ΙΑ Ο1. Μάθημα 2: Εισαγωγή στην επιστήμη της Αρχαιολογίας

Transcript

1 ΙΑ Ο1 Μάθημα 2: Εισαγωγή στην επιστήμη της Αρχαιολογίας Κλασική Αρχαιολογία: Εισαγωγή στην Κλασική Αρχαιολογία. Σύντομη επισκόπηση της αρχαίας ελληνικής τέχνης από τους πρώιμους ιστορικούς χρόνους μέχρι το τέλος της ελληνιστικής περιόδου ( π.χ.) Πάνος Βαλαβάνης - Ευρυδίκη Κεφαλίδου

2 Εισαγωγή στην Αρχαιολογία Ο Σωκράτης συζητά με τον σοφιστή Ιππία, ο οποίος παραδέχεται ότι προσαρμόζει τα θέματά του στις προτιμήσεις του ακροατηρίου του. Στους Σπαρτιάτες, για παράδειγμα, άρεσε πολύ να ακούν.. Περὶ τῶν γενῶν, ὦ Σώκρατες, τῶν τε ἡρώων καὶ τῶν ἀνθρώπων, καὶ τῶν κατοικίσεων, ὡς τὸ ἀρχαῖον ἐκτίσθησαν αἱ πόλεις, καὶ συλλήβδην πάσης τῆς ἀρχαιολογίας ἥδιστα ἀκροῶνται, ὥστ ἔγωγε δι αὐτοὺς ἠνάγκασμαι ἐκμεμαθηκέναι τε καὶ ἐκμεμελετηκέναι πάντα τὰ τοιαῦτα Πλάτων, Ἱππίας Μείζων, 485d-e Για τις γενιές, Σωκράτη, τόσο των ηρώων όσο και των ανθρώπων, και για τους οικισμούς, πώς χτίστηκαν στα παλιά χρόνια οι πολιτείες, και με δύο λόγια, όλα όσα έχουν να κάνουν με πράγματα παλαιικά τους αρέσει πάρα πολύ να τα ακούν, τόσο που εγώ για το χατίρι τους βρέθηκα στην ανάγκη όλα αυτά να τα καλομάθω και να τα καλοσπουδάσω (μετάφραση Χ. Καρούζος Ι. Θ. Κακριδής)

3 Αρχαιολογία είναι. Η ανακάλυψη, μελέτη και δημοσίευση των υλικών καταλοίπων που δημιουργήθηκαν από πολιτισμούς της αρχαιότητας. Τα υλικά κατάλοιπα περιλαμβάνουν τα πάντα: μικροαντικείμενα, εργαλεία, κοσμήματα, κεραμικά, τάφους, κτήρια, τρύπες από ξύλινους πασσάλους, σκελετούς ανθρώπων και ζώων, υπολείμματα τροφής, γύρη φυτών, αρχαίο DNA. κλπ. κλπ. και φυσικά τα έργα τέχνης. ΣΚΟΠΟΣ Να ερευνήσουμε τη δομή, τα χαρακτηριστικά, τις ιδιαιτερότητες και την εξέλιξη των ανθρώπων του παρελθόντος και των πολιτισμών τους..

4 Κλασική αρχαιολογία: μία ανθρωπιστική επιστήμη (Humanities) Η μελέτη του ελληνικού και ρωμαϊκού υλικού πολιτισμού Εντοπισμός, ανασκαφή, αξιολόγηση, μελέτη και ανάδειξη-παρουσίαση στο κοινό των αρχαίων ευρημάτων κάθε είδους Γεωγραφικά όρια = τα όρια του κάθε πολιτισμού ανάλογα με την εποχή (Ευρώπη, Βόρεια Αφρική, Μικρά Ασία, Εύξεινος Πόντος, αλλά και μέχρι την Ινδία: μετά τον Μ. Αλέξανδρο) Χρονικά όρια: Εποχή του Σιδήρου (περ π.χ. έως την Ύστερη Αρχαιότητα (4 ος αι. μ.χ.) Ανθρωπιστικές επιστήμες Αρχικά: ενιαία αντιμετώπιση (Classics, Klassische Alterumswissenschaft) αλλά ήδη στον 19 ο αιώνα διαχωρίζονται οι επιστήμες της: Κλασικής Φιλολογίας Αρχαίας Ιστορίας Κλασικής Αρχαιολογίας

5 Οι άλλες επιστήμες της Κλασικής Αρχαιότητας Κλασική Φιλολογία Μητέρα των Κλασικών Σπουδών Από αυτήν διαχωρίστηκαν η Ιστορία και η Αρχαιολογία (τον 18 ο και 19 ο αιώνα) Αρχικά ήταν στενά γλωσσοκεντρική και κειμενοκεντρική, αργότερα επιχείρησε και πολιτισμικές προσεγγίσεις. Αρχαία Ιστορία Αρχικά μελετούσαν κυρίως τα γεγονότα, τα πολιτεύματα και τους θεσμούς Αργότερα επεκτάθηκε και στη μελέτη της κοινωνικής και οικονομικής ιστορίας (πολιτισμική ανθρωπολογία) Δίνει το απαραίτητο πλαίσιο για τη μελέτη του υλικού πολιτισμού από τους αρχαιολόγους Ο Κλασικός αρχαιολόγος πρέπει όχι μόνο να συνεργάζεται με τους Κλασικούς φιλολόγους αλλά και να γνωρίζει ο ίδιος όσο καλύτερα γίνεται τις μεθόδους προσέγγισης των κειμένων της εποχής που ερευνά Ο Κλασικός αρχαιολόγος πρέπει όχι μόνο να συνεργάζεται με τους Ιστορικούς αλλά και να γνωρίζει ο ίδιος όσο καλύτερα γίνεται την ιστορία της εποχής που ερευνά

6 Παράλληλες ιστορικές και κοινωνικές Κοινωνιολογία Εθνολογία Ανθρωπολογία Φιλοσοφία επιστήμες Ερευνούν (αντιστοίχως) κοινωνικο-ιστορικά ερωτήματα, κοινωνικές νοοτροπίες, σύγχρονους απόμακρους πολιτισμούς (λ.χ. Ινουίτ), ταυτότητες και ετερότητες, θεωρητική προσέγγιση πολιτισμών, σχολές σκέψης και ζωής, αισθητικές θεωρίες κτλ.

7 Παράδειγμα 1 Συνεργασία Αρχαιολόγου και Επιγραφικού (ή και Φιλολόγου, εάν πρόκειται λ.χ. για έμμετρο ή ιδιαίτερο κείμενο) Επιτύμβιες ενεπίγραφες στήλες

8 Επικεντρώνει την προσοχή της στην τέχνη και στα καλλιτεχνήματα (από τον Μεσαίωνα και εξής) και δεν συμπεριλαμβάνει ευρύτερα τον υλικό πολιτισμό Ανέπτυξε προβληματισμούς και μεθοδολογίες που είναι πολύ χρήσιμες στην Αρχαιολογία (λ.χ. στην Εικονογραφία = μελέτη εικόνων) Παράδειγμα 2 Ιστορία Νεότερης Τέχνης Το 1456 μ.χ. ο Παρθενώνας μετατρέπεται σε τζαμί. Το 1674 ο ζωγράφος Jacques Carrey έκανε λεπτομερή σχέδια του Παρθενώνα και των γλυπτών. Τα σχέδια αυτά είναι ανεκτίμητα, γιατί απεικονίζουν λεπτομερειακά τον Παρθενώνα λίγο πριν από την καταστροφή του από τον ενετικό στρατό του Μοροζίνι (1687) Πολλά αρχιτεκτονικά και εικαστικά έργα της αρχαιότητας μας είναι γνωστά μόνο από ζωγραφικά έργα της εποχής του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης ή οι ζωγράφοι της εποχής εκείνης τα απεικονίζουν σε πιο πλήρη κατάσταση από ότι σώθηκαν τελικά.

9 Παράδειγμα 3 Συνεργασία αρχαιολόγου, παπυρολόγου, φιλολόγου, θρησκειολόγου (αλλά και ειδικού συντηρητή και ειδικού φωτογράφου) Πάπυρος του Δερβενίου με κείμενο Ορφικής Θεογονίας

10 Παράδειγμα 4 Συνεργασία αρχαιολόγου και παλαιοανθρωπολόγου Nεκροταφείο, 7ο-6ο αιώνας π.χ. έως τους Ελληνιστικούς Χρόνους, βρέθηκε κάτω από τον παλιό Ιππόδρομο στο Φαληρικό Δέλτα. Εκατοντάδες ευρήματα (σκελετοί, αγγεία, λάρνακες, πυρές, εγχυτρισμοί κ.λ.π.). Σκελετός 40χρονου άνδρα με κατάγματα, σπονδυλαρθρίτιδα, δισκοκήλες κι άλλες κακώσεις που αποδεικνύουν την καθημερινή του καταπόνηση. Υπήρχαν και ορισμένοι αλυσοδεμένοι σκελετοί: πιθανόν να είχαν βρει βίαιο και βασανιστικό θάνατο (δεσμώτες?). Επίσης, έχουν εντοπιστεί ίχνη κακοποίησης, αλλοιώσεων λόγω υποσιτισμού και σκληρής εργασίας. Σε σκελετό ενός βρέφους, που βρέθηκε μέσα σε έναν αμφορέα, διαπιστώθηκε από την κατάσταση των οστών έλλειψη βιταμινών, άρα υποσιτισμός. ΠΟΙΟΙ ΗΤΑΝ ΑΥΤΟΙ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ????? Ομαδική ταφή 5 ου αι. π.χ., Ιμέρα Σικελίας. Στρατιώτες?

11 Παράδειγμα 5.. εκπλήξεις..

12 Τεράστιο το φάσμα της έρευνας στην Κλασική Αρχαιολογία ΜΕΛΕΤΟΥΜΕ ΜΝΗΜΕΙΑ ΚΑΙ ΜΕΜΟΝΩΜΕΝΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΑΠΟ ΠΟΙΚΙΛΑ ΣΥΜΦΡΑΖΟΜΕΝΑ. Χώροι δημόσιας και ιδιωτικής. ζωής Χώροι δημόσιας και ιδιωτικής λατρείας Χώροι κατοικίας και παραγωγής Πόλεις, κώμες και χωριά Δρόμοι, γέφυρες, λιμάνια, καράβια Αγωγοί και συστήματα ύδρευσης Νεκροταφεία Ναοί, ιερά, δημόσια κτήρια Πηγάδια, λάκκοι σκουπιδιών

13 Ι. Αντικείμενα της καθημερινής ζωής - Εργαλεία και σκεύη από διάφορα υλικά - Ενδυμασία, κοσμήματα - Όπλα - Ιπποσκευές - Άλλα ΙΙ. Αντικείμενα που απηχούν την ατομική και συλλογική ιδεολογία βλ. επόμενη διαφάνεια «ΧΑΜΕΝΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ» = ΕΧΟΥΝ ΧΑΘΕΙ ΣΧΕΔΟΝ ΟΛΑ ΤΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΠΟΥ ΗΤΑΝ ΑΠΟ ΦΘΑΡΤΑ ΥΛΙΚΑ! Δέρμα, ύφασμα, ξύλο, σκοινί, ψάθα κτλ.

14 αλλά έχουν μείνει οι εικόνες τους. και μερικές φορές και οι περιγραφές τους στα κείμενα

15 Αντικείμενα που απηχούν την ατομική και συλλογική ιδεολογία Τα αντικείμενα που σχετίζονται με τη λατρεία Τα αντικείμενα που σχετίζονται με νεκρικές δοξασίες Τα ονομαζόμενα έργα τέχνης» = εικαστικές τέχνες: γλυπτική, ζωγραφική, ειδωλοπλαστική, μικροτεχνία κλπ. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ 1) Διαχωρισμός «έργων τέχνης» από αντικείμενα της καθημερινής ζωής 2) Οι αρχαίοι (εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων) δεν είχαν γκαλερί και Μουσεία. Τα αρχαία έργα τέχνης δεν αποσκοπούσαν απλώς στην αισθητική τέρψη του κοινού αλλά εκπλήρωναν συγκεκριμένες λειτουργίες: λατρευτική χρήση, αναθήματα (λ. άγαλμα), μνημεία πολιτικής και κοινωνικής προβολής, δημόσια ή ταφικά μνημεία κλπ. 3) Τα αντικείμενα σηματοδοτούνται κυρίως από τη χρήση τους, την οποία γνωρίζουμε είτε από τον χώρο εύρεσής τους (βλ. επόμενη διαφάνεια) είτε από άλλες παρατηρήσεις μας Δεν υπήρχε καμία ουσιαστική, ούτε καν λεκτική, διαφοροποίηση ανάμεσα στα «έργα τέχνης» και στην «χειροτεχνική» παραγωγή. Δεν υπήρχε «τέχνη για την τέχνη».

16 Κόρη από τάφο Κόρη από ιερό Σήμα Φρασίκλειας, κόρη κεκλήσομαι, αιεί αντί γάμου παρά Θεών τούτο λαχουσ' όνομα Αριστίων Πάρι[ος μ' επ]ό[ε]σε (Μτφρ.: Μνήμα της Φρασίκλειας, θα καλούμαι κόρη για πάντα, αφού αντί για γάμο οι θεοί αυτό το όνομα μου όρισαν. Με έφτιαξε ο Αριστίων ο Πάριος) περ. 540 π.χ. Πεπλοφόρος, Ακρόπολη, περ. 530 π.χ.

17 Ο όρος Κλασικός Κλασική ομορφιά Κλασικές ταινίες του παγκόσμιου κινηματογράφου Κλασική φάση του τάδε Είναι μια κλασική περίπτωση. Ξεφεύγει από τις κλασικές αναλογίες Όρος επιβαρυμένος από μια μακρόχρονη παράδοση στην ιστορία του πνεύματος Χρησιμοποιήθηκε από το κίνημα του Ανθρωπισμού (Ουμανισμός) για να εκφράσει μια θετική κρίση, με την έννοια του υποδειγματικού, του κανονιστικού Ο ελληνικός και ρωμαϊκός πολιτισμός θεωρούνταν κλασικό πρότυπο διαχρονικών, πανανθρώπινων αξιών, με βάση τις οποίες αξιολογούνταν όλοι οι άλλοι ιστορικοί πολιτισμοί και στις οποίες έπρεπε να επαναπροσανατολιστεί και η σύγχρονη εποχή

18 Αυτές οι ουμανιστικές ιδέες κατέρρευσαν μέσα από τις εμπειρίες της σύγχρονης ευρωπαϊκής ιστορίας και τις δικτατορίες του 20 ου αιώνα ( κακοποίηση ουμανισμού από τον φασισμό και εθνικοσοσιαλισμό). Επιπλέον, οι ιδέες αυτές δεν θεωρούνται ότι έχουν καθολική ισχύ, διότι σήμερα λαμβάνουμε πολύ περισσότερο υπόψη μας τους μη δυτικούς-ευρωπαϊκούς πολιτισμούς. Βεβαίως η παιδεία μας είναι κατεξοχήν και συνειδητά ή ασυνείδητα ευρωπαιοκεντρική και συνεπώς στενά συνδεδεμένη με την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα. Αυτό δεν είναι αρνητικό από μόνο του, αρκεί να βλέπουμε τα πράγματα με κριτικό μάτι και να μην εξιδανικεύουμε και γενικεύουμε

19 Ο όρος «Κλασική Αρχαιότητα» αποτελεί απλώς την ονομασία μιας χρονικής περιόδου αλλά αυτή η περίοδος δεν είναι το απόλυτο πρότυπο για τις όλες τις υπόλοιπες ιστορικές περιόδους Ο όρος είναι επιτυχής διότι τονίζει την ενότητα μιας συγκεκριμένης πολιτιστικής σφαίρας, δηλαδή του ελληνικού και ρωμαϊκού πολιτισμού Προφανώς δεν πρόκειται για ένα στεγανό πολιτισμικό σύστημα αλλά για σύστημα που πάντα είχε επαφή/όσμωση/διάδραση/ αλληλεπίδραση περισσότερο ή λιγότερο στενή, ανάλογα με την εποχή και την περιοχή, με τους γειτονικούς του πολιτισμούς (της Ασίας, της Αφρικής, της Βόρειας και Κεντρικής Ευρώπης).

20 Ιστορία και ερευνητικές κατευθύνσεις της Κλασικής Αρχαιολογίας Όπως και κάθε ιστορική επιστήμη έτσι και η Κλασική Αρχαιολογία γεφυρώνει δύο ιστορικές εποχές: το αντικείμενο της έρευνας που ανήκει στο παρελθόν και το εκάστοτε παρόν του ερευνητή. Έντονο το στοιχείο της υποκειμενικότητας : κάθε γενιά ή εποχή (και κάθε ερευνητής) έχει τα δικά της ενδιαφέροντα και βασικές αντιλήψεις, θέτει διαφορετικά ερωτήματα, έχει διαφορετικές εμπειρίες και ανησυχίες, κτλ. Όλα αυτά καθορίζουν τον τρόπο έρευνας. Έτσι, λ.χ. από την καθαρά αισθητική ανάλυση των έργων τέχνης, περάσαμε (κυρίως από τη δεκαετία του 1960 και εξής) στη μελέτη των σχέσεων της τέχνης με την πολιτική και την κοινωνία, στην «αρχαιολογία του φύλου», στα θέματα της «ετερότητας» κτλ.

21 Για παράδειγμα στον 20 ο αιώνα αναπτύχθηκαν Κοινωνικοϊστορικές και πολιτικές ερμηνείες. Εικονολογία. Ερμηνεία των αρχαίων έργων, κυρίως των μνημειακών, ως μέσων για προβολή ή/και προπαγάνδα. Έμφαση στο ιδεολογικό περιεχόμενο. Όχι απλώς πραγματολογική ταύτιση των εικονογραφικών θεμάτων αλλά μελέτη της ουσίας και της σημασίας τους. Σημειολογία Αρχικά στη Γλωσσολογία, μετά στις εικαστικές τέχνες και την Αρχιτεκτονική. Τα κείμενα και οι εικόνες αντιμετωπίζονται ως συστήματα σημείων, που αποστέλλονται από έναν πομπό προς έναν δέκτη, ο οποίος πρέπει να τα αποκωδικοποιήσει, μέσα στα εκάστοτε κοινωνικά κλπ. συμφραζόμενα.

22 «Αν αυτό που βρήκαμε είναι αυτό που υποψιάζομαι μάλλον έχουμε λίγη δουλίτσα ακόμη!» «If what we found is what I suspect I guess we have a little more digging to do! Η αρχαιολογική έρευνα Archaeological research

23 Αρχαιολογική έρευνα πεδίου: Επιφανειακές έρευνες και ανασκαφές Εκτεταμένη ή εντατική επιφανειακή έρευνα: περπάτημα ομάδας ατόμων με 5-20 μ. απόσταση μεταξύ τους.

24

25

26 Αρχαιολογική έρευνα πεδίου: Ανασκαφές Στην Ελλάδα είναι κυρίως τριών ειδών: Σωστικές Συστηματικές Εκπαιδευτικές Άμεση διάσωση αρχαίων Που βρίσκονται λ.χ. σε διάνοιξη δρόμων, εκσκαφές θεμελίων οικοδομών, εργασίες Μετρό, ή που έρχονται στο φως μετά από αρχαιοκαπηλική δράση ή φυσικά φαινόμενα (κατολισθήσεις κτλ)

27 Αρχαιολογική έρευνα πεδίου: Ανασκαφές Στην Ελλάδα είναι κυρίως τριών ειδών: Σωστικές Συστηματικές Εκπαιδευτικές Προγραμματισμένη πολυετής έρευνα σε συγκεκριμένους σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους προκειμένου να διασωθούν, μελετηθούν και αναδειχθούν τα ευρήματα. Ολο και λιγότερες λόγω έλλειψης οικονομικών πόρων (αλλά ευτυχώς τα αρχαία δεν κινδυνεύουν συχνά είναι περιφραγμένα)

28 Αρχαιολογική έρευνα πεδίου: Ανασκαφές Στην Ελλάδα είναι κυρίως τριών ειδών: Σωστικές Συστηματικές Εκπαιδευτικές Από τα Πανεπιστήμια για την εκπαίδευση των φοιτητών αρχαιολογίας. Συνήθως σε περιορισμένους χώρους και με περιορισμένη διάρκεια ετησίως.

29 Ανασκαφή Δεν ξεμπαζώνουμε αλλά σκάβουμε με κάναβο

30

31

32 Τα χώματα που αφαιρούνται κοσκινίζονται ή γίνεται επίπλευση (ξερό κόσκινο ή νεροκόσκινο)

33 Μελέτη στρωματογραφίας =γεωλογική μέθοδος που εφαρμόζεται στις αρχαιολογικές ανασκαφές Στρωματογραφία (stratigraphy) = η μελέτη της διάταξης των αποθέσεων ή στρωμάτων μιας αρχαιολογικής θέσης. Τα στρώματα είναι γεωλογικά και πολιτισμικά ή μόνον γεωλογικά (σε περιόδους εγκατάλειψης αρχαιολογικών θέσεων). Ανάλογα με τις φυσικές ή άλλες μεταβολές που συμβαίνουν σε μια θέση και ανάλογα με τη διάρκειά τους, τα στρώματα ποικίλλουν ως προς το πάχος, τη σύσταση, το χρώμα και το περιεχόμενο.

34 Σε ένα «κλειστό» στρώμα όπου υπάρχουν ευρήματα διαφόρων χρονολογιών, το εύρημα με την πιο πρόσφατη χρονολογία είναι εκείνο που παρέχει τελικά το terminus post quem («όριο μετά από το οποίο») του στρώματος.

35 Τούμπα Θεσσαλονίκης

36

37 Ανασκαφή με πινέλο

38 Ανασκαφή με πινέλο και νυστέρι

39 Λεπτομερής σχεδιασμός των ευρημάτων επί τόπου και μετά αφαίρεσή τους

40 Συλλογή όλων των ευρημάτων

41 Τα σπασμένα κεραμικά (όστρακα) πλένονται και απλώνονται για συγκόλληση και μελέτη

42

43 Ορισμένες βασικές έννοιες. ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ ΤΥΠΟΛΟΓΙΑ Εποχές ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΑ Κινητά και ακίνητα μνημεία ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ-ΕΡΜΗΝΕΙΑ-ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Εικονογραφικά θέματα και μοτίβα ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ

44 Χρονολόγηση των αρχαιοτήτων Η έννοια της εποχής Χωρίζουμε την ιστορία σε εποχές με βάση ορισμένα κριτήρια που ορίζουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Η επιλογή γίνεται κατά την κρίση μας: λ.χ. με βάση μια μεγάλη καταστροφή, ή μετακινήσεις πληθυσμών ή έναν σημαντικό πόλεμο-εκστρατεία, ή την ακμή ενός σημαντικού προσώπου κλπ. αλλά και πολύ συχνά με βάση την τέχνη της συγκεκριμένης περιόδου. Οι διάφορες ιστορικές περίοδοι δεν έχουν ακριβή αρχή και τέλος, όπως έχει λ.χ. ένας πόλεμος ή μια δυναστεία. Οι αρχαίοι, φυσικά, δεν γνώριζαν ότι ζούσαν στην Εποχή του Σιδήρου ή στην Ύστερη Αρχαϊκή περίοδο ή στα Ελληνιστικά χρόνια!

45 Επίσης: κατά την ίδια χρονική περίοδο δεν είναι υποχρεωτικό να σημειώνονται παράλληλες εξελίξεις σε όλους τους τομείς της τέχνης και της ζωής. Μπορεί δηλαδή ένας πόλεμος να μην επηρεάσει την τέχνη αλλά να αλλάξει την γεωπολιτική ισχύ μιας πόλης. Και φυσικά οι αλλαγές σχεδόν πάντα γίνονται σταδιακά ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ Εποχή Χαλκού π.χ. Υπομυκηναϊκή /1000 π.χ. Πρωτογεωμετρική π.χ. Γεωμετρική π.χ. Αρχαϊκή π.χ. Κλασική π.χ. Ελληνιστική π.χ. Εποχή Σιδήρου

46 Πώς χρονολογούμε? Απόλυτη και σχετική χρονολόγηση στην Κλασική Αρχαιολογία Οι αρχαίοι χρονολογούσαν με διάφορους τρόπους: λ.χ. με βάση σημαντικά γεγονότα (τον τρίτο χρόνο του Πελοποννησιακού πολέμου), τα έτη βασιλείας (τον δέκατο χρόνο της βασιλείας του τάδε), τον επώνυμο άρχοντα μιας πόλης (επί άρχοντος τάδε ετήσιο αξίωμα) και, κυρίως, με βάση τις Ολυμπιάδες, αρχίζοντας από το 776 π.χ. = λ.χ. το 2ο έτος της 2ης Ολυμπιάδος είναι το 771 π.χ. (772-1=771). Εμείς έχουμε κάνει έναν χρονολογικό ιστό με βάση ορισμένες σίγουρες ημερομηνίες που μας δίνουν οι αρχαίοι ιστορικοί, λ.χ. είναι σίγουρο ότι ο νέος ναός του Απόλλωνα στους Δελφούς άρχισε το 513 π.χ., ότι ο Παρθενώνας ανεγέρθηκε στο διάστημα π.χ. Στον ιστό αυτό προσθέσαμε ορισμένα σίγουρα χρονολογημένα μνημεία, που φέρουν επάνω τους άμεσες ή έμμεσες ενδείξεις χρονολόγησης

47 Πάριο Μάρμαρο ή Πάριο Χρονικό

48 Βοήθεια στις χρονολογήσεις μας.. Το Πάριο Μάρμαρο ή Πάριο Χρονικό είναι μια μεγάλη επιγραφή που καταγράφει τα σημαντικά ιστορικά γεγονότα (με βάση αρχεία που δεν έχουν βεβαίως σωθεί) από το 1582 π.χ. (Δευκαλίων) έως το 299 π.χ. ή το 264 π.χ. Βρέθηκε στην Πάρο, σε δύο κομμάτια, πουλήθηκε στις αρχές του 17 ου αιώνα στη Σμύρνη και κατέληξε στην Αγγλία (Οξφόρδη, από το 1627). Ένα τρίτο κομμάτι βρέθηκε το 1897 και σήμερα είναι στο Μουσείο της Πάρου. Χρονολογεί και πολλά μυθικά γεγονότα π.χ. τον Τρωικό πόλεμο στα π.χ.). Το κείμενο έχει τη μορφή: Αφ'ου (Από όταν) / περιγραφή γεγονότος / έτη ΧΧΧΧΧ (πέρασαν ΧΧΧΧΧ έτη) άρχοντος Αθηνήσι ΟΝΟΜΑ (όταν άρχοντας των Αθηνών ήταν ο...) Παραδείγματα: (από τις πρώτες καταχωρήσεις) Αφ' ου δίκη Αθήνησι εγένετο Άρει και Ποσειδώνι υπέρ Αλλιροθίου του Ποσειδώνος, και ο τόπος εκλήθη Άρειος Πάγος, έτη ΧΗΗΓΔΠΙΙΙ (1268), βασιλεύοντος Αθηνών Κραναού (από τις τελευταίες καταχωρήσεις) Αφ' ου Αλέξανδρος Φοινίκης και Κύπρου και Αιγύπτου εκυρίευσε, έτη ΓΔΠΙΙΙΙ (69), άρχοντος Αθήνησι Νικοκράτους

49 Σταθερά χρονολογημένα αντικείμενα: Παναθηναϊκοί αμφορείςέπαθλα με το όνομα του επώνυμου άρχοντα π.χ π.χ. Ηγησίας 323 π.χ. Κηφισόδωρος 322 π.χ. Φιλοκλής 321 π.χ. Αρχιππος 320 π.χ. Νέαιχμος 319 π.χ. Απολλόδωρος 318 π.χ. Άρχιππος 317 π.χ. Δημογένης 316 π.χ. Δημοκλείδης 315 π.χ. Πραξίβουλος 314 π.χ. Νικόδωρος 313 π.χ. Θεόφραστος 312 π.χ. Πολεμών 311 π.χ. Σιμονίδης 307 π.χ. Αναξικράτης 306 π.χ. Κόροιβος 305 π.χ. Ευξένιππος 304 π.χ. Φερηκλής 303 π.χ. Λεόστρατος 302 π.χ. Νικοκλής 301 π.χ.

50 Σταθερά χρονολογημένα αντικείμενα: Επιτύμβιο ανάγλυφο του Δεξίλεω, γιού του Λυσανία (περ. 390 π.χ.) «ΔΕΞΙΛΕΩΣ ΛΥΣΑΝΙΟ ΘΟΡΙΚΙΟΣ - ΕΓΕΝΕΤΟ ΕΠΙ ΤΕΙΣΑΝΔΡΟ ΑΡΧΟΝΤΟΣ - ΑΠΕΘΑΝΕΝ ΕΠ' ΕΥΒΟΥΛΙΔΟ - Ε Γ ΚΟΡΙΝΘΩΙ ΤΩΝ ΠΕΝΤΕ ΙΠΠΕΩΝ». Γεννήθηκε 414/13 π.χ. Πέθανε 394/93 π.χ. Στημένη επάνω στον επιβλητικό οικογενειακό τάφο στον Κεραμεικό. Η τέφρα του εικοσάχρονου Δεξίλεω και των τεσσάρων άλλων ιππέων που σκοτώθηκαν στην Κόρινθο είχε μεταφερθεί στην Αθήνα και είχε τοποθετηθεί στο Δημόσιον Σήμα.

51 Χρονολόγηση με terminus ante quem: Περσικός αποθέτης, Ακρόπολη. Ότι βρέθηκε εκεί χρονολογείται πριν από το 480 π.χ. Αθηνά, Ανάθημα του του Αγγέλιτου, (γλύπτης Ευήνωρ), περ. 480 π.χ. Μοσχοφόρος, περ. 570/60 π.χ. Παιδί του Κριτία, περ. 480 π.χ.) όχι σίγουρο το όνομα του γλύπτη

52 Χρονολόγηση με terminus ante quem: Βόθρος Ρήνειας: πριν το 426/5 π.χ. Το χειμώνα του 426/425 π.χ. οι Αθηναίοι έκαναν την «κάθαρση» της Δήλου, δήθεν για λόγους ευσέβειας. Άνοιξαν όλους τους τάφους που υπήρχαν στο νησί, ακόμα και τους πιο φρέσκους, και μετέφεραν τα οστά και τα κτερίσματα στη Ρήνεια, ένα διπλανό νησάκι, όπου τα έθαψαν σε έναν κοινό λάκκο. Παράλληλα αποφάσισαν να μη γεννιέται και να μην πεθαίνει κανείς πια στη Δήλο, αλλά να μεταφέρονται οι επίτοκοι και οι βαριά άρρωστοι στη Ρήνεια. Το λάκκο αυτό, το «βόθρο της καθάρσεως», τον ανακάλυψε και τον ανέσκαψε το ο Δημ. Σταυρόπουλος, πρώτος έφορος Αρχαιοτήτων Κυκλάδων, και τα ευρήματα (στήλες αγγεία κλπ.) εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυκόνου. Καταστροφή της Ολύνθου, 348 π.χ. Ο Φίλιππος εξεστράτευσε εναντίων του Κοινού των Χαλκιδέων. Η Ολυνθος, σημαντικότερη πόλη και έδρα του Κοινού, αρκετές φορές ζήτησε τη βοήθεια της Αθήνας. Ο Δημοσθένης στους Φιλιππικούς και Ολυνθιακούς του Λόγους προσπάθησε να πείσει τους Αθηναίους να βοηθήσουν. Το 348 π.χ., μετά από πολιορκία, η Ολυνθος πέφτει στα χέρια του Φιλίππου. Η καταστροφή ήταν ολοσχερής. Η σπουδαία Ολυνθος ποτέ δεν ξανακατοικήθηκε

53

54 Χρονολόγηση με βάση τη στρωματογραφία Με βάση τον γενικό κανόνα, που στηρίζεται στην αρχή της επαλληλίας, τα υψηλότερα στρώματα είναι και τα νεότερα και περιέχουν ευρήματα πιο πρόσφατα από τα κατώτερα και αρχαιότερα στρώματα. Η χρονική σχέση των στρωμάτων παρέχει μια σχετική χρονολόγηση για τα στρώματα και τα περιεχόμενά τους. Η ακριβέστερη χρονολόγηση προϋποθέτει ανάλυση των περιεχομένων του κάθε στρώματος, εφόσον είμαστε βέβαιοι ότι δεν υπάρχουν παραβιάσεις από υπερκείμενα στρώματα και το υπό μελέτη στρώμα είναι, όπως λέμε, «κλειστό».

55 Χρονολόγηση με τη βοήθεια των συνευρημάτων σε κλειστά αρχαιολογικά σύνολα Ταφικοί θησαυροί νομισμάτων = βοηθούν στη χρονολόγηση των τάφων και άρα όλων των αντικειμένων που βρίσκονται μέσα σε αυτούς.

56 Ο χρονολογικός ιστός επεκτείνεται με στυλιστικές συγκρίσεις Παράδειγμα: είναι βέβαιο ότι ο Θησαυρός των Σιφνίων στους Δελφούς κτίστηκε και διακοσμήθηκε με γλυπτά γύρω στο 530/525 π.χ. Στο εσωτερικό του φυλάσσονταν τα πολύτιμα αναθήματα που προσέφεραν οι Σίφνιοι στο ιερό. Η παράδοση για την ίδρυση του θησαυρού αναφέρεται από τον Ηρόδοτο και από τον Παυσανία. Σύμφωνα με αυτή, στο β μισό του 6ου αι. π.χ οι Σίφνιοι ήταν οι πιο πλούσιοι από όλους τους νησιώτες, επειδή κέρδιζαν πολλά από τα μεταλλεία χρυσού και αργύρου που υπήρχαν στο νησί. Αποφάσισαν να χαρίσουν στον Απόλλωνα τη δεκάτη από τα κέρδη τους, και έτσι έκτισαν τον Θησαυρό. Η χρονολογία του μνημείου ανάγεται γύρω στο 525 π.χ. ή λίγο νωρίτερα, διότι τη χρονιά εκείνη η Σίφνος λεηλατήθηκε από επαναστατημένους Σαμίους που είχαν ανάγκη χρημάτων. Τα γλυπτά του Θησαυρού μας βοηθούν στη συγκριτική χρονολόγηση άλλων γλυπτών..

57 Στυλιστικές συγκρίσεις: Καρυάτιδα Θησαυρού Σιφνίων (αριστερά) και Κόρη από την Ακρόπολη (δεξιά)

58 Στυλιστικές συγκρίσεις: «Παιδί του Κριτία» από τον περσικό αποθέτη της Ακρόπολης (λίγο πριν το 480 π.χ.) Τυραννοκτόνοι του Κριτία (αντίγραφο) Απόδοση του Παιδιού στον ίδιο γλύπτη (υποθετική )

59 Κινητά και ακίνητα ευρήματα Τα κινητά αφαιρούνται και μεταφέρονται σε αποθήκες ή/και μουσεία, τα ακίνητα (κτήρια, δρόμοι, τάφοι κτλ.) παραμένουν στη θέση τους. Βεβαίως, ανάλογα με την εποχή ανασκαφής τους αυτά που σήμερα θα θεωρούσαμε ακίνητα μνημεία έχουν μεταφερθεί σε μεγάλα μουσεία της Ευρώπης και των ΗΠΑ

60 ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΡΧΑΙΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ ΚΑΙ ΜΝΗΜΕΙΩΝ Α. Περιγραφή: α) ταυτότητα του έργου β) μορφική ανάλυση Β. Ερμηνεία: λειτουργία, συμβολισμοί, υποδηλώσεις, σημασίες κλπ. Γ. Αξιολόγηση: αποτίμηση στο πλαίσιο της εποχής του

61 Λειτουργία των μνημείων ή των αντικειμένων που εξυπηρετούν όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής ζωής. Όλες οι κλίμακες, λ.χ. από ένα πολεοδομικό σχέδιο, μέχρι την κάτοψη μιας οικίας ή την κατασκευή ενός δοχείου νυκτός.

62 Πρακτικές λειτουργίες και συμβολικές λειτουργίες ίσως και στο ίδιο αντικείμενο ή μνημείο, λ.χ. τα τείχη μιας πόλης δεν χρησιμεύουν απλώς για την οχύρωση αλλά αποτελούν σύμβολο αυτονομίας, ισχύος και αστικής ανάπτυξης = γι αυτό υπάρχουν τα λιοντάρια στην Πύλη των Λεόντων.. Συμβολικές λειτουργίες ενδεικτικά Λατρευτικά αγάλματα Αναθήματα (αφιερώματα) Επιτύμβια γλυπτά και κτερίσματα τάφων Μνημειακά κτήρια και ναοί

63 Για την ερμηνεία των μνημείων και των άλλων αντικειμένων πρέπει να γνωρίζουμε τα συμφραζόμενα (context) ή τουλάχιστον ένα μέρος από αυτά Τα συμφραζόμενα είναι κυρίως ο τόπος εύρεσης και τα συνευρήματα Αρχαϊκές κόρες Από νεκροταφείο = επιτύμβιο γλυπτό Από ιερό (Ακρόπολη) = αναθηματικό γλυπτό

64 Τεχνική Τεχνοτροπία Τυπολογία διακριτικός και χαρακτηριστικός τρόπος με τον οποίο κατασκευάζεται ένα έργο τέχνης Υλικά και μέθοδοι Στυλ «τύποι»: τα βασικά γενικά μορφοπλαστικά επαναλαμβανόμενα χαρακτηριστικά χαρακτηριστικά, τα οποία μας ατομικό ή συλλογικό βοηθούν να αναγνωρίσουμε λ.χ, στυλ του Φειδία εύκολα μια μορφή και ίσως λ.χ. μάρμαρο, ή στυλ του αττικού να τη χρονολογήσουμε πηλός, χαλκός, εργαστηρίου ή στυλ χρυσός με ένθετο γυαλί, της αρχαϊκής εποχής λάδι σε μουσαμά, τεχνική «Σιξ»,. πιθανές μετατροπές κατά την πρώτη και τη δεύτερη χρήση αντικειμένων

65 Τυπολογία Άγαλμα στον τύπο του κούρου = όρθια, μετωπική, γυμνή μορφή νεαρού άνδρα, με τα πόδια ενωμένα μεταξύ τους που πατούν με όλο το πέλμα στο δάπεδο και το αριστερό πόδι προβάλει ελαφρώς τα χέρια ακουμπούν στου μηρούς με σφιγμένες γροθιές, είτε τεντωμένα ή ελαφρώς λυγισμένα. Βυζαντινή εικόνα στον τύπο του Αποστόλου Παύλου = λεπτός μελαχροινός άνδρας, με αραιά μαλλιά στο μπροστινό μέρος του κρανίου και σχετικά μυτερό μαύρο γένι κρατά ευαγγέλιο. Κτήριο στον τύπο του μεγάρου = ορθογώνιο, με είσοδο στη μία στενή πλευρά και τρεις συνεχόμενους χώρους: την «αίθουσα» (στοά με δύο κίονες), τον «πρόδομο» και κατόπιν τον τετράγωνο «δόμο» ή «κυρίως μέγαρο» με κεντρική εστία και 4 κίονες που στηρίζουν τη στέγη.

66 Προσοχή στις διαστάσεις.

67 Τελικός στόχος όλων των αρχαιολογικών ερευνών Α) Προστασία των ευρημάτων που ήρθαν στο φως Β) Μελέτη και δημοσίευσή τους με σκοπό τον εμπλουτισμό της επιστημονικής γνώσης Γ) Απόδοσή τους στο κοινό (μέσω των Μουσείων, των αρχαιολογικών χώρων, του διαδικτύου, εκλαϊκευτικών εκδόσεων κτλ.)

68 Αρχαιολογία: μύθοι και πραγματικότητες

69

70

71

72

73

74

75

76

77