ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ

Transcript

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1939 Η επιστήμη των διεθνών σχέσεων είναι ακόμα σε εμβρυακό στάδιο και συνδέεται με τη συστηματική μελέτη των διακρατικών σχέσεων, μετά την κατακραυγή που προκάλεσε ο Α Παγκόσμιος πόλεμος ( ) καθώς έθεσε τέρμα στην άποψη ότι ο πόλεμος αφορά μόνο επαγγελματίες στρατιωτικούς. Έτσι, έγινε επιτακτική η ανάγκη της μελέτης των διεθνών σχέσεων και η εκλαΐκευση των θεωριών. Τόσο καταστροφικός ήταν ο πόλεμος και τόσο άδικος ο τρόπος που ξεκίνησε, ώστε ήταν γενικό το αίτημα για συστηματική μελέτη - σε επιστημονική βάση - του συνόλου των σχέσεων που διέπουν το παγκόσμιο σύστημα και ιδιαίτερα το διακρατικών. Η θεωρία των διεθνών σχέσεων είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την έννοια του πολέμου και με ένα νέο κόσμο με τεχνολογία όλο πιο σαγηνευτική αλλά και επικίνδυνη, και με νέες οικονομικές φόρμες. Πατέρας των διεθνών σχέσεων είναι ο Θουκυδίδης (όχι μόνο μέσω της ιστορίας, αλλά και με το σχολιασμό και την κριτική των διεθνών σχέσεων). Στο έργο του δε χρησιμοποιεί τη λέξη Ιστορία γιατί κάνει κάτι βαθύτερο και ουσιαστικότερο από την ιστορία όπως την κατέγραφε ο Ηρόδοτος. «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» ΤΟΥ ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ «Η πραγματική, βέβαια, αλλά και ανομολόγητη αιτία [του Πελοποννησιακού πολέμου] ήταν καθώς νομίζω, το ότι η μεγάλη ανάπτυξη της Αθήνας φόβισε τους Λακεδαιμόνιους και τους ανάγκασε να πολεμήσουν» ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΣΕ ΕΠΙΠΕΔΟ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ: «πραγματικά αίτια». Πρέπει να ξεχωρίσουμε τις αιτίες από τις αφορμές για να προσεγγίσουμε επιστημονικά το οτιδήποτε. Τα αίτια με τις αφορμές είναι πολύ κοντά και συγχέονται (π.χ. πόλεμος στο Ιράκ). Άρα είναι δύσκολο να βρούμε τις πραγματικές αιτίες όπως και να τις διαχωρίσουμε από τις αφορμές. «ανομολόγητη». Ο Θουκυδίδης προειδοποιεί ότι αυτοί που κάνουν πόλεμο δεν αποδέχονται δημόσια τα πραγματικά αίτια. Οι άνθρωποι της δράσης δεν ομολογούν τους πραγματικούς λόγους. Για παράδειγμα, ο πόλεμος στο Ιράκ. Στα επίσημα έγγραφα και στις δηλώσεις δεν αναφέρεται πουθενά το πετρέλαιο, αναφέρονται μόνο «οι κακοί άνθρωποι», τα πυρηνικά όπλα, η τρομοκρατία κ.α. Κυνισμός στο δημόσιο βίο όσον αφορά τους λόγους και τις αιτίες, δεν παρατηρείται πουθενά. Αυτό είναι μια διαχρονική θεώρηση. «καθώς νομίζω». Προσπαθεί να δώσει το καλύτερο δυνατό, πιθανόν όμως να επηρεάζεται από το γεγονός ότι είναι άνθρωπος, Αθηναίος, αριστοκρατικής καταγωγής κλπ. Δεν ισχυρίζεται ότι είναι θεόπνευστος, δεν είναι μυστικιστής ή δογματικός και προειδοποιεί ότι παραθέτει προσωπική του άποψη. «η μεγάλη ανάπτυξη φόβισε και ανάγκασε να πολεμήσουν.». Η φράση αυτή αποτελεί ουσιαστικά την απαρχή της θεωρίας του πολιτικού ρεαλισμού στη θεωρία των διεθνών σχέσεων. Η ανθρώπινη φύση δεν αλλάζει διαχρονικά, γι αυτό και οι αλήθειες που αποκαλύπτονται είναι διαχρονικές. Μιλώντας για ανάπτυξη, ο Θουκυδίδης συνδέει τη θεωρία του πολέμου και τη θεωρία των διεθνών σχέσεων με την έννοια της ισχύος. Το πόσο ισχυρό είναι ένα κράτος έχει ουσιαστική σημασία στις διεθνείς σχέσεις. Ανάπτυξη: Αύξηση της ισχύος. Η ισχύς έχει δυναμικό χαρακτήρα, εξελίσσεται, μεταβάλλεται, αυξάνεται αλλά και ανατρέπεται πάρα πολύ εύκολα. Φόβισε: Ο φόβος ως έννοια παίζει βασικό ρόλο στις διεθνείς σχέσεις. Η ουσία δεν είναι μόνο η ανάπτυξη της ισχύος, αλλά το γεγονός ότι

2 προκάλεσε φόβο. Σημασία έχει η ισχύς σε συνάρτηση με άλλους παράγοντες (γεωγραφικούς, γεωπολιτικούς, ιδεολογικούς κλπ) και με τον τρόπο που αντιμετωπίζουν οι άλλοι τον «ισχυρό». Ανάγκασε: Αποκλείει τη δυνατότητα συναινετικής λύσης στον Πελοποννησιακό πόλεμο. Αυτό συμβαίνει γιατί: i. Δεν υπήρχαν τα αντίστοιχα σημερινά θεσμικά στοιχεία. ii. Ο φόβος δεν επιτρέπει την ξεκάθαρη σκέψη. iii. Υπήρχαν διαφορετικές ιδεολογικές προσεγγίσεις. iv. Δόθηκε ευκαιρία εδραίωσης της κυριαρχίας και στις δύο πλευρές. v. Η αύξηση της ισχύος της Αθήνας σήμαινε περισσότερους συμμάχους, άρα οι Λακεδαιμόνιοι αισθάνονταν «κυκλωμένοι». vi. Οι Αθηναίοι ακολουθούσαν μία πολιτική γοήτρου. Άρα: Υπήρχε διπολικό σύστημα. Δύο ισχυρές δυνάμεις αγωνίζονται για το ποια θα υπερισχύσει και η λύση δίνεται μέσω του πολέμου (π.χ. Ψυχρός Πόλεμος). Σε περίπτωση που δεν υπάρχει ιδεολογικός συμβιβασμός αυξάνονται οι πιθανότητες πολέμου. Υπάρχει το «δίλημμα της ασφάλειας». Όσο πιο ασφαλές αισθάνεται ένα κράτος, τόσο πιο αδύναμα αισθάνονται τα άλλα. Το ισχυρό πρέπει να έχει εμπιστοσύνη μόνο στις δυνάμεις του. Το διεθνές διπολικό σύστημα έχει χαρακτηριστικά τραγωδίας και το ότι οι διεθνείς σχέσεις βασίζονται στο συμφέρον είναι νόμος. Σύνοψη: Βασικό στις διεθνείς σχέσεις είναι ο διαχωρισμός αιτίων αφορμών, η εύρεση των ανομολόγητων αιτίων, και ο φόβος. Στο διεθνές σύστημα υπάρχει διπολισμός και αναρχία. Πατέρας της θεωρίας του ρεαλισμού στις διεθνείς σχέσεις είναι ο Θουκυδίδης.

3 Β. ΘΕΩΡΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΡΕΑΛΙΣΜΟΥ ΚΛΑΣΣΙΚΟΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ Το σημαντικότερο βιβλίο κλασσικού ρεαλισμού είναι αυτό του Μόρκενταου, «Politics among nations». Βασικές θέσεις του κλασσικού ρεαλισμού είναι: 1. Ο πολιτικός ρεαλισμός θεωρεί ότι η πολιτική και η κοινωνία γενικότερα διέπονται από νόμους που έχουν τις ρίζες τους στην ανθρώπινη φύση. Ο άνθρωπος είναι «ζώον πολιτικόν» που επιζητά το συμφέρον του. Υποθέτει ότι ο άνθρωπος είναι κακός ή μπορεί να γίνει κακός. Ο ρεαλιστής δεν ελπίζει στην ανθρώπινη φύση αλλά προσπαθεί να την αντιμετωπίσει με τρόπο που συνάδει με την αρνητική και ίσως αποκρουστική πραγματικότητα. «Οι άνθρωποι δεν είναι άγγελοι, αλλά πιθανοί διάβολοι». 2. Η βασική πυξίδα που βοηθά το ρεαλισμό να βρει το δρόμο του στο χώρο των διεθνών σχέσεων είναι η έννοια του συμφέροντος η οποία ορίζεται με βάση την ισχύ. «Το να ενεργεί κανείς ορθολογικά [να φροντίζει για το συμφέρον του] είναι το ίδιο με το να επιζητά την ισχύ». 3. Ο πολιτικός ρεαλισμός λαμβάνει υπόψη του την ηθική σημασία των πολιτικών πράξεων. Μπορεί να κατηγορείται για αμοραλισμό, μακιαβελισμό και ότι ασπάζεται τη ρήση «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα», όμως έχει ηθική. «Η ηθική, η αυστηρή προσήλωση στο γράμμα του νόμου, οι ιδεολογίες, δεν είναι παρά πολυτέλειες που μπορεί να τις ασπαστεί κανείς όταν δεν διακυβεύεται η βιωσιμότητα [της χώρας] και τα ζωτικά συμφέροντα [της χώρας].» Υπό αυτή την έννοια ηθική αρχή του ρεαλισμού είναι η προνοητικότητα. 4. «Ο πολιτικός ρεαλισμός αρνείται να αναγνωρίσει τις ηθικές επιδιώξεις ενός λαού με τους ηθικούς νόμους που διέπουν το σύμπαν.» Ο ρεαλισμός αρνείται ότι υπάρχουν έθνη επιλεγμένα από το Θεό ή ιδιαιτέρως εκλεκτά. Όλα τα έθνη είναι ιμπεριαλιστικά και ακολουθούν την πολιτική του εθνικού συμφέροντος με βάση την ισχύ. Τα υπόλοιπα ηθικά επιχειρήματα είναι επίπλαστα και αποτελούν προπέτασμα καπνού που καλύπτει τη σκληρή ρεαλιστική πραγματικότητα. 5. Οι ρεαλιστές επιτρέπουν διαφορετικές προσεγγίσεις στην έννοια του συμφέροντος. Συμφέρον μπορεί διαχρονικά να σημαίνει πόλεμο, ειρήνη, στρατιωτική και οικονομική ανάπτυξη κ.α. Κριτική: Το εθνικό συμφέρον με όρους ισχύος μπορεί να επιτάσσει διάφορα εγκλήματα. Μήπως ο ρεαλισμός δικαιολογεί έτσι τα διάφορα εγκλήματα της ιστορίας ; Επίσης σαν θεωρία είναι πολύ αναγωγικός. Στις διεθνείς σχέσεις υπάρχουν τρία επίπεδα ανάλυσης: 1. Προσωπικό-ατομικό: Π.χ. ο πόλεμος του Ιράκ επικεντρώνεται σε προσωπικότητες (Μπους- Χουσεΐν). 2. Εθνικό-κρατικό: Επικεντρώνεται στο κράτος. Π.χ. λειτουργία του Ιράκ και των ΗΠΑ (στρατός, διοίκηση κλπ). 3. Συστημικό: Όλα αναλύονται στο επίπεδο του διεθνούς συστήματος. Γιατί ο Ναπολέοντας έκανε τους πολέμους ;

4 ΝΕΟΡΕΑΛΙΣΜΟΣ Το σημαντικότερο βιβλίο νεορεαλισμού είναι αυτό του Kenneth Walls «Η θεωρία του νεορεαλισμού», βασισμένο στη μικροοικονομική θεωρία. Βασικές θέσεις του νεορεαλισμού είναι: 1. Όταν βασίζεις τη θεωρία των διεθνών σχέσεων σε προσωπικό και κρατικό επίπεδο αποτυγχάνεις γιατί είναι αναγωγικά (πολλά ερωτήματα) και περιγραφικά. Π.χ. στο ερώτημα για το Ναπολέοντα πρέπει να γνωρίζουμε τα πάντα για να απαντήσουμε. Όχι θεωρητικά. 2. Αναγωγική μέθοδο έχουμε όταν το σύνολο γίνεται κατανοητό με βάση τη γνώση των χαρακτηριστικών των μελών που το απαρτίζουν. 3. Ο νεορεαλισμός είναι μια επαγωγική προσέγγιση των διεθνών σχέσεων στο συστημικό επίπεδο και κυρίως βασίζει την ανάλυσή του στη δομή του συστήματος. Διαχρονικά η κρατική συμπεριφορά παρουσιάζει ομοιότητες, ανεξάρτητα από πρόσωπα, από ιδεολογίες, και με διαφορετικά πολιτικά συστήματα (π.χ. Αθήνα του Περικλή, Μογγολία του Τσέγκις Χαν, Γαλλία του 19 ου αιώνα). Υπάρχουν αβυσσαλέες διαφοροποιήσεις μεταξύ τους σε επίπεδο ατομικό και κρατικό, υπάρχουν όμως και ομοιότητες στο συστημικό επίπεδο. 4. Η δομή του διεθνούς συστήματος είναι άναρχη, σύμφωνα με το νεορεαλισμό. Δεν υπάρχει μία δύναμη που να μπορεί να επιβάλλει ολοκληρωτικά τη θέλησή της σε όλο το φάσμα και σε όλες τις εκφάνσεις των διεθνών σχέσεων του πλανήτη. Δεν υφίσταται δηλαδή μια «παγκόσμια κυβέρνηση». Π.χ. η Αμερική μπορεί να είναι πανίσχυρη, δεν μπορεί όμως να επιβάλλει τη γνώμη της παντού και πάντα. Αν τα μέλη της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ δεν ψηφίσουν τις θέσεις της, δεν μπορεί να κάνει τίποτα. 5. Λόγω της άναρχης δομής του διεθνούς συστήματος, το πρώτο μέλημα όλων των κρατών είναι η επιβίωσή τους. 6. Τα κράτη θεωρούν την ισχύ ως αθροιστικά μηδέν. Σημασία έχει πόσο κερδίζει ένα κράτος σε σχέση με ένα άλλο. 7. Η δομική πραγματικότητα των διεθνών σχέσεων δεν μπορεί να αγνοηθεί, αλλά μπορεί να παρερμηνευθεί με τραγικές συνέπειες γι αυτούς που το πράττουν. Σε τελική ανάλυση, ένα κράτος πρέπει να βασίζεται στην αρχή της «αυτοβοήθειας» και να στηρίζεται στις δυνάμεις του. 8. Τα επιχειρήματα του Walls υπέρ του νεορεαλισμού είναι ότι η ύπαρξη παγκόσμιας κυβέρνησης θα αποτελέσει πρόσκληση για παγκόσμιο πόλεμο και αν θέλουμε ελευθερία στις διεθνείς σχέσεις πρέπει να αποδεχθούμε ένα βαθμό ανασφάλειας. Το άναρχο διεθνές σύστημα μπορεί να έχει τρεις μορφές: 1. Μονοπολικό: Μία πανίσχυρη δύναμη (όπως σήμερα στο στρατιωτικό επίπεδο). 2. Διπολικό: Όπως στον Ψυχρό Πόλεμο. 3. Πολυπολικό: Όπως στο 19 ο αιώνα και ίσως ξανά κάποια στιγμή στο μέλλον. Σύγκριση με κλασσικό ρεαλισμό: Σε αντίθεση με τον κλασσικό ρεαλισμό, ο νεορεαλισμός επικεντρώνει την προσοχή του στο συστημικό επίπεδο ανάλυσης που είναι το μοναδικό μη αναγωγικό. Δίνοντας έμφαση στην άναρχη δομή του διεθνούς συστήματος κατορθώνει και εξηγεί τις ομοιότητες που παρατηρούνται στην πολιτική των κρατών ανά τους αιώνες. Είτε το σύστημα είναι μονοπολικό, είτε διπολικό, είτε πολυπολικό, παραμένει άναρχο με πρωταρχική επιδίωξη των κρατών την επιβίωσή τους. Ο νεορεαλισμός θεωρείται από πολλούς και αμυντικός ρεαλισμός.

5 Κριτική: Είναι ορθολογική θεωρία, καθώς ο ορθολογισμός επιβάλλεται από το άναρχο διεθνές σύστημα. Οι συστημικές θεωρίες εν γένει είναι επαγωγικές, με αναφορές στην άναρχη δομή του διεθνούς συστήματος. Αυτό επιβάλλει ορισμένες συμπεριφορές στα κράτη διαχρονικά. Αφού όλα όσα λέει αυτή η θεωρία είναι στατικά και σταθερά, πώς μεταβαίνουμε από μονοπολικό σε διπολικό και από διπολικό σε πολυπολικό σύστημα ; Σαν θεωρία είναι λίγο στατική. Για να εξηγηθούν τα παραπάνω πρέπει να ανατρέξουμε στο προσωπικό και κρατικό επίπεδο και αυτό είναι το πρόβλημα του νεορεαλισμού (π.χ. το ερώτημα για την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης μπορεί να εξηγηθεί μόνο συστημικά ;) ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ Πατέρας του επιθετικού ρεαλισμού θεωρείται ο Μιρσάιμερ με το βιβλίο του «Tragedy of great powers politics». Βασικές θέσεις του επιθετικού ρεαλισμού είναι: 1. Το διεθνές σύστημα είναι άναρχο. 2. Οι μεγάλες δυνάμεις έχουν επιθετική ικανότητα (έχουν στρατιωτική και οικονομική πολιτική τέτοια ώστε να κάνουν επιθετικό πόλεμο). 3. Τα κράτη ποτέ δεν μπορούν να είναι σίγουρα για τις προθέσεις των άλλων κρατών. Στις διεθνείς σχέσεις υπάρχει αβεβαιότητα. 4. Η επιβίωση είναι ο βασικός στόχος των μεγάλων δυνάμεων. 5. Τα κράτη λειτουργούν ορθολογικά. 6. Τα κράτη, οι μεγάλες δυνάμεις για να επιβιώσουν έχουν στόχο την ηγεμονία (μέσω της επιθετικής πολιτικής). 7. Το περισσότερο στο οποίο μπορεί να προσβλέπει ρεαλιστικά μια μεγάλη δύναμη, είναι η ηγεμονία περιφερειακά (όρια οι ωκεανοί, οι θάλασσες κλπ). Στην παγκόσμια ιστορία, βασικό χαρακτηριστικό είναι οι πολεμικές συγκρούσεις μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων. Δεν έχουμε άμεση εμπόλεμη σύγκρουση μετά το Β Παγκόσμιο πόλεμο λόγω της εξέλιξης της τεχνολογίας και των πυρηνικών όπλων. Κριτική: Η θεωρία του επιθετικού ρεαλισμού αναφέρεται σε κράτη μόνο και δεν εξηγεί το πώς επηρεάζουν οι παγκόσμιοι και υπερεθνικοί δρώντες, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση. Επίσης δε λαμβάνει υπόψη της παγκόσμιες τρομοκρατικές οργανώσεις όπως η Αλ Κάιντα. Αυτές είναι οι αδυναμίες της θεωρίας για την εφαρμογή της στην πράξη. Αν και ασχολείται με τις σχέσεις μεταξύ μεγάλων κρατών, ο Μιρσάιμερ πιστεύει ότι εξηγεί και αυτές των μικρών κρατών. Σαν θεωρία εξηγεί καλά τη συμπεριφορά της Τουρκίας, όμως όχι τόσο της Ελλάδας γιατί κινείται στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης και η θεωρία δε λαμβάνει υπόψη της διεθνείς οργανισμούς. Γ. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΙΣΧΥΟΣ Η έννοια της ισχύος είναι σχετική. Αποκτά νόημα στις διεθνείς σχέσεις μόνο σε αντιδιαστολή μεταξύ των δρώντων στο διεθνές σύστημα. Υπάρχει ένα πρόβλημα στον ορισμό: Κατά κάποιους η ισχύς είναι ένα σύνολο ιδιοτήτων και χαρακτηριστικών, κατ άλλους είναι οι σχέσεις μεταξύ δύο πολιτικών δρώντων με ανεξάρτητες βουλήσεις. Σημασία έχουν δύο παράγοντες. Αν κάποιος έχει τη θέληση να χρησιμοποιήσει την ισχύ του (π.χ. οι ΗΠΑ στο Βιετνάμ δεν χρησιμοποίησαν πυρηνικά) και το αν η ισχύς θα μπορέσει να γίνει πράξη (π.χ. η Οθωμανική αυτοκρατορία το 1821).

6 Η έννοια της ισχύος έχει δυναμικό χαρακτήρα. Δεν αντιμετωπίζεται ως κάτι το στατικό και το στιγμιαίο. Οι εξελίξεις συνεχώς τρέχουν και γι αυτό η ισχύς ενός κράτους είναι πάντα αβέβαιη. Απτά χαρακτηριστικά ισχύος: πληθυσμός, τεχνολογική και βιομηχανική ανάπτυξη, γεωγραφική θέση, οικονομία, πολιτική σταθερότητα, στρατός, φυσικοί πόροι και πλουτοπαραγωγικές πηγές, γειτνίαση. Μη απτά χαρακτηριστικά ισχύος: ηγεσία και προσωπικότητες, εξωτερική πολιτική, διπλωματία, κα. Τομείς ισχύος: i. Στρατιωτική ισχύς (μονοπολικό σύστημα-ηπα). ii. iii. Οικονομική ισχύς (πολυπολικό σύστημα). Ήπια ισχύς. Η ήπια ισχύς έχει να κάνει με θέματα όπως κουλτούρα, ιδεολογία, διεθνείς οργανισμοί, πειθώ και επιρροή (όχι καταναγκαστική) με τη δυνατότητα να δημιουργείς την παγκόσμια ατζέντα. Τόσο οι ΗΠΑ όσο και η Ευρωπαϊκή Ένωση έχουν αυξημένη ήπια ισχύ. Δ. ΕΘΝΙΚΟ ΣΥΜΦΕΡΟΝ Το εθνικό συμφέρον αποτελεί έννοια κατεξοχήν διφορούμενη. Τι είναι το συγκεκριμένο εθνικό συμφέρον ; Ποιοι είναι φίλοι και ποιοι εχθροί ; Στη βάση του εθνικού συμφέροντος έχουν δικαιολογηθεί τα πιο αποτρόπαια εγκλήματα του κόσμου. Το εθνικό συμφέρον είναι τέχνη ή επιστήμη ; i. Εφόσον προσδιορίζεται από κριτήρια αντικειμενικά και ορθολογικά θεωρείται επιστήμη (πνευματική ρίζα το κεφ. 5 της Πολιτείας του Πλάτωνα). Οι άριστες αποφάσεις θα ληφθούν από ειδικά ειδικευμένα άτομα και θα μπορούσαν να εφαρμοστούν αποτελεσματικά από άρτια εκπαιδευμένες γραφειοκρατίες. Όμως όπως λέγεται η εξουσία διαφθείρει και η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα. Η επιστημονική διάσταση του εθνικού συμφέροντος βρίσκει υποστηρικτές σε απολυταρχικά και ολοκληρωτικά καθεστώτα. ii. Η έννοια του εθνικού συμφέροντος αντιμετωπίζεται σαν διαμάχη ανάμεσα σε διάφορες υποκειμενικές απόψεις. Υπό αυτή την έννοια ορίζεται ως τέχνη με την αρχαιοελληνική της σημασία σε αντιδιαστολή, δηλαδή, με την επιστήμη. Πνευματική ρίζα είναι ο Αριστοτέλης. Το συλλογικό συμφέρον δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ορισμένο και επιστημονικό τρόπο. Δεν υπάρχουν κριτήρια κοινά αποδεκτά από όλους για τη λήψη πολιτικών αποφάσεων. Το εθνικό συμφέρον καθορίζεται βάσει μιας ιδεολογίας, ή η ιδεολογία αποτελεί μανδύα που καλύπτει τις πράξεις που γίνονται υπέρ του εθνικού συμφέροντος ; Προστίθενται λοιπόν και ηθικά διλήμματα στη λήψη αποφάσεων στο πλαίσιο του εθνικού συμφέροντος.

7 Ε. ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΟΛΕΜΟΥ (ΑΙΤΙΑ ΠΟΛΕΜΟΥ) 1. Ανθρώπινη επιθετικότητα: Οι ρεαλιστές υποστήριζαν ότι η φύση του ανθρώπου είναι επιθετική. Ο Thomas Hobbes υποστήριζε ότι βασικό πολιτικό κίνητρο των ανθρώπων είναι ο αγώνας για την κυριαρχία απέναντι στους άλλους. Π.χ. ο Αχιλλέας στην Ιλιάδα απέκτησε υστεροφημία μέσω του πολέμου, της μάχης και της φιλοδοξίας. Επιπρόσθετα, σε αντίθεση με τα ζώα, ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να διοχετεύσει την επιθετικότητά του και σε άλλα πράγματα εκτός από τον πόλεμο. 2. Μοιρολατρία και παρανοήσεις των ελίτ και του λαού: Βασίζεται σε μια αυτό-εκπληρούμενη προφητεία. Ο κόσμος πιστεύει ότι θα συμβεί ένα γεγονός (προφητεία) το οποίο τελικά συμβαίνει εξαιτίας της επιμονής του κόσμου σ αυτό (εκπλήρωση). Π.χ. ο Α Παγκόσμιος πόλεμος. Υπάρχει πάντα το στοιχείο της παρανόησης μονόπλευρης ή αμφίπλευρης. Π.χ. ο κόσμος παρανόησε τη δύναμη του Χίτλερ και κοντόφθαλμα πίστεψε ότι δίνοντας του κάποιες περιοχές θα τον ικανοποιούσαν. Μπορούμε όμως να στηρίζουμε ολόκληρους πολέμους διαχρονικά στα λάθη και τις παρανοήσεις ; Είναι μάλλον μια περιστασιακή εξήγηση ή απλώς δικαιολογία που κρύβει και άλλες αιτίες. Ισχύει περιορισμένα και όχι γενικευμένα. 3. Συνωμοσίες μικρών ομάδων: Είναι η πιο διαδεδομένη θεωρία στην Ελλάδα. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, οι πόλεμοι είναι αποτέλεσμα συνωμοσιών μεταξύ μικρών ομάδων. Η θεωρία αυτή βρισκόταν στο αποκορύφωμά της την περίοδο όσον αφορά τους Εβραίους. Στην πραγματικότητα όμως είναι υπεραπλούστευση μεγάλων γεγονότων η αναγωγή τους σε συνωμοσίες κάποιων μικρών ομάδων. 4. Εθνικιστικός επεκτατισμός και αλυτρωτισμός: Αλυτρωτισμός είναι ο αγώνας για την επανένωση «χαμένων εδαφών» με το εθνικό κράτος. Π.χ. Μεγάλη Ιδέα, Παλαιστίνη, Πρέσοβο και Τέτοβο με Γιουγκοσλαβία. Ο (μοντέρνος) εθνικισμός οφείλεται στην ιδεολογική προσέγγιση που θέλει την εξίσωση κράτους έθνους λαού. Ρίζα του είναι η επιθυμία ύπαρξης ενός κράτους για κάθε λαό. Ο εθνικισμός αποτελεί σημαντικότατο αίτιο πολέμου που ταλανίζει τον κόσμο από την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης μέχρι και σήμερα λόγω των πρόσφατων εθνικιστικών φαινομένων στα Βαλκάνια. Δίνεται έμφαση στη συνοριακή σταθερότητα στα Βαλκάνια. 5. Συστημική ανεπάρκεια: Δίνει έμφαση στην ανεπάρκεια υφιστάμενων μηχανισμών επιβολής ειρήνης (π.χ. ΟΗΕ) και στη διατήρηση της ισορροπίας ισχύος. Π.χ. η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία στο απόγειο της ισχύος της δίνει το παράδειγμα της ηγεμονίας που αποτρέπει τους πολέμους. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι ο μη πόλεμος συνεπάγεται την ελευθερία. 6. Γενικοί κύκλοι της Ιστορίας: Ο πόλεμος συνδέεται με τη μακρο ιστορία και μετά μέσα σε αυτήν εντάσσονται και εξηγούνται οι πολεμικές συρράξεις. Μία περίοδο αιχμής τη διαδέχεται μια περίοδος παρακμής σε διάφορα ισχυρά κράτη.

8 ΣΤ. ΘΕΩΡΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ Η θεωρία αυτή δεν υποστηρίζει ότι οι δημοκρατίες δεν πολεμούν ποτέ, αλλά ότι σχεδόν ποτέ δεν πολεμούν μεταξύ τους. Ακόμα και όταν συγκρούονται, σπάνια χρησιμοποιούν βία. Κατά μία υπάρχουσα άποψη «πόλεμος θεωρείται μια σύγκρουση που έχει τουλάχιστον 1000 νεκρούς». Ο ορισμός αυτός όμως είναι προβληματικός καθώς είναι πολύπλοκο να οριστεί ο πόλεμος ως έννοια. Γιατί οι δημοκρατίες δεν πολεμούν μεταξύ τους; 1. Λόγω της μορφής και της δομής του δημοκρατικού πολιτεύματος. Οι διάφορες πολεμικές συγκρούσεις έχουν αυξημένο πολιτικό κόστος (και κυρίως στις εκλογές). Τα δημοκρατικά κράτη βλέπουν θετικά τις άλλες δημοκρατίες αλλά καχύποπτα και κριτικά τα μη δημοκρατικά καθεστώτα. Η δημοκρατική κουλτούρα και οι δημοκρατικές πρακτικές και ιδεολογίες επιτρέπουν το συμβιβασμό και την ειρηνική επίλυση των διαφορών στο εσωτερικό μιας χώρας και αυτό επεκτείνεται και στην εξωτερική πολιτική της χώρας. 2. Υψηλές εμπορικές σχέσεις. Το εμπορικό πνεύμα δεν συνυπάρχει με τον πόλεμο. Η δύναμη του χρήματος είναι μεγαλύτερη και αποτρέπει τους πολέμους όχι από ηθικά κίνητρα αλλά λόγω συμφερόντων (Καντ). Ο πόλεμος διαλύει το εμπόριο. Η θεωρία αυτή δεν είναι ιδεαλιστική γιατί οι δημοκρατίες ουσιαστικά επιδιώκουν την ειρήνη για το κέρδος. 3. Η συμμετοχή σε κοινούς διεθνείς οργανισμούς. Η συμμετοχή σε τέτοιους οργανισμούς παρέχει πληροφόρηση και κοινωνικοποιεί. Υπάρχει πιο εύκολος συμβιβασμός γιατί τίθενται πολλά θέματα μαζί. Υπάρχει «η σκιά του μέλλοντος». Αυτό σημαίνει ότι οι συνέπειες των πράξεων είναι άμεσες γιατί τα κράτη συνεργάζονται και συνυπάρχουν συνέχεια άρα μια κακή πράξη από ένα επιφέρει επιπτώσεις σ αυτό το ίδιο όσον αφορά τα άλλα κράτη. Κριτική: Πρόκειται για επαναστατική θεωρία η οποία στοχεύει στο να αλλάξει τις διεθνείς σχέσεις όπως τις ξέρουμε σήμερα. Δεν αρνείται την άναρχη δομή του διεθνούς συστήματος αλλά θεωρεί ότι έχει ένα πρόγραμμα που οδηγεί στην ειρήνη και όχι στον πόλεμο. Αναφέρεται στο δεύτερο πολιτικό επίπεδο ανάλυσης και θεωρείται ρεαλιστική και όχι ιδεαλιστική γιατί έχει τη βάση της στην επιδίωξη του κέρδους και του συμφέροντος του κάθε κράτους. Ακόμα όμως και αν αληθεύουν όσα υποστηρίζει, ακόμα και αν οι δημοκρατίες δεν πολεμούν μεταξύ τους, πολεμούν ενίοτε λυσσαλέα, ιμπεριαλιστικά και πολλές φορές προβαίνουν σε γενοκτονίες. Αρχή πολέμου Δικτατορίες Ολιγαρχίες Δημοκρατίες Σύνολο Νίκες Ήττες (Βιετνάμ) 30 Ποσοστό νίκης 60% 58% 93%

9 Στόχος πολέμου 1 Δικτατορίες Ολιγαρχίες Δημοκρατίες Σύνολο πολίτευμα Νίκες Ήττες Ποσοστό νίκης 34% 40% 63% Συμπεράσματα: 1. Αν προχωρήσουμε τη μελέτη ως το 2005 μαζί με τον πόλεμο στο Ιράκ, στο Κόσσοβο και στο Αφγανιστάν, οι νίκες των δημοκρατιών όταν αρχίζουν ένα πόλεμο ανέρχονται στις 18 και το ποσοστό νίκης περίπου στο 98%. Άρα, όταν μια δημοκρατία αποφασίσει να αρχίσει πόλεμο, συνήθως νικά και πολύ σπάνια χάνει. 2. Ακόμα και αν της επιτεθούν, μια δημοκρατία νικά κατά πολύ μεγαλύτερο ποσοστό σε σχέση με άλλα πολιτεύματα. 3. Το καθεστώς παίζει σημαντικό ρόλο στην έκβαση ενός πολέμου. Υπάρχει σύνδεση της ισχύος και του πολιτεύματος μιας χώρας. Γιατί νικούν οι δημοκρατίες; Υπάρχει η συμφωνία και η συμμετοχή του λαού. Οι αποφάσεις παίρνονται αλλά και περιορίζονται από τη λαϊκή βούληση. Επηρεάζεται η κοινή γνώμη. Παρ όλα αυτά οι δημοκρατίες δεν παίρνουν πάντα σωστές αποφάσεις σε θέματα ηθικά, στρατιωτικά κλπ. Οι δημοκρατίες ξεκινούν πολέμους που πιστεύουν ότι μπορούν να κερδίσουν σύντομα, για να έχουν τη λαϊκή έγκριση. Π.χ. η ήττα στο Βιετνάμ οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη μεγάλη διάρκεια του πολέμου. Οι δημοκρατίες στο πεδίο της μάχης: Οι δημοκρατίες έχουν υψηλότερο ηθικό λόγω της σχέσης τους με την εκλεγμένη πολιτική ηγεσία της χώρας. Στις δημοκρατίες υπάρχει μεγαλύτερος βαθμός ανεξαρτησίας στη μάχη, από τους αξιωματικούς μέχρι τους στρατιώτες. Στα δημοκρατικά καθεστώτα υπάρχουν ικανά στελέχη στις κατάλληλες θέσεις ηγεσίας στο στρατό. Στις δικτατορίες υπάρχει αναξιοκρατία γιατί οι θέσεις δίνονται με βάση την πίστη του καθενός στο καθεστώς. Στις δικτατορίες υπάρχει πρόβλημα ενημέρωσης της ηγεσίας γιατί υπάρχει ο φόβος να θεωρηθεί κριτική προς το καθεστώς. Στο Β Παγκόσμιο πόλεμο οι Γερμανοί στρατιώτες επεδίωκαν να παραδοθούν σε Αμερικανούς. Συνήθως οι ηττημένοι προτιμούν να παραδοθούν σε δημοκρατικά καθεστώτα όπου θα τύχουν καλύτερης αντιμετώπισης. Οι δημοκρατίες έχουν μεγαλύτερες οικονομικές δυνατότητες σε περίοδο πολέμου, αλλά και μικρότερα στρατεύματα. Το γεγονός αυτό ισχύει ιστορικά όμως δεν είναι δεδομένο και για μακροχρόνιους πολέμους (π.χ. η ήττα του Βενιζέλου στη Μικρασιατική καταστροφή). Το ποσοστό ανάμιξης άλλων δημοκρατιών σε ένα πόλεμο είναι 27%. Δηλαδή, κατά ποσοστό 73% μια δημοκρατία δεν βοήθησε μια άλλη όταν αυτή βρέθηκε σε πόλεμο.

10 Αν και οι δημοκρατίες σπάνια πολεμούν μεταξύ τους, δεν φαίνονται ιδιαίτερα πρόθυμες να πολεμήσουν στο πλευρό μιας άλλης. Κερδίζουν χωρίς συνήθως να ελπίζουν ότι θα κερδίσουν και δημοκρατικούς συμμάχους. Ζ. ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ (Ο εθνικισμός είναι ένα από τα πιο πολυσυζητημένα θέματα. Καθημερινά, είτε τον καταδικάζουν είτε τον υπερασπίζονται.) Ο μοντέρνος εθνικισμός είναι νέο φαινόμενο με διάρκεια όχι περισσότερο από τρεις αιώνες, και οι ρίζες του βρίσκονται στη Γαλλική Επανάσταση. Ο εθνικισμός είχε τεράστιες και σημαντικές συνέπειες οπουδήποτε παρατηρήθηκε. Συγκίνισε και συγκλόνισε εκατομμύρια ανθρώπων και εξακολουθεί. Γι αυτό οι υποκειμενικές, ψυχολογικές και ενίοτε μυστικιστικές συνέπειές του απαιτούν εξήγηση. Είναι φαινόμενο μειοψηφικό. Στον πλανήτη μας υπάρχουν πάνω από 8-10 χιλιάδες γλώσσες και τουλάχιστον ισάριθμες εθνοτικές ομάδες. Όμως, όχι πάνω από το 20% αυτών εκδήλωσαν εθνικιστικές τάσεις και ιδεολογίες. Κράτος = Έθνος = Λαός. Η αρχή αυτή διαφοροποιεί το μοντέρνο εθνικισμό από οποιονδήποτε εθνικισμό της αρχαιότητας. Στην αρχαιότητα δεν υπήρχε προσδοκία, επιθυμία, απαίτηση να κατοικούν όλοι οι Έλληνες σε ένα κράτος με μία γλώσσα και μία κοινή κυβέρνηση. Η αρχή αυτή είναι επαναστατική. Διαλύει το αποικιοκρατικό σύστημα και πυροδοτεί επαναστάσεις και πολεμικές διαδικασίες. Ο εθνικισμός είναι μια πολιτική έννοια σύμφωνα με την οποία, μια ομάδα ατόμων (το έθνος) θα πρέπει να ταυτίζεται με μια εδαφικά οργανωμένη πολιτική συλλογικότητα. Μπορεί η ταύτιση έθνους κράτους να είναι ο στόχος του μοντέρνου εθνικισμού, όμως η έννοια του εθνικού κράτους είναι διαφορετική από τις έννοιες του έθνους και του κράτους ξεχωριστά. Πρακτικές και μέθοδοι του εθνικισμού: Δημιουργία και μαζική διδασκαλία μιας κοινής γλώσσας. Όμως από μόνη της η γλώσσα δεν μπορεί να εξηγήσει το φαινόμενο του μοντέρνου εθνικισμού (π.χ. Βρετανοί και Ιρλανδοί). Η γλώσσα δεν αποτελεί από μόνη της καταλυτικό επιχείρημα για την απόκτηση εθνικής συνείδησης. Γενική εκπαίδευση Στρατός Κρατική ιδεολογία Θρησκεία Σύμβολα (σημαίες, εθνικές ομάδες κλπ) Μετά το τέλος του Β Παγκοσμίου πολέμου έχουμε έξαρση του εθνικισμού και εκτός Ευρώπης, με το τέλος της αποικιοκρατίας à τη δημιουργία εθνών κρατών. Χαρακτηριστικά λαών που απαιτούν τη δημιουργία κράτους: Ιστορική περιοχή ή πατρίδα Κοινοί μύθοι και ιστορικές μνήμες Κοινή μαζική κουλτούρα

11 Κοινά νομικά δικαιώματα και υποχρεώσεις για όλα τα μέλη Κοινή οικονομία Προβλήματα: Ζήτημα μειονοτήτων Ζήτημα υπέρ εθνικισμού, ακραίου, με ρατσιστικές διαστάσεις (π.χ. Ναζισμός) Είναι παράγοντας αποσταθεροποίησης του διεθνούς συστήματος Το μέλλον του εθνικού κράτους: Υπάρχει το μοντέλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης που σέβεται αλλά και υπερβαίνει τα εθνικά κράτη. Δεν υπάρχει εγγύηση ότι θα παραμείνουν ως έχουν καθώς είναι συνυφασμένα με τον πόλεμο. Η Ευρωπαϊκή Ένωση ως υπερεθνική συνεργασία, αμβλύνει τις πιο ακραίες διαφορές μεταξύ των εθνών κρατών και αποτελεί μια σημαντική διέξοδο. Η. ΦΕΜΙΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ Βασικό σημείο εκκίνησης είναι η έμφαση που δίνεται στην έννοια του φύλου και των γυναικών. Οι φεμινιστές υποστηρίζουν ότι οι γυναίκες καταπιέζονται με πολλούς τρόπους (πολιτισμός, φυλές, κοινωνία κλπ). Κάθε κατηγορία φεμινιστών υποστηρίζει ότι η καταπίεση των γυναικών οφείλεται σε διαφορετική πηγή. Κατηγορίες Μαρξιστές φεμινιστές Ριζοσπάστες φεμινιστές Ψυχαναλυτές φεμινιστές Κοινωνικός φεμινισμός Μεταμοντέρνος φεμινισμός Πηγές γυναικείας καταπίεσης Καπιταλιστικό σύστημα Πατριαρχικό σύστημα Αναζήτηση βαθιά στην ψυχή και στις σχέσεις των φύλων, όπως αυτές πραγματοποιούνται από τη γέννα. Οι δομές που διέπουν τις σχέσεις των φύλων ισχυροποιούνται από την κοινωνικοποίηση των παιδιών σε ρόλους ανάλογους με το φύλο τους. Είναι λάθος να μιλάμε για τις γυναίκες γενικά γιατί υπάρχουν τεράστιες διαφορές μεταξύ τους. Πρέπει να ακούγονται πολλαπλές γνώμες γυναικών, αλλιώς το σύστημα θα ξαναγίνει ιεραρχικό. Οδηγίες για τις διεθνείς σχέσεις: Επανεξέταση κάποιων γνωστικών αντικειμένων (αγνοούν τις γυναίκες) και επηρεασμός της ανάλυσής τους. Επανεξέταση της έννοιας του κράτους. Παρουσιάζεται ως κάτι μονολιθικό, χωρίς να συμπεριλαμβάνει τα ζητήματα των φύλων γενικά και των γυναικών ειδικά. Τα θέματα του φύλου διέπουν και κινούνται συγχρόνως και στα τρία επίπεδα ανάλυσης των διεθνών σχέσεων. Επανεξέταση της πολιτικής ταυτότητας. Οι άντρες παρουσιάζονται ως «γενναίοι πολεμιστές» και οι γυναίκες ως «όμορφες ψυχές». Επανεξέταση της έννοιας της ισχύος. Φορείς της εξουσίας είναι οι άνδρες. Οι γυναίκες είναι φορείς μη πολιτικής εξουσίας (η θέση της γυναίκας ήταν στο σπίτι).

12 Επανεξέταση των σχέσεων μεταξύ φεμινισμού, πολιτικής της ειρήνης και διεθνών σχέσεων. Οι γυναίκες έχουν μια πιο φιλειρηνική διάθεση και αυτό συνδέει το φεμινισμό με τις διεθνείς σχέσεις. Οι φεμινιστικές θεωρίες διεθνών σχέσεων έχουν πιο ανθρωπιστικές ιδεολογίες. Σε τελική ανάλυση, δίνουν έμφαση στο πρώτο επίπεδο ανάλυσης. Έμφαση δίνεται στο άτομο και στο κοινωνικό, οικονομικό, πολιτικό περιβάλλον. Εξετάζουν πώς ο πόλεμος και η συμπεριφορά των κρατών στις διεθνείς σχέσεις δημιουργούνται ή είναι συνδεδεμένα με τις δομικές σχέσεις μεταξύ φύλων και πώς αυτές επηρεάζουν τις ζωές των ανθρώπων και ειδικά των γυναικών. Οι γυναίκες δεν μπορούν να μελετηθούν απομονωμένα από τους άνδρες, γιατί η έννοια του φύλου είναι δισυπόστατη. Ο φεμινισμός σε τελική ανάλυση θέλει να προσθέσει τις φωνές των γυναικών στις διεθνείς σχέσεις (π.χ. το θέμα της ασφάλειας των γυναικών μέσα στο ίδιο το κράτος). Θ. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΣ Το κίνητρο του κέρδους λειτουργεί καταλυτικά για τη διενέργεια πολέμου. Υποστηρικτές ελεύθερου εμπορίου (Καπιταλιστές) / Μαρξιστές => Για διαφορετικούς λόγους, και οι δύο ομάδες έχουν δει τον τρόπο λειτουργίας του μονοπωλιακού κεφαλαίου ως πηγή της διεθνούς βίας. Η προστασία της περιουσίας της καπιταλιστικής τάξης, συνεπαγόταν την εγκαθίδρυση μιας διαδικασίας δράσης αντίδρασης μέσα από την οποία τα χρηματοοικονομικά συμφέροντα αποκτούν εξαρτημένες αγορές και τις υπερασπίζονται εναντίον των ανταγωνιστικών εξαγωγέων. Οι αποικιακές κτήσεις αποτελούν τη μόνη προστασία από τα ανταγωνιστικά μονοπώλια (δεν είναι μόνο μια χώρα που κάνει αποικίες). Αποτέλεσμα αυτής της αδυσώπητης διαδικασίας ήταν να διαιρεθεί ο κόσμος σε περιφερειακές ζώνες εμπορίου που έδωσαν έναυσμα για μιλιταριστικούς ανταγωνισμούς μεταξύ μεγάλων δυνάμεων. Στόχος είναι πάντα το εύκολο και σίγουρο υπέρ κέρδος. Μετά το Β Παγκόσμιο πόλεμο και το τέλος της αποικιοκρατίας, ένα ισχυρό κράτος εκμεταλλεύεται τις περιφερειακές χώρες χωρίς άμεσο πολιτικό και οικονομικό έλεγχο όπως στις αποικίες. Ο σύγχρονος καπιταλισμός είναι αποτέλεσμα μεταγενέστερο και δεν μπορεί να εξηγήσει κάποιους πολέμους μεταξύ σοσιαλιστικών χωρών καθώς και προγενέστερους πολέμους.