ςεθίδεη λφκνπο πνπ αληίθεηληαη ζηνπο ηειεπηαίνπο. Σν γεγνλφο πσο ε Βνπιή έρεη ζπλαίζζεζε απηνχ ηνπ ζεκαληηθνχ θαζήθνληφο ηεο γίλεηαη αληηιεπηφ απφ ην άξζξν 80, παξ.2 ηνπ θαλνληζκνχ ηεο έηζη ν Πξφεδξνο ηεο Βνπιήο θαη θάζε βνπιεπηήο (κέινο ηεο θπβέξλεζεο ή κε) κπνξεί λα δεηήζεη, ζην ζηάδην ηεο θαη αξρήλ ζπδήηεζεο, λα απνθαλζεί ε Βνπιή ζρεηηθά κε ζπγθεθξηκέλεο αληηξξήζεηο πνπ πξνβάιιεη γηα ηελ ζπληαγκαηηθφηεηα ζρεδίνπ ή πξφηαζεο λφκνπ. Τπάξρεη,επίζεο, ε δπλαηφηεηα αλαπνκπήο ήδε ςεθηζκέλσλ λνκνζρεδίσλ ζηελ Βνπιή απφ ηνλ Πξφεδξν ηεο Γεκνθξαηίαο κία δπλαηφηεηα πνπ πξνβιέπεηαη κε ην άξζξν 42,παξ. 1 εδ.2 θαη απαηηεί ηελ έθζεζε,απφ κέξνπο ηνπ, ησλ ιφγσλ ηεο αλαπνκπήο. Σέινο, κπνξεί λα γίλεη αλαθνξά θαη ζην Διεγθηηθφ πλέδξην, ην νπνίν δηελεξγεί κηα κνξθή πξνιεπηηθνχ ειέγρνπ φηαλ θαιείηαη λα γλσκνδνηήζεη «επί ησλ λφκσλ πεξί ζπληάμεσλ ή αλαγλσξίζεσο ππεξεζίαο δηα ηελ παξνρήλ δηθαηψκαηνο ζπληάμεσο», ζχκθσλα κε ην άξζξν 98 παξ.1. Μηα ζύληνκε αμηνιόγεζε ηνπ ζπζηήκαηνο πξνιεπηηθνύ ειέγρνπ : Δμαηξώληαο ηελ νύησο ή άιισο πεξηνξηζκέλε θαη ηδηάδνπζα- πεξίπησζε πνπ πξνβιέπεη ην άξζξν 12

13 13 98,δηαπηζηώλνπκε πσο ν πξνιεπηηθόο έιεγρνο ηεο ζπληαγκαηηθόηεηαο ησλ λόκσλ δελ έρεη ηελ αλακελόκελε απνηειεζκαηηθόηεηα. Απηό ζπκβαίλεη θαζώο ζηελ πεξίπησζε ηεο δπλαηόηεηαο αλαπνκπήο λνκνζρεδίσλ ζηε Βνπιή, νη Πξόεδξνη ηεο Γεκνθξαηίαο απνθεύγνπλ λα κεηαρεηξηζηνύλ ην ζπγθεθξηκέλν κέζν. Αιιά θαη κέζα ζηελ βνπιή, νη πξνβαιιόκελεο ελζηάζεηο αληηζπληαγκαηηθόηεηαο θαηά λνκνζρεδίσλ ζπλήζσο απνξξίπηνληαη από ηελ θνηλνβνπιεπηηθή (θαη θπβεξλεηηθή) πιεηνςεθία. Σπλεπώο, δελ ζα ήηαλ ππεξβνιηθό λα πνύκε πσο ε πξνζπάζεηα κε δηαηάξαμεο ηνπ πνιηηηθνύ ζθεληθνύ, αιιά θαη ε ζηνλ αληίπνδα απηήο πξνζπάζεηα επηδίσμεο πνιηηηθώλ ζθνπηκνηήησλ παξεκπνδίδνπλ ηελ νξζή ιεηηνπξγία ηνπ ζπζηήκαηνο πξνιεπηηθνύ ειέγρνπ. 1 θνπξήο Β.- Βεληδέινο Δ., ΔΗΓΗΚΑ ΘΔΜΑΣΑ ΓΖΜΟΗΟΤ ΓΗΚΑΗΟΤ: ν Γηθαζηηθφο έιεγρνο ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο ησλ λφκσλ, Δθδ. άθθνπια 1985, ζει. 11 επ. 13 Ο Καηαζηαληικόρ Έλεγσορ Με ην χληαγκα ηνπ 1975 θαζηεξψλεηαη κηθηφ ζχζηεκα δηθαζηηθνχ ειέγρνπ ηεο νπζηαζηηθήο ζπληαγκαηηθφηεηαο ησλ λφκσλ αλαηίζεηαη ζηα φξγαλα ηεο δηθαζηηθήο ιεηηνπξγίαο,ρσξίο,φκσο, απηά λα δηαζέηνπλ ην κνλνπψιην ησλ θαηαζηαιηηθψλ παξεκβάζεσλ ( ππάξρεη,πρ, ε δπλαηφηεηα ε Βνπιή κε ηελ ζχκπξαμε ηνπ Πξνέδξνπ ηεο Γεκνθξαηίαο θαηά ην άξζξν 42 παξ.1 - λα θαηαξγήζεη, ηξνπνπνηήζεη ή αληηθαηαζηήζεη θείκελεο δηαηάμεηο σο αληηζπληαγκαηηθέο ). Σν ζχζηεκα πνπ πηνζεηείηαη πξνβιέπεη απνθεληξσηηθφ, ζρεηηθφ, θαη έλζηαζε δηθαζηηθφ έιεγρν ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο ησλ λφκσλ θαη θαη εμαίξεζε κνλάρα ζπγθεληξσηηθφ, απφιπην έιεγρν. Ο απνθεληξσηηθφο ραξαθηήξαο θαζηζηά θάζε δηθαζηήξην αξκφδην λ απνθαλζεί γηα ηνλ ζπληαγκαηηθφ ή κε ραξαθηήξα λνκνζεηηθήο δηάηαμεο πνπ ζεσξείηαη θξίζηκε γηα ηελ εθδίθαζε ηεο ππφζεζεο έηζη ν έιεγρνο είλαη παξεκπίπησλ (κηαο θαη πξαγκαηνπνηείηαη κε ηελ αθνξκή ηεο,ελψπηνλ ηνπ δηθαζηεξίνπ, εθδηθαδφκελεο ππφζεζεο ) θαη ζπγθεθξηκέλνο (θαζψο θξίλεηαη ε ζπληαγκαηηθφηεηα φρη ηνπ ζπλφινπ ηνπ λφκνπ αιιά κφλν ηεο δηάηαμεο πνπ αθνξά ηελ ππφζεζε ). Όζνλ αθνξά ζηνπο δηθαζηηθνχο ιεηηνπξγνχο, ηα θαζήθνληα θαη ην εχξνο ηεο εμνπζίαο ηνπο ξπζκίδνληαη απφ ην χληαγκα : θαηά ην άξζξν 87 παξ.2, νη δηθαζηέο ππφθεηληαη κφλνλ ζην χληαγκα θαη ηνπο λφκνπο 1 (ρσξίο λα είλαη ππνρξεσκέλνη λα ζπκκνξθψλνληαη κε δηαηάμεηο πνπ εηέζεζαλ ζε θαηξφ θαηάιπζεο ηνπ πξψηνπ), θαηά ην άξζξν 93 παξ.4 ηα δηθαζηήξηα είλαη ππνρξεσκέλα λα κελ

14 14 εθαξκφδνπλ λφκν κε πεξηερφκελν πνπ αληίθεηηαη ζην χληαγκα 2, ελψ ζθφπηκν είλαη λ αλαθέξνπκε πσο ν δηθαζηήο δχλαηαη λα παξακεξίζεη θαη λα κελ εθαξκφζεη ηελ θξηλφκελε σο αληηζπληαγκαηηθή δηάηαμε κφλν ζην πιαίζην ηεο ζπγθεθξηκέλεο δίθεο. Μφλε εμαίξεζε ζην ζχζηεκα ηνπ απνθεληξσηηθνχ (αιιηψο «δηάρπηνπ») ειέγρνπ απνηειεί ε απνθιεηζηηθή αξκνδηφηεηα ηνπ Αλψηαηνπ Δηδηθνχ Γηθαζηεξίνπ (άξζ, 100 παξ.1) λα θξίλεη πεξί ζπληαγκαηηθφηεηαο φηαλ ζπληξέρεη ζπγθεθξηκέλε πεξίζηαζε ν έιεγρνο πνπ πξαγκαηνπνηείηαη εδψ δηαθέξεη, θαζψο ε θξίζε πεξί ζπληαγκαηηθφηεηαο απνηειεί ην θχξην αληηθείκελν ηεο δίθεο, ελψ ζε πεξίπησζε απφδεημεο ηνπ αληηζπληαγκαηηθνχ ραξαθηήξα ηεο δηάηαμεο, ε ηειεπηαία γίλεηαη αλίζρπξε. Πεξηζζφηεξεο ιεπηνκέξεηεο γηα ην ΑΔΓ ζα παξαηεζνχλ παξαθάησ,αθνχ πξψηα εμεηάζνπκε ηελ ηςπική θαη ηελ οςζιαζηική ζπληαγκαηηθφηεηα. 1 ράξε ζ απηήλ ηελ ξχζκηζε θαηνρπξψλεηαη ε ιεηηνπξγηθή αλεμαξηεζία ηνπο ( θνπξήο Βεληδέινο, Ο δηθαζηηθφο έιεγρνο ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο ησλ λφκσλ, 1985, ζει Γηα ηελ αξρή ηεο λνκηκφηεηαο ζην δηθαζηηθφ έξγν βι. Α. Μαληηάθε,,ΚΡΑΣΟ ΓΗΚΑΗΟΤ- θαη δηθαζηηθφο έιεγρνο ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο, Δθδ. άθθνπια, Η ηςπική ζςνηαγμαηικόηηηα : Σππηθή ζπληαγκαηηθφηεηα είλαη ε ζπκθσλία ηεο δηαδηθαζίαο παξαγσγήο ηνπ θνηλνχ δηθαίνπ, πξνο ηνπο απφ ην χληαγκα θαζηεξσκέλνπο δηαδηθαζηηθνχο θαλφλεο 1. Ζ ηππηθή ζπληαγκαηηθφηεηα δηαθξίλεηαη ζηελ εμσηεξηθή (εμσηεξηθά ηππηθά ζηνηρεία) θαη ζηελ εζσηεξηθή (εζσηεξηθά ηππηθά ζηνηρεία). Σα εμσηεξηθά ηππηθά ζηνηρεία αθνξνχλ ηελ ίδηα ηελ ππφζηαζε ηνπ λφκνπ θαη είλαη ε έθδνζε θαη δεκνζίεπζή ηνπ ζηελ Δθεκεξίδα ηεο Κπβεξλήζεσο απφ ηνλ Πξφεδξν ηεο Γεκνθξαηίαο κε ηελ πξνζππνγξαθή ηνπ αξκφδηνπ ππνπξγνχ 2 (αξζξ. 42 ζε ζπλδπαζκφ κε αξζ. 35 παξ.1 ). Ο έιεγρνο ησλ εμσηεξηθψλ ζηνηρείσλ δελ απνηειεί επέκβαζε ζηα interna corporis ηεο Βνπιήο. Σα εζσηεξηθά ηππηθά ζηνηρεία ηνπ λφκνπ αθνξνχλ ηα interna corporis ηεο Βνπιήο θαζψο ζρεηίδνληαη κε ηελ θνηλνβνπιεπηηθή δηαδηθαζία ζπδήηεζεο θαη ςήθηζεο έηζη ειέγρνληαη απφ ηνλ Πξφεδξν ηεο Γεκνθξαηίαο θαηά ηελ έθδνζε ηνπ λφκνπ θαη φρη ζην πιαίζην ηεο δηθαζηηθήο εμνπζίαο. 14

15 15 1 Γεκεηξφπνπινο Α., χζηεκα πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ, 2011,ζει Αζ. Ραΐθνπ, πληαγκαηηθφ Γίθαην Σφκνο Α, Δθδ. άθθνπια, Η οςζιαζηική ζςνηαγμαηικόηηηα : Οπζηαζηηθή ζπληαγκαηηθφηεηα είλαη ε ζπκθσλία ηνπ πεξηερνκέλνπ ηνπ θνηλνχ δηθαίνπ πξνο ην νπζηαζηηθφ θαλνληζηηθφ πεξηερφκελν ηνπ πληάγκαηνο. χκθσλα κε φζα πξνβιέπεη ην ηζρχνλ ζπληαγκαηηθφ θείκελν, ν δηθαζηηθφο έιεγρνο αθνξά ηελ νπζηαζηηθή κφλν (θαη φρη ηελ ηππηθή) ζπληαγκαηηθφηεηα εμεηάδεηαη,έηζη, ε ζπκθσλία ησλ λφκσλ κε ην χληαγκα θαη φρη ε ζθνπηκφηεηά ηνπο 1 (φπσο δελ εμεηάδεηαη ην αλ ηεξείηαη ή φρη ε πξνβιεπφκελε δηαδηθαζία). 1 Αζ. Ραΐθνπ, πληαγκαηηθφ Γίθαην Σφκνο Α, Δθδ. άθθνπια, 1991 (ΑΔΓ) Ο έλεγσορ ηηρ ζςνηαγμαηικόηηηαρ από ηο Ανώηαηο Διδικό Γικαζηήπιο Όπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί, ν ζπληαθηηθφο λνκνζέηεο θαζηεξψλεη κία εμαίξεζε ζην απνθεληξσηηθφ ζχζηεκα ειέγρνπ ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο : ην Αλψηαην Δηδηθφ Γηθαζηήξην ηνπ άξζξνπ 100 κε ζπγθεθξηκέλε αξκνδηφηεηα ειέγρνπ. Ζ κφλε απηή πεξίπησζε ζπγθεληξσηηθνχ, απφιπηνπ ειέγρνπ ηεο νπζηαζηηθήο ζπληαγκαηηθφηεηαο ελεξγνπνηείηαη κφλν εθ φζνλ έρνπλ εθδνζεί αληίζεηεο απνθάζεηο ηνπ πκβνπιίνπ ηεο Δπηθξαηείαο,ηνπ Αξείνπ Πάγνπ ή ηνπ Διεγθηηθνχ πλεδξίνπ θαη θξίλεηαη απαξαίηεην λα αξζεί ε ακθηζβήηεζε πνπ πξνέθπςε γηα ηνλ ζπληαγκαηηθφ ραξαθηήξα ηππηθνχ 15

16 16 λφκνπ. Όπσο νξίδεηαη ζην χληαγκα, ην ζέκα πξέπεη λα παξαπεκθζεί κε εηδηθή απφθαζε (ηνπ δηθαζηεξίνπ πνπ εμέδσζε απφθαζε αληίζεηε πξνο ηελ αληίζηνηρε πξνγελέζηεξε άιινπ δηθαζηεξίνπ) ζην ΑΔΓ, ην νπνίν θαη αλαιακβάλεη λ απνθαλζεί επ απηνχ ( ε απφθαζε πνπ ζα πξνθχςεη είλαη ακεηάθιεηε θαη έρεη απφιπηε ηζρχ erga omnes- πνπ αξρίδεη θαηά θαλφλα απφ ηελ δεκνζίεπζε ηεο απφθαζεο ζε δεκφζηα ζπλεδξίαζε). Με ηελ ζπληαγκαηηθή αλαζεψξεζε ηνπ 2001, πξνζηέζεθε ζην άξζξν 100 ε παξάγξαθνο 5, ζχκθσλα κε ηελ νπνία πξνβιέπεηαη : «Όηαλ ηκήκα ηνπ πκβνπιίνπ ηεο Δπηθξαηείαο ή ηνπ Αξείνπ Πάγνπ ή ηνπ Διεγθηηθνχ πλεδξίνπ θξίλεη δηάηαμε ηππηθνχ λφκνπ αληηζπληαγκαηηθή, παξαπέκπεη ππνρξεσηηθά ην δήηεκα ζηελ νηθεία νινκέιεηα, εθηφο αλ απηφ έρεη θξηζεί κε πξνεγνχκελε απφθαζε ηεο νινκέιεηαο ή ηνπ ΑΔΓ ηνπ άξζξνπ απηνχ. Ζ νινκέιεηα ζπγθξνηείηαη ζε δηθαζηηθφ ζρεκαηηζκφ θαη απνθαίλεηαη νξηζηηθά, φπσο λφκνο νξίδεη. Ζ ξχζκηζε απηή εθαξκφδεηαη αλαιφγσο θαη θαηά ηελ επεμεξγαζία ησλ θαλνληζηηθψλ δηαηαγκάησλ απφ ην πκβνχιην ηεο Δπηθξαηείαο». Δλψ ε ζπγθεθξηκέλε ξχζκηζε θαίλεηαη εθ πξψηεο φςεσο δεπηεξεχνπζα, θαη νπζίαλ επεξεάδεη ην ίδην ην ζχζηεκα απνθεληξσηηθνχ ειέγρνπ (κηαο θαη ηα δηθαζηήξηα δελ κπνξνχλ λα εθαξκφζνπλ ην άξζξν 93 παξ.4 εθδηθάδνληαο ηελ ελψπηφλ ηνπο θεξφκελε ππφζεζε, αιιά ππνρξενχληαη λα ηελ παξαπέκςνπλ ζηελ νηθεία νινκέιεηα), θέξλνληαο ζην πξνζθήλην ηνλ θίλδπλν ηφζν ηεο κεηαηξνπήο ησλ νινκειεηψλ ζε «νηνλεί ζπληαγκαηηθά δηθαζηήξηα», φζν θαη ηεο θαζπζηέξεζεο απνλνκήο δηθαηνζχλεο. 1 1 Γηα ηελ ιεηηνπξγία ηνπ ειιεληθνχ απνθεληξσηηθνχ ζπζηήκαηνο αιιά θαη ηελ ζεκαζία ηεο παξαγξάθνπ 5 ηνπ άξζξνπ 100., βι. P.Spyropoulos- T. Fortsakis, Constitutional Law in Greece, Sakkoulas, 2009 Γ. Σύνηομη επιζκόπηζη αλλοδαπών ζςζηημάηυν ελέγσος ζςνηαγμαηικόηηηαρ Γαλλία Γηακεηξηθά αληίζεηε ζηάζε απφ ην ειιεληθφ δίθαην - πνπ πξνβιέπεη δηθαζηηθφ έιεγρν ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο ηεξεί ην γαιιηθφ δίθαην, θαζψο 16

17 17 πεξηνξίδεηαη ζηνλ πξνιεπηηθφ έιεγρν πνπ αζθείηαη κέρξη ηελ δεκνζίεπζε ηνπ λφκνπ θαη απνθιείεη πεξεηαίξσ (δηθαζηηθή) ακθηζβήηεζή ηνπ. Ζ απξνζπκία αλαγλψξηζεο δηθαησκάησλ ειέγρνπ ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο ζηνπο Γάιινπο δηθαζηέο έρεη ηζηνξηθή εμήγεζε κηαο θαη αλάγεηαη ζηηο αληηιήςεηο πνπ επηθξάηεζαλ ζηελ Δπαλάζηαζε ηνπ : α) θαηά ηνλ Rousseau ν λφκνο απνηειεί έθθξαζε ηεο volonte generale θαη σο ηέηνηνο δελ κπνξεί λ ακθηζβεηεζεί απφ έλαλ δηθαζηή πνπ ζηεξείηαη δεκνθξαηηθήο λνκηκνπνίεζεο θαη δελ εθπξνζσπεί ηνλ ιαφ ( είλαη,δειαδή, έλαο «serviteur de la loi» θαη φρη «censeur»), β)απφ ηελ γαιιηθή επαλάζηαζε νη δηθαζηέο έγηλαλ αληηθείκελν δπζπηζηίαο, ζεσξνχκελνη σο ζπλππεχζπλνη γηα ηηο θαηαρξήζεηο ηνπ πξνεπαλαζηαηηθνχ θαζεζηψηνο (αιιά θαη ιφγσ ηεο άξλεζήο ηνπο λα εθαξκφζνπλ δηαηάγκαηα ηεο λνκνζεηηθήο εμνπζίαο,θξίλνληάο ηα αληίζεηα πξνο ηνπο ζεκειηψδεηο λφκνπο ηνπ βαζηιείνπ ή πξνζβιεηηθά γηα ηελ θξαηνχζα θνηλσληθή ηάμε). Αθφκε θαη ε παξαδνζηαθή αξλεηηθή ζηάζε ηνπ γαιιηθνχ δηθαίνπ απέλαληη ζηνλ δηθαζηηθφ έιεγρν θινλίζηεθε κε ηελ δεκηνπξγία κε ην ζχληαγκα ηνπ ηνπ πληαγκαηηθνχ πκβνπιίνπ (Conseil Constitutionnel), θαζψο θξίζεθε απαξαίηεηνο έλαο ζηνηρεηψδεο έζησ έιεγρνο ζπληαγκαηηθφηεηαο ησλ λφκσλ κεηά ηελ ςήθηζή ηνπο απηφ,βέβαηα, δελ ζεκαίλεη πσο ε πεξηνξηζκέλε εηζαγσγή ζπγθεληξσηηθνχ ειέγρνπ επηιχεη ηα παξάδνμα πνπ πξνθχπηνπλ ζην γαιιηθφ ζχζηεκα. 1 Βι. θαη θνπξήο Βεληδέινο, Ο δηθαζηηθφο έιεγρνο ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο ησλ λφκσλ, άθθνπιαο 1985 ΗΠΑ Σν απνθεληξσηηθφ ζχζηεκα ειέγρνπ ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο ησλ λφκσλ έιθεη ηελ θαηαγσγή ηνπ απ ην ζχζηεκα πνπ επηθξάηεζε ζηηο ΖΠΑ, φπνπ απ ην 1787 ήδε ην χληαγκα ζεσξείηαη ν ππέξηαηνο λφκνο ηνπ έζλνπο. Σνλ δηθαζηηθφ έιεγρν ζεκειίσζε πξψηνο ν Chief Justice John Marshall ζηελ πεξίθεκε ππφζεζε Marbury v Madison πνπ απαζρφιεζε ην ακεξηθαληθφ Supreme Court ην 1803 έηζη θαζηεξψζεθε ν δηάρπηνο θαη παξεκπίπησλ έιεγρνο ζην πιαίζην επίιπζεο ζπγθεθξηκέλεο δηαθνξάο ( ην πξναλαθεξζέλ ζχζηεκα κνηάδεη κε ην ειιεληθφ, κε ηελ θξίζηκε,φκσο, δηαθνξνπνίεζε ηνπ stare decisis πνπ ηζρχεη ζηηο αγγινζαμνληθέο ρψξεο θαη απνηξέπεη ηνλ θίλδπλν έθδνζεο αληηθαηηθψλ απνθάζεσλ ). Γεπμανία 17

18 18 ην γεξκαληθφ χληαγκα πξνβιέπνληαη δχν ζηάδηα ειέγρνπ : έλα πνπ πεξηιακβάλεη πξνθαηαξθηηθφ ή αηειή έιεγρν, δηελεξγνχκελν απφ φινπο ηνπο δηθαζηέο πνπ εμεηάδνπλ ππνρξεσηηθά ηνπο εθαξκνζηένπο θαλφλεο θαη έλα δεχηεξν ην νπνίν ελεξγνπνηείηαη ζηελ πεξίπησζε πνπ πξνθχςεη δήηεκα αληηζπληαγκαηηθφηεηαο θαηά ηνλ πξνεγνχκελν έιεγρν εδψ απνθαίλεηαη απνθιεηζηηθά θαη νξηζηηθά ην γεξκαληθφ Οκνζπνλδηαθφ πληαγκαηηθφ Γηθαζηήξην ( Bundesverfassungsgericht) 1. 1 Γηα πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο γηα ην γεξκαληθφ ζχζηεκα θαη ην ΓΟΓ βι. Βεληδέινο Δ. Υξπζφγνλνο Κ., Σν πξφβιεκα ηεο ζπληαγκαηηθήο δηθαηνζχλεο ζηελ Διιάδα, Δθδ. άθθνπιαο, 2006, ζει. 70 επ. Γηα ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ειβεηηθνχ, απζηξηαθνχ θαη ηηαιηθνχ δηθαίνπ βι. θνπξήο Βεληδέινο,Ο δηθαζηηθφο έιεγρνο ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο ησλ λφκσλ, άθθνπιαο, 1985 ελψ γηα ην θππξηαθφ ζχζηεκα βι. Βεληδέινο Δ. Υξπζφγνλνο Κ., Σν πξφβιεκα ηεο ζπληαγκαηηθήο δηθαηνζχλεο ζηελ Διιάδα, Δθδ. άθθνπιαο, 2006, ζει. 77 επ. Δπίλογορ Έρνληαο εμεηάζεη ιεπηνκεξψο ηελ δηάξζξσζε ηεο ζχγρξνλεο ειιεληθήο έλλνκεο ηάμεο θαη έρνληαο θαηαλνήζεη ηελ αλάγθε εμαζθάιηζεο ηεο ζπληαγκαηηθήο ππεξνρήο, εχθνια δηαπηζηψλνπκε ηνλ ζπνπδαίν ξφιν πνπ δηαδξακαηίδεη ν έιεγρνο ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο ησλ λφκσλ είηε πξνιεπηηθφο είηε θαηαζηαιηηθφο ζην πιαίζην ηνπ δεκνθξαηηθνχ θξάηνπο δηθαίνπ. Σν ηζρχνλ ζχζηεκα,βέβαηα, δελ ζηεξείηαη κεηνλεθηεκάησλ θαη «ειιεηκκάησλ», φπσο ην γεγνλφο πσο ε δηαδηθαζία ειέγρνπ πνπ θηλείηαη απφ ηνλ πνιίηε κπνξεί λ απνβεί παξαθηλδπλεπκέλε γηα ηνλ ίδην αιιά θαη ην φηη ν θξηζείο λφκνο θαζίζηαηαη αλίζρπξνο ( εθ φζνλ απνδεηρζεί αληηζπληαγκαηηθφο ) κφλν γηα ηνλ ελδηαθεξφκελν, παξακέλνληαο δεζκεπηηθφο γηα ηνπο ππφινηπνπο 1. Ίδξπζε Σπληαγκαηηθνύ Γηθαζηεξίνπ ζηελ Διιάδα;: Ο ππέξκαρνο θαη αξρηηέθηνλαο ηνπ ζεζκνχ ηνπ ζπληαγκαηηθνχ Γηθαζηεξίνπ Hans Kelsen, βαζηδφκελνο ζηελ δηθή ηνπ ζεσξία πεξί λνκηθψλ βαζκίδσλ, ππνζηήξημε πσο ν θαηαιιειφηεξνο ηξφπνο δηαηήξεζεο ηεο ηεξαξρηθήο θιίκαθαο είλαη ν έιεγρνο ηεο (νπζηαζηηθήο) ζπληαγκαηηθφηεηαο ζε έλα εηδηθφ φξγαλν : ην πληαγκαηηθφ Γηθαζηήξην 2.Καη ζηελ Διιάδα ζα κπνξνχζε λα ηδξπζεί έλα ηέηνην φξγαλν πνπ ζα ιεηηνπξγνχζε ζαλ ζπκπιεξσκαηηθή βαζκίδα ειέγρνπ θαη κε ζπγθεθξηκέλεο αξκνδηφηεηεο ζηηο νπνίεο ζα ζπκπεξηιακβάλνληαλ θαη εθείλεο πνπ δηαζέηεη ην ΑΔΓ θαηά ην ηζρχνλ χληαγκα (ζε πεξίπησζε,βέβαηα, πνπ δελ έρεη κεηεμειηρζεί ην ίδην ζε ζπληαγκαηηθφ δηθαζηήξην) 3. 18

19 19 Με ή ρσξίο εηδηθά ζεζκνζεηεκέλν φξγαλν κε απνθιεηζηηθή απνζηνιή ηνλ έιεγρν ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο, πξαγκαηηθή ζεκαζία ζ έλα θξάηνο δηθαίνπ έρεη ε δηαζθάιηζε φισλ εθείλσλ ησλ δεκνθξαηηθψλ εγγπήζεσλ πνπ βξίζθνληαη ζηα ζεκέιηά ηνπ θαη ηνπ πξνζδίδνπλ ηνλ ραξαθηήξα ηνπ. 1 Γηα πεξηζζφηεξα : Γ.Θενδφζεο,πληαγκαηηθφ Γηθαζηήξην ζηελ Διιάδα ;,Δθδ. άθθνπιαο,1993,ζει. 29 επ. 2 Παπαγξεγνξίνπ Βι., ΤΝΣΑΓΜΑΣΗΚΖ ΓΗΚΑΗΟΤΝΖ-Ο έιεγρνο ζπληαγκαηηθφηεηαο ησλ λφκσλ, Αζήλα Γηα ιεπηνκεξέζηεξε παξνπζίαζε ηνπ δεηήκαηνο :. Βεληδέινο Δ. Υξπζφγνλνο Κ., Σν πξφβιεκα ηεο ζπληαγκαηηθήο δηθαηνζχλεο ζηελ Διιάδα, Δθδ. άθθνπιαο, 2006 θαη Γ.Θενδφζεο,πληαγκαηηθφ Γηθαζηήξην ζηελ Διιάδα ;,Δθδ. άθθνπιαο,1993 Πεπίλητη Σν χληαγκα, απνηειψληαο ηνλ ππέξηαην λφκν, βξίζθεηαη ζηελ θνξπθή ηεο ηεξαξρίαο ηεο έλλνκεο ηάμεο έηζη, φινη νη θαλφλεο δηθαίνπ(κε εμαίξεζε εθείλνπο ηνπ Δπξσπατθνχ δηθαίνπ) νθείινπλ λα ζπκθσλνχλ απφιπηα κε ην πεξηερφκελν ησλ ζπληαγκαηηθψλ δηαηάμεσλ. Απηφ επηηπγράλεηαη κε ηνλ έιεγρν ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο ησλ λφκσλ θαη αλάινγα κε ηα θξηηήξηα πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη δηαθξίλεηαη : σο πξνο ηνλ ρξφλν άζθεζεο ζε πξνιεπηηθφ θαη θαηαζηαιηηθφ, σο πξνο ηα φξγαλα πνπ ηνλ δηελεξγνχλ ζε πνιηηηθφ θαη δηθαζηηθφ ( ν νπνίνο κε ηελ ζεηξά ηνπ δηαθξίλεηαη ζε ζπγθεληξσηηθφ θαη απνθεληξσηηθφ). Σν ζχζηεκα ειέγρνπ πνπ ηζρχεη ζηελ Διιάδα είλαη ην απνθεληξσηηθφ, κε κφλε ζπγθεληξσηηθνχ ραξαθηήξα εμαίξεζε εθείλε ηνπ Αλψηαηνπ Δηδηθνχ Γηθαζηεξίνπ μερσξηζηφ πληαγκαηηθφ Γηθαζηήξην δελ πθίζηαηαη πξνο ην παξφλ (αλ θαη ε ίδξπζή ηνπ έρεη απαζρνιήζεη ηνπο λνκηθνχο θχθινπο ). Summary 19

20 20 The Constitution, as the supreme law, is at the top of the hierarchy of the legal norm ; thus, every law (excluding the ones of the European Law) have to be absolutely compatible to the content of the constitutional provisions. This is achieved through control of the laws constitutionality and depending the criteria used, is discerned : regarding the time of being practiced as preventive and restrictive,regarding the enforcer as political and judicial (which,in turn, is discerned in centrifugal and collective ). The control system that applies in Greece is a centrifugal one, with the sole collective exception that of the Supreme Special Court ; an individual constitutional court does not exist for the time being ( even though its establishment has concerned the legal circles). 20

21 21 Βιβλιογπαθία 1. Γεκεηξφπνπινο Α., χζηεκα πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ, εθδ. άθθνπιαο Γεκεηξφπνπινο Α., Σν χληαγκα σο βάζε ηεο έλλνκεο ηάμεο, εθδ. άθθνπιαο Μαληηάθεο Α., Κξάηνο Γηθαίνπ θαη Γηθαζηηθφο έιεγρνο ηεο πληαγκαηηθφηεηαο, εθδ. άθθνπια Παπαγξεγνξίνπ Βι., πληαγκαηηθή Γηθαηνζχλε - Ο έιεγρνο ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο ησλ λφκσλ, Αζήλα Θενδφζεο Γ., πληαγκαηηθφ δηθαζηήξην ζηελ Διιάδα ; - Ζ Γηθαηνζχλε θαη ην χληαγκα, εθδ. άθθνπια, θνπξήο Βεληδέινο Δ., Ο δηθαζηηθφο έιεγρνο ηεο ζπληαγκαηηθφηεηαο ησλ λφκσλ, εθδ. άθθνπια, Βεληδέινο Δ. Υξπζφγνλνο Κ., Σν πξφβιεκα ηεο ζπληαγκαηηθήο δηθαηνζχλεο ζηελ Διιάδα, Δθδ. άθθνπιαο, P.Spyropoulos- T. Fortsakis, Constitutional Law in Greece, Sakkoulas, Παληειήο Α., Δγρεηξίδην πληαγκαηηθνχ Γηθαίνπ, εθδ. Ληβάλε, Μαπξηάο Κ., πληαγκαηηθφ Γίθαην, εθδ. άθθνπιαο, ππξφπνπινο Φ., Δηζαγσγή ζην πληαγκαηηθφ Γίθαην, εθδ. άθθνπια, Γεσξγηάδεο Α., Γεληθέο Αξρέο Αζηηθνχ Γηθαίνπ, εθδ. άθθνπια, Μάλεζεο Αξ., Αι εγγυήσεις τηρήσεως του Συντάγματος, εκδ. Σάκκουλας,