ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΠΑΣΡΩΝ ΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΗΜΩΝ ΣΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΠΑΣΡΩΝ ΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΗΜΩΝ ΣΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ Π.Μ.: «φγχρονεσ Προςεγγίςεισ ςτθ γλϊςςα και ςτα κείμενα» ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕΣΑΠΣΤΧΙΑΚΗ ΔΙΑΣΡΙΒΗ Το φαινόμενο τησ ετερόκλιςησ ςτην Ποντιακή διάλεκτο ςε ςφγκριςη με την Καππαδοκική διάλεκτο Κατερίνα Κονταξι Α.Μ.:134 Επιβλζπουςα κακθγιτρια: Ράλλθ Αγγελικι Ζτοσ:

2 Περιεχόμενα ΕΙΑΓΩΓΗ Θεωρθτικό πλαίςιο Η κατθγοριοποίθςθ των ουςιαςτικϊν ςε κλιτικζσ τάξεισ Σο κλιτικό παράδειγμα και τα χαρακτθριςτικά τθσ κλίςθσ Η ζννοια τθσ αλλομορφίασ Παραδειγματικι ομοιομορφία Ο ρόλοσ του γζνουσ και τθσ πτϊςθσ ςτθν αναδιάρκρωςθ του κλιτικοφ παραδείγματοσ Σο φαινόμενο τθσ ετερόκλιςθσ ςτθν Ποντιακι διάλεκτο Παραγωγικότθτα Η ζννοια των περιοριςμϊν ςτθν παραγωγικότθτα Περιγραφι των κλιτικϊν τάξεων τθσ Ποντιακισ ςφμφωνα με τθν ιςτορικι γραμματικι τθσ Ποντικισ διαλζκτου (Άνκιμοσ Α. Παπαδόπουλοσ, 1955) Προβλιματα που ανακφπτουν από τθν ταξινόμθςθ των κλιτικϊν τάξεων τθσ Ποντιακισ, ςφμφωνα με τθ γραμματικι του Α. Παπαδόπουλου Οι Κλιτικζσ Σάξεισ ςτθν Ποντιακι διάλεκτο ςφμφωνα με τισ ποντιακζσ γραμματικζσ Η ετερόκλιςθ κατά τα ουδζτερα ςε -ι ςτισ Μικραςιατικζσ διαλζκτουσ Περιπτϊςεισ ετερόκλιςθσ ςτθν Ποντιακι, με βάςθ τισ ποντιακζσ γραμματικζσ υμπεράςματα από τα δεδομζνα των γραμματικϊν Μεκοδολογία τθσ ζρευνασ. Προζλευςθ γλωςςικοφ υλικοφ και πλθροφορθτζσ Μζκοδοσ ςυλλογισ υλικοφ Δεδομζνα ζρευνασ πεδίου: Κλιτικζσ τάξεισ Νζου Πόντου: ΠΚΣ ΠΚΣ ΠΚΣ ΠΚΣ ΠΚΣ ΠΚΣ ΠΚΣ ΠΚΣ ΠΚΣ

3 ΠΚΣ Οι κλιτικζσ τάξεισ ςτα Καππαδοκικά με βάςθ τον Dawkins (1916) φγκριςθ των δεδομζνων του Νζου Πόντου με τα δεδομζνα τθσ Καππαδοκικισ (Dawkins, 1916) Βιβλιογραφία

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ονοματικι μορφολογία και θ μελζτθ τθσ ονοματικισ κλίςθσ ειδικότερα αποτελεί ζνα από τα ςτακερά ενδιαφζροντα τόςο τθσ παραδοςιακισ γραμματικισ όςο και τθσ ςφγχρονθσ γλωςςολογικισ κεωρίασ. ε όλεσ τισ αναλφςεισ που αφοροφν τθν Ελλθνικι και τισ διαλεκτικζσ ποικιλίεσ τθσ τόςο παραδοςιακζσ όςο και ςφγχρονεσ γλωςςολογικζσ (βλ.μεταξφ άλλων ενδεικτικά Σριανταφυλλίδθ, Σςοπανάκθ, Holtonetal., Ράλλθ, και για τισ διαλζκτουσ ενδεικτικά Παπαδόπουλο, 19. Οικονομίδθ, 19 κ.λ.π.) ζνα ςθμαντικό τμιμα αφιερϊνεται ςτθν ονοματικι κλίςθ. Παρόμοια, και ςε διαλεκτικό επίπεδο, φαινόμενα που αφοροφν ςτθν περιγραφι των αποκλίςεων ςε ςχζςθ με τθν Κ(οινι) Ν(ζα) Ε(λλθνικι) αποτελοφν αναπόςπαςτο κεφάλαιο ι ενότθτα ςε όλα ςχεδόν τα εγχειρίδια. Η ςυςτθματικότθτα αυτι δεν είναι φυςικά διόλου τυχαία. Αντίκετα, ζχει πολφ ςθμαντικά ερείςματα, κακϊσ τα ςτοιχεία που φζρουν κλιτικά χαρακτθριςτικά, όντασ πάντοτε ι ςχεδόν πάντοτε, τουλάχιςτον για τθν Ελλθνικι, ςτθν περιφζρεια των άλλων ςτοιχείων, - κεμάτων και παραγωγικϊν προςφυμάτων εμφανίηουν πολφ μεγάλθ διαλεκτικι διαφοροποίθςθ μεγαλφτερθ τουλάχιςτον ςε ςχζςθ με τα παραγωγικά προςφφματα. 4

5 1. Θεωρητικό πλαίςιο 1.1 Η κατηγοριοποίηςη των ουςιαςτικών ςε κλιτικέσ τάξεισ Η κλίςθ ορίηεται ςτο πλαίςιο τθσ ςφγχρονθσ γλωςςολογικισ κεωρίασ ωσ θ μορφολογικι διαδικαςία ςχθματιςμοφ των διαφορετικϊν μορφϊν μιασ λζξθσ (π.χ. άνκρωποσ, ανκρϊπου, γράφω, γράφεισ κ.λ.π.) οι οποίεσ δθμιουργοφνται από το ςυνδυαςμό ςυγκεκριμζνου κζματοσ (π.χ. ανκρωπ-, γραφ-) και κλιτικϊν προςφυμάτων (π.χ. -οσ, -ου, -ω, -εισ κ.λ.π.), ι καταλιξεων με όρουσ παραδοςιακισ γραμματικισ. Σα κζματα αποτελοφν τθ ςθμαςιολογικι βάςθ των λζξεων, είναι υπεφκυνα δθλαδι για τθ ςθμαςία τθσ λζξθσ. Αντίκετα, τα προςφφματα (τα οποία ονομάηονται προκιματα όταν προθγοφνται του κζματοσ και επικιματα όταν ζπονται) είναι φορείσ μορφοςυντακτικϊν πλθροφοριϊν (π.χ. γζνοσ, αρικμόσ κ.λ.π.). Σο ςφνολο των κλιτϊν τφπων μιασ λζξθσ (με βάςθ ςυγκεκριμζνα χαρακτθριςτικά). Αποτελεί το κλιτικό τθσ παράδειγμα (inflectionalparadigm, βλ. Carstairs, 1983, 1987.Carstairs-McCarthy, McCarthy, Rali, 2000 α, 2005)και αντιςτοιχεί ςτον όρο κλίςθ τθσ παραδοςιακισ γραμματικισ. τθν παροφςα εργαςία, θ παρουςίαςθ των ονομάτων ςτθν ποντιακι διάλεκτο και θ κατθγοριοποίθςι τουσ ςε κλιτικζσ τάξεισ βαςίηεται ςτθν κατθγοριοποίθςθ τθσ Ράλλθ για τθν ονοματικι κλίςθ τθσ ΚΝΕ (βλ. Ralli, 1994: α: β: : ). Οι διαφορετικζσ κλιτικζσ τάξεισ διακρίνονται με κριτιρια τισ διαφορετικζσ μορφζσ του κζματοσ, δθλαδι τθν αλλομορφικι ποικιλία (καφζ-σ ~ καφεδ-ζσ), κακϊσ και τθ μορφι του ςυνόλου των επικθμάτων (των κλιτικϊν παραδειγμάτων δθλαδι) που ςυνδζονται με αυτά. Σο ςυγκεκριμζνο μοντζλο, επιλζγεται για τθν παρουςίαςθ και των διαλεκτικϊν δεδομζνων μου, κακϊσ κεωροφμε ότι, αφενόσ ζχει μεγαλφτερθ περιγραφικι και ερμθνευτικι επάρκεια, αφετζρου αποδεικνφεται ζνα πολφ εφχρθςτο εργαλείο για τθν περιγραφι των φαινομζνων που διαφοροποιοφν τθν ονοματικι κλίςθ τθσ διαλζκτου από αυτι τθσ ΚΝΕ. Εξετάηοντασ τθν ονοματικι κλίςθ τθσ διαλζκτου κεωρϊ ςκόπιμθ τθν αντιπαραβολι τθσ με τθν ΚΝΕ. Η περιγραφι των κλιτικϊν τάξεων που υιοκετϊ, όπωσ προαναφζρκθκε ςτθν ειςαγωγικι παράγραφο, αποκλίνει από τισ αρχζσ τθσ παραδοςιακισ γραμματικισ και υιοκετεί αυτζσ τθσ ςφγχρονθσ γλωςςολογικισ κεωρίασ. Η κλίςθ των ονομάτων ςτθν ΚΝΕ οργανϊνεται ςφμφωνα με τθν ανάλυςθ τθσ Ράλλθ (2000α: ) ςε οχτϊ κλιτικζσ τάξεισ. Η νζα διάκριςθ ςε κλιτικζσ τάξεισ αντί των παλαιότερων ςε πρϊτθ, δεφτερθ και τρίτθ κλίςθ (κατάλοιπο ςε κάποιο βακμό των περιγραφϊν των Αλεξανδρινϊν για τα Aρχαία Eλλθνικά) γίνεται με βάςθ τα εξισ κριτιρια: α) τα κεματικά αλλόμορφα, τισ διαφορετικζσ δθλαδι μορφζσ ενόσ κζματοσ, οι οποίεσ δεν εξθγοφνται ςυγχρονικά ωσ αποτζλεςμα κάποιασ φωνολογικισ διαδικαςίασ. Οι μορφζσ αυτζσ βρίςκονται ςε ςυμπλθρωματικι κατανομι μεταξφ τουσ, εμφανίηονται δθλαδι ςε διαφορετικά περιβάλλοντα και ςυμβολίηονται με το ~. Για παράδειγμα, ςτθ λζξθ μπακάλθσ, οι μορφζσ του κζματοσ, μπακάλθ ~ μπακάλθδ, αποτελοφν αλλόμορφα. Η μορφι μπακάλθ- εμφανίηεται ςτον ενικό αρικμό ενϊ θ μορφι μπακάλθδ- ςτον πλθκυντικό. β) το κλιτικό παράδειγμα, το ςφνολο δθλαδι των κλιτικϊν επικθμάτων. Σα κλιτικά επικιματα αντιςτοιχοφν ςτισ καταλιξεισ τθσ παραδοςιακισ γραμματικισ και δθλϊνουν πτϊςθ και αρικμό αλλά δε ςυμπίπτουν πάντα. 5

6 Η νζα ταξινόμθςθ αποςκοπεί ςτο να εξαςφαλίςει παρατθρθτικι, περιγραφικι και ερμθνευτικι επάρκεια και κζτει νζα όρια ανάμεςα ςτα ονοματικά κζματα και ςτα κλιτικά επικιματα. Η ςφγχρονθ αυτι ανάλυςθ λαμβάνει υπόψθ τθ μεταβολι και το ςυγκρθτιςμό μζςα ςτα όρια του κλιτικοφ παραδείγματοσ αλλά και μεταξφ διαφορετικϊν κλιτικϊν παραδειγμάτων και τθ ςυνεπι αντιςτοίχιςθ μορφισ και λειτουργίασ όπωσ τθν αντιλαμβάνεται ο φυςικόσ ομιλθτισ τθσ Nζασ Eλλθνικισ και όχι μόνο ο ειδικόσ (φιλόλογοσ ι «γραμματικόσ»). 1.2 Το κλιτικό παράδειγμα και τα χαρακτηριςτικά τησ κλίςησ. Σο ςφνολο των κλιτϊν τφπων μιασ λζξθσ ονομάηεται κλιτικό παράδειγμα (inflectionalparadigm). Σο είδοσ, τα όρια και θ δομι του κλιτικοφ παραδείγματοσ ορίηονται από τα διάφορα χαρακτθριςτικά των κλιτϊν τφπων. Ζνα δείγμα κλιτικοφ παραδείγματοσ από τα ουςιαςτικά κα ιταν το ςφνολο των κλιτϊν τφπων των λζξεων ο δρόμοσ, ο ταμίασ, όπωσ δείχνουν τα ακόλουκα παραδείγματα. α. δρόμ-οσ β. ταμία-σ δρόμ-ου ταμία-ø δρόμ-ο ταμία-ø δρόμ-οι ταμί-εσ δρόμ-ων ταμι-ϊν δρόμ-ουσ ταμί-εσ Όπωσ βλζπουμε τα ουςιαςτικά διαφζρουν ωσ προσ τθ μορφι των κλιτικϊν επικθμάτων. Η διαφορά ςτθ μορφι των επικθμάτων οφείλεται ςτθ διαφορά τιμϊν του χαρακτθριςτικοφ τθσ κλιτικισ τάξθσ που αποτυπϊνει τον τρόπο κλίςθσ των λζξεων. Δθλαδι, το ουςιαςτικό δρόμοσ ανικει ςτθν πρϊτθ κλιτικι τάξθ, ενϊ το ουςιαςτικό ταμίασ ςτθ δεφτερθ κλιτικι τάξθ. φμφωνα με τθν Ralli (1994, 1998, 1999β, 2000), θ κλιτικι τάξθ χαρακτθρίηει τόςο το κζμα όςο και το κλιτικό επίκθμα όπου θ εναρμόνιςθ των τιμϊν τθσ καταλιγει ςτον ορκό ςυνδυαςμό των δφο.επίςθσ, θ κλιτικι τάξθ ζχει κακαρά μορφολογικι λειτουργία και δε μετζχει ςε διαδικαςίεσ τθσ ςφνταξθσ (π.χ. ςτθ ςυμφωνία).γενικότερα, το κλιτικό παράδειγμα μιασ κατθγορίασ, π.χ. ενόσ ουςιαςτικοφ ι ριματοσ, εμφανίηει τισ ακόλουκεσ ιδιότθτεσ: α) Σταθερότητα και ςυνζπεια ςτην ζκφραςη των μορφοςυντακτικών χαρακτηριςτικών πουςυνδζονται με τθ ςυγκεκριμζνθ κατθγορία (βλ. Carstairs)-McCarthy 1991 ςτο Ράλλθ 2005 ςελ.110). Για παράδειγμα, τα ουςιαςτικά εμφανίηουν μορφζσ που αντιςτοιχοφν ςε διάφορεσ τιμζσ των χαρακτθριςτικϊν τθσ πτϊςθσ, του γζνουσ, του αρικμοφ και τθσ κλιτικισ τάξθσ. β) Συγκρητιςμό (syncretism)κλιτϊν τφπων, ο οποίοσ αναφζρεται ςυχνά ωσ φαινόμενο κλιτικισ ομωνυμίασ (Inflectionalomonymy), δεδομζνου ότι αφορά όμοιεσ μορφζσ που ζχουν διαφορετικι λειτουργία. Κλαςικό παράδειγμα ςυγκρθτιςμοφ είναι θ ςφμπτωςθ μορφισ ςτισ πτϊςεισ ονομαςτικι, αιτιατικι και κλιτικι που εμφανίηουν τα ουδζτερα. Δεν υπάρχει ακόμα ζγκυρθ ερμθνεία για τθν ανάπτυκθ του ςυγκρθτιςμοφ αφου δθμιουργεί αμφιςθμία ςτθν επικοινωνία, θ οποία αποςαφθνίηεται από τα ςυμφραηόμενα. Παρ όλ αυτά, κα ιταν λογικό να υποςτθρίξει κανείσ ότι ο ςυγκρθτιςμόσ ςε διαχυτικζσ γλϊςςεσ, 6

7 όπωσ είναι θ Ελλθνικι (όπυ θ ίδια μορφι εκφράηει περιςςότερα του ενόσ χαρακτθριςτικά), ζχει λειτουργικό χαρακτιρα κακϊσ μειϊνει των αρικμό προςφυμάτων (βλ. και Carstairs 1987). Σα που περιζχονται ςτθν κλίςθ ονομάηονται γενικϊσ μορφοςυντακτικά γιατί πολλά από αυτά δεν αφοροφν μόνο τθ μορφολογία αλλά και τθ ςφνταξθ. Για παράδειγμα, θ ςυντακτικι διαδικαςία τθσ ςυμφωνίασ χρθςιμοποιεί τα ονοματικά χαρακτθριςτικά του γζνουσ, τθσ πτϊςθσ και του αρικμοφ, αφοφ ςτθν ελλθνικι γλϊςςα άρκρα, επίκετα και ουςιαςτικά ςυμφωνοφν ωσ προσ αυτά.παρ όλ αυτά πολλά από τα μορφοςυντακτικά χαρακτθριςτικά ζχουν και ςθμαςιολογικι αξία (π.χ. όψθ) και υπάρχουν και χαρακτθριςτικά που ζχουν μόνο μορφολογικι λειτουργία (π.χ. κλιτικι τάξθ). 1.3 Η έννοια τησ αλλομορφίασ. Κεντρικι ζννοια ςτθ μορφολογικι διαδικαςία τθσ παραγωγισ είναι θ αυτι τθσ αλλομορφίασ. Η κεωρθτικι ζννοια του αλλομόρφου χρθςιμοποιείται για να περιγράψει τισ διαφορετικζσ μορφζσ του ιδίου μορφιματοσ οι οποίεσ ποικίλλουν ανάλογα με το μορφολογικό περιβάλλον. Αντίςτοιχεσ περιπτϊςεισ ςυναντϊνται και ςτθ φωνολογία, όπου οι διαφορετικζσ μορφζσ που μπορει να λάβει κάποιο φϊνθμα ςε διαφορετικό φωνολογικό περιβάλλον ονομάηονται αλλόφωνα. Όπωσ τα αλλόφωνα, ζτςι και τα αλλόμορφα βρίςκονται ςε ςυμπλθρωματικι κατανομι ςτο εςωτερικό των λζξεων. ε οριςμζνεσ περιπτϊςεισ οι διαφορετικζσ μορφζσ που μπορεί να πάρει κάποιο μόρφθμα μποροφν να ερμθνευκοφν ωσ αποτζλεςμα κάποιου φωνολογικοφ κανόνα. το πλαίςιο τθσ παροφςασ εργαςίασ κα κεωροφνται αλλόμορφα μόνο οι παραλλαγζσ του ιδίου μορφιματοσ που βρίςκονται ςε ςυμπλθρωματικι κατανομι και των οποίων θ μορφι δε μπορεί να εξθγθκεί φωνολογικά. Αυτζσ είναι γνωςτζσ ςτθ βιβλιογραφία ωσ περιπτϊςεισ λεξικισ αλλομορφίασ (βλ. Carstairs 1987). Η Lieber (1980, 1982) καταχωρεί τα αλλόμορφα αυτά που δε δικαιολογοφνται φωνολογικά, ςτο λεξικό, κάτω από το ίδιο λιμμα του μορφιματοσ και κεωρεί ότι ςυνδζονται μεταξφ τουσ με ζνα πλεοναςτικό κανόνα (redundancyrule), που ονομάηεται μορφολεξικόσ κανόνασ. Σζτοια παραδείγματα αλλομορφίασ, τα οποία ονομάηονται από τθ Ράλλθ (2005) ωσ περιπτϊςεισ κακαρισ ι μορφολογικισ αλλομορφίασ, εμφανίηονται τόςο ςτα κζματα ονοματικά και ρθματικά όςο και ςτα επικιματα, όπωσ φαίνεται από τα παραδείγματα που ακολουκοφν: (1) Περιπϊςεισ αλλομορφίασ Αλλομορφία ονομάτων α. γάλα ~ γάλατ(α) γαλα ~ γαλατ β. κουβά(σ) ~ κουβάδ(εσ) κουβα ~ κουβαδ Αλλομορφία ρθμάτων γ. νικ(ϊ) ~ νίκθς(α) νικ ~ νίκθ δ. παίρν(ω) ~ πιρ(α) παιρν ~ πθρ Αλλομορφία παραγωγικϊν επικθμάτων 7

8 ε. (ι)αρθ(σ) ~ -(ι)αρθδ(εσ) βρωμ-ιάρθ(σ) ~ βρωμ-ιάρθδ(εσ) Κλείνοντασ κα πρζπει να τονίςουμε ότι θ ζννοια τθσ αλλομορφίασ παίηει ιδιαίτερα ςθμαντικό ρόλο ςτθ ςφγχρονθ μορφολογικι κεωρία, κακϊσ ςυμβάλλει ςτθν ταξινόμθςθ ονομάτων και ρθμάτων ςε κλιτικζσ τάξεισ (βλ. Ράλλθ 2000, 2005). τθν παροφςα εργαςία κα επιχειρθκεί θ ταξινόμθςθ των ονομάτων τθσ ποντιακισ διαλζκτου ςε κλιτικζσ τάξεισ. φμφωνα με τθ Ράλλθ (2007), τα ςυςτθματικά μοτίβα αλλομορφίασ μπορεί να επθρεάςουν ςθμαντικά το μορφολογικό ςφςτθμα. Μάλιςτα, προτείνει ότι θ αλλομορφία μπορεί να ζχει ταξινομθτικό ρόλο. Δθλαδι, μπορεί να οδθγεί ςτο διαχωριςμό των κλιτικϊν τάξεων αλλά και να προωκεί τθν παραδειγματικι ομοιομορφία, ςυντελϊντασ με αυτόν τον τρόπο ςτθν απλοποίθςθ του γλωςςικοφ ςυςτιματοσ. Παρ όλ αυτά, υποςτθρίηει ότι θ αλλομορφία, ωσ ζνα βαςικό μορφολογικό φαινόμενο, ζχει ανεξάρτθτθ υπόςταςθ και μπορεί να αντιςτζκεται ςτισ πιζςεισ τθσ παραδειγματικισ ομοιομορφίασ, όταν διακυβεφεται θ δομι. Τπό αυτι τθν ζννοια θ αλλομορφία δε μπορεί να αποτελεί μια απλι απόκλιςθ από τθ μορφολογικι ομοιομορφία. Αντικζτωσ, πρόκειται για μια κομβικι μορφολογικι ιδιότθταπου κακορίηει ςυνολικά τα κλιτικά παραδείγματα, τθν οργάνωςθ των κλιτικϊν παραδειγμάτων και τθν αναδιάρκρωςθ των κλιτικϊν παραδειγμάτων. Αυτι θ κεμελιϊδθσ ςυμβολι τθσ αλλομορφίασ ςτθ δομι του κλιτικοφ παραδείγματοσ ενιςχφει ακόμα περιςςότερο τθν υπόκεςθ περί αυτονομίασ τθσ μορφολογίασ. Δθλαδι, θ αλλθλεπίδραςθ αλλομορφίασ και κλιτικοφ παραδείγματοσ, όπωσ και ςυγκεκριμζνεσ κανονικότθτεσ ςτθν επιλογι κάποιων αλλομόρφων δε μποροφν να προβλεφκοφν από φωνολογικοφσ κανόνεσ, οφτε να εξθγθκοφν από ςυντακτικοφσ κανόνεσ. Αντικζτωσ, χριηει μορφολογικισ ερμθνείασ, αποδεικνφοντασ ότι θ μορφολογία είναι ζνασ γραμματικόσ τομζασ με τα δικά του φαινόμενα. 1.4 Παραδειγματική ομοιομορφία τθ γλωςςολογικι κεωρία, θ τάςθ για εξάλειψθ των διαφορετικϊν μορφϊν ενόσ παραδείγματοσ κεωρείται απόρροια του διαχρονικοφ φαινομζνου τθσ αναλογίασ και τθσ ζχει αποδοκεί ο όροσ παραδειγματικι ομοιομορφία (paradigmaticuniformity)από τον Kiparsky (1982).φμφωνα με τον Drachman (2001:113) είναι θ εξ οριςμοφ κατάςταςθ (defaultsituation). Παραδειγματικι ομοιομορφία (paradigmatic levelling/uniformity) είναι θ μείωςθ ι εξάλειψθ των μορφοφωνθμικϊν εναλλαγϊν/διαφοροποιιςεων μζςα ςε ζνα μορφολογικό παράδειγμα ζτςι ϊςτε αυτό να κακίςταται πιο ομοιόμορφο (Bussmann 1996: 21). Η παραδειγματικι ομοιομορφία είναι δυνατόν να εξεταςτεί ςυγχρονικά αλλά και διαχρονικά κακϊσ μπορεί να εμφανιςτεί τόςο διαχρονικά ςε κάποιο ςτάδιο τθσ εξζλιξθσ μιασ γλϊςςασ όςο και ςυγχρονικά μζςα από τισ διαλζκτουσ τθσ. Επίςθσ μπορεί να λάβει χϊρα τόςο ενδοπαραδειγματικά δθλαδι να κακίςταται πιο ομοιόμορφο το ίδιο μορφολογικό 8

9 (κλιτικό) παράδειγμα όςο και διαπαραδειγματικά (ομοιομορφία μεταξφ διαφορετικϊν παραδειγμάτων). Η παραδειγματικι ομοιομορφία, θ οποία είναι ζνα ςφνθκεσ φαινόμενο ςτθ γλϊςςα, δεν είναι γνϊριςμα μονάχα των νεοελλθνικϊν διαλζκτων αλλά χαρακτθρίηει και τθν Κοινι Νεοελλθνικι (εφεξισ: ΚΝΕ), κακϊσ όπωσ τονίηει θ Κατςογιάννου (1996: 328) «θ απλοποίθςθ των κλιτικϊν ςχθμάτων χαρακτθρίηει ςυνολικότερα τθν εξζλιξθ τθσ ελλθνικισ γλϊςςασ». Για παράδειγμα, το κλιτικό παράδειγμα του ονόματοσ τθσ ΚΝΕ παρουςιάηει μεγαλφτερθ ομοιομορφία εν ςυγκρίςει με εκείνο τθσ Αρχαίασ. Οι λόγοι που οδιγθςαν τθ νεοελλθνικι κοινι να παρουςιάηει παραδειγματικι ομοιομορφία ςτο ονοματικό τθσ ςφςτθμα είναι διάφοροι. Για τθ Melissaropoulou (2011) ο ςθμαντικότεροσ παράγοντασ είναι θ αναδόμθςθ των τριϊν κλίςεων τθσ Αρχαίασ Ελλθνικισ, δθλαδι θ μετάβαςθ ουςιαςτικϊν από τθ μία κλίςθ ςτθν άλλθ, το οποίο είχε ωσ αποτζλεςμα τον περιοριςμό του μεγάλου αρικμοφ κλιτικϊν μορφθμάτων και ονοματικϊν κλιτικϊν παραδειγμάτων τθσ Αρχαίασ (κυρίωσ λόγω τθσ εξαφάνιςθσ τθσ αρχαίασ τρίτθσ κλίςθσ). Για παράδειγμα, θ πλειοψθφία των αρςενικϊν και κθλυκϊν τθσ αρχαίασ τρίτθσ κλίςθσ μεταφζρκθκαν ςτθν παραγωγικότερθ για τθν ΚΝΕ πρϊτθ κλίςθ τθσ παραδοςιακισ γραμματικισ κακϊσ μεταπλάςτθκαν θ Ονομαςτικι και Γενικι Ενικοφ τουσ κατά αναλογία προσ τθν Αιτιατικι Ενικοφ τουσ (π.χ. ριτωρ ριτορα ριτορασ). Ζτςι ζχουμε ο άνδρασ (αντί ἀνιρ), ο άρχοντασ (αντί ἂρχων), ο κόρακασ (αντί κόραξ), θ μθτζρα (αντί μιτθρ) και του άνδρα (αντί ἀνδρόσ), του άρχοντα (αντί ἀρχοντοσ), του κόρακα (αντί κόρακοσ), τθσ μθτζρασ (αντί μθτρόσ) κατά αναλογία προσ τον ἂνδρα, τον ἂρχοντα, τον κόρακα, τθ μθτζρα κτλ. Άλλα πάλι ονόματα όπωσ εκείνα ςε ων (π.χ. γζρων) μετζβθςαν ςτο κλιτικό παράδειγμα των ουςιαςτικϊν ςε οσ (τθ δεφτερθ κλίςθ τθσ παραδοςιακισ γραμματικισ). Πρόκειται δθλαδι χρθςιμοποιϊντασ τα λόγια του Jakobson (1936, όπωσ αναφζρεται ςτθ Γιοφλθ 1994: 143) για μια τάςθ «ενοποίθςθσ του ςυςτιματοσ με βακμιαίεσ εξομοιϊςεισ και ςταδιακι εξζλιξι του ςε ςυμμετρικζσ δομζσ». Αυτό ζχει ωσ αποτζλεςμα κατά τθ Γιοφλθ (1994: 144) τθ δθμιουργία ενόσ οικονομικότερου και απλοφςτερου ςυςτιματοσ με τον περιοριςμό τθσ μορφολογικισ ποικιλίασ. Επιπλζον, θ παραδειγματικι ομοιομορφία επθρεάηει με διαφορετικό τρόπο τθν κάκε διάλεκτο που τυγχάνει να εμφανίηει το εν λόγω γραμματικό φαινόμενο, επθρεάηει και ςε διαφορετικό βακμό τα διάφορα κλιτικά υποπαραδείγματα. Για παράδειγμα, όπωσ κα διαπιςτϊςουμε ςτθν ςυνζχεια μζςω τθσ εξζταςθσ του φαινομζνου τθσ παραδειγματικισ ομοιομορφίασ όπωσ αυτό πραγματϊνεται ςτθν Ποντιακι και Καππαδοκικι διάλεκτο, το υποπαράδειγμα του πλθκυντικοφ αρικμοφ επθρεάηεται ςε μεγαλφτερο βακμό από το εν λόγω φαινόμενο ςε ςχζςθ με το υποπαράδειγμα του ενικοφ, κακϊσ όντασ ο πλθκυντικόσ το (ςθμαςιολογικά) μαρκαριςμζνο υποπαράδειγμα εν αντικζςει με τον αμαρκάριςτο ενικό, «υπάρχει μια τάςθ για μείωςθ των υποκατθγοριϊν του πλθκυντικοφ» (Waugh & Lafford 1994: 2379). Ανάλογο ςχόλιο κάνει και ο Pantelidis (2004: 288) λζγοντασ πωσ οι μορφζσ του ενικοφ «φαίνεται πωσ είναι οι πιο ανκεκτικζσ απζναντι ςτισ διάφορεσ αναδομιςεισ και ςε πολλζσ διαλεκτικζσ ποικιλίεσ ςυνεχίηουν ςε γενικζσ γραμμζσ τουσ παλιότερουσ/ αρχικοφσ τφπουσ με εξαιρετικι ςτακερότθτα». Ζτςι όπωσ κα δείξω αργότερα ςτθν εργαςία, παρατθρείται μια τάςθ για μείωςθ του αρικμοφ των ονοματικϊν κλιτικϊν τάξεων του πλθκυντικοφ ι/και ςυγκρθτιςμόσ πτϊςεων ςτον πλθκυντικό ςτθν Ποντιακι και Καππαδοκικι διάλεκτο που εξζταςα. τθν τάςθ τθσ ποντιακισ διαλζκτου για μείωςθ τθσ πολυτυπίασ των κλιτικϊν τάξεων των ονομάτων ςθμαντικό ρόλο παίηει το χαρακτθριςτικό 9

10 του γζνουσ ςε ςυνδυαςμό με τον αρικμό, δεδομζνου ότι θ διαφοροποίθςθ των κλιτικϊν τάξεων τείνει να αρκεί, τουλάχιςτον ςτον πλθκυντικό αρικμό, αφοφ ακολουκείται το ουδζτερο γζνοσ και, κατά κφριο λόγο θ ΚΣ Ο ρόλοσ του γένουσ και τησ πτώςησ ςτην αναδιάρθρωςη του κλιτικού παραδείγματοσ. φμφωνα με τθ Ralli (2002), το γζνοσ κεωρείται εγγενζσ χαρακτθριςτικό των λθμμάτων το οποίο όμωσ, ςε πολλζσ περιπτϊςεισ, δεν φζρει ςυγκεκριμζνθ τιμι. Η τελευταία κακορίηεται ςτθν πλειοψθφία των παραδειγμάτων από τθν κλιτικι τάξθ. τθν Ποντιακι, ο ρόλοσ του γζνουσ ςτθν ενοποίθςθ του κλιτικοφ παραδείγματοσ είναι ιδιαίτερα ςθμαντικόσ όπωσ αποκαλφπτεται από τα γλωςςικά δεδομζνα. Σο ουδζτερο γζνοσ ςτον πλθκυντικό αρικμό ακολουκείται από τθν πλειονότθτα των ονομάτων ανεξαρτιτωσ του γζνουσ που ζχουν ςτον ενικό αρικμό. Μάλιςταπαρατθρείται ότι τα ονόματα που ανικουν ςτισ παρακάτω κλιτικζσ τάξεισ ςτον ενικό αρικμό, ακολουκοφν τθν ΠΚΣ6 ςτον πλθκυντικό αρικμό: ΠΣ1β (π.χ. ο πόνον τα πόνα:), ΠΚΣ5 (π.χ. θ τιμι- τα τιμία), ΠΚΣ6 (π.χ. το παιδίν- τα παιδία, το χωράφιν τα χωράφα:), ΠΚΣ7 (π.χ. το ςκεφοσ- τα ςκεφα:), ΠΚΣ8 (π.χ. το γόνατοντα γόνατα:), ΠΚΣ9 (π.χ. το ςτόμαν- τα ςτόματα:). Ενϊ οι υπάρχουν ακόμα δυο κλιτικζσ τάξεισ οι οποίεσ μεταβάλλουν το γζνοσ τουσ ςτον πλθκυντικό αρικμό. Πρόκειται για τισ ΠΚΣ2 (π.χ. ο ψάλτθσ- τα ψαλτάδεσ), ΠΚΣ3 (π.χ. θ νφφε- τα νυφάδεσ), ΠΚΣ4 (π.χ. θ κοςςάρατα κοςςάρασ) Ο ρόλος της μορφολογίας στον καθορισμό του γένους. ε κάποιεσ γλϊςςεσ, το γζνοσ είναι κεντρικό χαρακτθριςτικό για το γραμματικό τουσ ςφςτθμα, ενϊ ςε κάποιεσ άλλεσ είναι απόν. Γενικϊσ, είναι ζνα χαρακτθριςτικό που αντικατοπτρίηει τθν ταξινόμθςθ των ονοματικϊν κατθγοριϊν. Όμωσ, το ερϊτθμα είναι ςε τι βακμό αυτοφ του είδουσ θ ταξινόμθςθ είναι αυκαίρετθ, από μορφολογικισ άποψθσ, ι κινθτοποιείται ςθμαςιολογικά από παράγοντεσ όπωσ το φφλο ι το χαρακτθριςτικό ± ζμψυχο. Η Ralli (2002) υποςτθρίηει ότι θ μορφολογία διαδραματίηει ζνα ςθμαντικό ρόλο ςτον κακοριςμό του γζνουσ. Πάνω ςε αυτι τθ βάςθ επιχειρθματολογεί υπζρ ενόσ αυτόνομου μορφολογικοφ μοντζλου το οποίο αλλθλεπιδρά με το λεξικό, τθ κεωρία των χαρακτθριςτικϊν και τουσ υπόλοιπουσ γραμματικοφσ τομείσ. τθν Κοινι Νζα Ελλθνικι, το γζνοσ παίηει πρωτεφοντα ρόλο, κακϊσ όλεσ οι ονοματικζσ κατθγορίεσ φζρουν το χαρακτθριςτικό του γζνουσ, το οποίο ςχετίηεται και με τθ μορφολογία και με τθ ςφνταξθ (ςυμφωνία). Σα ελλθνικά ουςιαςτικά, επίκετα, χαρακτθριςτζσκαι μια ςειρά αντωνυμιϊν είναι μαρκαριςμζνα με μια από τισ τρεισ τιμζσ του γζνουσ (αρςενικό, κθλυκό, ουδζτερο). Οι προθγοφμενεσ ονοματικζσ κατθγορίεσ ταξινομοφνται από τισ κλαςικζσ γραμματικζσ (βλ. Σριανταφυλλίδθσ, 1991), ςε τρεισ κλιτικζσ τάξεισ ανάλογα με τθν τιμι του γζνουσ που εκφράηουν. Ακολουκϊντασ, όμωσ, τθ ςυγκεκριμζνθ ταξινόμθςθ παρατθρείται δεν υπάρχει αντιςτοιχία ζνα προσ ζνα ανάμεςα ςτο κάκε κλιτικό παράδειγμα και τθν κλιτικι τάξθ ςτθν οποία ανικει. Δθλαδι, ςτθν ίδια κλιτικι τάξθ ανικουν περιςςότερα του ενόσ κλιτικά 10

11 παραδείγματα. Για παράδειγμα, τα ουδζτερα ουςιαςτικά παρουςιάηουν ποικιλία ςτα κλιτικά τουσ παραδείγματα, ενϊ το κλιτικό παράδειγμα των ουςιαςτικϊν ςε οσ (π.χ. ο τοίχοσ, θ είςοδοσ) περιζχει ουςιαςτικά με δυο διαφορετικζσ τιμζσ του γζνουσ, αρςενικά και κθλυκά. Επιπλζον, οι αλλθλεπικαλφψεισ ανάμεςα ςτισ κλιτικζσ τάξεισ δείχνουν ότι το γζνοσ ςτθν ελλθνικι γλϊςςα δεν εξαρτάται από τθ ςθμαςιολογία. Η εςτίαςθ ςτα ελλθνικά ουςιαςτικά οφείλεται ςτο γεγονόσ ότι αποτελοφν κατθγορίεσ με κλίςθ και ςυντίκενται από ζνα κζμα και ζνα κλιτικό επίκθμα. Ακολουκϊντασ μια προςζγγιςθ που βαςίηεται ςε χαρακτθριςτικά, υποςτθρίηεται ότι το γζνοσ είναι μια εγγενισ ιδιότθτα των κεμάτων. Δθλαδι, το γζνοσ αποτελείται από μια δζςμθ χαρακτθριςτικϊν θ οποία χαρακτθρίηει τα κζματα των ουςιαςτικϊν που απαρικμοφνται ςτο νοθτικό λεξικό. Θεωρϊντασ ότι τα χαρακτθριςτικά αποδίδονται ωσ ηεφγθ τιμϊν, φαίνεται ότι ςε ςυγκεκριμζνα κζματα, το γζνοσ αποτελεί ζνα πλιρωσ μαρκαριςμζνο χαρακτθριςτικό, δθλαδι, ζνα χαρακτθριςτικό που ζχει πάρει μια ςυγκεκριμζνθ τιμι. ε διαφορετικι περίπτωςθ, το γζνοσ αποτελεί ζνα αμαρκάριςτο χαρακτθριςτικό που δεν ζχει πάρει ςυγκεκριμζνθ τιμι. Θεωρείται ότι θ τιμι του γζνουσ αποδίδεται αργότερα μζςω μιασ διαδικαςίασ ςυμπλιρωςθσ. Αυτι θ διαδικαςία αναφζρεται είτε ςτθν εφαρμογι ενόσ κανόνα προςδιοριςμοφ ςυνεμφανιηόμενων χαρακτθριςτικϊν, ο οποίοσ κα ςυςχετίηει τα ςυνεμφανιηόμενα χαρακτθριςτικά τθσ ίδιασ δεςμίδασ χαρακτθριςτικϊν, είτε ςτθ λειτουργία ενόσ γραμματικοφ μθχανιςμοφ όπωσ θ ςυμφωνία (agreement)ανάμεςα ςε δομικά χαρακτθριςτικά. Βαςικζσ ερωτιςεισ ςχετικά με το γζνοσ και τθν πραγματωςι του ςτα ελλθνικά. Σο γζνοσ είναι ζνα περίπλοκο αντικείμενο προσ ζρευνα. Όπωσ επιςθμαίνει ο Corbett (1991), αναδφονται αρκετά ερωτθατικά όςον αφορά τθ φφςθ του, τθν πραγματωςι του και το γραμματικό του ρόλο. Πϊσ γνωρίηει ο φυςικόσ ομιλθτισ το γζνοσ ενόσ ςυγκεκριμζνου ουςιαςτικοφ; φμφωνα με τθν Αναςταςιάδθ-υμεωνίδθ (1994), α) οι φυςικοί ομιλθτζσ κάνουν ελάχιςτα ι κακόλου λάκθ ςτθ χριςθ του γζνουσ, β) ςτα δάνεια ουςιαςτικά από άλλεσ γλϊςςεσ πάντα ανατίκεται μια ςυγκεκριμζνθ τιμι γζνουσ αυτό γίνεται εμφανζσ από ΑΦ όπωσ «το φιλμ», «το γκολ», «ο γκολκιπερ» κ.τ.λ., γ) όταν βρίςκονται αντιμζτωποι με καταςκευαςμζνεσ λζξεισ, οι φυςικοί ομιλθτζσ τουσ αποδίδουν μια τιμι γζνουσ με μεγάλθ ςυςτθματικότθτα. Για τουσ παραπάνω λόγουσ, μια κεμελιϊδθσ ερϊτθςθ που ςχετίηεται με τισ παραπάνω παρατθριςεισ είναι εάν το γζνοσ είναι ζνα εγγενζσ και αυκαίρετο χαρακτθριςτικό των ουςιαςτικϊν ι θ παρουςία του οφείλεται ςε ζνα μθχανιςμό ανάκεςθσ γζνουσ. Όπωσ είναι φανερό από τθ δουλειά του Corbett (1991), το γζνοσ είναι μια εγγενισ, ταξινομθτικι ιδιότθτα των ουςιαςτικϊν, και γενικϊσ θ πραγμάτωςι του εξαρτάται από ςθμαςιολογικοφσ, φωνολογικοφσ, μορφολογικοφσ και πραγματολογικοφσ παράγοντεσ, και πάντα ςε άμεςθ ςυνάρτθςθ με τθν εκάςτοτε γλϊςςα. Είναι το γζνοσ μια κλιτικι κατθγορία; 11

12 Θα μποροφςε να υποςτθριχκεί ότι το γζνοσ ςτα ελλθνικά είναι μια κλιτικι κατθγορία, όπωσ θ πτϊςθ και ο αρικμόσ, αφοφ ςυμμετζχει ςτθ ςυμφωνία (agreement)και ποικίλει ανάλογα με τθ ςυγκεκριμζνθ τιμι που λαμβάνει. Σα ελλθνικά επίκετα, για παράδειγμα, ςυμφωνοφν ςτο γζνοσ με τα ουςιαςτικά που προςδιορίηουν, και ποικίλουν ςτθ μορφι ανάλογα με τθν τιμι του γζνουσ που εκφράηουν. 1. α) ωραία γυναίκα β) ωραίοσ κιποσ γ) ωραίο κορίτςι 2. ωραίοσ ωραία ωραίο Εκτόσ από τα επίκετα, υπάρχει μια ομάδα ουςιαςτικϊν, όπωσ ςτο (3), όπου ποικίλει μόνο το κλιτικό επίκθμα ανάλογα με τθν τιμι του γζνουσ που εκφράηεται (αρςενικό, κθλυκό ι ουδζτερο). 3. α) γάτοσ γάτα γατί β) κείοσ κεία Παρότι υπάρχει ποικιλία ςτθ μορφι, ςτα παραδείγματα που δίνονται παραπάνω ςτα 1, 2, 3, αναλόγωσ με τθν τιμι του γλενουσ που λαμβάνουν, το γζνοσ δε δθμιουργεί διαφορετικζσ λεξικζσ μορφζσ για ζνα ςυγκεκριμζνο κζμα ουςιαςτικοφ. Για τον Spencer(1999:38), θ ςυμμετoχι ςτθ ςυμφωνία (agreement)δεν αποτελεί κριτιριο γαι τθν ανάκεςθ ενόσ κλιτικοφ χαρακτιρα ςτο γζνοσ, αφοφ το γζνοσ δεν είναι οφτε ζνα ςυμφραςτικό χαρακτθριςτικό οφτε ζνα αμιγϊσ εγγενζσ χαρακτθριςτικό (Boij s, 1994). Σα αμιγϊσ ςυμφραςτικά χαρακτθριςτικζ δε ςυνδζονται, γενικϊσ, με τθ ςθμαςιολογία και τα αμιγϊσ εγγενι χαρακτθριςτικά μπορεί να ςυμμετζχουν ςτθ ςυμφωνία (agreement) αλλά δεν κακορίηονται από αυτι. Μάλλον ςυγκροτοφν τον κακοριςτικό παράγοντα για ενεργοποιιςουν τθ ςυμφωνία (agreement). Πρζπει να ςθμειωκεί ότι ο Ritter (1993) ζχει υποςτθρίξει ότι το γζνοσ είναι χαρακτθριςτικό που ςχετίηεται με τθν παραγωγιγιατί, ςτα Εβραϊκά, δεν ποικίλει και θ παρουςία του ςχετίηεται με το ςχθματιςμό λζξεων. Η ίδια παρατιρθςθ μπορεί να εφαρμοςτεί και ςτα Ελλθνικά, όπου τα παράγωγα ουςιαςτικά ςυχνά παράγονται με ςκοπό τθ δθμιουργία ενόσ κθλυκοφ ουςιαςτικοφ από ουςιαςτικά που ζχουν ωσ τιμι γζνουσ το αρςενικό ι το ουδζτερο. 4. α) προβατίνα ΘΗΛ. < προβατ- ΟΤΔ. ίνα ΘΗΛ. β) γειτόνιςςα ΘΗΛ. < γειτόν- ΑΡ. ιςςα ΘΗΛ. το (4) παράγεται ζνα κθλυκό ουςιαςτικό με τθν προςκικθ ενόσ παραγωγικοφ επικιματοσ (-ίνα ι -ίςα) ςε ζνα κζμα που χρθςιμοποιείται ςε λζξεισ με αρςενικι και κθλυκι τιμι γζνουσ. Μολονότι το γζνοσ ςυμμετζχει ςτθν παραγωγι λζξεων, όπωσ ςτο παράδειγμα (4) δε μπορεί να χαρακτθριςτεί παραγωγικό χαρακτθριςτικό γιατί χαρακτθρίηει και ουςιαςτικά τα οποία δεν είναι παράγωγα. 5. α) πόρτα ΘΗΛ. 12

13 β) πορτόνι ΟΤΔ. γ) τοίχοσ ΑΡ. Επομζνωσ, το γζνοσ είναι χαρακτθριςτικό με αμφιλεγόμενθ φφςθ που μπορεί να εμπλζκεται τόςο ςτθν παραγωγι όςο και ςτθν κλίςθ. φμφωνα με τθ Ralli (2002), το γζνοσ αποτελεί λεξικό χαρακτθριςτικό, υπό τθν ζννοια ότι χαρακτθρίηει λεξικά ςτοιχεία, π.χ. λζξεισ ονοματικισ φφςεωσ, ανεξαρτιτωσ αν είναι παράγωγεσ ι μθ παράγωγεσ, με κλίςθ ι χωρίσ κλίςθ. Και για τα ουςιαςτικά ανεξαρτιτωσ δομικϊν εξαρτιςεων. Αυτόσ ο λεξικόσ χαρακτιρασ αποδεικνφεται και από τθν φπαρξθ δάνειων λζξεων, όπωσ «το φιλμ ΟΤΔ.», «θ περμανάντ ΘΗΛ.» κ.τ.λ., τα οποία πάντα παίρνουν μια ςυγκεκριμζνθ τιμι γζνουσ μολονότι δεν κλίνονται οφτε είναι αποτζλεςμα παραγωγισ. Είναι εφκολο να εντοπιςτεί το γζνοσ ςτθ λεξικι δομι; ε ουςιαςτικά που κλίνονται και αποτελοφνται από κζμα και επίκθμα, δεν είναι πάντοτε ξεκάκαρο αν το γζνοσ είναι χαρακτθριςτικό του κζματοσ ι του κλιτικοφ επικιματοσ. Για παράδειγμα, ςυγκρίνοντασ τα παρακάτω ηεφγθ λζξεων: 6. α) νονοί ΑΡ.ΟΝ.ΠΛΗΘ. νονζσ ΘΗΛ.ΟΝ.ΠΛΗΘ. β) δρόμοι ΑΡ.ΟΝ.ΠΛΗΘ. είςοδοι ΘΗΛ.ΟΝ.ΠΛΗΘ. το 6(α) θ μορφολογικι διαφοροποίθςθ ακολουκεί τθ διαφοροποίθςθ ωσ προσ το γζνοσ. Από τθ ςτιγμι που θ ποικιλία τθσ μορφισ εμφανίηεται ςτο επίκθμα (-οί ι -ζσ), και το κζμα παραμζνει ςτακερό, χωρίσ αλλαγι, κα μποροφςε να υποςτθριχκεί ότι το γζνοσ δίνεται από το κλτικό επίκθμα. Κοιτάηοντασ, όμωσ, το 6(β) παρατθροφμε ότι ζχουμε τθν ακριβϊσ αντίκετθ περίπτωςθ. Σο κζμα είναι διαφορετικό (δρομ-, ειςοδ-), ενϊ το επίκθμα παραμζνει το ίδιο (-οι). Επομζνωσ, δεδομζνου ότι ο γζνοσ ςτα Ελλθνικά δε ςυνδζεται με κανζνα ςυγκεκριμζνο μορφολογικό ςτοιχείο (κζμα, επίκθμα), μια γριγορθ απάντθςθ ςτθν ερϊτθςθ που τζκθκε ςε αυτιν τθν παράγραφο κα ιταν αδφνατθ. Αποτελεί το γζνοσ ζνα μζςο ταξινόμθςθσ για τα ουςιαςτικά; ε μια ςειρά γλωςςϊν, αυτό που αντιλαμβανόμαςτε ωσ γζνοσ δεν είναι τίποτε άλλο παρά ζνα ςφςτθμα ταξινόμθςθσ, ςφμφωνα με το οποί τα ουςιαςτικά ταξινομοφνται ςε τάξεισ. Για παράδειγμα ςτισ δραβιδικζσ γλϊςςεσ οι άνκρωποι μιλοφν για γζνθ, ενϊ ςτισ γλϊςςεσ του Καυκάςου μιλοφν για τάξεισ ουςιαςτικϊν (βλ. Corbett, 1991). Παρότι θ ζννοια του γζνουσ ςυχνά εξιςϊνεται με τθν ζννοια τθσ τάξθσ των ουςιαςτικϊν, όπωσ επιςθμαίνει ο Tiffou, το γζνοσ δεν είναι κακολικό κριτιριο ταξινόμθςθσ. Ωσ εκ τοφτου, ςε κάποιεσ γλϊςςεσ, κα ζπρεπε να γίνει ζνασ διαχωριςμόσ ανάμεςα ςτθν ζννοια τθσ τάξθσ ουςιαςτικϊν και ςτθν ζννοια του γζνουσ. Όπωσ κα γίνει ξεκάκαρο παρακάτω, το γζνοσ, ςτα Ελλθνικά, υπακοφει ςε μια εςωτερικι αναγκαιότθτα για γραμματικι ταξινόμθςθ. Για αυτό το λόγο, αυτό που τείνουμε να αποκαλοφμε γζνοσ είναι μάλλον γραμματικό γζνοσ, ανεξαρτιτωσ αν θ ςθμαςιολογία διαδραματίηει ρόλο ςτθν ανάκεςι του. Όμωσ, εκτόσ από το γζνοσ, μια τάξθ ουςιαςτικϊν, περιζχει το, ξεκάκαρα, μορφολογικό χαρακτθριςτικό τθσ κλιτικισ τάξθσ (ο όροσ καλφπτει τουσ παραδοςιακοφσ όρουσ κλίςθ, ςυηυγία ). Όπου κλιτικι τάξθ εννοοφμε ζνα 13

14 μορφολογικό δείκτθ του ςυνόλου των μορφϊν που ςυμπεριλαμβάνονται ςτο κλιτικό παράδειγμα μιασ λζξθσ. ε ςυνδυαςμό, το γζνοσ και θ κλιτικι τάξθ παρζχουν μια ταξινόμθςθ των ουςιαςτικϊν, όμωσ, αυτά τα δυο ςτοιχεία δε ςυμπίπτουν. Για παράδειγμα, ςτο (7), τα ουςιαςτικά τθσ ίδιασ κλιτικισ τάξθσ ζχουν διαφορετικζσ τιμζσ γζνουσ. τα παρακάτω παραδείγματα, το γζνοσ παρζχει μια ταξινόμθςθ ενϊ θ τάξθ όχι. (7) ΕΝΙΚΟ ΑΡΙΘΜΟ ΚΣ1 ΑΡΕΝΙΚΟ ΘΗΛΤΚΟ ΟΝ. άνκρωποσ πρόοδοσ ΓΕΝ. ανκρϊπου προόδου ΑΙΣ. άνκρωπο πρόοδο ΚΛΗΣ. άνκρωπε πρόοδε ΠΛΗΘΤΝΣΙΚΟ ΑΡΙΘΜΟ ΟΝ. άνκρωποι πρόοδοι ΓΕΝ. ανκρϊπων προόδων ΑΙΣ. ανκρϊπουσ προόδουσ ΚΛΗΣ. άνκρωποι πρόοδοι Αντικζτωσ με το παραπάνω, ςτο (8) όπου τα ουςιαςτικά με τθν ίδια τιμι γζνουσ ανικουν ςε διαφορετικά κλιτικά παραδείγματα, μόνο θ κλιτικι τάξθ είναι δυνατό να δϊςει μια μορφολογικι ταξινόμθςθ. (8) ΕΝΙΚΟ ΑΡΙΘΜΟ ΚΣ5 ΚΣ6 ΚΣ7 ΚΣ8 ΟΤΔΕΣΕΡΟ ΟΤΔΕΣΕΡΟ ΟΤΔΕΣΕΡΟ ΟΤΔΕΣΕΡΟ ΟΝ. βουνό χαρτί κράτοσ ςϊμα ΓΕΝ. βουνοφ χαρτιοφ κράτουσ ςϊματοσ ΑΙΣ. βουνό χαρτί κράτοσ ςϊμα ΚΛΗΣ. βουνό χαρτί κράτοσ ςϊμα ΠΛΗΘΤΝΣΙΚΟ ΑΡΙΘΜΟ ΟΝ. βουνά χαρτιά κράτθ ςϊματα ΓΕΝ. βουνϊν χαρτιϊν κρατϊν ςωμάτων ΑΙΣ. βουνά χαρτιά κράτθ ςϊματα ΚΛΗΣ. βουνά χαρτιά κράτθ ςϊματα Σο γεγονόσ ότι ο ςυςχετιςμόσ μεταξφ γζνουσ και κλιτικισ τάξθσ είναι μερικόσ υποδθλϊνει ότι τα δυο αυτά χαρακτθριςτικά είναι ανεξάρτθτα. Μάλιςτα, αυτι θ ανεξαρτθςία υποςτθρίηεται και από τον τομζα τθσ ςφνταξθσ. Από τθ μια πλευρά, το γζνοσ ςχετίηεται με τθν ςφνταξθ αφοφ ςυμμετζχει ςτθ διαδικαςία τθσ ςυμφωνίασ μεταξφ ουςιαςτικϊν, επικζτων και χαρακτθριςτϊν: (9) α) αυτόσ ΑΡ. ο ΑΡ. καλόσ ΑΡ. άνκρωποσ ΑΡ. 14

15 β) αυτι ΘΗΛ. θ ΘΗΛ. καλι ΘΗΛ. γυναίκα ΘΗΛ. Από τθν άλλθ πλευρά, θ κλιτικι τάξθ είναι κακαρά μορφολογικι. Όπωσ δείχνει θ Ράλλθ (1997), θ κλιτικι τάξθ είναι ζνασ δείκτθσ τθσ μορφισ και ςυμμετζχει ςτο ςχθματιςμό λζξεων εξαςφαλίηοντασ το ςωςτό ταίριαςμα ανάμεςα ςτα κζματα και ςτα επικιματα. Μζςω τθσ ανάκεςθσ ενόσ ςυγκεκριμζνου χαρακτθριςτικοφ κλιτικισ τάξθσ και ςτα κζματα και ςτα επικιματα εξθγείται ο ςωςτόσ ςυνδυαςμόσ ανάμεςα ςτα κζματα και τα κατάλλθλα κλιτικά προςφφματα (π.χ. βουνό ΟΝ/ΑΙΣ/ΚΛΗΣ. ΕΝ. < βουν- *ΚΣ5+ + -ό *ΚΣ5+). Επιπλζον, θ κλιτικι τάξθ δεν είναι ορατι ςτθ ςφνταξθ. Σο παρακάτω παράδειγμα δείχνει ότι δε ςυμμετζχει ςτθ ςυντακτικι ςυμφωνία, ενϊ το γζνοσ ςυμμετζχει. (10) α) Ζνασ ΑΡ.ΚΣ2 βλάκασ ΑΡ.ΚΣ2 άνκρωποσ ΑΡ.ΚΣ1 Ποιά είναι θ ςχζςθ ανάμεςα ςτθν ανάκεςθ γζνουσ και τα επίπεδα/τομείσ τθσ γλωςςολογικισ ανάλυςθσ; Πρζπει να ςθμειωκεί ότι ςε κάποιεσ γλϊςςεσ π.χ. Γαλλικά, υπάρχουν πειςτικζσ κεωρίεσ που κεωροφν ότι θ ανάκεςθ γζνουσ βαςίηεται ςτθ φωνολογία. ε άλλεσ γλϊςςεσ ο κακοριςμόσ του γζνουσ ςχετίηεται με τθ ςθμαςιολογία (π.χ. Δραβιδικζσ γλϊςςεσ). Μάλιςτα ο Tiffouδείχνει ότι, πρωταρχικά, το γζνοσ ιταν μια ζννοια που ςυνεπαγόταν τθν ποικιλία ςτθ ςθμαςία. Όμωσ, κατά τθ διάρκεια τθσ ιςτορικισ γλωςςολογικισ εξζλιξθσ, αυτι θ ζννοια του γζνουσ υποχϊρθςε. Τπάρχουν, όμωσ, και γλϊςςεσ όπου τα κακαρά φωνολογικά και ςθμαςιολογικά κριτιρια δεν είναι αρκετά για να κακοριςτεί το γζνοσ, επομζνωσ, πρζπει να αναηθτθκοφν άλλα μορφολογικά κριτιρια. Γενικϊσ, το γζνοσ εξαρτάται αππό δυο είδθ πλθροφοριϊν, τθ ςθμαςία και τθ μορφι. Η ςθμαςία αναφζρεται ςε χαρακτθριςτικά όπωσ το ζμψυχο, το φφλο κ.τ.λ. Οι πλθροφορίεσ ςχετικά με τθ μορφι μπορεί να είναι δυο ειδϊν: ςχετικά με τθ δομι τθσ λζξθσ και τθ φωνολογία. φμφωνα με τον Corbett(1991), θ παρατιρθςθ αποκαλφπτει ότι οι γλϊςςεσ μπορεί να χρθςιμοποιοφν διαφορετικοφσ ςυνδυαςμοφσ όλων των παραπάνω τφπων πλθροφοριϊν, όπωσ, επίςθσ, μπορεί να επιτρζπουν και εξαιρζςεισ Καθορισμός του γένους στα ουσιαστικά της Ελληνικής. Γένοσ και ςημαςιολογία. Η ςθμαςία διαδραματίηει ςθμαίνοντα ρόλο ςτον κακοριςμό του γζνουσ ςτα Ελλθνικά. τα περιςςότερα ανκρϊπινα ουςιαςτικά, οι διαφορζσ φφλου αντανακλϊνται ωσ μια αντίκεςθ ανάμεςα ςτα αρςενικά και τα κθλυκά ουςιαςτικά. Γενικϊσ, θ γλϊςςα διαχωρίηει μια μορφι για τα αρςενικά και μια μορφι για τα κθλυκά. τθν ονομαςτικι ενικοφ, τα αρςενικά ςυνικωσ τελειϊνουν ςε οσ, -ασ και θσ, ενϊ τα κθλυκά ςε α και ι. (11) α) άνκρωποσ β) μακθτισ γ) άντρασ δ) γυναίκα ε) κόρθ 15

16 Όμωσ, τα εναπομείναντα ουςιαςτικά δεν είναι ουδζτερα. Για παράδειγμα: (12) α) κιποσ ΑΡ.ΟΝ.ΕΝ. πίνακασ ΑΡ.ΟΝ.ΕΝ. β) είςοδοσ ΘΗΛ.ΟΝ.ΕΝ. πόρτα ΘΗΛ.ΟΝ.ΕΝ. γ) νζφοσ ΟΤΔ.ΟΝ.ΕΝ. κφμα ΟΤΔ.ΟΝ.ΕΝ. Ακολουκϊντασ τισ παραπάνω παρατθριςεισ, θ ςθμαςιολογία, γενικϊσ, ζνα διαχωριςμό ωσ προσ το γζνοσ για τουσ ανκρϊπουσ, κακϊσ οι άνδρεσ ζχουν αρςενικό γζνοσ και οι γυναίκεσ κθλυκό γζνοσ. Όπωσ, φαίνεται, όμωσ, από τα παραδείγματα ςτο (12), ςτα μθ ανκρϊπινα ουςιαςτικά, οι τιμζσ του γζνουσ είναι, ςε γενικζσ γραμμζσ, μθ προβλζψιμεσ. Γένοσ και φωνολογία Για μια ςειρά από ουςιαςτικά, φαίνεται ότι το γζνοσ είναι προβλζψιμο από τθ φωνολογία. Κάποιοι απλοί μορφολογικοί κανόνεσ, οι οποίοι ςυςχετίηουν μια ςυγκεκριμζνθ μορφι τθσ ονομαςτικισ ενικοφ με μια ςυγκεκριμζνθ τιμι γζνουσ, μπορεί να εφαρμοςτοφν ςε κάποιεσ περιπτϊςεισ, αλλά δεν είναι επαρκείσ για να κακορίςουν το γζνοσ ενόσ ουςιαςτικοφ. Όπωσ αίνεται από τα παραδείγματα ςτο (12), ςτθν ονομαςτικι ενικοφ, τα ουςιαςτικά που λιγουν ςε οσ μπορεί να είναι αρςενικά, κθλυκά ι ουδζτερα, ενϊ τα ουςιαςτικά που λιγουν ςε α/-ι μπορεί να είναι είτε κθλυκά είτε ουδζτερα. Επιπλζον, προςπάκειεσ χριςθσ των υπολοίπων πτϊςεων, προκειμζνου να δικαιολογθκεί μια πικανι ςχζςθ ανάμεςα ςε μια φωνολογικι μορφι και τθν τιμι του γζνουσ είναι λιγότερο επιτυχείσ. (13) (α) ΕΝΙΚΟ ΑΡΙΘΜΟ ΑΡΕΝΙΚΟ ΘΗΛΤΚΟ ΟΤΔΕΣΕΡΟ ΓΕΝ. δρόμου ειςόδου βουνοφ ΑΙΣ. δρόμο είςοδο βουνό ΚΛΗΣ. πίνακα χϊρα χϊμα (β) ΠΛΗΘΤΝΣΙΚΟ ΑΡΙΘΜΟ ΑΙΣ. δρόμουσ ειςόδουσ ΚΛΗΣ. δρόμοι είςοδοι ΑΙΣ./ΚΛΗΣ. πίνακεσ χϊρεσ ΓΕΝ. δρόμων χωρϊν βουνϊν το (13) οι ονοματικζσ καταλιξεισ ςε ου, -ο και α χαρακτθρίηουν ουςιαςτικά και με τισ τρεισ τιμζσ γζνουσ, ςτθ γενικι, αιτιατικι και κλθτικι ενικοφ, ενϊ ςτον πλθκυντικό υπάρχει μόνο μια μορφι για τθ γενικι και τισ τρεισ τιμζσ γζνουσ (ςε ων). Όςο για τα αρςενικά και κθλυκά ουςιαςτικά, μοιράηονται τισ ίδιεσ καταλιξεισ ςτθν αιτιατικι και ςτθν κλθτικι (-ουσ, -οι, -εσ). Επιπρόςκετα, μια ανάκεςθ γζνουσ που κα βαςιηόταν ςτθ φωνολογικι μορφι του κζματοσ, παρά ςε μια ςυγκεκριμζνθ μορφι πτϊςθσ (π.χ. ςτθ μορφι του κλιτικοφ επικιματοσ) πρζπει να απορριφκεί. (14) α) τοίχοσ ΑΡ. τφχθ ΘΗΛ. πάχοσ ΟΤΔ. 16

17 β) μάγοσ ΑΡ. φλόγα ΘΗΛ. ρίγοσ ΟΤΔ. Όπωσ φαίνεται από τα παραδείγματα ςτο (14), τα κζματα που τελειϊνουν ςε ζνα ςυγκεκριμζνο ςφμφωνο ανικουν ςε λζξεισ και από τισ τρεισ τιμζσ γζνουσ. Επομζνωσ, θ φωνολογία δεν αποτελεί κακοριςτικό παράγοντα για το γζνοσ ςτα Ελλθνικά. Γένοσ και μορφολογία. Μια τελευταία προςπάκεια για τον κακοριςμό του γζνουσ κα ιταν μζςω τθσ μορφολογίασ δθλαδι: α) μζςω τθσ κλίςθσ και τθσ πρόςβαςισ τθσ ςε ολόκλθρο το κλιτικό παράδειγμα ι β) μζςω τθσ αναφοράσ ςε δυο μθχανιςμοφσ ςχθματιςμοφ λζξεων, αυτόν τθσ παραγωγισ και αυτόν τθσ ςφνκεςθσ. Πρϊτ απ όλα, θ αναφορά ςτθν παραδειγματικι κλίςθ, θ οποία εκφράηεται με το χαρακτθριςτικό τθσ κλιτικισ τάξθσ, μασ επιτρζπει να ςυλάβουμε τθ ςυςτθματικι ςχζςθ που ςυνικωσ υπάρχει ανάμεςα ςτο γζνοσ και και κάποιεσ κλιτικζσ τάξεισ.φμφωνα με τθ Ralli (1994, 200a), τα ελλθνικά ουςιαςτικά χωρίηονται ςε 8 κλιτικζσ τάξεισ, με βάςθ το ςυγκεκριμζνο διαχωριςμό παρατθροφμε ότι: (α) Σα ουςιαςτικά τθσ κλιτικισ τάξθσ 2 είναι αρςενικά (μακθτισ, φφλακασ, κεφτζσ, παπποφσ). (β) Σα ουςιαςτικά των κλιτικϊν τάξεων 3 και 4 είναι κθλυκά (τφχθ (ΚΣ3), χαρά (ΚΣ3), πόλθ (ΚΣ4)). (γ) Σα ουςιαςτικά των κλιτικϊν τάξεων 5, 6, 7, 8 είναι ουδζτερα (βουνό (ΚΣ5), χαρτί (ΚΣ6), νζφοσ (ΚΣ7), χϊμα (ΚΣ8)). Η ςτενι ςχζςθ γζνουσ και κλιτικισ τάξθσ ζχει δειχκεί και ςε άλλεσ γλϊςςεσ. Για παράδειγμα ςτα Ρϊςςικα (Halle, 1990)κ.τ.λ. Δεφτερον, τα μορφολογικά κριτιρια μασ επιτρζπουν να προβλζψουμε ότι ςτα παράγωγα ουςιαςτικά, ο δείκτθσ του γζνουσ προζρχεται από το παραγωγικό επίκθμα, και κλθρονομείται μζςω τθσ ζννοιασ τθσ κεφαλισ και τθσ μεταπιδθςθσ χαρακτθριςτικϊν.για παράδειγμα, εξθγείται, το γεγονόσ ότι τα ρθματικά ουςιαςτικά ςε τθσ (κλζφτθσ) και ςε μοσ (χαλαςμόσ) είναι αρςενικά, τα ρθματικά ουςιαςτικά ςε εια (καλλιζργεια) είναι κθλυκά, τα ονοματικά ουςιαςτικά ςε ιςςα (γειτόνιςςα) είναι επίςθσ κθλυκά, και τα ουςιαςτικά ςε μα (φόρεμα) και ακι (ανκρωπάκι) είναι ουδζτερα. (14) α κλζφτθσ κλζβ -τθσ ΑΡ. β χαλαςμόσ χαλας -μοσ ΑΡ. γ καλλιζργεια καλλιεργ -εια ΘΗΛ. δ γειτόνιςςα γειτον ΑΡ. -ιςςα ΘΗΛ. ε φόρεμα φορε -μα ΟΤΔ. η ανκρωπάκι ανκρωπ ΑΡ. -ακι ΟΤΔ. το (14) φαίνεται ο τρόποσ με τον οποίο ανατίκεται το γζνοσ ςτα ουςιαςτικά μζςω του ονοματικοφ παραγωγικοφ προςφφματοσ. 17

18 (14) φόρεμα ΟΤ. ΟΤΔ. (φορε ΡΗΜΑ + -μα ΟΤ.ΟΤΔ.) ε αυτό το παράδειγμα, το παραγωγικό επίκθμα μα είναι θ κεφαλι τθσ δομισ. Ωσ κεφαλι είναι υπεφκυνθ για τθ μεταπιδθςθ των χαρακτθριςτικϊν τθσ (το χαρακτθριςτικό του ουςιαςτικοφ και του γζνουσ) ςτο παράγωγο ουςιαςτικό. Σο γζνοσ και θ κατθγορία ανικουν ςτθ δζςμθ των χαρακτθριςτικϊν που χαρακτθρίηουν λεξικά τθν είςοδο μα. Η Ralli (2002) κεωρεί ότι τα προςφφματα, όπωσ επίςθσ και τα κζματα τοποκετοφνται ςε ζνα λεξικό μορφθμάτων υπό τθ μορφι τθσ δζςμθσ χαρακτθριςτικϊν. Επιπλζον, απόδειξθ ςτον ιςχυριςμό ότι θ ανάκεςθ γζνουσ ςτα Ελλθνικά εξαρτάται, κατά κφριο λόγο, από μορφολογικά κριτιρια, προζρχεται από όρουσ που είναι μαρκαριςμζνοι με υψθλό βακμό οικειότθτασ. Σο γεγονόσ ότι θ οικειότθτα παίηει ςθμαντικό ρόλο ςτον κακοριςμό του γζνουσ παρατθρικθκε εν πρϊτοισ από το Ρωμαίο γραμματικό Varro. Ο Varro υποςτιριξε ότι όςο πιο κοντά ςτον ομιλθτι βρίςκεται το αντικείμενο αναφοράσ, τόςο μεγαλφτερθ αναγκαιότθτα υπάρχει να δθμιουργθκεί ζνα επίςθμο ηεφγοσ που να αντιςτοιχεί ςτθν διαφοροποίθςθ του φφλου. τθν πραγματικότθτα, τα Ελλθνικά παρζχουν επίςθμα ηεφγθ για όρουσ που δθλϊνουν τουσ οικογενειακοφσ δεςμοφσ με τον πιο οικονομικό τρόπο. Δθλαδι, μια παραδειγματικι διάκριςθ ωσ προσ τθν κλίςθ. Και όχι μζςω τθσ χριςθςσ ενόσ πρόςκετου λεξικοφ υλικοφ, όπωσ ςτα Αγγλικά. Για παράδειγμα: (15) α β γ δ ε αδελφόσ/αδελφι brother/sister νονόσ/νονά godfather/godmother κείοσ/κεία uncle/aunt ανιψιόσ/ανιψιά nephew/niece κουνιάδοσ/κουνιάδα brother in law/sister in law το (15) το ίδιο ελλθνικό κζμα υιοκετεί διαφοετικζσ κλιτζσ μορφζσ αναλόγωσ του αν εκφράηει ζναν άνδρα (αρςενικό) ι μια γυναίκα (κθλυκό) ςυγγενι. ε αντίκεςθ με τα Ελλθνικά, ςτα Αγγλικά τισ περιςςότερεσ φορζσ χρθςιμοποιείται διαφορετικι λζξθ προκειμζνου να δθλωκεί θ διπλι διάκριςθ, αρςενικό/κθλυκό, με ςθμαςιολογικοφσ και γραμματικοφσ όρουσ. Αυτό είναι κάτι αναμενόμενο κακϊσ τα Αγγλικά ςτεροφνται γραμματικοφ γζνουσ. Αξίηει, επίςθσ, να ςθμειωκεί ότι γνωςτά κατοικίδια ηϊα, όπωσ οι γάτεσ και οι ςκφλοι, θ ζκφραςθ του γζνουσ αντιςτοιχεί ςε μια τριπλι διάκριςθ ωσ προσ τθν κλίςθ (16). Για τα υπόλοιπα ηϊα, όμωσ, το γραμματικό γζνοσ δεν προβλζπεται από το φφλο του ηϊου και μάλλον αποτελεί ζνα εγγενζσ χαρακτθριςτικό του ουςιαςτικοφ (17). (16) ΑΡΕΝΙΚΟ ΘΗΛΤΚΟ ΟΤΔΕΣΕΡΟ α γάτοσ γάτα γατί β ςκφλοσ ςκφλα ςκυλί 18

19 (17) α β γ τςακάλι ΟΤΔ. τίγρθ ΘΗΛ. λφκοσ ΑΡ. Αναπαράςταςη του γένουσ και ανάθεςη του γένουσ. Προκειμζνου να αναπαραςτιςουμε και να εξθγιςουμε τθν ανάκεςθ του γζνουσ ςτα Ελλθνικά, κα αξιοποιιςουμε τθν προςζγγιςθ τθσ γενετικισ μορφολογίασ, όπωσ ζχει αναλυκεί από τισ DiSciullo (1996) και Ralli (1997, 1999). Οι βαςικζσ υποκζςεισ τθσ παραπάνω προςζγγιςθσ είναι οι εξισ: α) Η μορφολογία είναι ζνασ γραμματικόσ τομζασ που δθμιουργεί μορφολογικζσ εκφράςεισ, ςτον υπολογιςτικό χϊρο, του μθχανιςμοφ τθσ γλϊςςασ. β) Ζνα λεξικό και οι αρχζσ μιασ κεωρίασ χαρακτθριςτικϊν τροφοδοτοφν τόςο τθ μορφολογία όςο και τθ ςφνταξθ. Η παρακάτω απεικόνιςθ από τθν Ralli (1999), δίνει μια εικόνα για τθν οργάνωςθ τθσ γραμματικισ θ οποία ζχει διαμορφωκεί με βάςθ τισ παραπάνω ιδζεσ. Εικόνα 1 Η δομι τθσ γραμματικισ ΤΠΟΛΟΓΙΣΙΚΟ ΧΩΡΟ Μορφολογία φνταξθ Θεωρία χαρακτθριςτικϊν Λεξικό Εκφϊνθςθ /\ Φωνθτικι μορφι Λογικι μορφι Λαμβάνοντασ υπόψθ το ρόλο του λεξικοφ ςτισ γραμματικζσ λειτουργίεσ, ο Jackendoff (1997:107), δθλϊνει ότι δε κα μποροφςε να υπάρξει γλϊςςα δίχωσ λεξικό. Όπου λεξικό μια λίςτα με αυκαίρετουσ ςυνδυαςμοφσ ιχου και ςθμαςίασ, κακϊσ βαςικό γνϊριςμα τθσ γλϊςςασ είναι θ αυκαιρεςία του γλωςςικοφ ςθμείου. Για αυτό το λόγο το υπολογιςτικό ςφςτθμα (μορφολογία και ςφνταξθ) πρζπει να ζχουν μια διεπαφι μζςω ενόσ λεξικοφ, το οποίο ςφμφωνα με τθ Ralli (1997, 1999) ζχει ωσ βάςθ του μορφιματα. Δθλαδι, αποτελζιται από ειςόδουσ που είτε είναι λζξεισ είτε μονάδεσ μικρότερεσ από λζξεισ (π.χ. κζματα, προςφφματα). Οι λεξικζσ είςοδοι εμφανίηονται υπό τθ μορφι δζςμθσ χαρακτθριςτικϊν, θ οποία αναπαριςτά φωνολογικζσ, μορφολογικζσ, ςυντακτικζσ και ςθμαςιολογικζσ πλθροφορίεσ. Αυτζσ ειςζρχονται ςε μορφολογικζσ δομζσ, ικανοποιοφν τουσ περιοριςμοφσ τθσ επιλογισ και τθσ υποκατθγοριοποίθςθσ (λεξικοί περιοριςμοί), όπωσ και τουσ περιοριςμοφσ που επιβάλλονται από τον μορφολογικό τομζα. Σο μορφολογικό κομμάτι του υπολογιςτικοφ ςυςτιματοσ δθμιουργεί καλοςχθματιςμζνα παράγωγα ςε μια ςειρά βθμάτων, ςυνδυάηοντασ κεφαλζσ και μθ 19

20 κεφαλζσ. Κάκε βιμα είναι διακριτό. Ζχει ζνα ειςαγόμενο το οποίο είναι το εξαγόμενο του προθγοφμενου βιματοσ, και ζνα εξαγόμενο που είναι το ειςαγόμενο του επόμενου βιματοσ. Σα εξαγόμενα των μορφολογικϊν διαδικαςιϊν πρζπει να απαρικμθκοφν ςτο λεξικό. Οι μορφολογικζσ δομζσ αναπαριςτοφνται ιεραρχικά. Σο λεξικό και ο υπολογιςτικόσ χϊροσ τθσ γραμματικισ διεπιδροφν με τον τομζα τθσ κεωρίασ των χαρακτθριςτικϊν, το περιεχόμνο τθσ οποίασ παρζχει ζνα γενικό πλαίςιο για πλθροφορίεσ διαχειριηόμενεσ από όλατα μζρθ. Η κεωρία χαρακτθριςτικϊν, κεωρεί τα χαρακτθριςτικά ωσ ηεφγθ τιμϊν που μποροφν να αποδόςουν τθ μια ι τθν άλλθ τιμι. Η ςυγκεκριμζνθ κεωρία εξθγεί καλφτερα τον τρόπο αναπαράςταςθσ των χαρακτθριςτικϊν, ςε ςχζςθ, με τθν αντίςτοιχθ κεωρία που προτείνει μια επιλογι ανάμεςα ςε δυο πολικζσ ποιότθτεσ τθσ ίδιασ κατθγορίασ και ςυνικωσ χρθςιμοποιεί ζνα ςφςτθμα αναπαράςταςθσ τφπου +/ -. Η κεωρία των χαρακτθριςτικϊν ζχει τα ακόλουκα πλεονεκτιματα: α) εξθγεί το γεγονόσ ότι τιμζσ όπωσ το αρςενικό, το κθλυκό και το ουδζτερο ανικουν ςτον ίδιο τφπο χαρακτθριςτικοφ, δθλαδι, το χαρακτθριςτικό του γζνουσ. β) παραδζχεται ότι υπάρχουν περιςςότερεσ από μια τιμζσ ςε ζνα ςυγκεκριμζνο χαρακτθριςτικό. Δθλαδι, το χαρακτθριςτικό είναι ζνα ατομικό ςφμβολο και ι τιμι ζχει είτε ζνα ατομικό χαρακτιρα είτε μπορεί να υπάρχουν περιςςότερεσ από μια τιμζσ. Όπωσ υποςτθρίηει ο Karttunen(1986) και θ Ralli (1997, 1999), μια αναπαράςταςθ με περιςςότερεσ απο μια τιμζσ αποτελεί ζναν αποτελεςματικό και οικονομικό τρόπο αναπαράςταςθσ των χαρακτθριςτικϊν ςε μορφολογικά πλοφςιεσ γλϊςςεσ. γ) επιτρζπει ςτισ διαφορετικζσ τιμζσ ενόσ χαρακτθριςτικοφ να προςδιοριςτοφν διαξευκτικά. Για παράδειγμα, το χαρακτθριςτικό τθσ πτϊςθσ ςτα Ελλθνικά ζχει τζςςερισ τιμζσ και μπορεί να αναπαραςτακεί ωσ εξισ: (18) [πτϊςθ:,ονομαςτικι, γενικι, αιτιατικι, κλθτικι-]. Από τθ ςτιγμι που ζνα από τα κφρια χαρακτθριςτικά τθσ διαδικαςίασ τθσ κλίςθσ είναι θ ποικιλία παράλλθλα και τθσ μορφισ και τθσ ςθμαςίασ/λειτουργίασ, δοςμζνθσ μιασ ςυγκεκριμζνθσ λζξθσ, το πλεονζκτθμα του να δζχεςαι τισ τιμζσ διαηευκτικά είναι ότι αποτυπϊνεται το γεγονόσ ότι το ίδιο κλιτικό πρόςφυμα είναι δυνατό να ςυμμετζχει ςε περιςςότερα του ανόσ κλιτικά παραδείγματα. Επίςθσ, εξθγείται το γεγονόσ ότι το ίδιο πρόςφυμα μπορεί να εκφράηει διαφορετικζσ λειτουργίεσ. Για παράδειγμα, ο ςυγκρθτιςμόσ πτϊςεων, ζνα φαινόμενο που είναι κοινό ςε γλϊςςεσ όπωσ τα Ελλθνικά ι τα Λατινικά. δ) προςφζρει ζνα καλφτερο τρόπο διαχείριςθσ ττου υποχαρακτθριςμοφ, ςε ςχζςθ με άνα ςφςτθμα αναπαράςταςθσ του τφπου +/-, κακϊσ ζνα υποχαρακτθριςμζνο χαρακτθριςτικό Χ δε μπορεί να είναι το ίδιο με τθν απουςία του χαρακτθριςτικοφ Χι με μια μικρότερθ τιμι. φμφωνα με το χαρακτθριςμό τθσ τιμισ ενόσ χαρακτθριςτικοφ, τα χαρακτθριςτικά μπορεί να είναι: Α) χαρακτθριςμζνα Β) υποχαρακτθριςμζνα τθ φωνολογία θ Archangeli (1888: 189) ζχει δείξει ότι ο υποχαρακτθριςμόσ είναι απαραίτθτοσ ςτισ υποκείμενεσ αναπαραςτάςεισ και μπορεί να εξακολουκεί και κατά τθ διάρκεια τθσ διαδικαςίασ παραγωγισ. ε αυτό που αποκαλεί ριηικό υποχαρακτθριςμό, μόνο τα μθ προβλζψιμα χαρακτθριςτικά χαρακτθρίηονται ςτισ υποκείμενεσ αναπαραςτάςεισ. Σα προβλζψιμα χαρακτθριςτικά ειςάγονται κατά τθ διάρκεια τθσ παραγωγισ. Αν εφαρμοςτεί μια ανάλογθ ιδζα ςτθ μορφολογία, και ςτα χαρακτθριςτικά που κεωροφνται ωσ ηεφγθ τιμϊν, κα μποροφςε να υποςτθριχκεί ότι ζνα υποχαρακτθριςμζνο χαρακτθριςτικό είναι μια ιδιότθτα που δε λαμβάνει ςυγκεκριμζνθ τιμι, και ότι αυτι θ τιμι προςλαμβάνεται μζςω μιασ ςυγκεκριμζνθσ διαδικαςίασ. Με άλλα λόγια ζνα υποχαρακτθριςμζνο χαρακτθριςτικό 20

21 δεν είναι απϊν αλλά ζχει μια κφρα κενισ τιμισ. Αντικζτωσ, ζνα χαρακτθριςμζνο χαρακτθριςτικό περιζχει μια ιδιότθτα με μια μθ προβλζψιμθ τιμι. Επιπλζον, ακολουκϊντασ τθ διάκριςθ του Chomsky (1995) ςε εγγενι και προαιρετικά χαρακτθριςτικά, μποροφμε να υποκζςουμε ότι ζνα εγγενζσ χαρακτθριςτικό είναι μια δεδομζνθ ιδιότθτα των λεξικϊν ςτοιχείων. Από τθν άλλθ πλευρά, ζνα προαιρετικό χαρακτθριςτικό είναι ζνα χαρακτθριςτικό το οποίο προςτίκεται, τροποποιείται ι χαρακτθρίηεται είτε κατά τθ διάρκεια μιασ μορφολογικισ διαδικαςίασ είτε κατά τθ διάρκεια μιασ ςυντακτικισ διαδικαςίασ. Μεταφζροντασ τθ διάκριςθ του Chomsky για τα χαρακτθριςτικά ςτο πλαίςιο τθσ κεωρίασ χαρακτθριςτικϊν, εγγενζσ χαρακτθριςτικό είναι ζνα πλιρωσ χαρακτθριςμζνο χαρακτθριςτικό των λεξικϊν ειςόδων (π.χ. κζματα), ενϊ το προαιρετικό χαρακτθριςτικό μπορεί να είναι ζνα υποχαρακτθριςμζνο χαρακτθριςτικό που προςλαμβάνει τθν τιμι του μζςω κανόνα. Το χαρακτηριςτικό του γένουσ ςτα ουςιαςτικά. Τιοκετϊντασ ζνα πλαίςιο ςτο οποίο μόνο μθ προβλζψιμεσ πλθροφορίεσ κα ζπρεπε να αποκθκεφονται ςτο λεξικό, ο κακοριςμόσ του γζνουσ και/ι ανάκεςθ του γζνουσ ςτα ελλθνικά ουςιαςτικά εξθγείται ωσ εξισ: Το γένοσ ωσ εγγενέσ χαρακτηριςτικό. Ακολουκϊντασ τθν προςζγγιςθ τθσ γενετικισ μορφολογίασ, θ τιμι του γζνουσ ενόσ ςτοιχείου, το οποίο δεν προβλζπεται από άλλα χαρακτθριςτικά, ι δεν παράγεται από κανόνα, ςυγκροτεί ζνα εγγενζσ λεξικό χαρακτθριςτικό τθσ ειςόδου του ςτοιχείου. Όπωσ φαίνεται παρακάτω, ςε ζνα λεξικό που βαςίηεται ςε μορφιματα και περιζχει κζματα και προςφφματα, ζνα πλιρωσ χαρακτθριςμζνο χαρακτθριςτικό γζνουσ ανικει ςτα εγγενι χαρακτθριςτικά των ονοματικϊν κεμάτων. Για παράδειγμα: (19) α) κιποσ ΑΡ. ΚΣ1 β) πρόοδοσ ΘΗΛ. ΚΣ1 Η τιμι του γζνουσ ςτα παραπάνω παραδείγματα δεν προκφπτει από ςθμαςιολογικζσ πλθροφορίεσ, και δεν προκαλείται από τθ μορφολογία, δθλαδι από τθν κλιτικι τάξθ ςτθν οποία ανικουν οι λζξεισ. Εξάλλου, θ τιμι του γζνουσ των ςτοιχείων που δεν είναι ανκρϊπινα δεν προβλζπεται από διαφορζσ φφλου, και δεν υπάρχει ζνα προσ ζνα αντιςτοίχθςθ ανάμεςα ςτο γζνοσ και τθν κλιτικι τάξθ, κακϊσ ςτοιχεία με διαφορετικζσ τιμζσ γζνουσ μπορεί να ανικουν ςτο ίδιο κλιτικό παράδειγμα (19α, β). Από τθ ςτιγμι που οφτε θ ςθμαςιολογία οφτε θ μορφολογία είναι υπεφκυνεσ για τισ ςυγκεκριμζνεσ τιμζσ γζνουσ, ουςιαςτικά, όπωσ του παραδείγματοσ (19), πρζπει να φζρουν ζνα εγγενζσ πλιρωσ χαρακτθριςμζνο χαρακτθριςτικό γζνουσ. Σα παραπάνω ουςιαςτικά, όμωσ, κλίνονται, δθλαδι, περιζχουν ζνα κζμα και ζνα κλιτικό επίκθμα. Σο ερϊτθμα είναι εάν και το κζμα και το πρόςφυμα είναι λεξικά μαρκαριςμζνα με μια τιμι γζνουσ ι ζνα από τα δυο μορφιματα. Η Ralli (2007) προτείνει ότι το χαρακτθριςτικό του γζνουσ είναι μια ιδιότθτα των κεμάτων και όχι μια ιδιότθτα των κλιτικϊν προςφυμάτων. Αφοφ το ίδιο κλιτικό πρόςφυμα μπορεί να προςτεκεί ςε κζματα με διαφορετικζσ τιμζσ γζνουσ, όπωσ φαίνεται ςτο (19), δε δικαιολογείται το γζνοσ ωσ χαρακτθριςτικό που χαρακτθρίηει κλιτικά προςφφματα. Επομζνωσ, οι κεματικζσ είςοδοι παραδειγμάτων όπωσ το (19) πρζπει να μαρκάρονται λεξικά ωσ ακολοφκωσ: (20) α) κθπ *ΓΕΝΟ: ΑΡ.+ β) προοδ *ΓΕΝΟ: ΘΗΛ.+ 21

22 Το γένοσ ωσ προαιρετικό χαρακτηριςτικό. Παρ όλ αυτά υπάρχουν περιπτϊςεισ που θ τιμι του γζνουσ ενόσ ςτοιχείου προβλζπεται από ζνα άλλο ςυνεμφανιηόμενο χαρακτθριςτικό. ε κάποια ουςιαςτικά μια ςυγκεκριμζνθ τιμι γζνουσ λαμβάνεται από το ςθμαςιολογικό χαρακτθριςτικό *ανκρϊπινο+ και μια διάκριςθ φφλου *αρςενικό/κθλυκό+. Αξίηει να ςθμειωκεί ότι αυτό που προβλζπεται είναι μόνο θ ςυγκεκριμζνθ τιμι του χαρακτθριςτικοφ, όχι ολόκλθρο το χαρακτθριςτικό. Σο χαρακτθριςτικό του γζνουσ είναι ζνασ εγγενισ χαρακτθριςμόσ των κεμάτων των ουςιαςτικϊν και αυτό που προςφζρεται από άλλεσ πλθροφορίεσ είναι θ ςυγκεκριμζνθ τιμι του χαρακτθριςτικοφ. Αντικρουόμενεσ εφαρμογέσ κανόνων. Ζχει υποςτθριχκεί ότι διαφορετικοί ςυνεμφανιηόμενοι προςδιοριςτικοί κανόνεσ αναλαμβάνουν το ρόλο τθσ απόδοςθσ ςυγκεκριμζνθσ τιμισ ςτο κζμα ενόσ ουςιαςτικοφ που είναι υποχαρακτθριςμζνο για το γζνοσ. Οι κανόνεσ αυτοί περιλαμβάνουν κυρίωσ ςθμαςιολογικζσ ι μορφολογικζσ πλθροφορίεσ. Σι ςυμβαίνει, όμωσ, όταν υπάχει ςφγκρουςθ ςτθν εφαρμογι αυτϊν των κανόνων; Για παράδειγμα, ποιοσ είναι ο κανόνασ που προθγείται καιπικανότατα μπλοκάρει τθν εφαρμογι ενόσ άλλου κανόνα;σα Ελλθνικά παρζχουν αποδείξεισ ότι όταν υπάρχει ςφγκρουςθ ανάμεςα ςε μια ςθμαςιολογικι ανάκεςθ γζνουσ και ςε μια μορφολογικι ανάκεςθ γζνουσ, θ τελευταία προθγείται τθσ πρϊτθσ. Μάλιςτα, ςφμφωνα με τθν αρχι του Panini, ςε περιπτϊςεισ όπου ζχουμε ςυγκρουόμενθ εφαρμογι κανόνων και αρχϊν, οι κανόνεσ και οι αρχζσ που ζχουν ςυγκεκριμζνεσ πλθροφορίεσ προθγοφνται από τουσ αντίςτοιχουσ που ζχουν πιο γενικζσ πλθροφορίεσ. Δθλαδι, οι ςθμαςιολογικοί περιοριςμοί που ςυνδζονται με το γζνοσ μπορεί να κεωρθκοφν πιο γενικοί από τουσ περιοριςμοφσ που τίκενται από το μορφολογικό χαρακτθριςτικό τθσ κλιτικισ τάξθσ. Οι ςθμαςιολογικοί περιοριςμοί εφαρμόηονται ςτα αρςενικά και τα κθλυκά ενϊ οι μορφολογικοί περιοριςμοί αναφζρονται ςε ςυγκεκριμζνεσ μορφζσ των ουςιαςτικϊν. Για παράδειγμα, οι λζξεισ παιδί -ΟΤΔ., κορίτςι ΟΤΔ., αγόρι-οτδ., παρότι θ τιμι του φφλου τουσ είναι αρςενικό ι κθλυκό, είναι μαρκαριςμζνα ωσ ουδζτερα. Σα κζματα των ςυγκεκριμζνων ουςιαςτικϊν ανικουν ςτθν ΚΣ6. Ακολουκϊντασ τον Panini, θ εφαρμογι ενόσ πιο ςυγκεκριμζνου κανόνα (μορφολογικοφ) μπλοκάρει τθν εφαρμογι πιο γενικϊν ςθμαςιολογικϊν κανόνων. Καταλιγωντασ, παρότι ο ρόλοσ τθσ ςθμαςιολογίασ είναι καίριοσ ςτον κακοριςμό ςυγκεκριμζνων τιμϊν γζνουσ, θ ανάκεςθ του γζνουσ εξαρτάται, κυρίωσ, από τισ μορφολογικζσ πλθροφορίεσ. Η Ralli (2007) ακολουκϊντασ μια προςζγγιςθ βαςιςμζνθ ςτθ κεωρία χαρακτθριςτικϊν, υποςτιρίηει ότι το γζνοσ είναι μια εγγενισ ιδιότθτα των λεξικϊν ειςόδων. Δθλαδι, των κεμάτων των ουςιαςτικϊν και των παραγωγικϊν προςφυμάτων.θεωρϊντασ ότι τα χαρακτθριςτικά αποτελοφν ηεφγθ τιμϊν, οι λεξικζσ είςοδοι διαχωρίηονται ςε δυο τφπουσ: α) αυτζσ που ζχουν πλιρωσ χαρακτθριςμζνο γζνοσ (ςυγκεκριμζνθ τιμι γζνουσ) και β) αυτζσ που ζχουν υποχαρακτθριςμζνο γζνοσ (καμία τιμι για το γζνοσ). Ζχει προτακεί ότι για τθν περίπτωςθ (β), θ τιμι του γζνουσ δίνεται είτε από κανόνεσ που ςυςχετίηουν ςυνεμφανιηόμενα χαρακτθριςτικά τθσ ίδιασ λεξικισ ειςόδου είτε μζςω κάποιου άλλου μθχανιςμοφ πζραν τθσ μορφολογίασ (π.χ. ςυμφωνία ςτο επίπεδο τθσ ςφνταξθσ). Εν τζλει, λαμβάνοντασ υπόψθ τθ φφςθ του γζνουσ, φάνθκε ότι χωρίσ να ςχετίηεται με κάποια ςυγκεκριμζνθ διαδικαςία, το γζνοσ είναι ζνα λεξικό χαρακτθριςτικό το οποίο ςυμμετζχει ενεργά ςτισ διαδικαςίεσ ςχθματιςμοφ λζξεων, όπωσ επίςθσ και ςτθ ςυμφωνία ςτθ ςφνταξθ. 22