ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ
|
|
- Ἄμπελιος Βαρουξής
- 7 χρόνια πριν
- Προβολές:
Transcript
1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΜΑΙΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΚΥΤΤΑΡΟΓΕΝΕΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΜΟΡΙΑΚΗΣ ΓΕΝΕΤΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Επίδραση εμμηνόπαυσης στα επίπεδα έκφρασης mrna των υποδοχέων GDF9, BMP15 και TGF^1^2^3 ωοθηκικού ιστού 5 Η BMP-7 TC,Ft».T.-j Granui AMP.'nfiihm A c rtw ri ΠΜΡ-Ρ.-5-ή Tyfv-I A Typt-li rertpum (vsriairs crmiiftofrpftri VI.. \h ^ΓΙΓΙ'^ιΠ Artntm B - M P r i.c.r BDF» BMP-1? BMP-6 A n d ro g e n Oestrogen ΚΕΡΑΜΙΔΑ ΑΛΙΚΗ ΒΙΟΛΟΓΟΣ ΛΑΡΙΣΑ Σεπτέμβριος 2013
2 2
3 UNIVERSITY OF THESSALY SCHOOL OF HEALTH SCIENCES FACULTY OF MEDICINE DEPARTMENT OF OBSTERICS AND GYNAEKOLOGY BIOLOGY LAB CELL AND MOLECULAR GENETICS LAB POSTGRADUATE STUDIES «REPRODUCTIVE BIOLOGY» DIPLOMA THESIS Effect of menopause on the expression levels of receptors GDF9, BMP15 and TGFβ1,2,3 mrna in ovary tissue S BMP-7 TC,Ft».T.-j Granui AMP.'nfiihin A c rrwn ΠΜΡ-Ρ.-5-ή Tyfv-I A Typt-li rertpum (vsriairs crmiiftofrpftri VI.. \h ^ΓΙΓΙ'^ιΠ Artntm B - M P r i.c.r BDF» BMP-1? BMP-6 A n d ro g e n Oestrogen KERAMIDA ALIKI BIOLOGIST LARISSA September
4 ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ε. ΜΕΣΣΗΝΗΣ ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Επιβλέπων: Ν. ΒΑΜΒΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ Τριμελής Συμβουλευτική Επιτροπή : Ν. ΒΑΜΒΑΚΟΠΟΥΛΟΣ, ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ Ι.Ε. ΜΕΣΣΗΝΗΣ, ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΜΑΙΕΥΤΙΚΗΣ-ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΙΑΣ Γ. ΑΝΥΦΑΝΤΗΣ, ΚΛΙΝΙΚΟΣ ΕΜΒΡΥΟΛΟΓΟΣ 4
5 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ευχαριστώ θερμά: τον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Νίκο Βαμβακόπουλο, τα μέλη της συμβουλευτικής επιτροπής, τον καθηγητή κ. Ιωάννη Ε. Μεσσήνη και τον κλινικό εμβρυολόγο κ. Γ εώργιο-σπυρίδωνα Ανυφαντή, τα μέλη του εργαστηρίου Βιολογίας Σπύρο Κουρή και Μαρία Σάτρα, τους γονείς μου Δήμητρα και Γ ιώργο και τον αδερφό μου Λευτέρη, για την πολύτιμη βοήθεια που, ο καθένας με τον τρόπο του, προσέφερε. 5
6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ I. ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 9 I. ABSTRACT II. ΕΙΣΑΓΩΓΗ II. 1. ΩΟΘΗΚΕΣ...11 II. 2. ΩΟΘΥΛΑΚΠ II. 3. ΕΜΜΗΝΟΠΑΥΣΗ II. 4. Υ Π Ε Ρ Ο Χ Ο ^Ν Ε ^ TGF-β II. 5. ΣΗΜΑΤΟΔΟΣ^Ο! ΥΠΟΔΟΧΕΕ ΜΕΛΩΝ TGF-β...16 II. 6. ΠIΘΑΝΟI ΕΝΔΟΩΟΘΗΚIΚΟI ΡΟΛΟI ΤΩΝ TGF-β ΜΕΛΩΝ II. 7. ΠΡΟΕΡΧΟΜΕΝΟ ΑΠΟ ΤΟ ΩΟΚΥΤΤΑΡΟ TGF-β ΠΡΟΣΔΕΤΕΣ II. 8. ΠΡΟΟΔΟΣ ΩΟΘΥΛΑΚΜΝ ΑΠΟ ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΣ ΣΕ ΑΡΧΟΜΕΝΟ Κ Ο ^ Ο ^ Ο ΣΤΑΜΟ II. 9. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΟIΛΟΤIΚΟΥ ΩΟΘΥΛΑΟΟΥ ΚΑI ΜΗΧΑΜΣΜΟΣ ΕΠIΛΟΓΗΣ ΩΟΘΥΛΑΟΩΝ...21 II. 10. TGF-β ΥΠΟΟIΚΟΓΕΝΕIΑ...21 II. 11. TGFBR2 (ΤΓαη8ίθΓ ίη growth factor, beta receptor II ) (70/80kDa) (TβR-II)...23 II. 12. ΤGFBR1 (Τransforming growth factor, beta receptor I ) (TβR-I, ALK5)...23 II. 13. TGFBR3 (Τransforming growth factor, beta receptor III )...24 II. 14. BMPR2 (Bone morphogenetic protein receptor, type II (serine/threonine kinase)...24 II. 15. ΣΚΟΠΟΣ III. ΥΛΚΑ Κ Α ΜΕΘΟΔΟI...26 III. 1. ΔΕΕΜ ΑΤΟΛΗΨΗ...26 III. 2. ΑΠΟΜΟΝΩΣΗ ΟΛΚΟΥ RNA...27 III. 3. ΔΗΜIΟΥΡΓIΑ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤIΚΟΥ DNA (cdna) ΜΕ ΤΥΧΑIΟΥΣ ΕΚΚIΝΗΤΕΣ...28 III. 4. ΕΠΛΟΓΗ Ε ^Κ Ο Υ ΖΕΥΓΟΥΣ ΕΚΚIΝΗΤΩΝ ΠΑ rt-pcr...29 III. 5. ΠΟΣΟΠΚΗ Real-Time PCR III. 6. ΗΛΕΚΤΡΟΦΟΡΗΣΗ ΠΡΟΜΝΤΟΣ PCR ΣΕ ΠΗΚΤΩΜΑ ΑΓΑΡΟΖΗΣ...32 III. 7. ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ...33 IV. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ...34 IV. 1. ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΔΕΕΜΑΤΩΝ...34 IV. 2. ΡΑΒΔΟΓΡΑΜΜΑΤΑ IV. 3. T-TEST ΠΑ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΑ ΔΕΕΜΑΤΑ IV. 4. ΘΗΚΟΓΡΑΜΜΑ (BOXPLOT)
7 IV. 5. ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΕΚΦΡΑΣΗΣ TGFBR2, ALK5 και BMPR2 mrna ΜΕ ΗΛΙΚΙΑ 45 V. ΣΥΖΗΤΗΣΗ -ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ...52 VI. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
8 ΑΡΚΤΙΚΟΛΕΞΑ ALK5...Activin Receptor-Like Kinase 5 AMH...Anti-Mullerian hormone BMPs...Bone Morphogenetic Proteins BMPR2...Bone Morphogenetic Protein Receptror II bp...ζεύγος βάσεων cdna... Συμπληρωματικό (complementary) DNA CL...Ωχρό σωμάτιο (corpus luteum) GDFs... Growth Differentiation Factors GDNF... Glial cell-line-derived neurotrophic factor PCR... Αλυσιδωτή αντίδραση πολυμεράσης POI... Primary ovarian insufficiency (πρωτογενής ωοθηκική ανεπάρκεια) R-Smads... Receptor-regulated Smads Rt-PCR... PCR πραγματικού χρόνου TGF-β...Transforming growth factor beta TGFBR1...Transforming Growth Factor Beta Receptor I TGFBR2*2... Transforming Growth Factor Beta Receptor II TGFBR3*3... Transforming Growth Factor Beta Receptor III *1: συνώνυμα: ALK5, TβR1, TβRI *2: συνώνυμα: TβR2, TβRII *3: συνώνυμα: TβR3, TβRIII, betaglucan 8
9 I. ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην παρούσα μελέτη προσδιορίστηκαν τα επίπεδα των υποδοχέων TGFBR1 (ALK5), TGFBR2, BMPR2 mrna ωοθηκικού ιστού και συσχετίστηκαν με την ηλικία και την κατάσταση της εμμηνόπαυσης των γυναικών. Πραγματοποιήθηκε λήψη 18 συνολικά δειγμάτων ωοθηκικού ιστού από γυναίκες διαφόρων σταδίων εμμηνόπαυσης, που είχαν υποβληθεί σε ολική υστερεκτομή μετά των εξαρτημάτων. Ο ιστός ομογενοποιήθηκε, απομονώθηκε ολικό RNA, ακολούθησε σύνθεση συμπληρωματικού DNA (cdna) με τυχαίους εκκινητές και πραγματοποιήθηκε ποσοτική Real-Time PCR με ειδικό ζεύγος εκκινητών για την ενίσχυση του επιθυμητού mrna, συγκριτικά με τον γενικό δείκτη ιστικής ζωτικότητας GAPDH mrna ως μάρτυρα. Προσδιορίστηκε ο λόγος του ειδικού προς το γενικό δείκτη κάθε ιστού (mrna υποδοχέα / GAPDH mrna), με χρήση του Microsoft Excel και του Rotor Gene Corbett software και έγινε στατιστική ανάλυση των αποτελεσμάτων με το πρόγραμμα SPSS. Πιο συγκεκριμένα έγινε χρήση t-test ανεξάρτητων δειγμάτων και έλεγχος της συσχέτισής τους. Δεν παρατηρήθηκε στατιστικά σημαντική διαφοροποίηση στην έκφραση επιπέδων mrna των υποδοχέων μεταξύ των προεμμηνοπαυσιακών και των μετεμμηνοπαυσιακών γυναικών ούτε κάποια στατιστικά σημαντική συσχέτιση της έκφρασης των επιπέδων TGFBR2 & BMPR2 mrna όχι όμως και του ALK5 που εμφάνισαν ισχυρή (R>0.8 σε 8 όμως μόνο από τα 15 δείγματα που ελέγχθηκαν) συσχέτιση με την ηλικία. Τα ευρήματά μας συνηγορούν με την άποψη ότι η εμμηνόπαυση δεν επηρεάζει ευθέως την έκφραση mrna των υποδοχέων που μελετήθηκαν η δε ηλικία φαίνεται να επηρεάζει ευθέως και σημαντικά τα επίπεδα mrna μόνο του υποδοχέα ALK5 και όχι των άλλων δύο υποδοχέων. 9
10 I. ABSTRACT We examined the effect of menopause and age on mrna expression of TGFBR1, TGFBR2, BMPR2 in ovarian tissue. We collected 18 ovarian tissue specimens from women at different menopausal stages undergoing total hysterectomy. Tissues were homogenized, total mrna was isolated and complementary DNA (cdna) was synthesized using random primers. Receptor-specific cdnas were quantified using Real-Time PCR amplification with receptorspecific primer pairs relative to GAPDH mrna level as control. The results are presented as the ratio of the specific mrna receptor / GAPDH mrna level using Microsoft Excel and Rotor Gene Corbett software. The results were analyzed by the statistical program SPSS. No statistically significant difference was detected in the expression of receptors between premenopausal and postmenopausal women, or woman age. The strong (R>0.8) correlation recorded between ALK5 and women age is preliminary and needs further documentation. Key words: TGF-β receptors/ BMPRII/ ALK-5/ TGFBR2/signaling pathways/ folliculogenesis 10
11 II. ΕΙΣΑΓΩΓΗ II. 1. ΩΟΘΗΚΕΣ Οι ωοθήκες αποτελούν δύο ουσιώδη όργανα της αναπαραγωγής, αφού είναι η πηγή τόσο των ωαρίων όσο και των ορμονών του φύλου για τη γυναίκα. Εμβρυολογικά σχηματίζονται από πάχυνση του επιθηλίου, που καλύπτει τη γεννητική ταινία. Η λειτουργία των ωοθηκών εξυπηρετείται από μικροσκοπικούς ανατομικολειτουργικούς σχηματισμούς, που λέγονται ωοθυλάκια (Εικόνα 1). Τα ωοθυλάκια σχηματίζονται από τα γεννητικά κύτταρα περίπου μετά την 20η εβδομάδα της εμβρυικής ζωής και κατασκηνώνουν μέσα στη φλοιώδη μοίρα της ωοθήκης. Μετά το σχηματισμό τους ο αριθμός των ωοθυλακίων μειώνεται συνεχώς. Έτσι, κατά τη γέννηση στις ωοθήκες υπάρχουν περίπου ένα εκατομμύριο ωοθυλάκια, κυρίως αρχέγονα, τα οποία κατά την έναρξη της ήβης έχουν μειωθεί στις τετρακόσιες χιλιάδες περίπου. Tunica Granulosa / - Secondary Mesovarium and albuginea Oocyte Cortex cells follicle blood vessels Degenerating Primary corpus luteum follicles (corpus albicans) Germinal epithelium Primordial follicles Φ IS a1 Vesicular (Graafian) follicle Antrum Oocyte Ovarian ligament Medulla " y - ν I /. ' i. 0.1,!jf V_Ttieca folliculi Ov«ated oocyte Zona pellucida Corpus luteum Developing corpus luteum Copyrighl 2001 B-ar^amin Cummings, an impfinl ol Addison Wesley Longman. Inc. Corona radiata Εικόνα 1: Ανατομία ωοθηκών Οι ωοθήκες έχουν την ιδιομορφία ότι λειτουργούν μόνο για ορισμένα έτη στη διάρκεια ζωής της γυναίκας. Η έναρξη της λειτουργίας τους σηματοδοτεί την έναρξη της ήβης με κύριο χαρακτηριστικό την εμφάνιση της πρώτης εμμήνου ρύσεως (εμμηναρχή). Η 11
12 ήβη αρχίζει από την ηλικία των 8-13 ετών. Το τέλος της λειτουργίας των ωοθηκών τοποθετείται περίπου στην ηλικία των ετών, οπότε παύει οριστικά η έμμηνος ρύση (εμμηνόπαυση). Η λειτουργία των ωοθηκών εξαρτάται από την υπόφυση. Έτσι, πριν από την ήβη η απουσία ωοθηκικής λειτουργίας οφείλεται στο ότι η υπόφυση δε στέλνει ερεθίσματα στις ωοθήκες. Η οριστική όμως παύση της ωοθηκικής λειτουργίας οφείλεται καθαρά σε ενδοωοθηκικά αίτια, που οδηγούν στη ελάττωση, μέχρι σχεδόν εξαφάνιση, των ωοθυλακίων και επομένως σε πρωτοπαθή ωοθηκική ανεπάρκεια (POI) και εμμηνόπαυση. Σ αυτές τις περιπτώσεις η υπόφυση στην προσπάθειά της να διεγείρει τις ωοθήκες υπερλειτουργεί, οπότε η στάθμη των γοναδοτροφινών ορμονών στο αίμα αυξάνει μέχρι φορές (Μεσσήνης Ε. I., 2005). II. 2. ΩΟΘΥΛΑΚΙΑ Υπάρχουν διάφορες εξελικτικές μορφές ωοθυλακίων (Εικόνες 1 & 7). Η αρχική μορφή από την οποία προκύπτουν οι υπόλοιπες μορφές ονομάζεται αρχέγονο ωοθυλάκιο. Το επόμενο στάδιο είναι το πρωτογενές ωοθυλάκιο, το οποίο εξελίσσεται σε δευτερογενές. Το αρχέγονο ωοθυλάκιο έχει διάμετρο μm και αποτελείται στο κέντρο του από το ωάριο ή ωοκύτταρο, που βρίσκεται στο στάδιο της δικτυοταινίας (πρόφαση πρώτης μειωτικής διαίρεσης), περιβαλλόμενο από ένα στοίχο επιπέδων κυττάρων (προκοκκώδη κύτταρα). Το πρωτογενές ωοθυλάκιο με διάμετρο μεγαλύτερη των 60μm αποτελείται από το ωάριο, περιβαλλόμενο από ένα στοίχο κυβοειδών κυττάρων, ενώ το δευτερογενές ωοθυλάκιο έχει διάμετρο περίπου 120 μm και το ωάριο περιβάλλεται από πολλούς στοίχους κυβοειδών κυττάρων (κοκκώδη κύτταρα), που σχηματίζουν την κοκκώδη στοιβάδα. Επιπλέον, με την έκκριση βλεννοπολυσακχαριδών από τα κοκκώδη κύτταρα σχηματίζεται μια μεμβράνη, η οποία περιβάλλει το ωάριο και ονομάζεται διαφανής ζώνη. Κυτταροπλασματικές προσεκβολές των κοκκωδών κυττάρων διελαύνουν τη διάφανη ζώνη και δημιουργούν ένα είδος επικοινωνίας με τη μεμβράνη του ωοκυττάρου, μεταφέροντας έτσι πληροφορίες ή τροφικά στοιχεία στο ωάριο (Εικόνα 2) (Makabe S. et al, 2006). Η περαιτέρω ωρίμανση του δευτερογενούς ωοθυλακίου ακολουθεί διάφορα στάδια εξέλιξης μέχρι το ώριμο προωθυλακιορρηκτικό ή γρααφιανό ωοθυλάκιο (Μεσσήνης Ε. I., 2005). 12
13 Εικόνα 2: Διακυτταρική επικοινωνία ωοκυττάρου και κοκκωδών II. 3. ΕΜΜΗΝΟΠΑΥΣΗ Η μέση ηλικία εμμηνόπαυσης στις γυναίκες είναι τα 51 έτη, αλλά υπάρχει μεγάλη διακύμανση από 40 μέχρι 60 έτη (Treloar SA et al. 1998, te Velde ER et al. 2002). Έχει αποδειχτεί ότι γενετικοί παράγοντες παίζουν σημαντικό ρόλο στον καθορισμό της έναρξης της ηλικίας της εμμηνόπαυσης. Σε αρκετές μελέτες μεταξύ διδύμων, ζευγαριών εξ αίματος ή μητέρων και θυγατέρων, η εκτίμηση της κληρονομικότητας κυμαινόταν από 31-87% (Snieder H et al. 1998, de Bruin JP et al. 2001, van Asselt KM et al. 2006). Επειδή η ηλικία της φυσικής εμμηνόπαυσης επηρεάζεται τόσο από γενετικούς παράγοντες όσο και από περιβαλλοντικούς και τον τρόπο ζωής, θεωρείται ένα πολύπλοκο γνώρισμα. Ωστόσο, λίγες μόνο γενετικές παραλλαγές έχουν ανακαλυφθεί μέχρι σήμερα, και ως επί το πλείστον αντιπροσωπεύουν μόνο ένα μικρό μέρος της κληρονομικότητας της ηλικίας της φυσικής εμμηνόπαυσης (Voorhuis M et al. 2010). Επιπλέον, μελέτες replication δεν υποστήριξαν τη συνοχή στη σχέση μεταξύ των γενετικών παραλλαγών και την ηλικία κατά την εμμηνόπαυση. Η εμμηνόπαυση εμφανίζεται όταν η δεξαμενή ωοθυλακίων στις ωοθήκες έχει εξαντληθεί και είναι ανεπαρκής να διατηρήσει έμμηνο ρύση (te Velde ER et al. 1998). Κατά τη διάρκεια της εμβρυϊκής ζωής, σχηματίζεται η δεξαμενή των αρχέγονων ωοθυλακίων, από 13
14 τα γεννητικά κύτταρα, και κατά την 20η εβδομάδα κύησης περιέχει το μέγιστο αριθμό τους (6-7 εκατομύρια ωοθυλάκια) (Block E 1952). Στη συνέχεια, ο αριθμός τους μειώνεται δραματικά μέχρι να υπάρχουν περίπου ωάρια κατά τη γέννηση (Block E 1953, Forabosco A et al 1991). Η συνεχής στρατολόγηση των αρχέγονων ωοθυλακίων από τα αναπτυσσόμενα ωοθυλάκια της δεξαμενής λαμβάνει χώρα καθ όλη τη διάρκεια της ζωής, η οποία αναφέρεται ως αρχική στρατολόγηση. Κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής ηλικίας, η συνεχιζόμενη αύξηση των ωοθυλακίων μέχρι το στάδιο του άντρου και η απώλειά τους λόγω της ατρησίας οδηγούν σε μια σταδιακή μείωση του αρχικού αριθμού τους, με τελικό αποτέλεσμα την εμμηνόπαυση (McGee EA et al. 2000). Οι ακριβείς μηχανισμοί που ρυθμίζουν τόσο την αρχική δωρεά των ωοθυλακίων στις αναπτυσσόμενες ωοθήκες όσο και το ρυθμό απώλειας των αρχέγονων ωοθυλακίων παραμένουν αδιευκρίνιστοι. Ωστόσο, γενικά πιστεύεται ότι παράγοντες που ανήκουν στην TGF υπεροικογένεια είναι οι πρώτοι υποψήφιοι για τη ρύθμιση της αρχικής στρατολόγησης των ωοθυλακίων (Findlay JK et al. 2002, Knight PG et al. 2003, Knight PG et al. 2006). Ως εκ τούτου, τα γονίδια που κωδικοποιούν πρωτεΐνες που ανήκουν στην TGF υπεροικογένεια και κατά συνέπεια εμπλέκονται στην στρατολόγηση των αρχέγονων ωοθυλακίων, μπορούν να θεωρηθούν ως υποψήφια γονίδια για τη χρονική στιγμή της εμμηνόπαυσης (Voorhuis M. et al. 2011). Δύο γονίδια που ανήκουν στην TGF-β υπεροικογένεια, τα BMP15 και GDF9, έχουν μελετηθεί στη γήρανση των ωοθηκών και βρέθηκαν να σχετίζονται με πρωτογενή ωοθηκική ανεπάρκεια (POI) (Di Pasquale E et al. 2006, Dixit H et al. 2006, Laissue P et al. 2006, Tiotiu D et al. 2010). Σε γυναίκες με POI ξεκίνησε η εμμηνόπαυση πριν από την ηλικία των 40 ετών και θα μπορούσε να θεωρηθεί ως απόκλιση της φυσικής εμμηνόπαυσης (Tibiletti MG et al. 1999, Broekmans FJ et al. 2009, Voorhuis M. et al. 2011). 14
15 II. 4. ΥΠΕΡΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ TGF-β Η υπεροικογένεια των TGF-β είναι μια δομικά συντηρημένη πολύ-λειτουργική ομάδα πρωτεϊνών, που αριθμεί 35 τουλάχιστον μέλη στα σπονδυλωτά. Οι πρωτεΐνες TGF είναι ευρέως κατανεμημένες στο σώμα, λειτουργούν ως εξωκυτταρικοί σύνδεσμοι και συμμετέχουν σε ευρύ φάσμα φυσιολογικών διαδικασιών (Massague & Wotton 2000). Κοινό χαρακτηριστικό των μελών της υπεροικογένειας είναι η ομο- ή ετερο-διμερής κατανομή των βιολογικά ενεργών δομών τους, μέσω των οποίων αλληλεπιδρούν με διασπασμένες (cleaved) καρβοξυτελικές περιοχές μεγαλύτερων προ-προπρωτεϊνών. Τα μέλη της υπεροικογένειας, ταξινομούνται σε υποοικογένειες όπως: η TGF-β υποοικογένεια που περιλαμβάνει τις TGF-βΙ, TGF^2, TGF^3, οι Bone Morphogenetic Proteins (BMPs) με 20 τουλάχιστον μέλη, οι Growth and Differentiation Factors (GDFs), οι activins/ inhibins που συμπεριλαμβάνουν τις activin A, AB, B, inhibins A, B, η υποοικογένεια των νευροτροφικών παραγόντων κυττάρων γλοίας (GDNF) που περιλαμβάνει τους GDNF, artemin και neuturin, καθώς και πολλά άλλα μέλη όπως η anti-mullerian ορμόνη και nodal (Knight & Glister 2006) (εικόνες 3,4). Υπάρχουν ομόλογα των BMPs στα σκουλήκια και στις μύγες (Franchini Α. et al., 2006), των activin/mhibins στις μύγες, αλλά όχι στα σκουλήκια (Jensen P.A. et al. 2009), και των TGF^s σε κανένα, υποδεικνύοντας ότι πρώτα εξελίχθηκαν οι BMPs / GDFs και ότι αυτές απέκλιναν πρώτα σε activin/mhibins και αργότερα σε TGF^s. Αυτό υποστηρίζεται περαιτέρω και από τη φυλογενετική ανάλυση των μελών της υπεροικογένειας των σπονδυλωτών (εικόνες 3,4) (Hinck P. A., 2012). Εικόνα 3: Υπεροικογένεια TGF-β (Hinck A.P.,2012) 15
16 Εικόνα 4: Φυλογενετικές σχέσεις μελών της υπεροικογενειας TGF-β, οι υποδοχείς τους και σηματοδοτικά μονοπάτια (S.Mazerbourg & A.J.W. Hsueh 2006) II. 5. ΣΗΜΑΤΟΔΟΤΙΚΟΙ ΥΠΟΔΟΧΕΙΣ ΜΕΛΩΝ TGF-β Τα περισσότερα μέλη της TGF-β υπεροικογένειας, με την εξαίρεση των υποοικογένειων GDNF και inhibin, ασκούν τη δράση τους συνδεόμενα σε κύτταρα στόχους και σχηματίζοντας έτερο-τετραμερή σύμπλοκα με δύο τύπους υποδοχέων κινάσης σερίνηςθρεονίνης που βρίσκονται πάνω στην κυτταρική επιφάνεια, και κατηγοριοποιούνται σε τύπου-ι και τύπου-ιι (εικόνα 5) (Massague & Wotton 2000, Miyazawa et al. 2002, Chang et al. 2002). Στα θηλαστικά υπάρχουν επτά τύπου-ι και πέντε τύπου-ii γνωστοί υποδοχείς που σχετίζονται με τη μεταγωγή σήματος TGF-β. Διαφορετικοί προσδέτες της TGF-β υπεροικογένειας μπορούν να σχηματίσουν ενεργά σηματοδοτικά σύμπλοκα προσδενόμενοι με την εξωκυτταρική περιοχή ενός ή περισσοτέρων συνδυασμών των τύπου-ι και τύπου-ιι υποδοχέων. Η ενεργοποίηση του υποδοχέα μέσω της φωσφορυλίωσης των ενδοκυτταρικών του περιοχών κινάσης, οδηγεί στη φωσφορυλίωση των σηματοδοτικών μορίων που ονομάζονται receptor-regulated Smads (R-Smads). Αυτοί συνεργαζόμενοι με μια κοινή Smad, μετατοπίζονται στον πυρήνα για τη ρύθμιση της έκφρασης του γονιδίου-στόχου μέσω 16
17 της αλληλεπίδρασης με διάφορους μεταγραφικούς παράγοντες, συν-ενεργοποιητές και συνκαταστολείς (Knight & Glister 2006) (εικόνες 5,6). Tvi>e 11Receptors & M P R11 (.BMP receptor typeii) Λ M il K ll (AMI I receptm typeji) T (j f It 11 (TGFp noeptdr h pe II h A c t It 11A (Aclix in receptor h ρκ1iiλ) Act It] 11} IAtnviil receptor 11 fn l[[i) Type 1 Receptors Λ1.Κ1 ALK2 Small 1/5/8 ALK3 ALK6 ALK7 ALK4 tl Kt- Small 2/3 Εικόνα 5: Φυλογενετικές σχέσεις των τύπων I και II υποδοχέων κινάσης σερίνης/θρεονίνης (S.Mazerbourg & A.J.W. Hsueh 2006) 17
18 Εικόνα 6: Σχηματική απεικόνιση σηματοδοτικών μονοπατιών προσδετών TGF-β υπεροικογένειας (S.Mazerbourg & A.J.W. Hsueh 2006) II. 6. ΠΙΘΑΝΟΙ ΕΝΔΟΩΟΘΗΚΙΚΟΙ ΡΟΛΟΙ ΤΩΝ TGF-β ΜΕΛΩΝ Μελέτες σε διάφορα είδη θηλαστικών, κυρίως στα τρωκτικά, δείχνουν ότι μια σειρά από προσδέτες, υποδοχείς, διαμεσολαβητές σηματοδότησης και δεσμευτικές πρωτεΐνες που σχετίζονται με τη TGF-β υπεροικογένεια εκφράζονται από τα ωοκύτταρα και τα σωματικά ωοθηκικά κύτταρα ανάλογα με το αναπτυξιακό στάδιο του ωοθυλακίου. (Shimasaki et al. 1999, Drummond et ol. 2003, Erickson & Shimasaki 2003, Bristol & Woodruff 2004 McNatty et ol. 2005). Πολλά πειραματικά αποτελέσματα υποστηρίζουν τους βασικούς τους ρόλους σε πολλές πτυχές της ωοθυλακικής ανάπτυξης, όπως της στρατολόγησης των αρχέγονων ωοθυλακίων, τον πολλαπλασιασμό / ατρησία των κοκκωδών και των κυττάρων θήκης, τη στεροειδογένεση, την έκφραση του υποδοχέα γοναδοτροπινών, την ωρίμανση των ωαρίων, την ωορρηξία, την ωχρινοποίηση και το σχηματισμό ωχρού σωματίου (CL). Περαιτέρω ενδείξεις για το ρόλο αυτών των μορίων έχουν προκόψει από τις γενετικές μελέτες της στοχοθετημένης διαγραφής γονιδίων (targeted gene deletions) σε ποντικούς και φυσικώς απαντώμενες μεταλλάξεις στα πρόβατα (Knight & Glister 2006). 18
19 II. 7. ΠΡΟΕΡΧΟΜΕΝΟΙ ΑΠΟ ΤΟ ΩΟΚΥΤΤΑΡΟ TGF-β ΠΡΟΣΔΕΤΕΣ Τρία μέλη της TGF-β υπεροικογένειας, οι GDF-9, ΒΜΡ-15 (επίσης γνωστός ως GDF-9B) και ΒΜΡ-6 έχουν βρεθεί λα εκφράζονται επιλεκτικά από ωοκύτταρα ωοθυλακίων πρώιμου σταδίου- πρωτογενών ωοθυλακίων σε τρωκτικά, και αρχέγονων ωοθυλακίων στις αγελάδες και τα πρόβατα (McGrath et al. 1995, Jaatinen et al. 1999, Bodensteiner et al. 1999, Elvin et al. 2000, McNatty et αΐ 2001). Οι διάφοροι τύπου-ι και τύπου-ιι υποδοχείς μέσω των οποίων κάθε ένας από αυτούς τους προσδέτες μπορεί να αρχίσει τη μεταγωγή σήματος, εκφράζονται από τα προ-κοκκώδη/ κοκκώδη κύτταρα των αντίστοιχων πρώιμων σταδίων ωοθυλακίων, κάνοντας αυτά τα κύτταρα πιθανούς στόχους για παρακρινή σηματοδότηση. Ποντίκια, με null μετάλλαξη στο GDF-9 γονιδίο, είναι στείρα και δείχνουν σταματημένη ωοθυλακική ανάπτυξη στο πρωτογενές στάδιο (Dong et al. 1996, Carabatsos et al. 1998), υποδεικνύοντας ότι o προερχόμενος από το ωοκύτταρο GDF-9, είναι απαραίτητος για την περαιτέρω πρόοδο του ωοθυλακίου. Έχει πρόσφατα αποδειχθεί ότι η GDF-9 σηματοδότηση περιλαμβάνει την αλληλεπίδραση με TGFBRI (aktivin-like kinase 5, ALK5) και bone morphogenetic protein receptor II (BMPRII) στην επιφάνεια του κυττάρου-στόχου, ενώ η ΒΜΡ-15 σηματοδότηση περιλαμβάνει BMPRIB (ALK6) και BMPRII. Οι υποδοχείς ανιχνεύτηκαν σε κοκκώδη κύτταρα αρχέγονων προς πρωτογενή ωοθυλάκια (Juengel & McNatty 2005). Οι μηχανισμοί μέσω των οποίων οι GDF-9 και ΒΜΡ-15 προωθούν την ωοθυλακική εξέλιξη είναι ασαφείς (Knight & Glister 2006). II. 8. ΠΡΟΟΔΟΣ ΩΟΘΥΛΑΚΙΩΝ ΑΠΟ ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΣ ΣΕ ΑΡΧΟΜΕΝΟ ΚΟΙΛΟΤΙΚΟ ΣΤΑΔΙΟ Η εξέλιξη των πρωτογενών ωοθυλακίων μέχρι το πρώιμο-αντρικό στάδιο, περιλαμβάνει την αύξηση σε μέγεθος των ωοκυττάρων, το σχηματισμό της διαφανούς ζώνης, τον εκτεταμένο πολλαπλασιασμό των κοκκωδών κυττάρων μέχρι να σχηματίσουν έναν πολυστρωματικό ιστό, το σχηματισμό της βασικής στοιβάδας, τη συμπύκνωση των στρωματικών κυττάρων γύρω από τη βασική στοιβάδα, για να σχηματιστεί ένα στρώμα περιβαλλόμενο από τη θήκη, και την ανάπτυξη των γεμάτων υγρό χώρων, που σταδιακά συνενώνονται για να σχηματίσουν μια ενιαία κοιλότητα άντρου. Μέλη της TGF-β υπεροικογένειας εμπλέκονται ως θετικοί ρυθμιστές της προ- αντρικής ωοθυλακικής ανάπτυξης, και περιλαμβάνουν τους προερχόμενους από το ωοκύτταρο GDF-9 και ΒΜΡ-15, τις ακτιβίνες από τα κοκκώδη, ΒΜΡ-4 και ΒΜΡ-7 από τα κύτταρα θήκης, και TGF-β από τα κύτταρα θήκης και τα κοκκώδη. Αντίθετα, σαφείς 19
20 ενδείξεις δείχνουν έναν αρνητικό ρόλο για την AMH στην ανάπτυξη των προ-αντρικών ωοθυλακίων. Η έκφραση του mrna ή της πρωτεΐνης για κάθε έναν από τους προαναφερθέντες προσδέτες και για πολλούς από τους υποδοχείς τους και ενδοκυτταρικά στοιχεία μεταγωγής σήματος έχουν τεκμηριωθεί στα κύτταρα θήκης, στα κοκκώδη ή στο ωοκύτταρο των αυξανόμενων προ-αντρικών ωοθυλακίων αρκετών ειδών (McNatty et al. 1999, Erickson & Shimasaki 2003, Drummond et al. 2003, Bristol & Woodruff 2004). Τέτοια ανατομικά στοιχεία ενοπο^ν τα ευρήματα των λειτουργικών μελετών in vitro και in vivo και, επίσης, συμφωνούν με ωοθηκικές ιστολογικές παρατηρήσεις στα ζώα με στοχευμένες διαγραφές ή αδρανοποιημένες μεταλλάξεις μερικών από τα σχετικά γονίδια (reviews: Matzuk 2000, McNatty et al. 2001, 2005). Gonadotrophin-independent Gonadotrophin-responsive Gonadotrophin-dependent LIGAND (main source] ΛΜΗ [GC from primary to early antral stage] BMP-4 BMP-7 stroma. TC] GDF-9 oocyte from primordial / primary stage] BMP-15 foocyte from primordial / primary stage] BMP-6 [oocyte. GC from primordial / primary stage] TGF-β TC. GC. oocyte] Activin GC from late preantral stage] PRIMORDIAL PRIMARY TO PRE ANTRAL ANTRAL CORPUS LUTEUM From GC of growing preantral follicles: i Primordial follicle recruitment From stroma/thcca: TPrimordial follicle activation? Possible role in T primordial follicle formation I sheep) i GC mitosis and FSH-rcsponsive follicle progression?? TGC proliteration, preantral follicle growth and follicle survival TFollicle progression beyond primary stage (essential) 9 TFollicle progression beyond primary stage t essential in sheep, but not rodent > 9? 9? Conflicting data 9 TGC proliferation. TFSFIR and FSFI-induccd aromatasc expression l LI (-induced androgen production by TC 1? T Basal undor FSH-induced F2. inhihin. activin production and TGC proliferation: 1 P4 production by GC: 1 Basal and 1. FIinduced androgen production by TC T GC? proliferation and 1 P4 production; T Cumulus expansion: may regulate FSIIresponsivencss of GCs and influence ovulation rate (sheep) TGC proliferation and i P4 production; may regulate FSH-responsiveness of GCs and influence ovulation rate (sheep) TGC proliferation: i P4 production by GC; i TC androgen production 1 basal and LI (-dependent androgen production by TC: confliciting data for GC TGC proliferation. TFSHR and FSHinduccd aromatasc expression: i I.FI-induccd androgen production by TC; Toocyte maturation 1 GC luteini/alion / atresia; May 1 ovulation? 7 i GC luteini/alion / atresia; May mediate luteotrophic action of prolactin (rat); T inhihin activin ββ expression in granulosa-luteal cells (human) 1 GC luteini/alion / atresia; i luteal P4 production Inhihin GC of unirul follicles) 7 7 T LI l-induccd androgen production by TC; may i growth of subordinate follicles May t luteal P4 production (human / primate only) Εικόνα 7: Περίληψη πιθανών ενδοωοθηκικών ρόλων των μελών της TGF-β υπεροικογένειας σε διαφορετικά στάδια ωοθυλακικής ανάπτυξης (Knight & Glister 2006) 20
21 II. 9. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΟΙΛΟΤΙΚΟΥ ΩΟΘΥΛΑΚΙΟΥ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΩΟΘΥΛΑΚΙΩΝ Η εξέλιξη των ωοθυλακίων μέσω του αντρικού σταδίου ανάπτυξης συνδέεται με συνεχή πολλαπλασιασμό των κοκκωδών και των κυττάρων της θήκης, αυξημένη αγγείωση των κυττάρων της θήκης, περαιτέρω διεύρυνση των ωαρίων και μια σχετικά γρήγορη αύξηση της διαμέτρου και του όγκου. Το αυξανόμενο μέγεθος και η ιστοτυπική πολυπλοκότητα του ωοθυλακίου θα επιβάλει όρια στη μεταφορά -μέσω διάχυσης- των εκκρινόμενων σηματοδοτικών μορίων μεταξύ των κυττάρων στα διαφορετικά ενδοωοθηκικά διαμερίσματα. Διαφορετικοι τύποι κυττάρων ωοθυλακίων πιθανώς να εκτίθενται σε πολύ διαφορετικά «κοκτέιλ» των μορίων σηματοδότησης ανάλογα με τη σχετική τους θέση. Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, η FSH μπορεί να επηρεάσει την ανάπτυξη των πρώιμων-ενδιάμεσου σταδίου προαντρικών ωοθυλακίων. Ανάπτυξη πέρα από το ώριμο προαντρικό/αρχικό αντρικό στάδιο (ανάλογα με το είδος), ωστόσο, εξαρτάται καθοριστικά από την υποστήριξη της FSH. Τα στοιχεία, κυρίως από μελέτες σε τρωκτικά, υποδηλώνουν έναν αυτοκρινή / παρακρινή ρόλο για τις προερχόμενες από τα κοκκώδη activins και ΒΜΡ-6, και έναν παρακρινή ρόλο για τους προερχόμενους από το ωοκύτταρο GDF-9, ΒΜΡ-15 και ΒΜΡ-6 στον κυτταρικό πολλαπλασιασμό των προαγόμενων κοκκωδών και της εξαρτώμενης από την FSH τροποποιούμενης ωοθυλακικής λειτουργίας. Διαφορετική έκθεση σε αυτούς τους παράγοντες μπορεί να είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους ορισμένα ωοθυλάκια είναι ευαισθητοποιημένα στην FSH και έτσι επιλέγονται για να γίνουν τα κυρίαρχα ωοθυλάκια που συνεχίζουν την ανάπτυξη προς το προ-ωοθυλακιορρηκτικό στάδιο. Για παράδειγμα, σε καλλιέργειες αδιαφοροποίητων κοκκωδών κυττάρων αρουραίου, η ακτιβίνη προωθεί την έκφραση του υποδοχέα FSH (Hasegawa et al. 1988, Xiao et al. 1992), ενώ τα ποντίκια που υπερεκφράζουν τη φολλιστατίνη (Guo et al. 1998) ή εκείνα με null μεταλλάξεις στον ActRIIB (Nishmori & Matzuk 1996), παρουσιάζουν σταματημένη ωοθύλακική ανάπτυξη. Αυτό συνεπάγεται ένα ρόλο για την ακτιβίνη στην κυκλική στρατολόγηση των ωοθυλακίων. II. 10. TGF-β ΥΠΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ Έκφραση του TGF-β mrna σε προαντρικά ωοθυλάκια έχει τεκμηριωθεί σε αρκετά είδη όπως στα τρωκτικά, ανθρώπους, πρόβατα και βοοειδή (Teerds & Dorrington 1992, Schmid et al. 1994, Roy & Kole 1998, Nilsson et al. 2003, Juengel et al. 2004). Σημαντικές παραλλαγές μεταξύ των ειδών είναι εμφανείς στην χωροχρονική έκφραση μεμονωμένων ισομορφών 21
22 (TGF-βΙ, TGF^2 και TGF-β3) και των τύπου I και τύπου II TGF-β υποδοχέων τους ανάμεσα σε κύτταρα της θήκης, κοκκώδη κύτταρα και ωάρια καθιστώντας δύσκολο να εξαχθούν γενικεύσεις. Παρομοίως, τα αποτελέσματα των λειτουργικών in vitro μελετών στις οποίες συμμετείχαν μοσχεύματα ωοθηκών είναι συχνά αντιφατικά. Αρκετές εκθέσεις δείχνουν μια ανασταλτική δράση του TGF-βΙ στην επιβίωση των πρωτογενών ωοθυλακίων και / ή στην εξέλιξη του όψιμου προαντρικού / πρώιμου αντρικού σταδίου τους. Ωστόσο, άλλες μελέτες υποδεικνύουν θετικές επιδράσεις ή έλλειψη επιρροής (Fortune 2003, Juengel & McNatty 2005). Τα κύτταρα ωοθηκών έχει αποδειχθεί ότι παράγουν τρεις ισομορφές της TGFβ υποοικογένειας, δηλαδή τις TGF-βΙ, TGF^2 και TGF^3. Ενώ η ακριβής κυτταρική κατανομή αυτών των ισομορφών ποικίλλει ανάλογα με τα είδη που μελετήθηκαν, το στάδιο του ωοθυλακίου, και πιθανότατα τη μέθοδο ανίχνευσης που χρησιμοποιείται (Juengel & McNatty 2005), γενικότερα, η έκφραση ανιχνεύθηκε για πρώτη φορά σε προαντρικά ωοθυλάκια και συνεχίζεται καθ 'όλα τα επόμενα στάδια της ανάπτυξης των ωοθυλακίων. Σε τρωκτικά και ανθρώπους, οι TGF-β παράγονται τόσο από τα κοκκώδη όσο και από τα κύτταρα θήκης, ενώ στις αγελάδες, τα πρόβατα και τους χοίρους παράγεται κυρίως από τα κύτταρα της θήκης. Οι τύπου-i και τύπου-ii TGF-β υποδοχείς φαίνεται να έχουν ευρεία διάδοση και να εκφράζονται στους περισσότερους τύπους κυττάρων. Εκθέσεις που καταγράφουν τις επιδράσεις των TGF-β σε κύτταρα ωοθηκών ίη vitro είναι επίσης αντικρουόμενες και φαίνεται να εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τα είδη που μελετήθηκαν, το στάδιο της διαφοροποίησης του ωοθυλακίου, την παρουσία άλλων αυξητικών παραγόντων ως συν-χειριστών και τις ακριβείς συνθήκες κυτταρικής καλλιέργειας. Ωστόσο, οι τρεις TGFβ ισομορφές φαίνεται να επάγoυν παρόμοια αποτελέσματα, αν και με διαφορετικές δυναμικότητες ανάλογα τον τύπο του κυττάρου που μελετήθηκε (Juengel & McNatty 2005). Παρόμοια με την activin Α, οι TGF-β μπορούν να διεγείρουν την έκφραση του υποδοχέα της FSH (Dunkel et al. 1994), να ενισχύουν την επαγόμενη από την FSH δραστηριότητα της αρωματάσης, την παραγωγή inhibin, προγεστερόνης και την επαγωγή του υποδοχέα της LH (Hutchinson et al. 1987, Zhang et al. 1988, Kim & Schomberg 1989, Dorrington et al. 1993, Drummond et al. 2000). Έχει επίσης ανακαλυφθεί ότι οι TGF-β καταστέλλουν την έκφραση του P450c17 από τα κύτταρα θήκης και την παραγωγή ανδρογόνων, με παρόμο^ τρόπο με την activin Α (Demeter-Arlotto et al Fournet et al. 1996, C GLISTER PG & Knight). 22
23 II. 11. TGFBR2 (Transforming growth factor, beta receptor II ) (70/80kDa) (ΤβΚ-ΙΙ) To γονίδιο κωδικοποιεί ένα μέλος της οικογένειας πρωτεϊνικών κινασών σερίνης-θρεονίνης, και της υποοικογένειας υπoδoχέων TGF-β. Βρίσκεται στο χρωμόσωμα 3p22. Η κωδικoπoιημένη πρωτεΐνη, είναι μια διαμεμβρανική πρωτεΐνη, που έχει μια επικράτεια πρωτεϊνικής κινάσης, σχηματίζει ετεροδιμερές σύμπλοκο με έναν άλλον πρωτεϊνικό υποδοχέα, και δεσμεύει TGF-beta προσδέτες (εικόνα 8). Αυτό το σύμπλοκο υποδοχέα/προσδέτη φωσφορυλιώνει πρωτεΐνες, που έπειτα μπαίνουν στον πυρήνα και ρυθμίζουν τη μεταγραφή υποσυνόλου γονιδίων που σχετίζονται με τον κυτταρικό πολλαπλασιασμό ( ΙΙ. 12. TGFBR1 (Transforming growth factor, beta receptor I ) (TβR-Ι, ALK5) Βρίσκεται στο χρωμόσωμα 9q22. Η πρωτεΐνη που κωδικοποιείται από αυτό το γονίδιο σχηματίζει ένα ετερομερικό σύμπλοκο με υποδοχείς τύπου II TGF-β όταν συνδέεται με TGFβήτα, κάνοντας μεταγωγή του TGF-βήτα σήματος από την κυτταρική επιφάνεια στο κυτταρόπλασμα (εικόνα 8). Η κωδικοποιημένη πρωτεΐνη είναι μία κινάση σερίνης / θρεονίνης. Οι μεταλλάξεις στο γονίδιο αυτό έχουν συσχετιστεί με το σύνδρομο Loeys-Dietz και με το σύνδρομο αορτικού ανευρύσματος (LDAs). Πολλά μετάγραφα που κωδικοποιούν διαφορετικές ισομορφές έχουν βρεθεί για αυτό το γονίδιο. ( 23
24 Εικόνα 8: TGF-β τύπου I και τύπου II υποδοχείς, ΤβΚ-Ι και-ιι ΤβΚ Οι εξωκυτταρικές περιοχές (ECD) των ΤβΚ-I και ΤβΚ-ΙΙ είναι μικρές (101 και 136 κατάλοιπα, αντιστοίχως), με πολλούς δισουλφιδικούς δεσμούς (πέντε και έξι δισουλφίδια, αντίστοιχα), και έχουν μια τριδακτυλική πτυχή (F1, F2 και F3). Φαίνονται επίσης οι διαμεμβρανικές περιοχές (TMD), και οι κυτταροπλασματικές επικράτειες κινάσης σερίνης-θρεονίνης (S / TKD) II. 13. TGFBR3 (Transforming growth factor, beta receptor III ) Κωδικοποιεί το μετασχηματιστικό αυξητικό παράγοντα TGF-β υποδοχέα τύπου III. Είναι μια μεμβρανική πρωτεογλυκάνη, που συχνά λειτουργεί ως συν-υποδοχέας με άλλα μέλη της TGF-β υπεροικογένειας υποδοχέων. Η διαλυτή περιοχή του μορίου του μπορεί να αναστέλλει τη TGF-β σηματοδότηση. Μειωμένη έκφραση αυτού του υποδοχέα έχει παρατηρηθεί σε διάφορους καρκίνους. Με εναλλακτικό μάτισμα προκύπτουν διαφορετικά μετάγραφα, που κωδικοποιούν διαφορετικές ισομορφές ( II. 14. BMPR2 (Bone morphogenetic protein receptor, type II (serine/threonine kinase) Αυτό το γονίδιο (χρωμόσωμα 2q33-q34) κωδικοποιεί ένα μέλος των μορφογενετικών πρωτεϊνών οστού (BMPs) της οικογένειας υποδοχέων διαμεμβρανικών κινασών σερίνης / θρεονίνης. Οι προσδέτες αυτού του υποδοχέα είναι οι BMPs, οι οποίοι είναι μέλη της TGF-β υπεροικογένειας. BMPs εμπλέκονται σε ενδοχόνδριο σχηματισμό οστών και εμβρυογένεση. Αυτές οι πρωτεΐνες μετάγουν τα σήματά τους μέσω του σχηματισμού ετερομερικών 24
25 σύμπλοκων των δύο διαφορετικών τύπων υποδοχέων κινάσης σερίνης (θρεονίνης): Ο τύπου I υποδοχέας, περίπου kd, και οι υποδοχείς τύπου II, περίπου kd. Οι υποδοχείς τύπου II δεσμεύουν προσδέτες απουσία των υποδοχέων τύπου I, αλλά απαιτούν τον αντίστοιχο τύπου I υποδοχέα τους για τη σηματοδότηση, ενώ οι τύπου I υποδοχείς απαιτουν από τους αντίστοιχους υποδοχείς τους τύπου II σύνδεση με τον προσδέτη. Οι μεταλλάξεις στο γονίδιο αυτό έχουν συσχετιστεί με πρωτοπαθή πνευμονική υπέρταση και με πνευμονική φλεβοαποφρακτική νόσο ( Τα τέσσερα προαναφερόμενα γονίδια έχουν τα χαρακτηριστικά που αναγράφονται στον πίνακα 1, που ακολουθεί: Πίνακας 1: Στοιχεία των TGFBR1, TGFBR2, TGFBR3 και BMPR2 γονιδίων Official Symbol Synonyms Official Full name Location Variants NCBI Reference Sequence TGFBR1 Alk-5 TβR-I Transforming growth factor, beta receptor I TGFBR2 TβR-II Transforming growth factor, beta receptor II TGFBR3 betaglucan Transforming growth factor, beta receptor III BMPR2 Bone morphogenetic protein receptor type II Linear mrna (bp) 9q22 1 NM NM_ p22 1 NM NM_ p33- p32 2q33- q34 1 NM NM NM NM_ II. 15. ΣΚΟΠΟΣ Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η διερεύνηση ύπαρξης συσχέτισης - και μάλιστα αμφίδρομης - της εμμηνόπαυσης και της ηλικίας των γυναικών άνω των 40 ετών με την ωοθηκική έκφραση των TGFBR2, TGFBR1 (ALK5) και BMPR2 mrna. Προηγούμενες μελέτες για την έκφραση των παραγόντων GDF9 και BMP15 δεν έδειξαν κάποια ιδιαίτερη συσχέτισή τους με την ηλικία και εμμηνόπαυση (Αρακλιώτη Ε. & Ρυμενίδη Γ. 2012, Voorhuis et al. 2011). 25
26 III. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ III. 1. ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ Η δειγματοληψία έγινε από ασθενείς γυναίκες (κατόπιν συνεννόησης με το χειρούργο γυναικολόγο του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Λάρισας, στο διάστημα Ιανουαρίου- Ιουλίου 2013), ηλικίας ετών, σε διάφορα στάδια εμμηνόπαυσης που υποβλήθηκαν σε ολική υστερεκτομή μετά των εξαρτημάτων για θεραπευτικούς λόγους (π.χ. ινομύωμα, κύστη, όγκος) (Πίνακας 1). Συνολικά έγινε δειγματοληψία ωοθηκικού ιστού από τη φλοιώδη μοίρα της ωοθήκης (κομμάτι μεγέθους ενός στραγαλιού) από 18 γυναίκες. Πίνακας 1: Βιολογικά χαρακτηριστικά γυναικών μελέτης: Π= Προεμμηνοπαυσιακό στάδιο, Μ= Μετεμμηνοπαυσιακό στάδιο. ΔΕΙΓΜΑ ΗΛΙΚΙΑ ΣΤΑΔΙΟ 1 43 Π 2 44 Π 3 46 Π 4 46 Π 5 47 Π 6 48 Π 7 49 Π 8 51 Μ 9 51 Μ Π Μ Μ Μ Μ Μ Μ Μ Μ 26
27 III. 2. ΑΠΟΜΟΝΩΣΗ ΟΛΙΚΟΥ RNA ΛΗΨΗ ΙΣΤΟΥ Δείγματα ωοθηκικού ιστού των γυναικών του Πίνακα 1, τοποθετούνται σε σωληνάρια eppendorf των 2 ml που περιέχουν 500μ1 Trizol (τοξικό - καταστρέφει τα ένζυμα που αποικοδομούν το RNA - Invitrogen) (Chomczynski & Sacchi 1987, Chomczynski & Sacchi 2006) και αποθηκεύονται στους -20 C μέχρι περαιτέρω επεξεργασίας. ΟΜΟΓΕΝΟΠΟΙΗΣΗ Ακολουθεί ομογενοποίησε του ιστού, μεταφορά του σε eppedorf των 2ml, προσθήκη 1/10 του όγκου χλωροφόρμιο στο ομογενοποίημα για λύση των κυττάρων και συμπλήρωση όγκου Trizol μέχρι 1,2ml, ανάδευση για τουλάχιστον 10 λεπτά σε Vortex (2400rpm) και φυγοκέντρηση στις 12000rpm, στους 4 C για 15 λεπτά. Στο τέλος της φυγοκέντρησης σχηματίζονται σε κάθε σωληνάριο τρεις φάσεις: η υποκείμενη φάση, που περιέχει Trizol και χλωροφόρμιο, η μεσόφαση (γαλακτώδους χρώματος), που περιέχει πρωτεΐνες και κυτταρικά υπολείμματα και η ανώτερη υδατική φάση (διάφανη), που περιέχει το RNA του ιστού (Εικόνα 1). Ανώτερη υδατική φάση: RNA Μεσόφαση: πρωτεΐνες, κυτταρικά υπολείμματα Υποκείμενη φάση: Trizol και χλωροφόρμιο Εικόνα 1: Δείγμα μετά από ομογενοποίηση και φυγοκέντρηση 27
28 ΚΑΤΑΚΡΗΜΝΙΣΗ Γίνεται συλλογή της ανώτερης οργανικής φάσης (με παράλληλη μέτρηση του όγκου της), μεταφορά της σε νέο σωληνάριο eppendorf των 2ml, προσθήκη ίσου όγκου ισοπροπυλικής αλκοόλης (για κατακρήμνιση του RNA), καλή ανάδευση σε Vortex για λίγα δευτερόλεπτα και τοποθέτηση στους -20 C για 24 ώρες. ΕΚΠΛΥΣΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΔΙΑΛΥΣΗ ΤΟΥ RNA Ακολουθεί φυγοκέντρηση στις 12000rpm, στους 4oC για 30 λεπτά. Αφαιρείται προσεκτικά το υπερκείμενο και ξεπλένεται το ίζημα RNA (μικρό λευκό) με 500μ! κρύα αιθανόλη 70%. Στεγνώνεται το ίζημα σε θερμοκρασία δωματίου, διαλύεται σε 50μ! απεσταγμένο νερό (ddh2o), αναδεύεται στο Vortex για λίγα δευτερόλεπτα και αποθηκεύεται στους -20 C για μικρό διάστημα μέχρι το επόμενο βήμα (ή στους -80 C για μεγάλο διάστημα). III. 3. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΟΥ DNA (cdna) ΜΕ ΤΥΧΑΙΟΥΣ ΕΚΚΙΝΗΣΕΣ Χρησιμοποιήθηκε το first-strand synthesis Superscript III kit (Invitrogen). Σε κωνικά PCR eppendorf των 200μ! τοποθετούνται 10μ! 2x RT Reaction Mix, 2μ! RT enzyme Mix και 10μ! ολικό RNA. Γίνεται ελαφριά ανάδευση με Vortex και τοποθέτηση των σωληναρίων στο πρόγραμμα RT SUPER1 του θερμοκυκλοποιητή της PCR (thermal cycler) (Εικόνα 2). 25' C για 10 λεπτά 50Έ για 30 λεπτά 85'^ για 5 λεπτά 4Έ for ever Προστίθεται 1μ! E.coli RNase H σε κάθε σωληνάριο και γίνεται επώαση στο πρόγραμμα RT2 του θερμοκυκλοποιητή, στους 37Έ για 20 λεπτά, ώστε να διασπάσει το ένζυμο ό,τι RNA έχει απομείνει. 28
29 Εικόνα 2: Συσκευή θερμοκυκλοποιητή για PCR III. 4. ΕΠΙΛΟΓΗ ΕΙΔΙΚΟΥ ΖΕΥΓΟΥΣ ΕΚΚΙΝΗΤΩΝ ΓΙΑ rt-pcr Από την τράπεζα γονιδίων Gene Bank ( βρέθηκε ότι τα γονίδια, που κωδικοποιούν τα TGFBR2, TGFBR1 (ALK5), TGFBR3 και BMPR2 mrna του ανθρώπου, έχουν τα χαρακτηριστικά, που αναγράφονται στον πίνακα 1 της εισαγωγής. Στόχος ήταν η κατασκευή εκκινητών που επεκτείνουν ένα κομμάτι mrna μεγέθους περίπου 200 bp. Η σύνθεση του ζεύγους των εκκινητών (forward και reverse) μήκους 20 bp έγινε από την Invitrogen (πίνακας 2). ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΠΟΥ ΑΚΟΛΟΥΘΗΘΗΚΑΝ ΓΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗ ΕΚΚΙΝΗΤΩΝ ( Περιεκτικότητα σε GC περίπου 50% Μήκος περίπου 20 bp ολιγονουκλεοτιδίων Διαφορά θερμοκρασίας (Tm) μεταξύ των εκκινητών όχι μεγαλύτερη των 5 C Όχι πάνω από τρία Gs ή Cs στις πέντε τελευταίες βάσεις του 3' άκρου των εκκινητών Όχι πάνω από τέσσερις επαναλήψεις δι-νουκλεοτιδίων (π.χ atatatatatat) 29
30 Όχι επανάληψη ενός νουκλεοτιδίου πάνω από τέσσερις φορές (π.χ agcgggggggggat) Σταθερότητα του 3' άκρου Όχι δημιουργία φουρκετών από τους εκκινητές - όχι συμπληρωματικά άκρα Όχι ομόλογοι μεταξύ τους οι εκκινητές Πίνακας 2: Στοιχεία εκκινητών για τα γονίδια TGFBR1, TGFBR2, TGFBR3, BMPR2 FORWARD REVERSE Product length (bp) TGFBR1 5' aaacagatggcagagctgtg 3' 5' aacccaggagcagatctgaa 3' % GC 50% GC TGFBR2 5' gtctgtggatgacctggcta 3' 5' accttggaaccaaatggagg 3' % GC 50% GC TGFBR3 5' agaagatgatcgtggctgta 3' 5' catctggccaaccactactg 3' % GC 55% GC BMPR2 5' gcagatcctgggccatcaaa 3' 55% GC 5' ttcagtggagatgacccagg 3' 55% GC
31 III. 5. ΠΟΣΟΤΙΚΗ Real-Time PCR Τελικό βήμα της μελέτης είναι η διεξαγωγή ποσοτικής Real-Time PCR, η οποία συνδυάζει πολλαπλασιασμό μιας αλληλουχίας DNA με τη μέθοδο της PCR και ταυτόχρονα ανίχνευση /παρακολούθηση του παραγόμενου προϊόντος καθ όλη τη διάρκεια της αντίδρασης (μέσω της φθορίζουσας χρωστικής SYBR Green, που προσδένεται στην ελάσσονα αύλακα του δίκλωνου DNA). Η ποσοτικοποίηση γίνεται με βάση τη σχετική έκφραση ενός γονιδίουστόχου σε σχέση με ένα γονίδιο αναφοράς. Η RT- PCR είναι ιδιαίτερα ευαίσθητη μέθοδος και επιτρέπει την ποσοτικοποίηση σπάνιων μεταγράφων και μικρών αλλαγών στη γονιδιακή έκφραση. Είναι εύκολη στην εκτέλεση, ακριβής,, με αξιόπιστα και άμεσα αποτελέσματα.(pfaffl W.M., 2001). Τα αντιδραστήρια, που χρησιμοποιήθηκαν, είναι το Quantifast SYBR Green PCR Master Mix (Qiagen). Σε κάθε σωληνάριο προστέθηκαν: 5μ1 cdna του υπό εξέταση δείγματος 10μ1 sybr green mix 1,5 μΐ forward primer 1,5 μΐ reverse primer 3μ1 αποστειρωμένο και αποσταγμένο νερό Ως μάρτυρας χρησιμοποιήθηκε GAPDH mrna, που εκφράζεται σε όλα τα ζωντανά κύτταρα. Χρησιμοποιήθηκε το ακόλουθο πρόγραμμα: Hold I: στους 95 C για 3 λεπτά, για αποδιάταξη DNA (denaturation) Cycling: στους 95 C για 10 δευτερόλεπτα, στους 55 C για 10 δευτερόλεπτα και στους 72 C για 20 δευτερόλεπτα, ώστε να γίνει η σύνδεση των εκκινητών με τις συμπληρωματικές τους αλληλουχίες στο DNA (primer annealing) Hold II: στους 72 C για 5 λεπτά, ώστε να πραγματοποιηθεί επιμήκυνση των συνδεδεμένων εκκινητών και σύνθεση DNA (extension) Melt: όπου από τους 65 C πάει στους 95 C. ^ 1o στάδιο διαρκεί 30 δευτερόλεπτα και στη συνέχεια κάθε δευτερόλεπτο αυξάνει η θερμοκρασία κατά 1 oc. Ο συνολικός χρόνος για 45 κύκλους ποσοτικής RT-PCR είναι 130 λεπτά, ενώ κάποιες φορές προστέθηκαν 5 ακόμα κύκλοι για καλύτερα αποτελέσματα. Τα αποτελέσματα της ποσοτικής RT-PCR προβάλλονται με χαρακτηριστικό γράφημα, που δείχνει φθορισμό και 31
32 αριθμό κύκλων, μέσω του οποίου έγινε η ποσοτικοποίηση του mrna (μέσω threshold 0,02) (Εικόνα 3). Εικόνα 3: Χαρακτηριστική απεικόνιση των αποτελεσμάτων της RT- PCR με χρήση rotor gene Corbett software III. 6. ΗΛΕΚΤΡΟΦΟΡΗΣΗ ΠΡΟΪΟΝΤΟΣ PCR ΣΕ ΠΗΚΤΩΜΑ ΑΓΑΡΟΖΗΣ Η επιβεβαίωση TOn προϊόντος της RT- PCR και η εξακρίβωση ότι επεκτάθηκε το επιθυμητό τμήμα DNA γίνεται με ηλεκτροφόρηση σε πήκτωμα αγαρόζης 2% και χρώση με βρωμιούχο αιθίδιο (εικόνα 4). 32
33 Εικόνα 4: Ηλεκτροφόρηση δείγματος 1 μετά την RT- PCR. Θέση 1 : ALK5 Θέση 2 : BMPR2 Θέση 3 : GAPDH Θέση 4 : Negative (control) Θέση 5 : 100 bp ladder III. 7. ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Τα αποτελέσματα αναλύθηκαν μέσω προγράμματος του Microsoft excel και του rotor gene Corbett software (εικ. 3), όπου η συγκέντρωση των TGFBR2, TGFBR1 και BMPR2 mrna κάθε δείγματος δίνεται αναλογικά ως προς την συγκέντρωση του GAPDH mrna του ιδίου δείγματος. Η στατιστική ανάλυση των αποτελεσμάτων έγινε με χρήση t-test ανεξάρτητων δειγμάτων και έλεγχο συσχέτισης του στατιστικού προγράμματος SPSS. Τα Pvalue<0,05 θεωρούνται στατιστικά σημαντικά. 33
34 IV. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ IV. 1. ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΔΕΙΓΜΑΤΩΝ Με χρήση εφαρμογών του προγράμματος Microsoft Excel και τη μέθοδο του 2"ΔΔσΓ ποσοτικοποιήθηκαν το TGFBR2 mrna στους ιστούς ωοθηκών 15 δειγμάτων (από τα 18*1) της μελέτης (πίνακας 1), καθώς και τα TGFBR1(ALK5) και BMPR2 mrna στον ιστό ωοθηκών 8 από τα παραπάνω δείγματα (πίνακας 2). Τα αποτελέσματα εκφράζονται ως αναλογία ως προς την τιμή του γενικού δείκτη ιστικής ζωτικότητας GAPDH mrna (house keeping gene) του εκάστοτε δείγματος (TGFBR2 mrna/ GAPDH mrna, TGFBR1 mrna/ GAPDH mrna, BMPR2 mrna/ GAPDH mrna). Συνολικά, από τα 15 δείγματα, τα οκτώ είναι σε προεμμηνοπαυσιακό στάδιο και τα επτά σε μετεμμηνοπαυσιακό και οι ηλικίες κυμαίνονται από 43 εώς 75 έτη (πίνακας 1). Πίνακας 1: Καταγραφή της τιμής της συγκέντρωσης του TGFBR2 mrna σε ωοθηκικό ιστό γυναικών (δείγματα 1-15) ως προς την τιμή της έκφρασης του GAPDH mrna του ίδιου δείγματος. Δίνονται η ηλικία σε αύξουσα σειρά και το στάδιο εμμηνόπαυσης των γυναικών της μελέτης. ΔΕΙΓΜΑ ΗΛΙΚΙΑ ΕΚΦΡΑΣΗ TGFBR2 ΣΤΑΔΙΟ** , Π , Π , Π , Π , Π , Π ,11701E-05* Π , Π , Μ ,49648E-06* Μ ,13507E-07* Μ , Μ ,74533E-07* Μ , Μ , Μ *E^= 10-ω **Π= ΠΡΟΕΜΜΗΝΟΠΑΥΣΙΑΚΗ, Μ=ΜΕΤΕΜΜΗΝΟΠΑΥΣΙΑΚΗ *1:Εξηγείται στο κεφάλαιο συζήτηση 34
35 Πίνακας 2: Καταγραφή της τιμής της συγκέντρωσης των TGFBR1(ALK5) και BMPR2 mrna σε ωοθηκικό ιστό 8 δειγμάτων (από τα 15 του πίνακα 1) ως προς την τιμή της έκφρασης του GAPDH mrna του ίδιου δείγματος. Επίσης δίνονται η ηλικία σε αύξουσα σειρά και το στάδιο εμμηνόπαυσης των γυναικών της μελέτης. ΔΕΙΓΜΑ ΗΛΙΚΙΑ ΕΚΦΡΑΣΗ ALK5 ΕΚΦΡΑΣΗ BMPR2 ΣΤΑΔΙΟ 2α 43 0, , Π 11α 44 0, , Π 3α 46 0, , Π , , Π 1α 47 0, , Π 9' 52 0, , Π 8' 57 0, , Μ , , Μ **Π= ΠΡΟΕΜΜΗΝΟΠΑΥΣΙΑΚΗ, Μ=ΜΕΤΕΜΜΗΝΟΠΑΥΣΙΑΚΗ 35
36 IV. 2. ΡΑΒΔΟΓΡΑΜΜΑΤΑ Σχήμα 1: Σχηματική απεικόνιση της τιμής της συγκέντρωσης του TGFBR2 mrna κάθε δείγματος ως προς την ηλικία και ως προς το στάδιο εμμηνόπαυσης. Από το παραπάνω ραβδόγραμμα δε φαίνεται να επηρεάζεται η έκφραση του mrna του υποδοχέα TGFBR2 από την ηλικία των γυναικών, καθώς διαπιστώνεται έκφρασή του και σε μεττεμηνοπαυσιακές γυναίκες. 36
37 Σχήμα 2: Σχηματική απεικόνιση της τιμής της συγκέντρωσης των TGFBR1(ALK5) και BMPR2 mrna κάθε δείγματος ως προς την ηλικία και ως προς το στάδιο εμμηνόπαυσης. Έκφραση ίων ALK5 και BMPR2 κατά αύξουσα ηλικία BMPR2 ALK5 0, Από το παραπάνω ραβδόγραμμα δε φαίνεται κάποια διαφοροποίηση στην έκφραση ALK5 και BMPR2 mrna σε σχέση με την ηλικία, αλλά παρατηρείται σταθερά μεγαλύτερη τιμή στην έκφραση του BMPR2 mrna έναντι του ALK5 mrna. των μια 37
38 IV. 3. T-TEST ΓΙΑ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΑ ΔΕΙΓΜΑΤΑ Με χρήση της εφαρμογής t-test για ανεξάρτητα δείγματα του στατιστικού προγράμματος IBM SPSS Statistics Viewer ελέγχθηκε αν οι μέσες τιμές των προεμμηνοπαυσιακών και μετεμμηνοπαυσιακών ομάδων έχουν στατιστικά σημαντική διαφορά όσον αφορά την έκκριση TGFBR2, ALK5 και BMPR2 mrna. Τα αποτελέσματα δίνονται στους πίνακες 3-8. Πίνακας 3: Καταγράφεται ο αριθμός των ατόμων (N), η μέση τιμή (Mean), η τυπική απόκλιση (Standard Deviation) και το τυπικό σφάλμα της μέσης τιμής (Standard Error Mean) των δύο ομάδων της μελέτης (Προεμμηνοπαυσιακές, Μετεμμηνοπαυσιακές γυναίκες), αντίστοιχα, ως προς το TGFBR2 mrna. TGFBR2 Group Statistics GROUPS N Mean Std. Deviation Std. Error Mean ΠΡΟΕΜΜΗΝΟΠΑΥΣΙΑΚΕΣ 7, , , ΜΕΤΕΜΜΗΝΟΠΑΥΣΙΑΚΕΣ 8, , , Πίνακας 4: Καταγράφεται ο αριθμός των ατόμων (N), η μέση τιμή (Mean), η τυπική απόκλιση (Standard Deviation) και το τυπικό σφάλμα της μέσης τιμής (Standard Error Mean) των δύο ομάδων της μελέτης (Προεμμηνοπαυσιακές, Μετεμμηνοπαυσιακές γυναίκες), αντίστοιχα, ως προς το ALK5 mrna. Group Statistics GROUPS N Mean Std. Deviation Std. Error Mean ALK5 ΠΡΟΕΜΜΗΝΟΠΑΥΣΙΑΚΕΣ 6, , , ΜΕΤΕΜΜΗΝΟΠΑΥΣΙΑΚΕΣ 2, , , Πίνακας 5: Καταγράφεται ο αριθμός των ατόμων (N), η μέση τιμή (Mean), η τυπική απόκλιση (Standard Deviation) και το τυπικό σφάλμα της μέσης τιμής (Standard Error Mean) των δύο ομάδων της μελέτης (Προεμμηνοπαυσιακές, Μετεμμηνοπαυσιακές γυναίκες), αντίστοιχα, ως προς το BMPR2 mrna. Group Statistics GROUPS N Mean Std. Deviation Std. Error Mean ΠΡΟΕΜΜΗΝΟΠΑΥΣΙΑΚΕΣ 6, , , BMPR2 ΜΕΤΕΜΜΗΝΟΠΑΥΣΙΑΚΕΣ 2, , ,
39 Πίνακας 6: Κ α τα γράφ ο ντα ι τα α π ο τελέσ μ α τα τη ς σ τα τισ τική ς α νά λυσης τω ν δύο ομ άδω ν γυναικώ ν. Μ έσ α σε κ ό κ κ ινο κύκλο φ α ίνετα ι το % σημείο τη ς t κ α τα νομής (P value) κ α ι μέσα σε π ρ ά σ ινο ο ρ θογώ νιο το 95% διά σ τη μ α εμ π ισ το σ ύ νη ς τη ς δια φ ο ράς τω ν μ έσ ω ν τιμ ώ ν τω ν δύο δειγμάτω ν. In d e p e n d e n t S a m p le s T e st Levene's Test for Equality of Variances F Sig. t df Sig. (2 tailed) t-test for Equality of Means Mean Difference Std. Error Difference 95%Confidence Interval of the Difference Lower Uppe^ Equal variances assumed,145,709, , , , , TGFBR2 Equal variances not assumed, ,641,432, , , , Pvalue = 0,424 > 0,05, άρα δε διαφέρουν στατιστικά σημαντικά οι μέσοι όροι έκφρασης των δύο ομάδων ως προς τον TGFBR2. 39
40 Πίνακας 7: Κ α τα γράφ ο ντα ι τα α π ο τελέσ μ α τα τη ς σ τα τισ τική ς α νά λυσης τω ν δύο ομ άδω ν γυναικώ ν. Μ έσ α σε κ ό κ κ ινο κύκλο φ α ίνετα ι το % σημείο τη ς t κ α τα νομής (P value) κ α ι μέσα σε π ρ ά σ ινο ο ρ θογώ νιο το 95% διά σ τη μ α εμ π ισ το σ ύ νη ς τη ς δια φ ο ράς τω ν μ έσ ω ν τιμ ώ ν τω ν δύο δειγμάτω ν. I n d e p e n d e n t S a m p le s T e st Levene's Test t-test for Equality o f Means for Equality of Variances F Sig. t df Sig. (2 Mean Difference Std. Error 95% Confidence Interval o f the Difference tailed) Difference Lower Upper Equal variances 78,928,000-1,626 6,155, , , , assumed ALK5 Equal variances not assumed -,816 1,019,562 -, , , , Pvalue = 0,155 > 0,05, άρα δε διαφέρουν στατιστικά σημαντικά οι μέσοι όροι έκφρασης των δύο ομάδων ως προς τον ALK5 (TGFBR1). 40
41 Πίνακας 8: Κ α τα γράφ ο ντα ι τα α π ο τελέσ μ α τα τη ς σ τα τισ τική ς α νά λυσης τω ν δύο ομ άδω ν γυναικώ ν. Μ έσ α σε κ ό κ κ ινο κύκλο φ α ίνετα ι το % σημείο τη ς t κ α τα νομής (P value) κ α ι μέσα σε π ρ ά σ ινο ο ρ θογώ νιο το 95% διά σ τη μ α εμ π ισ το σ ύ νη ς τη ς δια φ ο ράς τω ν μ έσ ω ν τιμ ώ ν τω ν δύο δειγμάτω ν. Independent Samples Test Pvalue = 0,859 > 0,05, άρα δε διαφέρουν στατιστικά σημαντικά οι μέσοι όροι έκφρασης των δύο ομάδων ως προς τον BMPR2. 41
42 IV. 4. ΘΗΚΟΓΡΑΜΜΑΤΑ (BOXPLOT) Η συνήθης εφαρμογή του θηκογράμματος είναι ο σχεδιασμός του προκειμένου να συγκριθούν κατανομές. Για κάθε κατανομή δημιουργείται με τη βοήθεια πέντε στατιστικών στοιχείων θέσεως (ελάχιστο, μέγιστο, 1ο - 2ο & 3ο τεταρτημόριο) ένα ορθογώνιο πλαίσιο, το μήκος του οποίου αντιστοιχεί στο ενδοτεταρτημοριακό εύρος της μεταβλητής. Στα άκρα κάθε (ορθογώνιου) πλαισίου αναπτύσσονται γραμμές (απολήξεις), οι οποίες συνδέουν τις μέγιστες και ελάχιστες τιμές της μεταβλητής (εκτός από τις έκκεντρες ή τις ακραίες τιμές). Με τη βοήθεια του θηκογράμματος ο ερευνητής έχει άμεσα τις πρώτες ενδείξεις αναφορικά με τη συμμετρία της κατανομής (Εμβαλώτης Α. και άλλοι 2006). Σχήμα 3: Box Plot για TGFBR2. H μεσαία γραμμή στα καφέ κουτιά, παριστάνει τη διάμεσο, ενώ οι άνω και κάτω πλευρές των κουτιών παριστάνουν τα 25 και 75 Quantiles. Οι κάθετες γραμμές, που καταλήγουν στις δύο οριζόντιες (μουστάκια), παριστάνουν τη μικρότερη και μεγαλύτερη τιμή του δείγματός μας. 42
43 Σχήμα 4: Box Plot για ALK5. H μεσαία γραμμή στα καφέ κουτιά, παριστάνει τη διάμεσο, ενώ οι άνω και κάτω πλευρές των κουτιών παριστάνουν τα 25 και 75 Quantiles. Οι κάθετες γραμμές, που καταλήγουν στις δύο οριζόντιες (μουστάκια), παριστάνουν τη μικρότερη και μεγαλύτερη τιμή του δείγματός μας. 43
44 Σχήμα 5: Box Plot για BMPR2. H μεσαία γραμμή στα καφέ κουτιά, παριστάνει τη διάμεσο, ενώ οι άνω και κάτω πλευρές των κουτιών, παριστάνουν τα 25 και 75 Quantiles. Οι κάθετες γραμμές, που καταλήγουν στις δύο οριζόντιες (μουστάκια), παριστάνουν τη μικρότερη και μεγαλύτερη τιμή του δείγματός μας. 44
45 IV. 5. ΣΥΣΧΕΤΕΗ ΕΚΦΡΑΣΗΣ TGFBR2, ALK5 και BMPR2 mrna ΜΕ ΗΛΙΚΙΑ Τέλος, έγινε προσπάθεια συσχέτισης της έκφρασης των TGFBR2, ALK5 και BMPR2 mrna, στους ωοθηκικούς ιστούς των γυναικών της μελέτης, με την ηλικία. Έγινε έλεγχος συσχέτισης θεωρώντας την ηλικία ως ανεξάρτητη μεταβλητή και την τιμή της έκφρασης των TGFBR2, ALK5 και BMPR2 mrna ως εξαρτημένες μεταβλητές. Τα αποτελέσματα δίνονται στους πίνακες 9-14 και στα σχήματα 6, 7 και 8. Πίνακας 9: Στον κόκκινο κύκλο δίνεται το R2= συντελεστής περιορισμού. Model Summary Model R R Square N Adjusted R Std. Error of the Estimate Square J 1,470a,161, f 1 45
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΜΑΙΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΚΥΤΤΑΡΟΓΕΝΕΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΜΟΡΙΑΚΗΣ ΓΕΝΕΤΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
13o Μεμβρανικοί υποδοχείς με εσωτερική δραστικότητα κινάσης Ser/Thr 1. Σηματοδότηση μέσω TGFβ
13 o TGF-β Μεμβρανικοί υποδοχείς με εσωτερική δραστικότητα κινάσης Ser/Thr 1. Σηματοδότηση μέσω TGFβ Ωρίμανση του μορίου TGFβ Ενεργοποίηση των υποδοχέων TGFβ Οι μεταγραφικοί παράγοντες Smads Η ρύθμιση
ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜ ΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΤΜ ΗΜ Α ΙΑΤ Ρ ΙΚ ΗΣ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜ ΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜ ΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΤΜ ΗΜ Α ΙΑΤ Ρ ΙΚ ΗΣ ΜΑΙΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΚΥΤΤΑΡΟΓΕΝΕΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΜΟΡΙΑΚΗΣ ΓΕΝΕΤΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
Εισαγωγή στη Real Time PCR. Καραπέτσας Θανάσης PhD, MSc
Εισαγωγή στη Real Time PCR Καραπέτσας Θανάσης PhD, MSc Μειονεκτήματα της κλασικής PCR Ανάλυση ύστερα από ηλεκτροφόρηση(συνήθως αγαρόζης) Τεχνική τελικού σημείου(end-point detection), Σύγκριση της έντασης
Έλεγχος ύπαρξης στατιστικά σημαντικών διαφορών μεταξύ δύο ανεξάρτητων δειγμάτων, που ακολουθούν την κανονική κατανομή (t-test για ανεξάρτητα δείγματα)
Έλεγχος ύπαρξης στατιστικά σημαντικών διαφορών μεταξύ δύο ανεξάρτητων δειγμάτων, που ακολουθούν την κανονική κατανομή (t-test για ανεξάρτητα δείγματα) Όταν απαιτείται ο έλεγχος της ύπαρξης στατιστικά σημαντικών
Ωογένεση: σχηµατισµός του ωαρίου
Ωογένεση: σχηµατισµός του ωαρίου Τα ωάρια όπως και τα σπερµατοζωάρια προέρχονται εµβρυολογικώς από αρχέγονα γεννητικά κύτταρα. Ο θηλυκός γαµέτης είναι το δευτερογενές ωοκύτταρο ή ωάριο: είναι το µόνο κύτταρο
Ακαδημαϊκό Έτος Ωρολόγιο Πρόγραμμα Χειμερινού Εξαμήνου
Βιόπολις, 41110 Λάρισα Εβδ. Μήνας/Ημέρα ΜΑΘΗΜΑ ιάλεξη Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο Θ Ε Σ Σ Α Λ Ι Α Σ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ: «ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ» Τηλ. 2413502795, 2413502796
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ ΑΕΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΚΑΙΡΟΠΟΙΗΣΗ ΓΝΩΣΕΩΝ ΑΠΟΦΟΙΤΩΝ ΑΕΙ (ΠΕΓΑ)
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ ΑΕΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΚΑΙΡΟΠΟΙΗΣΗ ΓΝΩΣΕΩΝ ΑΠΟΦΟΙΤΩΝ ΑΕΙ (ΠΕΓΑ) «Οι σύγχρονες τεχνικές βιο-ανάλυσης στην υγεία, τη γεωργία, το περιβάλλον και τη διατροφή» ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΤΜΗΜΑ
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΠΟΡΩΝ
Α εξάμηνο 2010-2011 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΠΟΡΩΝ Ποιοτικές και Ποσοτικές μέθοδοι και προσεγγίσεις για την επιστημονική έρευνα users.sch.gr/abouras
ΚΟΙΝΩΝΙΟΒΙΟΛΟΓΙΑ, ΝΕΥΡΟΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
A εξάμηνο 2009-2010 ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΟΒΙΟΛΟΓΙΑ, ΝΕΥΡΟΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Μεθοδολογία Έρευνας και Στατιστική ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΧΡ. ΜΠΟΥΡΑΣ Χειμερινό Εξάμηνο 2009-2010 Ποιοτικές και Ποσοτικές
Ωρολόγιο Πρόγραμμα Χειμερινού Εξαμήνου Ακαδημαϊκό Έτος
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ «ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ» Βιόπολις, 41110 Λάρισα E-mail: messinis@med.uth.gr Τηλ. 2413502795, 2413502796 Fax. 2413501019
Ωρολόγιο Πρόγραμμα Χειμερινού Εξαμήνου Ακαδημαϊκό Έτος 2014-2015
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΥΓΕΙ ΑΣ Τ Μ Η Μ Α Ι ΑΤ Ρ Ι ΚΗΣ Π Ρ Ο Γ Ρ ΑΜ Μ Α Μ Ε Τ Α Π Τ Υ Χ Ι ΑΚ Ω Ν Σ Π Ο Υ Δ Ω Ν «Β Ι Ο Λ Ο Γ Ι Α Τ Η Σ Α Ν Α Π Α Ρ Α Γ Ω Γ Η Σ» Βιόπολις, 41110 Λάρισα E-mail:
12. ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ - ΑΝΑΠΤΥΞΗ
12. ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ - ΑΝΑΠΤΥΞΗ Η αναπαραγωγή είναι μία χαρακτηριστική λειτουργία, η μόνη που δεν είναι απαραίτητη για την επιβίωση του ίδιου του οργανισμού αλλά για τη διαιώνιση του είδους. Η αναπαραγωγή στον
Παράδειγμα: Γούργουλης Βασίλειος, Επίκουρος Καθηγητής Τ.Ε.Φ.Α.Α.-Δ.Π.Θ.
Έλεγχος ύπαρξης στατιστικά σημαντικών διαφορών μεταξύ περισσότερων από δύο δειγμάτων, που διαχωρίζονται βάσει δύο ανεξάρτητων παραγόντων (Ανάλυση διακύμανσης για ανεξάρτητα δείγματα ως προς περισσότερους
POLYMERASE CHAIN REACTION (PCR) ΑΛΥΣΙΔΩΤΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΥΜΕΡΑΣΗΣ
POLYMERASE CHAIN REACTION (PCR) ΑΛΥΣΙΔΩΤΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΥΜΕΡΑΣΗΣ Kary Mullis (Nobel Χημείας, 1993) in vitro τεχνική ( molecular photocopying ) Εφαρμογή σε όλους τους τομείς της Βιολογίας Στις περισσότερες
ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 16 IOYNIOY 2017 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 16 IOYNIOY 2017 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ Α Α1. δ Α2. δ Α3. β Α4. γ Α5. α ΘΕΜΑ Β Β1. Α I Β IV Γ VI
Ενότητα 5 η : Επαγωγική Στατιστική ΙΙ Ανάλυση ποσοτικών δεδομένων. Δημήτριος Σταμοβλάσης Φιλοσοφίας Παιδαγωγικής
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Εισαγωγή στην Ανάλυση Ερευνητικών Δεδομένων στις Κοινωνικές Επιστήμες Με χρήση των λογισμικών IBM/SPSS και LISREL Ενότητα 5 η : Επαγωγική
ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΦΡΟΝΤΙΣΤΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ (Ο.Ε.Φ.Ε.) ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ 2018 A ΦΑΣΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΑΛΓΟΡΙΘΜΟΣ
ΤΑΞΗ: Γ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ: ΘΕΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ Ημερομηνία: Σάββατο 13 Ιανουαρίου 2018 Διάρκεια Εξέτασης: 3 ώρες ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ Α Να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό καθεμιάς
Η τεχνική της αλυσιδωτής αντίδρασης πολυμεράσης PCR (POLYMERASE CHAIN REACTION)
Η τεχνική της αλυσιδωτής αντίδρασης πολυμεράσης PCR (POLYMERASE CHAIN REACTION) 1 PCR: -βραβείο Nobel χημείας 1993 Η τεχνική της αλυσιδωτής αντίδρασης πολυμεράσης (PCR, Polymerase Chain Reaction) επινοήθηκε
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΡΙΤΗ 27 ΜΑΪΟΥ 2008 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΡΙΤΗ 27 ΜΑΪΟΥ 2008 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 1 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ 1ο 1. β 2. δ 3. β 4. δ 5. β ΘΕΜΑ 2ο 1. Σχολικό βιβλίο, σελ.
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Βιολογία ΙI Κυτταρική Επικοινωνία Διδάσκοντες: Σ. Γεωργάτος, Θ. Τζαβάρας, Π. Κούκλης, Χ. Αγγελίδης Υπεύθυνος μαθήματος: Σ. Γεωργάτος Άδειες Χρήσης Το
Εργαλεία Μοριακής Γενετικής
Εργαλεία Μοριακής Γενετικής Αρχές Μοριακής κλωνοποίησης Τα περιοριστικά ένζυμα: αναγνωρίζουν αλληλουχίες (θέσεις περιορισμού). 2 τύποι ενζύμων: -Τύπος I = Κόβουν κοντά στη θέση περιορισμού -σπάνια χρησιμοποιούνται.
Βιολογία Ο.Π. Θετικών Σπουδών Γ' Λυκείου
Βιολογία Ο.Π. Θετικών Σπουδών Γ' Λυκείου ΘΕΜΑ Α Α1. Η αναλογία Α+G/T+C στο γενετικό υλικό ενός ιού είναι ίση με 2/3. Ο ιός μπορεί να είναι: α. ο φάγος λ. β. ο ιός της πολιομυελίτιδας. γ. φορέας κλωνοποίησης
Παράδειγμα: Γούργουλης Βασίλειος, Επίκουρος Καθηγητής Τ.Ε.Φ.Α.Α.-Δ.Π.Θ.
Έλεγχος ύπαρξης στατιστικά σημαντικών διαφορών μεταξύ δειγμάτων, που διαχωρίζονται βάσει ενός επαναλαμβανόμενου και ενός ανεξάρτητου παράγοντα (Ανάλυση διακύμανσης για εξαρτημένα δείγματα ως προς δύο παράγοντες,
ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΟΧΗΜΕΙΑΣ ΚΑΙ ΜΟΡΙΑΚΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ
ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΟΧΗΜΕΙΑΣ ΚΑΙ ΜΟΡΙΑΚΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΛΙΝΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗ ΙΣΟΜΟΡΦΩΝ ΤΗΣ L-DOPA ΑΠΟΚΑΡΒΟΞΥΛΑΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ
ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ. Η τεχνολογία του ανασυνδυασμένου DNA και οι εφαρμογές της...
ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ Η τεχνολογία του ανασυνδυασμένου DNA και οι εφαρμογές της... Γενετική Μηχανική o Περιλαμβάνει όλες τις τεχνικές με τις οποίες μπορούμε να επεμβαίνουμε στο γενετικό υλικό των οργανισμών.
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ Κυριακή 9 Μαρτίου 2014
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ Κυριακή 9 Μαρτίου 2014 ΘΕΜΑ Α Α1. β, Α2. δ, Α3. γ, Α4. δ, Α5. γ. ΘΕΜΑ Β Β1. Σχολικό βιβλίο σελ. 90-91: «Το παράδειγμα της δρεπανοκυτταρικής
Παράδειγμα: Γούργουλης Βασίλειος, Επίκουρος Καθηγητής Τ.Ε.Φ.Α.Α.-Δ.Π.Θ.
Έλεγχος ύπαρξης στατιστικά σημαντικών διαφορών μεταξύ περισσότερων από δύο εξαρτημένων δειγμάτων, που διαχωρίζονται βάσει ενός επαναλαμβανόμενου παράγοντα (Ανάλυση διακύμανσης για εξαρτημένα δείγματα ως
ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΟΝΟΜΑ ΜΑΘΗΤΗ-ΜΑΘΗΤΡΙΑΣ:... 1. Το πιο κάτω σχεδιάγραμμα δείχνει ανθρώπινο σπερματοζωάριο.
ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ:... ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΠΑΤΗΡ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΙΣΑΑΚ ΤΜΗΜΑ:... ΑΡ. ΜΑΘΗΤΗ-ΜΑΘΗΤΡΙΑΣ:... ΟΝΟΜΑ ΜΑΘΗΤΗ-ΜΑΘΗΤΡΙΑΣ:... 1. Το πιο κάτω σχεδιάγραμμα δείχνει
Παράδειγμα: Γούργουλης Βασίλειος, Επίκουρος Καθηγητής Τ.Ε.Φ.Α.Α. Δ.Π.Θ.
Έλεγχος ύπαρξης στατιστικά σημαντικών διαφορών μεταξύ περισσότερων από δύο ανεξάρτητων δειγμάτων, που διαχωρίζονται βάσει ενός ανεξάρτητου παράγοντα (Ανάλυση διακύμανσης για ανεξάρτητα δείγματα ως προς
ΕΞΩΣΩΜΑΤΙΚΗ ΓΟΝΙΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΥΔΥΝΑΜΑ ΚΥΤΤΑΡΑ (STEM CELLS).
ΕΞΩΣΩΜΑΤΙΚΗ ΓΟΝΙΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΥΔΥΝΑΜΑ ΚΥΤΤΑΡΑ (STEM CELLS). ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ Επικ. Καθηγητής Α ΜΑΙΕΥΤΙΚΗ & ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΚΛΙΝΙΚΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΚΑΘ. Α. ΑΝΤΣΑΚΛΗΣ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ
ΑΛΥΣΙΔΩΤΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΠΟΛΥΜΕΡΑΣΗΣ POLYMERASE CHAIN REACTION (PCR)
ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑΚΗ ΑΣΚΗΣΗ ΑΛΥΣΙΔΩΤΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΠΟΛΥΜΕΡΑΣΗΣ POLYMERASE CHAIN REACTION (PCR) Α. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Σταμάτης Κουσίσης, Δημοσθένης Κίζης, Δήμητρα Χούχουλα Βασική αρχή της Αλυσιδωτής Αντίδρασης της Πολυμεράσης
Στα πτηνά το φύλο «καθορίζεται από τη μητέρα». Αυτό γιατί, το αρσενικό άτομο φέρει τα χρωμοσώματα ZZ ενώ το θηλυκό τα ZW. Έτσι εναπόκειται στο που θα
1 Όπως όλοι γνωρίζουμε κάθε ζωντανός οργανισμός αποτελείται από κύτταρα. Μέσα στον πυρήνα των κυττάρων υπάρχουν τα χρωμοσώματα, τα οποία αποτελούν to γενετικό υλικό (DNA). Στα χρωμοσώματα αυτά βρίσκονται
Γονιδιωματική. G. Patrinos
Γονιδιωματική Η μεταγονιδιωματική εποχή... Σημαντικότερα επιτεύγματα POST GENOME ERA Ολοκλήρωση της αποκρυπτογράφησης της αλληλουχίας των γονιδιωμάτων πολλών οργανισμών. Προτύπωση μεθοδολογιών για προσδιορισμό
Μαντζούνη, Πιπερίγκου, Χατζή. ΒΙΟΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ Εργαστήριο 5 ο
Κατανομές Στατιστικών Συναρτήσεων Δύο δείγματα από κανονική κατανομή Έστω Χ= ( Χ, Χ,..., Χ ) τ.δ. από Ν( µ, σ ) μεγέθους n και 1 n 1 1 Y = (Y, Y,...,Y ) τ.δ. από Ν( µ, σ ) 1 n 1 Χ Y ( µ µ ) S σ Τ ( Χ,Y)
Καραπέτσας Θανάσης. Διπλωματική Εργασία:
Διαπανεπιστημιακό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Κλινική Φαρμακολογία & Θεραπευτική» Επιβλέπων: Δρ. Αλ. Γαλάνης, Λέκτορας Μορ. Βιολογίας, «Σχεδιασμός Ειδικών Πεπτιδίων Αναστολέων της Αλληλεπίδρασης του
Μενύχτα, Πιπερίγκου, Σαββάτης. ΒΙΟΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ Εργαστήριο 5 ο
Κατανομές Στατιστικών Συναρτήσεων Δύο ανεξάρτητα δείγματα από κανονική κατανομή Έστω Χ= ( Χ, Χ,..., Χ ) τ.δ. από Ν( µ, σ ) μεγέθους n και 1 n 1 1 Y = (Y, Y,..., Y ) τ.δ. από Ν( µ, σ ) 1 n 1 Χ Y ( µ µ )
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ. ΘΕΜΑ Α Α1. γ Α2. α Α3. δ Α4. β Α5. α
ΘΕΜΑ Α Α1. γ Α2. α Α3. δ Α4. β Α5. α 1 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΤΕΚΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΕΚΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΤΕΤΑΡΤΗ 5 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2012 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ:
Για να ελέγξουµε αν η κατανοµή µιας µεταβλητής είναι συµβατή µε την κανονική εφαρµόζουµε το test Kolmogorov-Smirnov.
A. ΈΛΕΓΧΟΣ ΚΑΝΟΝΙΚΟΤΗΤΑΣ A 1. Έλεγχος κανονικότητας Kolmogorov-Smirnov. Για να ελέγξουµε αν η κατανοµή µιας µεταβλητής είναι συµβατή µε την κανονική εφαρµόζουµε το test Kolmogorov-Smirnov. Μηδενική υπόθεση:
Κεφάλαιο 4: Ανασυνδυασμένο DNA
Κεφάλαιο 4: Ανασυνδυασμένο DNA 1. Η ανάπτυξη της γενετικής μηχανικής επέτρεψε: α. την κατανόηση των μηχανισμών αντιγραφής του γενετικού υλικού β. την απομόνωση των πλασμιδίων από τα βακτήρια γ. την πραγματοποίηση
Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 22 : Η ενεργοποίηση της µεταγραφής
Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 22 : Η ενεργοποίηση της µεταγραφής Εικόνα 22.1 Η γονιδιακή έκφραση ελέγχεται κυρίως κατά την έναρξη της µεταγραφής και σπάνια στα επόµενα στάδια της γονιδιακής έκφρασης, παρόλο που ο έλεγχος
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ. ΘΕΜΑ 1ο 1. β 2. β 3. α 4. α 5. β
ΘΕΜΑ 1ο 1. β 2. β 3. α 4. α 5. β 1 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΤΕΚΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΕΚΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΤΡΙΤΗ 21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2004 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: BΙΟΛΟΓΙΑ (ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ)
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ. ΘΕΜΑ Α Α1. β Α2. β Α3. δ Α4. γ Α5. γ. ΘΕΜΑ Β Β1. Στήλη Ι Στήλη ΙΙ 1 Α 2 Γ 3 Α 4 Β 5 Α 6 Α 7 Γ
ΘΕΜΑ Α Α1. β Α2. β Α3. δ Α4. γ Α5. γ 1 ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΑΙ ΕΠΑΛ (ΟΜΑΔΑ Β) ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 27 ΜΑΪΟΥ 2016 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ (ΝΕΟ ΣΥΣΤΗΜΑ) ΒΙΟΛΟΓΙΑ
Παραγωγή, απομόνωση και καθαρισμός της φαρμακευτικής πρωτεΐνης.
ΑΠΟΛΥΤΗΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΕΝΙΑΙΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΡΙΤΗ 1 ΙΟΥΝΙΟΥ 2004 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 1 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ 1o 1. δ 2. β 3. β 4. γ 5. δ ΘΕΜΑ 2o 1. Σχολικό βιβλίο, σελ.
12. ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ - ΑΝΑΠΤΥΞΗ
12. ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ - ΑΝΑΠΤΥΞΗ Η αναπαραγωγή είναι μία χαρακτηριστική λειτουργία, η μόνη που δεν είναι απαραίτητη για την επιβίωση του ίδιου του οργανισμού αλλά για τη διαιώνιση του είδους. Η αναπαραγωγή στον
ΘΕΩΡΙΑ 3 η ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ. ΚΥΤΤΑΡΟΚΙΝΕΣ ή ΚΥΤΤΟΚΙΝΕΣ Dr ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΩΝ ΤΕΙ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ
ΘΕΩΡΙΑ 3 η ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΥΤΤΑΡΟΚΙΝΕΣ ή ΚΥΤΤΟΚΙΝΕΣ Dr ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΜΗΜΑ ΙΑΤΡΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΩΝ ΤΕΙ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ Είδαμε ότι οι ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΜΗ ΕΙΔΙΚΗΣ ΑΝΟΣΙΑΣ είναι 1. Ανατομικοί φραγμοί - Δέρμα - Βλεννώδεις
ιαγονιδιακή τεχνολογία G. Patrinos
ιαγονιδιακή τεχνολογία Αντίστροφη γενετική Οργανισμός Γονιδίωμα ιαγονίδιο Γονίδιο Forward genetics Επαγόμενη Οργανισμός μεταλλαξογένεση Μεταλλαγμένος οργανισμός Εύρεση και μελέτη του υπεύθυνου γονιδίου
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο 1. Με ποιο μηχανισμό αντιγράφεται το DNA σύμφωνα με τους Watson και Crick; 2. Ένα κύτταρο που περιέχει ένα μόνο χρωμόσωμα τοποθετείται σε θρεπτικό υλικό που περιέχει ραδιενεργό
ΑΙΜΟΠΑΘΟΛΟΓΟΑΝΑΤΟΜΙΑ
ΑΙΜΟΠΑΘΟΛΟΓΟΑΝΑΤΟΜΙΑ Η συµβολή της µοριακής ανάλυσης Eλισάβετ Οικονοµάκη Βιολόγος Αιµοπαθολογοανατοµικό Εργαστήριο ΠΓΝΑ > ΜΟΡΙΑΚΕΣ ΜΕΘΟ ΟΙ (Μη µορφολογικές) Αλυσιδωτή Αντίδραση Πολυµεράσης
Εξέλιξη και ανθρώπινος πολιτισμός: Η ρύθμιση του γονιδίου της λακτάσης
Εξέλιξη και ανθρώπινος πολιτισμός: Η ρύθμιση του γονιδίου της λακτάσης Η διατήρηση του ενζύμου της λακτάσης στους ενήλικες είναι ένα παράδειγμα πρόσφατης εξέλιξης στον άνθρωπο. Μας δείχνει επίσης πώς μεταλλαγές
ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΦΥΤΩΝ
ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΦΥΤΩΝ Μοριακοί Δείκτες Επιμέλεια διαφανειών Τραντάς Μάνος 1 Μοριακοί Δείκτες είναι αλληλουχίες DNA (ή πρωτεϊνών) που μπορούν να συσχετιστούν με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά ώστε να ανιχνευτούν
ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 2010
ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 2010 ΘΕΜΑ Α 1. δ 2. β 3. α 4. β 5. γ ΘΕΜΑ Β 1. Σελ. 17 σχολ. Βιβλίου: Το γενετικό υλικό ενός κυττάρου αποτελεί το γονιδίωμά του όπως είναι τα
Εικόνα 14 Figure 14 Εικόνα 15 Figure 15
Μάρτιος-Απρίλιος-Μάιος. Η εικόνα των σπερµατοφόρων σωληναρίων είναι χαρακτηριστική. Οι σπερµατίδες έχουν ωριµάσει µαζικά και πέφτουν στον αυλό ως σπερµατοζωάρια. Έτσι ο αυλός είναι γεµάτος µε σπερµατοζωάρια
Το μονοπάτι της κινάσης MAP- ERK
Το μονοπάτι της κινάσης MAP- ERK 1 Σηματοδότηση μέσω μικρών GTPασών Η οικογένεια μορίων Ras (Rat Sarcoma virus) Ρύθμιση των πρωτεϊνών Ras Οι πρωτεΐνες Ras μετατρέπονται από την ανενεργή μορφή τους, που
ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΕΝΔΟΚΥΤΤΑΡΙΚΗΣ ΜΕΤΑΓΩΓΗΣ ΣΗΜΑΤΟΣ
ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ ΕΝΔΟΚΥΤΤΑΡΙΚΗΣ ΜΕΤΑΓΩΓΗΣ ΣΗΜΑΤΟΣ Το ένζυμο Αδενυλική κυκλάση, υπεύθυνο για τη βιοσύνθεση του camp. Το camp είναι ένα παράδειγμα μορίου «αγγελιοφόρου» καθοδικά των G πρωτεινών Αύξηση του camp
ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΟΜΑΔΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΘΕΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
27 Μαΐου 2016 ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΟΜΑΔΑΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΘΕΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ Απαντήσεις Θεμάτων Πανελλαδικών Εξετάσεων Ημερησίων Γενικών Λυκείων (Νέο & Παλιό Σύστημα) ΘΕΜΑ Γ Γ.1 Ο χαρακτήρας της ομάδας αίματος στον άνθρωπο
ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ
ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΜΑ 1ο Να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό καθεμιάς από τις παρακάτω ημιτελείς προτάσεις 1 έως 5 και δίπλα το γράμμα που αντιστοιχεί στη λέξη ή τη φράση, η οποία
ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ. Δρ. Βασίλης Π. Αγγελίδης Τμήμα Μηχανικών Παραγωγής & Διοίκησης Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης
ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Δρ. Βασίλης Π. Αγγελίδης Τμήμα Μηχανικών Παραγωγής & Διοίκησης Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Άσκηση 1 η Ένας παραγωγός σταφυλιών ισχυρίζεται ότι τα κιβώτια σταφυλιών που συσκευάζει
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15. Κυτταρική ρύθμιση. Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 2011 Το κύτταρο-μια Μοριακή Προσέγγιση 1
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15 Κυτταρική ρύθμιση Ακαδημαϊκές Εκδόσεις 2011 Το κύτταρο-μια Μοριακή Προσέγγιση 1 ΕΙΚΟΝΑ 15.1 Μηχανισμοί διακυτταρικής σηματοδότησης. Η διακυτταρική σηματοδότηση μπορεί να συμβαίνει είτε απευθείας
ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Δ ΤΑΞΗΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 16 IOYNIOY 2017 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Δ ΤΑΞΗΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 16 IOYNIOY 2017 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ Α Α1. δ Α2. δ Α3. β Α4. γ Α5. α ΘΕΜΑ Β Β1. Α I Β IV Γ VI
ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ ΜΕΣΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ ΚΩΛΕΤΤΗ
ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΑΙ ΕΠΑΛ (ΟΜΑΔΑ Β') ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 27 ΜΑΙΟΥ 2016 - ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ (ΝΕΟ ΣΥΣΤΗΜΑ) ΚΑΤΕΘΥΝΣΗ (ΠΑΛΑΙΟ ΣΥΣΤΗΜΑ) Ε Ν Δ Ε Ι Κ Τ
ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΩΝ 2017 ΘΕΜΑ Α Α1. δ Α2. δ Α3. β Α4. γ Α5. α ΘΕΜΑ Β Β1. Ι Α, ΙΙ Ε, ΙΙΙ ΣΤ, ΙV Β, V Ζ, VII Γ, VII Δ Β2. Η εικόνα 1 αντιστοιχεί σε προκαρυωτικό κύτταρο. Στους προκαρυωτικούς
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Είδη μεταβλητών Ποσοτικά δεδομένα (π.χ. ηλικία, ύψος, αιμοσφαιρίνη) Ποιοτικά δεδομένα (π.χ. άνδρας/γυναίκα, ναι/όχι) Διατεταγμένα (π.χ. καλό/μέτριο/κακό) 2 Περιγραφή ποσοτικών
Ονοματεπώνυμο ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚΌ ΣΥΣΤΗΜΑ ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Ι
Ονοματεπώνυμο ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚΌ ΣΥΣΤΗΜΑ ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Ι ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΟΥ ΑΝΤΡΑ 1. Να ταξινομήσετε τις παρακάτω έννοιες σε τέσσερις θεματικές ομάδες: Σπερματικός πόρος, σηραγγγώδη σώματα, λοβοί, σπερματικά
Εφαρμογές τεχνολογιών Μοριακής Βιολογίας στην Γενετική
Εφαρμογές τεχνολογιών Μοριακής Βιολογίας στην Γενετική Πεφάνη Δάφνη 06.03.2019 Επίκουρη καθηγήτρια Εργαστήριο Βιολογίας Τεχνικές μοριακής βιολογίας Επιτρέπουν την μελέτη της δομής του DNA και της έκφρασης
ΕΙΔΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ (SPSS)
ΕΙΔΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ (SPSS) Έλεγχος Υποθέσεων για τους Μέσους - Εξαρτημένα Δείγματα (Paired samples t-test) Το κριτήριο Paired samples t-test χρησιμοποιείται όταν θέλουμε να συγκρίνουμε
Μονοπαραγοντική Ανάλυση Διακύμανσης Ανεξάρτητων Δειγμάτων
Μονοπαραγοντική Ανάλυση Διακύμανσης Ανεξάρτητων Δειγμάτων 1 Μονοπαραγοντική Ανάλυση Διακύμανσης Παραμετρικό στατιστικό κριτήριο για τη μελέτη της επίδρασης μιας ανεξάρτητης μεταβλητής στην εξαρτημένη Λογική
Μελέτη έκφρασης των αντιγόνων των οικογενειών Survivin και MAGE-A στον καρκίνο του πνεύμονα
Μονάδα Ανοσολογίας Καρκίνου Εργαστήριο Ανοσολογίας-Ιστοσυμβατότητας Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Λάρισας Τμήμα Ιατρικής Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Μελέτη έκφρασης των αντιγόνων των οικογενειών Survivin και MAGE-A
ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΟΥ ΑΞΟΝΑ ΤΕΛΟΜΕΡΑΣΗΣ/ΤΕΛΟΜΕΡΩΝ ΣΕ ΜΕΣΕΓΧΥΜΑΤΙΚΑ ΚΥΤΤΑΡΑ ΜΥΕΛΟΥ ΤΩΝ ΟΣΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ ΜΕ ΡΕΥΜΑΤΟΕΙ Η ΠΝΕΥΜΟΝΑ
ΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΟΥ ΑΞΟΝΑ ΤΕΛΟΜΕΡΑΣΗΣ/ΤΕΛΟΜΕΡΩΝ ΣΕ ΜΕΣΕΓΧΥΜΑΤΙΚΑ ΚΥΤΤΑΡΑ ΜΥΕΛΟΥ ΤΩΝ ΟΣΤΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ ΜΕ ΡΕΥΜΑΤΟΕΙ Η ΠΝΕΥΜΟΝΑ ΓΙΩΡΓΟΣ Α. ΜΑΡΓΑΡΙΤΟΠΟΥΛΟΣ 1,2, ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΠΡΟΚΛΟΥ 1,2, ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ 2, ΙΣΜΗΝΙ ΛΑΣΗΘΙΩΤΑΚΗ
Να επιλέξετε την φράση που συμπληρώνει ορθά κάθε μία από τις ακόλουθες προτάσεις:
ΜΑΘΗΜΑ / ΤΑΞΗ : ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: 2/12/2016 ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑΤΟΣ: ΛΑΖΑΡΑΚΗ ΝΟΤΑ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ Α Να επιλέξετε την φράση που συμπληρώνει ορθά κάθε μία από τις ακόλουθες
ΠΑΝΕΛΛAΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
ΠΑΝΕΛΛAΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ 16-06-2017 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ Α Α1. δ Α2. δ Α3. β Α4. γ Α5. α ΘΕΜΑ Β Β1. Α. φωσφορική ομάδα (Ι) E. υδροξύλιο (II) Β. mrna
Ασκήσεις Εξετάσεων. Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών στη. Διοίκηση των Επιχειρήσεων
Ασκήσεις Εξετάσεων Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών στη Διοίκηση των Επιχειρήσεων ΑΣΚΗΣΗ 1: Έλεγχος για τη μέση τιμή ενός πληθυσμού Η αντικαπνιστική νομοθεσία υποχρεώνει τους καπνιστές που εργάζονται σε
ΑΝΑΛΥΣΗ Ε ΟΜΕΝΩΝ. 5. Στατιστική συµπερασµατολογία για ποσοτικές µεταβλητές: Έλεγχοι υποθέσεων και διαστήµατα εµπιστοσύνης
ΑΝΑΛΥΣΗ Ε ΟΜΕΝΩΝ 5. Στατιστική συµπερασµατολογία για ποσοτικές µεταβλητές: Έλεγχοι υποθέσεων και διαστήµατα εµπιστοσύνης ιαστήµατα εµπιστοσύνης και έλεγχοι υποθέσεων για τη µέση τιµή Για µια ποσοτική µεταβλητή
ΒΙΟΛΟΓΙΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ
ΕΙΚΟΝΑ 2.4 ΣΤΑΔΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ σ ε λ ί δ α 1 ΕΙΚΟΝΑ 4.2β ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Να συμπληρώσετε τα κενά πλαίσια της εικόνας με την κατάλληλη λέξη ή φράση 2. Να γράψετε τον προσανατολισμό της μετακίνησης του ριβοσώματος
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
Επαναληπτικό διαγώνισμα ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΑ 1-9 ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ 1/3/2015 ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Σημείωση: η διπλή αρίθμηση στις σελίδες αφορά την παλιά και τη νέα έκδοση του σχολικού βιβλίου
Γ' ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ÏÅÖÅ
1 Γ' ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΜΑ 1 ο Α. 1 - Γ 2 - Β 3-4 - Γ 5 - Β. 1 - Σ 2 - Λ 3 - Λ 4 - Λ 5 - Σ ΘΕΜΑ 2 ο ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 1. Κάθε είδος αντισώµατος που αναγνωρίζει έναν αντιγονικό καθοριστή παράγεται
ΘΕΜΑ Α. Α1 δ Α2 γ Α3 β Α4 γ Α5 β ΘΕΜΑ Β 3-2 - 5-1 - 6-4. α-dna πολυμεράση β-πριμόσημα γ- DNA δεσμάση δ- DNA ελικάση ε- RNA πολυμεράση
ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΑΙ ΕΠΑΛ (ΟΜΑΔΑ Β ) Τετάρτη, 4 Ιουνίου 2014 - ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ Α Α1 δ Α2 γ Α3 β Α4 γ Α5 β ΘΕΜΑ Β
ΕΝΟΤΗΤΑ 14: Ο ΦΟΡΕΑΣ ΤΗΣ ΓΕΝΕΤΙΚΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ (DNA) 14.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
1 ΕΝΟΤΗΤΑ 14: Ο ΦΟΡΕΑΣ ΤΗΣ ΓΕΝΕΤΙΚΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ (DNA) 14.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι δύο πολυνουκλεοτιδικές αλυσίδες του DNA αποτελούνται από νουκλεοτίδια τα οποία ενώνονται με φωσφοδιεστερικούς δεσμούς. Πιο συγκεκριμένα
Επισκεφτήκαμε το ινστιτούτο νευρολογίας και γενετικής όπου μας μίλησε ο κύριος Βάσος Νεοκλέους και η κ. Αλέξια Φαίδωνος για τη μηχανή Polymerase
Επισκεφτήκαμε το ινστιτούτο νευρολογίας και γενετικής όπου μας μίλησε ο κύριος Βάσος Νεοκλέους και η κ. Αλέξια Φαίδωνος για τη μηχανή Polymerase Chain Reaction (pcr)- Αλυσιδωτή αντίδραση πολυμεράσης.η
Μονοπάτια ενεργοποίησης κινασών MAP σε κύτταρα θηλαστικών
Μονοπάτια ενεργοποίησης κινασών MAP σε κύτταρα θηλαστικών Εκτός από την ERK, τα κύτταρα των θηλαστικών διαθέτουν τις κινάσες MAP JNK και p38. Η ενεργοποίηση των κινασών JNK και p38 προκαλείται από μέλη
Αν οι προϋποθέσεις αυτές δεν ισχύουν, τότε ανατρέχουµε σε µη παραµετρικό τεστ.
ΣΤ. ΑΝΑΛΥΣΗ ΙΑΣΠΟΡΑΣ (ANALYSIS OF VARIANCE - ANOVA) ΣΤ 1. Ανάλυση ιασποράς κατά µία κατεύθυνση. Όπως έχουµε δει στη παράγραφο Β 2, όταν θέλουµε να ελέγξουµε, αν η µέση τιµή µιας ποσοτικής µεταβλητής διαφέρει
ΒΙΟΛΟΓΙΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ, ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ
EIKONA 2.1 Ημισυντηρητικός μηχανισμός αντιγραφής του DNA 1. Να γράψετε τα ένζυμα που (α) προκαλούν ξετύλιγμα των αλυσίδων του αρχικού (μητρικού μορίου) DNA και (β) συνθέτουν τις νέες αλυσίδες του DNA.
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ. ΘΕΜΑ Α Α1. β Α2. γ Α3. δ Α4. γ Α5. β
ΘΕΜΑ Α Α1. β Α2. γ Α3. δ Α4. γ Α5. β 1 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ ΤΕΚΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΕΚΝΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΤΕΤΑΡΤΗ 10 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2014 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ:
Β. Σελ 60 σχολικού: «Η αποµόνωση του συνολικού έως και σελ 61 από µία cdna βιβλιοθήκη.». Γ. ι ι α α α ι α α ι α α α! " # $ % & ' ( ) ( ) ( * % + α ι α
! THΛ: 270727 222594 THΛ: 919113 949422 Απαντήσεις: " # $ % & ' 1=γ, 2=β, 3=γ, 4=β, 5=δ. " # $ % ( ' εδοµένα από την ανάλυση του ποσοστού των βάσεων σε µόρια DNA από διαφορετικούς οργανισµούς έδειχναν
ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΠΕΡΔΙΟΥ ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΑΠΟ ΤΟ
ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΑΠΟ ΤΟ 2003-2016 1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Contents ΕΝΟΤΗΤΑ 2: ΧΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ... 3 ΕΝΟΤΗΤΑ 3: ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ ΕΝΖΥΜΑ... 9 ΕΝΟΤΗΤΑ 4: ΚΥΤΤΑΡΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ
ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 2014
ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 2014 ΘΕΜΑ Α Α1. δ Α2. γ Α3. β Α4. γ Α5. β ΘΕΜΑ Β Β1. Η σειρά των βημάτων που οδηγούν στην κατασκευή καρυότυπου είναι: 4, 2, 1, 6, 3, 5 Β2. α.
Εργαστηριακή διερεύνηση υπογονιμότητας στις γυναίκες
Εργαστηριακή διερεύνηση υπογονιμότητας στις γυναίκες Δημήτριος Ρίζος Αναπληρωτής Καθηγητής Κλινικής Χημείας Υπεύθυνος Ορμονολογικού Εργαστηρίου, Αρεταίειο Νοσοκομείο Περίληψη παρουσίασης Προϋποθέσεις γυναικείας
Απομόνωση ανθρώπινου DNA γονιδιώματος & ποιοτικός και ποσοτικός προσδιορισμός
Απομόνωση ανθρώπινου DNA γονιδιώματος & ποιοτικός και ποσοτικός προσδιορισμός Ευαγγελία - Ειρήνη Τσερμπίνι 1. Σκοπός Σκοπός της παρούσας άσκησης είναι η απομόνωση ανθρώπινου DNA γονιδιώματος από δείγμα
Προτεινόμενες λύσεις ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 27 ΜΑΪΟΥ 2016
Πανελλήνιες 2016 Προτεινόμενες λύσεις ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 27 ΜΑΪΟΥ 2016 ΘΕΜΑ Α Α1- β Α2- β Α3- δ Α4- γ Α- γ ΘΕΜΑ Β Β1. 1- Α 2- Γ 3- Α 4- Β - Α 6- Α 7- Γ Β2. Ορισμός καρυότυπου (σελ. 24):
ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: ΤΜΗΜΑ: ΘΕΜΑ 1 Ο. 3. Το DNA των μιτοχονδρίων έχει μεγαλύτερο μήκος από αυτό των χλωροπλαστών.
ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: ΤΜΗΜΑ: ΘΕΜΑ 1 Ο Α. Να γράψετε τον αριθμό της καθεμιάς από τις παρακάτω προτάσεις 1-5 και δίπλα του τη λέξη Σωστό, αν η πρόταση είναι σωστή, ή Λάθος, αν η πρόταση
Πανελλήνιες Εξετάσεις Ημερήσιων Γενικών Λυκείων. Εξεταζόμενο Μάθημα: Βιολογία Θετικής Κατεύθυνσης, Ημ/νία: 04 Ιουνίου 2014. Απαντήσεις Θεμάτων
Πανελλήνιες Εξετάσεις Ημερήσιων Γενικών Λυκείων Εξεταζόμενο Μάθημα: Βιολογία Θετικής Κατεύθυνσης, Ημ/νία: 04 Ιουνίου 2014 Απαντήσεις Θεμάτων ΘΕΜΑ Α A1. Τα πλασμίδια είναι: δ. κυκλικά δίκλωνα μόρια DNA
Ενότητα 2: Έλεγχοι Υποθέσεων Διαστήματα Εμπιστοσύνης
ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ - ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΝΕΥΡΟΑΝΑΤΟΜΙΑ» «Βιοστατιστική, Μεθοδολογία και Συγγραφή Επιστημονικής Μελέτης» Ενότητα 2: Έλεγχοι Υποθέσεων
Η αναγέννηση µηδενίζει το ηλικιακό ρολόι; Εκτίµηση της κυτταρικής γήρανσης σε αναγεννηµένα όργανα.
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ 2011 Η αναγέννηση µηδενίζει το ηλικιακό ρολόι; Εκτίµηση της κυτταρικής γήρανσης σε αναγεννηµένα όργανα. Μιχάλης Αβέρωφ (επιστ. υπεύθυνος) Ινστιτούτο Μοριακής Βιολογίας και
Κεντρικό δόγμα της βιολογίας
Κεντρικό δόγμα της βιολογίας DNA RNA Πρωτεΐνη Μεταγραφή Σύνθεση (μονόκλωνου) RNA από ένα δίκλωνο μόριο DNA κυρίως με τη βοήθεια του ενζύμου RNA πολυμεράση Το προϊόν της μεταγραφής ονομάζεται πρωτογενές
ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 2009
ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ 2009 ΘΕΜΑ 1 ο 1. γ 2. γ 3. δ 4. α 5. β ΘΕΜΑ 2 ο 1. Σελ. 109 σχολ. Βιβλίου: Με τον όρο ζύμωση εννοούμε τη διαδικασία ανάπτυξης μικροοργανισμών
Αναπαραγωγή. Π.Παπαζαφείρη. 1. Εισαγωγή 2. Αναπαραγωγική φυσιολογία άρρενος 3. Αναπαραγωγική φυσιολογία θήλεος 4. Κύηση Εμβρυϊκή ανάπτυξη
ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ ΖΩΩΝ 43-44 / 30 Μαΐου 2018 Αναπαραγωγή Π.Παπαζαφείρη 1. Εισαγωγή 2. Αναπαραγωγική φυσιολογία άρρενος 3. Αναπαραγωγική φυσιολογία θήλεος 4. Κύηση Εμβρυϊκή ανάπτυξη 1. Γενικές λειτουργίες του
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 2014
ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑ ΜΕΣΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ : - ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 2014 ΘΕΜΑ A Α1. δ Α2. γ Α3. β Α4. γ Α5. β ΘΕΜΑ B Β1. 4 2 1 6 3 5 Β2. α. DNA πολυμεράση β. Πριμόσωμα γ. DNA δεσμάση δ. DNA
Φάσμα& Group προπαρασκευή για Α.Ε.Ι. & Τ.Ε.Ι.
σύγχρονο Φάσμα& Group προπαρασκευή για Α.Ε.Ι. & Τ.Ε.Ι. μαθητικό φροντιστήριο 1. 25ης Μαρτίου 111 ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ 50.27.990 50.20.990 2. 25ης Μαρτίου 74 Π. ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗΣ 50.50.658 50.60.845 3. Γραβιάς 85 ΚΗΠΟΥΠΟΛΗ
Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 21 : Υποκινητές και Ενισχυτές
Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 21 : Υποκινητές και Ενισχυτές Εικόνα 21.1 Ένα τυπικό γονίδιο που µεταγράφεται από την RNA πολυµεράση ΙΙ έχει έναν υποκινητή ο οποίος εκτείνεται ανοδικά από τη θέση έναρξης της µεταγραφής.
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 01-06-2004
ΘΕΜΑ 1ο 1. δ, ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ 01-06-2004 2. β, 3. β, 4. γ, 5. δ. ΘΕΜΑ2ο 1. Σχολικό βιβλίο, σελίδα 31: «Υπάρχουν τέσσερα είδη μορίων RNA και το μεταφέρει στη θέση της πρωτεϊνοσύνθεσης».