Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ

Transcript

1 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Από τη δεκαετία του 1980 αρχίζει να συντελείται μια σημαντική στροφή στην ελληνική λογοτεχνία καθώς η εκδοτική «έκρηξη» της πεζογραφίας οδήγησε σταδιακά στην υποχώρηση της ποίησης, που μέχρι τότε κατείχε αδιαμφισβήτητα τα σκήπτρα και κυριαρχούσε στις αναγνωστικές προτιμήσεις. 1 Παράλληλα την ίδια περίοδο αρχίζει να ανακαλύπτεται η ξεχασμένη πεζογραφία του δέκατου ένατου αιώνα και να διαγράφονται συστοιχίες ανάμεσα στα εκδοτικά και λογοτεχνικά δρώμενα στην Ελλάδα στα τέλη του δέκατου ένατου και του εικοστού αιώνα. Σοβαρές όμως ανακατατάξεις είχαμε και με την επανεκτίμηση νεότερων πεζογράφων που είχαν μείνει στην αφάνεια, όπως ο Γιάννης Σκαρίμπας, η Μέλπω Αξιώτη και ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης. Δεν άρχισαν απλώς να επανεκδίδονται, έθεσαν και το ζήτημα για το ποιοι πεζογράφοι αντιπροσωπεύουν τον μοντερνισμό. Και εδώ είχαμε διχογνωμίες που ανέδειξαν το ζήτημα της ερμηνευτικής προσέγγισης σε κομβικό. Ο Καζαντζάκης, για παράδειγμα, χαρακτηρίζεται από τον Henri Tonnet ως ύστατη έκφραση της ηθογρα φίας 2 και από τον Roderick Beaton ως μοντερνιστής και μεταμοντέρνος, 3 1 Αυτή τη στροφή την είχα επισημάνει ήδη από τότε, βλ. σχετικά Δημήτρης Τζιόβας, «Η ώρα της πεζογραφίας ή η εξάντληση της ποίησης», Πόρφυρας, 47 (Οκτ.-Δεκ. 1988), σσ Henri Tonnet, Ιστορία του ελληνικού μυθιστορήματος, μτφρ. Μαρίνα Καραμάνου, Αθήνα: Πατάκης 1999, σσ Roderick Beaton, Ο Καζαντζάκης μοντερνιστής και μεταμοντέρνος, Αθήνα: Καστανιώτης xi

2 Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ αντίστοιχα και η μυθιστοριογραφία του Θεοτοκά θεωρήθηκε αφενός ότι «ανταποκρίνεται στο ευρωπαϊκό πρότυπο του δέκατου ένατου αιώνα», προϋποθέτοντας το έργο του Σταντάλ, του Μπαλζάκ και του Τολστόι και όχι του Προυστ, του Τζόυς ή του Μούζιλ, 4 και αφετέρου ότι διαθέτει νεοτερικά στοιχεία. 5 Γενικώς στον χώρο της ελληνικής πεζογραφίας θα μπορούσαμε να πούμε ότι τις τελευταίες δεκαετίες συντελέστηκαν πρωτόγνωρες εξελίξεις: εκδοτική κυριαρχία του μυθιστορήματος, επανεκδόσεις λησμονημένων κειμένων, αποθέωση της αφηγηματολογίας, ανακατατάξεις του κανόνα και συζητήσεις περί μοντερνισμού και μεταμοντερνισμού. Συνοδεύτηκαν αυτές οι εξελίξεις, ανακαλύψεις και επανεκδόσεις ξεχασμένων μυθιστορημάτων από νέες προσεγγίσεις ή ερμηνείες αφηγηματικών κειμένων; Πέρα από αξιόλογες μελέτες πάνω σε συγκεκριμένους συγγραφείς, αφηγηματικά είδη ή αφηγηματολογικές μελέτες, είχαμε και για πρώτη φορά βιβλία στα γαλλικά και στα αγγλικά για την ελληνική πεζογραφία, 6 γεγονός που πιστοποιεί τη στροφή που συντελέστηκε τα τελευταία χρόνια, καθώς και μελέτες που επικεντρώνονται σε θέματα όπως το σώμα, η ταυτότητα, η μετανάστευση, η σεξουαλικότητα, 4 Γιώργος Αράγης, «Γιώργος Θεοτοκάς», στο Η μεσοπολεμική πεζογραφία: Από τον πρώτο ώς τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο ( ), τόμ. Δ, Αθήνα: Σοκόλης 1992, σσ Αλεξάνδρα Σαμουήλ, «Νεοτερικές διαθέσεις της Αργώς», στο Μαίρη Μικέ Μίλτος Πεχλιβάνος Λίζυ Τσιριμώκου (επιμ.), Ο λόγος της πα ρουσίας: Τιμητικός τόμος για τον Παν. Μουλλά, Αθήνα: Σοκόλης 2005, σσ Henri Tonnet, Histoire du Roman Grec, Παρίσι: L Harmattan 1996 (ελλ. έκδ. Ιστορία του ελληνικού μυθιστορήματος, μτφρ. Μαρίνα Καραμάνου, Αθήνα: Πατάκης 1999) Dimitris Tziovas, The Other Self: Sefhood and Society in Modern Greek Fiction, Lanham & Οξφόρδη: Lexington Books 2003 (ελλ. έκδ. Ο άλλος εαυτός: Ταυτότητα και κοινωνία στη νεοελληνική πεζογραφία, μτφρ. Άννα Ρόζενμπεργκ, Αθήνα: Πόλις 2007) Gerasimus Katsan, History and National Ideology in Greek Postmodernist Fiction, Madison: Fairleigh Dickinson University Press xii

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ η εξουσία ή η βία. 7 Η πεζογραφία ενδεχομένως προσφέρεται περισσότερο για μια πολιτισμική και πολιτική προσέγγιση της λογοτεχνίας και τούτο εξηγεί εν μέρει και τη στροφή από την ποίηση στην πεζογραφία. Με αυτή τη στροφή συνάδει και η γενικότερη μετατόπιση από την αισθητική στην πολιτισμική ή ακόμη και χρηστική θεώρηση της λογοτεχνίας. Εκτός από τη στροφή που παρατηρείται στη νεοελληνική λογοτεχνία, μια σειρά από μετατοπίσεις ή στροφές χαρακτηρίζουν και την ιστορία της λογοτεχνικής θεωρίας. Από τον συγγραφέα περάσαμε στην αυτοτέλεια του κειμένου, και από τη δομή και την τεχνική της αφήγησης στην ανταπόκριση του αναγνώστη, τόσο τη νοηματοδοτική όσο και την ηθική. Πώς αυτές οι μετατοπίσεις επηρέασαν τον τρόπο με τον οποίο διαβάστηκε η νεοελληνική λογοτεχνία και στην προκειμένη περίπτωση η πεζογραφία; Πώς περνούμε από τη μορφολογία και την αφηγηματική τεχνική του κειμένου στην ερμηνεία του ή από το τι σημαίνει το κείμενο στο πώς μας προ(σ)καλεί να απαντήσουμε στα ηθικά διλήμματα που θέτει; Μήπως η μετατόπιση της έμφασης και η αλλαγή προσέγγισης θέτουν νέα ερωτήματα και μας κάνουν να διαβάσουμε αλλιώς συγγραφείς και κείμενα; Οι μελέτες του βιβλίου επιχειρούν να παρακολουθήσουν κάποιες από αυτές τις μετατοπίσεις, προσφέροντας εναλλακτικές θεωρήσεις πεζογράφων και νέες αναγνώσεις κειμένων της νεοελληνικής πεζογραφίας. Κάποιες εστιάζουν σε γενικότερα φαινόμενα ή τις εξελίξεις μιας περιόδου, ενώ άλλες ασχολούνται με μεμονωμένους συγγραφείς ή κείμενα. Το γενικό με το ειδικό εναλλάσσονται και αλληλοσυμπληρώνονται. Βασικός άξονας του βιβλίου είναι η ανάγνωση, είτε ως ερμηνεία είτε ως ηθική 7 Βλ. ενδεικτικά Μαρίτα Παπαρούση, Το σώμα και η διαπραγμάτευση της διαφοράς στη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο 2012 Κωνσταντίνος Α. Δημάδης, Πεζογραφία και εξουσία στη νεότερη Ελλάδα, Αθήνα: Αρμός 2013 και Βασιλική Πέτσα, Όταν γράφει το μολύβι: πολιτική βία και μνήμη στη σύγχρονη ελληνική και ιταλική πεζογραφία, Αθήνα: Πόλις xiii

4 Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ πρό(σ)κληση. Πώς και γιατί διαβάζουμε. Πριν όμως προχωρήσουμε, ας σταθούμε λίγο στους όρους του τίτλου του βιβλίου. Η πολιτισμική ποιητική (cultural poetics) συνδέθηκε με το ρεύμα του νέου ιστορισμού και αντιπροσωπεύει την απομάκρυνση από τη φορμαλιστική και κειμενοκεντρική προσέγγιση της λογοτεχνίας. 8 Επανατοποθετεί το λογοτεχνικό κείμενο στα συμφραζόμενα της εποχής του, θεωρώντας το και παραγωγό και παράγωγο συνάμα των ιστορικών συγκυριών. Δεν προέχουν δηλαδή οι γραμμικές, τελεολογικές και αιτιακές σχέσεις αλλά οι αλληλοσυνδέσεις και αλληλεξαρτήσεις κειμένων, γεγονότων και λόγων (discourses). Η ιστορία δεν λειτουργεί ως το σκηνικό της λογοτεχνίας, αλλά αντιμετωπίζεται ως αφηγηματική σύνθεση και ισότιμη κατηγορία με τη λογοτεχνία, ενώ ο Louis A. Montrose, σε μια κλασική πλέον ανθολογία περί νέου ιστορισμού, κάνει λόγο για την ιστορικότητα των κειμένων και την κειμενικότητα της ιστορίας. 9 Η πολιτισμική ποιητική βλέπει το κείμενο ως την κουλτούρα εν δράσει, ως σημείο συνάντησης και διάδρασης διαφορετικών λόγων. Χωρίς να συνιστά μια συγκεκριμένη μεθοδολογία, συναι- 8 Ο νέος ιστορισμός (new historicism) τον όρο εισηγήθηκε το 1982 ο Stephen Greenblatt στον πρόλογο μιας συλλογής δοκιμίων για την αγγλική αναγεννησιακή λογοτεχνία είναι περισσότερο ένα σύνολο προβληματισμών και διερωτήσεων παρά μια πλήρως αναπτυγμένη θεωρία. Θεωρήθηκε ως το αμερικανικό αντίστοιχο του αγγλικού πολιτισμικού υλισμού των Raymond Williams, Jonathan Dollimore και Alan Sinfield και συναιρεί στοιχεία από τον Φουκώ, τον ανθρωπολόγο Clifford Geertz (thick description), τον Hayden White (Metahistory) και άλλους. Περί νέου ιστορισμού βλ. Jan R. Veenstra, The New Historicism of Stephen Greenblatt: On Poetics of Culture and the Interpretation of Shakespeare, History and Theory, 34:3 (1995), σσ και Duncan Salkeld, New historicism, στο Christa Knellwolf Christopher Norris (επιμ.), The Cambridge History of Literary Criticism, τόμ. 9, Κέιμπριτζ: Cambridge University Press 2001, σσ Louis A. Montrose, Professing the Renaissance: The Poetics and Politics of Culture, στο H. Aram Veeser (επιμ.), The New Historicism, Νέα Υόρκη: Routledge 1989, σσ xiv

5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ρεί πολλές παραμέτρους και προσπαθεί να τις αναδείξει στη μελέτη των κειμένων αλλά και στη διαδικασία της ανάγνωσης. Παλαιότερα ο Paul de Man έγραφε ότι «για να γίνουμε καλοί λογοτεχνικοί ιστορικοί, πρέπει να θυμόμαστε πως αυτό που συνήθως καλείται λογοτεχνική ιστορία έχει να κάνει ελάχιστα ή καθόλου με τη λογοτεχνία και ό,τι καλείται λογοτεχνική ερμηνεία με την προϋπόθεση ότι είναι καλή ερμηνεία είναι όντως λογοτεχνική ιστορία». 10 Για χρόνια η ερμηνευτική ανάγνωση νεοελληνικών πεζογραφικών κειμένων ήταν υποτιμημένη υπέρ μιας γραμματολογικής, αισθητικής, συγκριτολογικής ή αφηγηματολογικής ανάλυσής τους. Η ερμηνεία όμως αναδει κνύει την τέχνη του κειμένου, τη διαθεσιμότητά του να διαβαστεί πολλαπλά και διαφορετικά, συνδυάζοντας τις πολιτικές και πολιτισμικές συνιστώσες του με αυτές του εκάστοτε αναγνώστη. Δεν συνιστά ανασκαφή του κειμένου για κρυφά νοήματα μέσω μιας μικροσκοπικής ανάγνωσης, αλλά διαδικασία που συναιρεί τους μηχανισμούς του κειμένου με το νόημα και την πρόσληψή του. Η ερμηνεία είναι αυτή που αναδεικνύει το πόσο το κείμενο αντέχει στον χρόνο, αν προσφέρεται για νέα νοηματοδότηση, για νέα σχέση με τα πολιτισμικά και πολιτικά συμφραζόμενα. Ως εκ τούτου η ερμηνεία ενέχει και μια αξιολογική χροιά. Επίσης η ηθική της ανάγνωσης υπήρξε ένα πεδίο μάλλον αχαρτογράφητο για τη νεοελληνική λογοτεχνία. Άλλωστε η ηθική στροφή στην κριτική θεωρία υπήρξε πρόσφατο φαινόμενο. Η ηθική της ανάγνωσης συνδέεται και με την επαναφορά των συναισθημάτων στην αναγνωστική διαδικασία, τη λεγόμενη affective turn. Αυτή η βιοηθική στροφή συνδέεται και με τις διεπιστημονικές συναρτήσεις της αφήγησης με τη βιοτεχνολογία, τη νευροεπιστήμη, τις θεωρίες του νου, τη ρομποτική αλλά και τη σεξουαλικότητα. 11 Η αναβίωση επίσης της φαινομενολογίας 10 Paul de Man, Literary History and Literary Modernity, στο Paul de Man, Blindness and Insight, Λονδίνο: Methuen 1983, σ Lisa Zunshine, Why We Read Fiction: Theory of Mind and the Novel, Columbus: The Ohio State University Press xv

6 Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ (Rita Felski, Charles Altieri, Frank Farrell, Eve Kosofsky Sedgwick) παραπέμπει και στις θυμικές ιδιότητες της αναγνωστικής εμπειρίας. Από την ερμηνευτική αποκάλυψη του κειμένου περνούμε στη θυμική ανταπόκριση του αναγνώστη ή ακόμη και τη θεραπευτική σχέση με τα κείμενα. 12 Πέρα όμως από τη μετάβαση από την ερμηνεία στην ηθική, το βιβλίο διαγράφει και τη μετάβαση από το παραδοσιακό στο πολιτισμικό κείμενο. Με τη μετάβαση από τη νεοκλασική οικουμενικότητα και την κανονιστική της αισθητική στη ρομαντική σχετικότητα και την προβολή της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας, το πρόβλημα της λογοτεχνίας από τον δέκατο ένατο αιώνα ήταν υπόθεση ορίων και διαχωριστικών γραμμών. Αρχικά ήταν ζήτημα γλωσσικών ορίων με βάση τα οποία ορίζονταν οι εθνικές λογοτεχνίες. Κατόπιν ήταν ζήτημα ορίων της ίδιας της λογοτεχνίας και του κειμένου. Τι είναι και τι δεν είναι λογοτεχνία; Μπορεί η συγκριτική λογοτεχνία να υπερβεί τα εθνικά σύνορα; Τι είναι κείμενο ή παρα-κείμενο και συν-κείμενο (βλ. Gérard Genette paratext, Jaques Derrida hors-livre ). Το πολιτισμικό κείμενο δεν επιμένει στην αυτοτέλεια του κειμένου ή στις διαχωριστικές του γραμμές αλλά στη διάδρασή του με τα συμφραζόμενα και τη διαχρονική του πρόσληψη. Το ανά χείρας βιβλίο δεν συνιστά μόνο τη διερεύνηση της πολιτισμικής ποιητικής της νεοελληνικής πεζογραφίας από την ανεξαρτησία μέχρι τις μέρες μας διαγράφει ταυτόχρονα και μια θεωρητική πορεία, συνιστώντας άσκηση κριτικής επανεξέτασης. Παρά τη χρονολογική διάταξη των κεφαλαίων δεν υιοθετεί το παραδοσιακό σχήμα της λογοτεχνικής ιστορίας, όπως φαίνεται και από τις ενότητες του βιβλίου, αλλά αναδεικνύει τις ποικίλες πτυχές (πολιτισμικές, πολιτικές και ειδολογικές) της μυθοπλαστικής γραφής. Χωρίς να υπόσχεται μια ιστορία της 12 Επηρεασμένη από την Melanie Klein, η Sedgwick προτείνει την έννοια της «αποκαταστατικής ανάγνωσης» (reparative reading). Βλ. Eve Kosofksy Sedgwick, Touching Feeling: Affect, Pedagogy, Performativity, Durham: Duke University Press xvi

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ελληνικής πεζογραφίας, εστιάζει σε κάποιες κρίσιμες στιγμές της και επιδιώκει να προσφέρει νέες αναγνώσεις. Να δει αλλιώς συγγραφείς, κείμενα και λογοτεχνικές τάσεις. Ορισμένα από τα κείμενα του τόμου γράφτηκαν στα ελληνικά και άλλα στα αγγλικά και ανατυπώνονται εδώ μεταφρασμένα, αναθεωρημένα και εμπλουτισμένα με νεότερη βιβλιογραφία. Η επιστροφή σε παλαιότερα γραπτά ενέχει και το στοιχείο της προσωπικής αναθεώρησης και του αναστοχασμού μιας πορείας. Ως εκ τούτου και ο υπότιτλος του βιβλίου είναι μεταβατικός και όχι στατικός, συνοψίζοντας και τη θεωρητική και την προσωπική εξέλιξη. xvii

8

9 1 Από το παραδοσιακό στο πολιτισμικό κείμενο Αν και οι έννοιες του «παραδοσιακού» και του «πολιτισμικού» κειμένου είναι ρευστές, απροσδιόριστες και για πολλούς αμφιλεγόμενες, το πρώτο θα μπορούσε να οριστεί με βάση την υπεράσπιση της αυτοτέλειας, της οργανικότητας και της αμεταβλητότητάς του μέσα στον χρόνο. Αντίθετα, το δεύτερο προσλαμβάνεται ως γεγονός που συνεχώς διαμορφώνεται στο πλαίσιο μιας πολιτισμικής διαλεκτικής, εκπέμποντας και απορροφώντας κοινωνική και πολιτισμική ενέργεια. Για να αντιληφθούμε τη δια φορά αλλά και τη μετάβαση από το «παραδοσιακό» στο «πολιτισμικό» κείμενο χρειάζεται να αναφερθούμε σε διαδικασίες και έννοιες, αρχίζοντας πρώτα από αυτήν της παράδοσης. Η παράδοση είναι τόσο ασαφής και απροσδιόριστη έννοια, που συνήθως ορίζεται αντιστικτικά προς έναν άλλο όρο. Στις κοινωνικές επιστήμες, η παράδοση αντιδιαστέλλεται προς την έννοια του εκσυγχρονισμού ή της νεοτερικότητας. 1 Στον χώρο της λογοτεχνίας, κλασική είναι η αντιδιαστολή της παράδοσης προς το ατομικό ταλέντο, όπως την έθεσε ο Τ. Σ. Έλιοτ στο κλασικό του δοκίμιο, και αξιοποιήθηκε στη μελέτη σύγχρονων 1 Κ. Τσουκαλάς, «Παράδοση και Εκσυγχρονισμός: Μερικά γενικότερα ερωτήματα», στο Δ. Γ. Τσαούσης (επιμ.), Ελληνισμός-Ελληνικότητα: Ιδεολογικοί και βιωματικοί άξονες της νεοελληνικής κοινω νίας, Αθήνα: Εστία 1983, σσ

10 Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ Ελλήνων ποιητών, όπως ο Μιχάλης Γκανάς. 2 Πιο πρόσφατα, στον χώρο των κλασικών σπουδών, προβλήθηκε ιδιαίτερα η αντίθεση «κλασικής παράδοσης» (classical tradition) και «κλασικής πρόσ ληψης» (classical reception). Στο βασικό εγχειρίδιο της Lorna Hardwick, Reception Studies (2003), το πρώτο κεφάλαιο τιτλοφορείται From the Classical Tradition to Reception Studies και τονίζεται ότι όροι όπως «κλασική παράδοση» ή «κληρονομιά» (legacy) υποδηλώνουν ότι ο αρχαίος πολιτισμός είναι νεκρός, αλλά μπορεί να ανακτηθεί και να αξιοποιηθεί, αν κάποιος έχει την απαραίτητη παιδεία. 3 Με το ίδιο σκεπτικό η παράδοση εκλαμβάνεται ως μεταλλείο προς διαρκή εκμετάλλευση ή επεξεργασία του ακατέργαστου και αδρανούς υλικού. Η αλλαγή από την παράδοση στην πρόσληψη σηματοδοτεί τη μετάβαση από την παθητική αποδοχή και μονόδρομη επίδραση στην ενεργητική και αναδημιουργική διαδικασία. Οι σπουδές πρόσληψης δεν ασχολούνται με μεμονωμένα κείμενα και τη σχέση τους αλλά με τις ευρύτερες πολιτισμικές διαδικα σίες, οι οποίες διαμορφώνουν και καθορίζουν αυτές τις σχέσεις. 4 Τούτο συνεπάγεται τον επαναπροσδιορισμό του κειμένου όχι αποκλειστικά ως κειμενικής κατηγορίας, αλλά ως πολιτισμικού γεγονότος. Ο νέος ιστορισμός επίσης απομακρύνθηκε από την αυτοτέλεια του λογοτεχνικού κειμένου και το αντιμετώπισε ως ιστό πολιτισμικών και ιστορικών συνιστωσών και αλληλενέργεια λόγων. Το κείμενο δεν είναι κάτι παγιωμένο και οριστικοποιημένο, αλλά μια ανοιχτή διαδικασία, ένα ρευστό παλίμψηστο που συνίσταται 2 David Ricks, Tradition and the individual talent: remarks on the poetry of Michalis Ganas, Byzantine and Modern Greek Studies, 21:1 (Ιανουάριος 1997), σσ Lorna Hardwick, Reception Studies, Οξφόρδη: Oxford University Press Και ο όρος «ελληνική παράδοση» (Greek tradition) φαίνεται να εγκαταλείπεται. Η τελευταία φορά που χρησιμοποιείται σε τίτλο είναι η μελέτη της Margaret Alexiou, The Ritual Lament in Greek Tradition, Κέιμπριτζ: Cambridge University Press 1974 (ανατυπώθηκε το 2002). 4 L. Hardwick, ό.π., σ. 5. 2

11 ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΣΤΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ από τις παραστάσεις του, τις ερμηνείες του και τις χρήσεις του. Για τον νέο ιστορισμό κάθε πολιτισμικό γεγονός είναι προϊόν της κουλτούρας του αλλά και επηρεάζει με τη σειρά του αυτή την κουλτούρα. Διαμορφώνεται από, και διαμορφώνει, την κουλτούρα στην οποία ανήκει. 5 Αυτή η αμφίδρομη αμοιβαιότητα που προτείνει ο νέος ιστορισμός για τα ιστορικά γεγονότα και τα πολιτισμικά φαινόμενα ισχύει και για τα κείμενα, καθώς αναιρείται και η παραδοσιακή διάκριση ανάμεσα στην ιστορία (νοούμενη ως αντικειμενική) και τη λογοτεχνία (νοούμενη ως μυθοπλαστική). 6 Για τον νέο ιστορισμό, κείμενο και συμφραζόμενα είναι αμοιβαία αλληλοσυγκροτούμενα και αυτή η αλληλενέργεια δεν σταματά στην ιστορική στιγμή της παραγωγής, αλλά είναι διαρκής. Ο νέος ιστορισμός δεν ασχολείται με τα ιστορικά γεγονότα ως γεγονότα, αλλά με τους τρόπους που ερμηνεύονται, ως «κείμενα» που διαρκώς «διαβάζονται» ποικιλοτρόπως. Ως εκ τούτου, γεγονότα και κείμενα δεν αντιμετωπίζονται ως δεδομένα αλλά ως ανοιχτές διαδικασίες. Με τη μετατόπιση από το παραδοσιακό στο πολιτισμικό κείμενο συνδέεται και μια άλλη αντίθεση, που εισήχθη σχετικά πρόσφατα στο νεοελληνικό κριτικό ιδίωμα: αυτή μεταξύ παράδοσης και κανόνα. Αν συμβουλευτούμε τα λεξικά, ο όρος «παράδοση» συνήθως συνδέεται με σύνολα κειμένων ή δραστηριοτήτων παραπέμποντας σε οργανικές ολότητες. 7 Τείνουμε να αντιμετωπίζου- 5 Βλ. New historical and cultural criticism, στο Lois Tyson, Critical Theory Today, Λονδίνο: Routledge 2015, σ. 269 Jan R. Veenstra, The New Historicism of Stephen Greenblatt: On Poetics of Culture and the Interpretation of Shakespeare, History and Theory, 34:3 (Οκτώβριος 1995), σσ New historical and cultural criticism, ό.π., σ Ο Μ. Γ. Μ[ερακλής] σημειώνει ότι για τη λογοτεχνία η παράδοση «δηλώνει το σύνολο των θεματικών, μορφολογικών, στιχουργικών κτλ. χαρακτηριστικών της λογοτεχνικής δημιουργίας που αναπτύσσεται σε μια δεδομένη χρονική στιγμή και ένα δεδομένο τόπο και μεταδίδεται από γενιά σε γενιά» (Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα: Πατάκης 2007, σ. 1723). 3

12 Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ με την παράδοση ανιστορικά, ως κάτι προϋπάρχον και μεταδιδόμενο από γενιά σε γενιά, αντί να επιδιώκουμε τη γενεαλογική της διερεύνηση ως έννοιας και το πότε εμφανίζεται στον δημόσιο λόγο. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η παράδοση ως πολιτισμικός λόγος και λογοτεχνικός όρος κρυσταλλώνεται και αποκτά υπόσταση από τη στιγμή που αρχίζει να αμφισβητείται. Για τούτο νομίζω ότι θα κατανοήσουμε καλύτερα το πώς η παράδοση οριοθετείται ως έννοια μέσα από τις αντιθέσεις, τις αμφισβητήσεις και τις διεκδικήσεις της. Έχω την αίσθηση ότι αυτή η διαδικασία για την ελληνική λογοτεχνία και κριτική αρχίζει από τη δεκαετία του 1920, όταν ο παραδοσιακός στίχος και η νεότερη λογοτεχνική παραγωγή (ηθογραφία) αρχίζουν να αμφισβητούνται πέρα από γλωσσικά κριτήρια, η νεοτερικότητα εκφράζεται με νεολογισμούς όπως «συγχρονισμός» και «μοδερνισμός» και κορυφώνεται με την ιδεολογική και πολιτική διεκδίκηση του παρελθόντος στις επόμενες δεκαετίες ή το εγκώμιο της μοντέρνας πολυκατοικίας, όταν ο Ηλίας Ηλιού το 1937 έγραφε: «Είμαι με το μέρος της μοντέρνας πολυκατοικίας. Είμαι με τα κουτιά. Τα κουτιά είναι οι Παρθενώνες κι οι cathédrales του 20ού αιώνα». 8 Η σχέση νεοτερικότητας και παράδοσης είναι ανάλογη με αυτήν που αναλύει ο Paul de Man στο κλασικό του δοκίμιο Literary History and Literary Modernity. 9 Η νεοτερικότητα εκδηλώνεται ως επιθυμία να διαγραφεί το παρελθόν, αλλά συναρτάται με την ιστορία κατά παράδοξο τρόπο, καθώς η τελευταία βασίζεται στη νεοτερικότητα για την ανανέωσή της, εάν δεν θέλει να καταντήσει άνευρη αναδρομή ή να οδηγηθεί στην παράλυση. Νεοτερικότητα και ιστορία/παράδοση συνυπάρχουν σε μια αυτοαναιρούμενη σχέση που απαιτεί όμως τη συνέργεια και των δύο. Ο de Man 8 Ηλίας Φ. Ηλιού, «Κουτιών εγκώμιο», Νεοελληνικά Γράμματα, 36 (7 Αυγούστου 1937) [= Ηλίας Φ. Ηλιού, Κριτικά κείμενα για την τέχνη , Αθήνα: Θεμέλιο 2005, σ. 123]. 9 Paul de Man, Literary History and Literary Modernity, στο Blindness and Insight: Essays in the Rhetoric of Contemporary Criticism, Λονδίνο: Methuen 1983, σσ

13 ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΣΤΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ υποστηρίζει ότι όσο πιο έντονη είναι η απόρριψη του παρελθόντος τόσο εντονότερη είναι η εξάρτηση από το παρελθόν. Όπως υποστήριξα αλλού, η έννοια της παράδοσης στην ελλη νική σκέψη βασίζεται στην οργανική συνεκτικότητα και την αδιά σπαστη συνέχεια, ενώ ο κανόνας προϋποθέτει την επιλεκτική ανασύνταξη και ιεράρχηση. 10 Παρά το γεγονός ότι παράδοση και κανόνας μπορεί να επινοούνται 11 και να αναθεωρούνται, η πρώτη συνήθως εκλαμβάνεται ως κάτι δεδομένο που μεταλα μπα δεύεται, ενώ ο δεύτερος κατασκευάζεται και νοείται ως διαδικασία. Και αυτή η αντίθεση ανάμεσα στην ελαστική ευρύτητα της παράδοσης και τον ανταγωνιστικό ελιτισμό του κανόνα παραπέμπει σε γενικότερες πολιτισμικές και κοινωνικές διεργα σίες. Αναρωτιέμαι αν η πρόσφατη προτίμηση στην έννοια του κανόνα στο νεοελληνικό κριτικό λεξιλόγιο υποκρύπτει αναθεωρητική διάθεση και ροπή της ελληνικής κοινωνίας προς την εξατομίκευση ή απλώς είναι ένα αβασάνιστο δάνειο από τον διεθνή χώρο. Πέρα όμως από τη διαφορά παράδοσης και κανόνα, οι μηχανισμοί κανονικοποίησης υφίστανται και θα μπορούσαν να διακριθούν αδρομερώς με θεσμικά, κειμενικά και πολιτισμικά κριτήρια, χωρίς να αποκλείονται οι αλληλεπικαλύψεις τους. Έχει ήδη γίνει αρκετός λόγος από άλλους για τη θεσμική κανονικοποίηση μέσω κυρίως της εκπαίδευσης ή την κριτική με βάση τεχνοτροπικά, μορφολογικά ή ακόμη και θεωρητικά κριτήρια, αλλά θα ήθελα να επιμείνω σε αυτήν που είναι λιγότερο συζητημένη: την πολιτισμική. Χρησιμοποιώ τον όρο «πολιτισμική» εδώ με μια ευρεία έννοια που συμπεριλαμβάνει την αναδημιουργία του κειμένου, τις παραστάσεις, τις μελοποιήσεις, τις μεταπλάσεις, τις μεταφράσεις, τις δημόσεις χρήσεις του αλλά και 10 Δημήτρης Τζιόβας, «Παράδοση ή κανόνας;», στο Δημήτρης Τζιόβας, Κουλτούρα και Λογοτεχνία: Πολιτισμικές διαθλάσεις και χρονότοποι ιδεών, Αθήνα: Πόλις 2014, σ Eric Hobsbawm Terence Ranger (επιμ.), Η επινόηση της παράδοσης, μτφρ. Θ. Αθανασίου, Αθήνα: Θεμέλιο

14 Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ την ανακατασκευή της γενικότερης εικόνας ενός συγγραφέα. Το πολιτισμικό κείμενο δεν είναι απλώς ένα γραπτό μνημείο λόγου, αλλά εμπεριέχει και όλες τις επεξεργασίες, τις ερμηνείες και τις παντός είδους αξιοποιήσεις του. Όχι το μηχανικό άθροισμά τους, αλλά τη συνεύρεση και τη συνδιάλεξή τους. Όπως η περιεκτικότητα της παράδοσης σταδιακά υποκαταστάθηκε από την επιλεκτικότητα του κανόνα, ανάλογα θα μπορούσε να ειπωθεί ότι και η μοναδικότητα του λογοτεχνικού κειμένου υποχωρεί στην πολυσχιδή διαστρωμάτωση του πολιτισμικού κειμένου. Αν μέχρι πρόσφατα η συζήτηση αφορούσε το πώς ένα κείμενο κουβαλάει ίχνη της παράδοσης μέσα του, τελευταία η συζήτηση στρέφεται στην αναγνώριση και μελέτη της «παράδοσης» του ίδιου του κειμένου. Παλαιότερα ήταν η ποίηση που κέρδιζε σε κανονικοποίηση μέσω της μελοποίησης και ορισμένα μυθιστορήματα μέσω της μεταφοράς τους στη μικρή ή τη μεγάλη οθόνη. Τα τελευταία χρόνια αξίζει να διερωτηθούμε αν κάποιοι πεζογράφοι κανονικοποιού νται και μέσω των παντός είδους παραστάσεων των κειμένων τους. Εκτός από τη «βιογραφική ταινία» για τον Βιζυηνό, που τιτλοφορείται με αναφορά σε διήγημά του Το μόνον της ζωής του ταξείδιον (2001), του Λάκη Παπαστάθη, η Φόνισσα του Παπαδιαμάντη έγινε όπερα από τον Γιώργο Κουμεντάκη (2014), το Θείο Τραγί του Σκαρίμπα ιδιόμορφη ροκ συναυλία από τον Άρη Μπινιάρη (2014), το διήγημα του Γ. Βιζυηνού «Το αμάρτημα της μητρός μου» και διηγήματα του Παπαδιαμάντη δραματοποιήθηκαν από τον Δήμο Αβδελιώδη (2013-4), ενώ η Πάπισσα Ιωάννα του Εμμ. Ροΐδη από τον Δ. Μαυρίκιο (2014) γνώρισε τεράστια ζήτηση. 12 Πώς και γιατί ένα πεζό κείμενο επιλέγεται για να μεταφερθεί στο θέατρο; Είναι καθαρά δραματουργικοί λόγοι, οικονομικοί λόγω μη καταβολής δικαιωμάτων ή η πολιτισμική και κοινωνική συγκυρία παίζουν κάποιο ρόλο; Συμβάλλουν οι παραστάσεις στην κανονικοποίηση ενός κειμένου; 12 Πρόσφατα Η Πάπισσα Ιωάννα: Μεσαιωνικόν εικονογραφημένο (Αθήνα: ΚΨΜ 2015) έγινε και κόμικ από τον Λευτέρη Παπαθανάση. 6

15 ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΣΤΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Παλαιότερα, όταν ένα μυθιστόρημα μεταφερόταν στην οθόνη, οι πωλήσεις του εκτοξεύονταν, δεν έχω όμως στοιχεία για να ισχυριστώ το ίδιο και για τις παραστάσεις. Για να διακρίνω την κριτική από την πολιτισμική κανονικοποίηση, θα αναφερθώ στη σχέση νεότερων πεζογράφων με παλαιότερους, και συγκεκριμένα αυτούς του δέκατου ένατου αιώνα. Αρκετοί νεότεροι πεζογράφοι (Κοτζιάς, 13 Μηλιώνης, 14 Παπαδημητρακόπουλος 15 ) έγραψαν ενδιαφέρουσες μελέτες για τον Παπαδιαμάντη, άλλοι καλλιέργησαν τη μυθολογία του μέσα από τα αφηγηματικά τους κείμενα γράφοντας με τον τρόπο του 16 ή με επίκεντρο τη ζωή του Σκιαθίτη πεζογράφου (Κώστας Μουρσελάς, Στην άκρη της νύχτας 2011, Θωμάς Κοροβίνης, Το αγγελόκρουσμα: Η τελευταία νύχτα του κυρ-αλέξανδρου 2012). Αυτού του είδους η προσέγγιση ξεφεύγει από τα όρια της κριτικής κανονικοποίησης στον βαθμό που η αφηγηματική εξαιρετικότητα του Παπαδιαμάντη μεταφράζεται σε εθνική. Συχνά οι τρέχουσες στάσεις απέναντι στους τρεις μείζονες πεζογράφους του δέκατου ένατου αιώνα (Παπαδιαμάντης, Ροΐδης, Βιζυηνός) πάνε πέρα από το κείμενο και αφορούν την κατασκευή της εικόνας των συγγραφέων και του ρόλου τους στα πολιτισμικά και θεσμικά συμφραζόμενα. Ο Παπαδιαμάντης ταυτίζεται με την ορθοδοξία και την ελληνική ιδιοπροσωπία, ο Ροΐδης με τον θεσμικό εκσυγχρονισμό και τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό και 13 Αλέξανδρος Κοτζιάς, Τα αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνο, Αθήνα: Νεφέλη Χριστόφορος Μηλιώνης, Σημαδιακός κι αταίριαστος, Αθήνα: Νεφέλη Ηλίας Παπαδημητρακόπουλος, Επί πτίλων αύρας νυκτερινής: Πέντε κείμενα για τον Παπαδιαμάντη, εικονογράφηση Ράλλης Κοψίδης, Αθήνα: Νεφέλη, 1992 (δεύτερη έκδοση Γαβριηλίδης 2009). 16 Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος (επιμ.), Με τον τρόπο του Παπαδιαμάντη: Μια ανθολογία αφηγημάτων, Αθήνα: Κέδρος 1991 και Ηλίας Γκρης (επιμ.), Ο Παπαδιαμάντης με τα μάτια νεότερων λογοτεχνών, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα ΕΣΗΕΑ

16 Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ τέλος ο Βιζυηνός, σύμφωνα με τη Ρέα Γαλανάκη, εκπροσωπεί τον προβληματισμό του μεταπολεμικού δυτικού κόσμου. 17 Θα ήθελα να σταθώ στην περίπτωση του Βιζυηνού και στο βιβλίο του Μισέλ Φάις Ελληνική αϋπνία (2004), που αν και χαρακτηρίζεται από τον συγγραφέα του «μυθιστόρημα», θεω ρήθηκε και ως μια μεταμοντέρνα βιογραφία. 18 Ο Βιζυηνός προσεγγίζεται μέσα από την απεδαφοποιημένη πατρίδα, την εβραϊκή ανεστιότητα και την καφκική λογοτεχνία: «Και φυσικά», γράφει ο Φάις, «μόνο μια μειονοτική λογοτεχνία μπορεί να πει ο Τούρκος παρέμεινε Τούρκος, χωρίς να παρεξηγηθεί ούτε για εθνική εσωστρέφεια ούτε για politically correct. Αφού μόνο μια μειονοτική λογοτεχνία έχει τη μυστική συνταγή να μεταμορφώνει την ετερότητα σε ενδοσκόπηση, τη γραμματική σε πολιτική, την περιπλάνηση σε ρίζωμα». 19 Για τον Φάις, η ατμόσφαιρα των κειμένων του Βιζυηνού «γέρνει στην πλευρά της Δίκης κι όχι σ εκείνη της Διπλής δολοφονίας της οδού Μοργκ», ενώ ο αναγνώστης τους «λειτουργεί ως συνσυγγραφέας καθώς νιώθει την ανάσα του αφηγητή σαν ανάσα του» (108-9). Το σημαντικότερο είναι ότι ο Βιζυηνός, για τον Φάις, αρνείται «να επιλέξει ανάμεσα στο αφήγημα της θρησκείας και το αφήγημα της προόδου, που διεκδικούν την αφήγηση της πατρίδας» (61) και διαρκώς συγκρίνεται με τους ομολόγους του: «Η παραφροσύνη σας είναι η απάντησή σας αφενός στην πίστη του Παπαδιαμάντη και αφετέρου στην ειρωνεία του Ροΐδη» (60). Η αϋπνία του Βιζυηνού αντιπαρατίθεται στην αγρυπνία του Παπαδιαμάντη και τον ύπνο του Ροΐδη (42). Σε μια εποχή που η λαογραφία και η ηθογρα- 17 Ρέα Γαλανάκη, «Το βιβλίο που με σφράγισε», εφ. Τα Νέα - Βιβλιοδρόμιο (28-29 Ιουλίου 2012). 18 Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη, «Ένας μεταμοντέρνος Βιζυηνός», στο Μαίρη Μικέ Μίλτος Πεχλιβάνος Λίζυ Τσιριμώκου (επιμ.), Ο λόγος της παρουσίας Τιμητικός τόμος για τον Παν. Μουλλά, Αθήνα: Σοκόλης 2005, σσ Μισέλ Φάις, Ελληνική αϋπνία, Αθήνα: Πατάκης 2004, σ. 60. Στο εξής οι σελίδες των παραθεμάτων θα δίνονται εντός παρενθέσεως στο κυρίως κείμενο. 8

17 ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΣΤΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ φία γεννοβολούσαν σαν κουνέλες Δροσίνηδες και Κονδυλάκηδες, ο Βιζυηνός τη μόνη λαογραφία και ηθογραφία που επιθυμούσε να εκφράσει, κατά τον Φάις, «ήταν τα ταραγμένα ενύπνια της παιδικής ηλικίας» (40). Δεν λείπει και ο συσχετισμός με τον Καρυωτάκη, την «πιο οργισμένη κορύφωση του νεοελληνικού spleen», που «αρνήθηκε να γίνει εθνικός ποιητής» (65) και «ερωτεύτηκε άνευ όρων την muse malade που του έλαχε, αδιαφορώντας για τον προκρούστειο ελληνοκεντρισμό της Γενιάς του 30, για το γλωσσικό εστετισμό των υπερρεαλιστών, για το στρατευμένο λυρισμό της Αριστεράς» (172). Μέσα από αυτές τις αναφορές υποδηλώνεται ένας κανόνας της ελληνικής λογοτεχνίας, φτιαγμένος με κριτικά αλλά και πολιτισμικά κριτήρια. Κάνοντας αναφορές στον κανόνα της ελίτ (παραθέτοντας Δημαρά) και τον κανόνα του όχλου (παραθέτοντας Φρου-Φρου [= Βλάσης Γαβριηλίδης] από το Μη Χάνεσαι), ο Φάις διακρίνει τη λογοτεχνία ως ένδειξη καλού γούστου και ως απόδειξη χυδαιότητας. Ακόμα κι ένας που διαβάζει με σύστημα Μπράιγ, σημειώνει, θα έβλεπε το χάος που χωρίζει τα διηγήματά του από την προγραμματική αρχή της ηθογραφίας. Μέσα από την οιονεί βιογραφία του Βιζυηνού, ο Φάις δεν προσπαθεί να γράψει τη ζωή του, αλλά να εγγράψει τη διαφορά του και μέσω αυτής της διαφοράς υποβάλλεται και ένας κανόνας της ελληνικής λογοτεχνίας με πολιτισμικές προεκτάσεις. Η Ελληνική αϋπνία του Φάις κινείται μεταξύ αποσπασματικής βιογραφίας, λογοτεχνικής κριτικής και πολιτισμικής ποιητικής. Αφενός στο βιβλίο του συναντούμε αξιολογικά σχόλια του τύπου «είστε ο πρώτος και κορυφαίος μινιμαλιστής μυθιστοριογράφος της νεοελληνικής» (174) και αφετέρου πολιτισμικά σχόλια σαν το ακόλουθο: «κάποιος βαρειά ξενιτεμένος επιστρέφει στον τόπο του και μιλάει για όλα αυτά που καμία πατρίδα και καμία ξενιτιά δεν του προσφέρει» (177). Ο Βιζυηνός του Φάις, ως τεχνοτροπικά μοντέρνος πριν από τον μοντερνισμό και ως πολιτισμικά ανέστιος, μοιρασμένος ανάμεσα στον ετεροχθονισμό και την περιθωριοποίηση, προοικονομεί τη (μετα)νεοτερική συνθήκη. Η πολιτισμική κριτική εδώ παίρνει τη μορφή μιας νοητής συνομιλίας μέσω των τριών φωνών που κουρδίζονται στο βιβλίο: 9

18 Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ κορφολογήματα από το γλωσσάρι του πεζογράφου, αποσπάσματα από το ψυχιατρικό αρχείο του Δρομοκαΐτειου καθώς και από τις 34 αναπάντητες επιστολές του αναγνώστη-βιογράφου. Γύρω από ορισμένους συγγραφείς οργανώνονται συχνά πεδία με βάση δέσμες εννοιών, όπως μαγεία, ποιητικότητα, μοναδικότητα, ορθοδοξία γύρω από τον Παπαδιαμάντη, ειρωνεία, ορθολογισμός, εξευρωπαϊσμός, ύφος και χιούμορ γύρω από τον Ροΐδη, υβριδικότητα, απεδαφοποίηση, ταυτότητα, παραφροσύνη, παρενδυσία για τον Βιζυηνό. Αν μιλούμε για το κείμενο ως πολιτισμικό γεγονός, ανάλογα μπορούμε να μιλήσουμε για συγγραφείς ως πολιτισμικά πεδία αλληλοδιάδρασης. Όπως υπάρχει ένα παγκόσμιο πεδίο «Σαίξπηρ», όπου τέχνες, παραστάσεις, ανθολογίες, εκθέσεις, εκδηλώσεις, μεταφράσεις βρίσκονται σε μια διαρκή αλληλεπίδραση, ανάλογα και για άλλους συγγραφείς παράγεται ένα τεράστιο πολιτισμικό και διαδικτυακό υλικό που επενδύεται, καταναλώνεται και συσσωρεύεται γύρω από το όνομά τους (βλ και κεφ. 9). Αυτό συνέβη και με το έτος Καβάφη το 2013 και οδήγησε στην άποψη ότι δεν υπάρχει Καβάφης αλλά ένα παγκόσμιο και διαρκώς διευρυνόμενο «πεδίο πολιτιστικής δράσης, που φτάνει από το θέατρο στη ζωγραφική, από το χορό στο σχολείο κι από τη συναυλία στη δημοσιογραφία». 20 Ο Καβάφης, όπως και άλλοι συγγραφείς, δεν ανακαλύπτεται, αλλά παράγεται, διεκδικείται και επιτελείται διαρκώς Βασίλης Λαμπρόπουλος, «Πώς ο Καβάφης έγινε από συγγραφέας πεδίο», εφ. Αυγή - Αναγνώσεις, 5 Ιανουαρίου 2014 και του ίδιου «Ούτε Καβάφης ούτε Καφαβίζων», εφ. Τα Νέα (1 Ιουνίου 2013). Βλ. και το ειδικό τεύχος με θέμα Cavafy Pop: Readings of C. P. Cavafy in Popular Culture, Journal of Greek Media & Culture, 1:2, Ήδη από το 1983, ένα άλλο καβαφικό επετειακό έτος, γινόταν λόγος για το φαινόμενο Καβάφης και το «γαϊδουράγκαθο του δημοσιογραφισμού»: βλ. Ξ. Α. Κοκόλης, Cavaphis Vulgatus aut Demosiographicus, Χάρτης, 5/6 (Απρίλιος 1983), σσ Σε αυτή τη διαδικασία συμβάλλουν και ομότεχνοί του. Βλ. ενδεικτικά το μυθιστόρημα της Έρσης Σωτηροπούλου, Τι μένει από τη νύχτα 10

19 ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΣΤΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Η συζήτηση που προκάλεσε η ανάρτηση στίχων του Καβάφη στα μέσα μαζικής μεταφοράς στην Αθήνα, όπως και η παράθεση στίχων από πολιτικούς ή άλλα δημόσια πρόσωπα, θέτει ένα γενικότερο ζήτημα χρήσης της λογοτεχνίας στον δημόσιο χώρο. Παλαιότερα, όταν στη δεκαετία του 1980 η κυβέρνηση της Θάτσερ προωθούσε νομοθεσία για τη λογοκρισία των βιβλίων ερωτικού περιεχομένου που θα ήταν διαθέσιμα στις αγγλικές βιβλιοθήκες, ο David Hockney είχε χρησιμοποιήσει το παράδειγμα του Καβάφη για να πει ότι αν αυτή η νομοθεσία περνούσε, θα σηματοδοτούσε επιστροφή στη δεκαετία του Τότε ο ίδιος είχε κλέψει από τη δημοτική βιβλιοθήκη του Μπράντφορντ ένα αντίτυπο της αγγλικής έκδοσης των ποιημάτων του Καβάφη, παραχωμένο σε κλειστή συλλογή και όχι εύκολα προσβάσιμο στο κοινό. Η ποίηση του Καβάφη και τα περίφημα χαρακτικά του Hockney, που συνόδευσαν την αγγλική έκδοση δεκατεσσάρων καβαφικών ποιημάτων, συνιστούσαν πρόκληση στη δεκαετία του 1960, όταν η ομοφυλοφιλία δεν είχε ακόμη αποποινικοποιηθεί στη Βρετανία (αυτό έγινε το 1967 λίγο μετά τη δημοσίευση των χαρακτικών). Μάλιστα το χαρακτικό «Στο πληκτικό χωριό» συμπεριλαμβάνεται από τον Neil MacGregor, διευθυντή του Βρετανικού Μουσείου, στην Ιστορία του Κόσμου μέσα από 100 αντικείμενα, που παρουσιάστηκε από το BBC και κυκλοφόρησε και σε βιβλίο (2011), ως μια εμβληματική υπεράσπιση των σεξουαλικών δικαιωμάτων στην ομοφοβική Βρετανία της δεκαετίας του Έτσι, ο Καβάφης, μέσω Hockney, «χρησιμοποιήθηκε» στη συζήτηση για τη σεξουαλική απελευθέρωση της δεκαετίας του 1960 και τη διεκδίκηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αν τα χαρακτικά του Hockney παραπέμπουν σε μια απελευθερωτική χρήση της ποίησης του Καβάφη, ένα άλλο δημόσιο γεγονός συνέβαλε στην εμπορευματοποίηση ή τη διάδοσή του ανάλογα με το πώς το βλέπει κανείς. Η ανάγνωση της «Ιθάκης», του αγαπημένου ποιήματος της Τζάκι Κέννεντι-Ωνάση, στην κηδεία (Πατάκης 2015), που αναφέρεται στο ταξίδι αναψυχής του Καβάφη στο Παρίσι το καλοκαίρι του

20 Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ της, το 1994, έδωσε την ευκαιρία στους Τάιμς της Νέας Υόρκης να το αναδημοσιεύσουν, με αποτέλεσμα η ζήτηση των ποιημάτων του Καβάφη να εκτοξευτεί και να οδηγήσει σε ανατύπωση της αγγλικής μετάφρασης. Υπολογίζεται ότι περίπου 50 έλληνες και 30 ξένοι συνθέτες έχουν αντλήσει από το ποιητικό έργο του Καβάφη για να συνθέσουν 350 μουσικά κομμάτια σε 20 γλώσσες. Τα κομμάτια αυτά χρησιμοποιούν διάφορα ιδιώματα (από λαϊκό ώς πρωτοποριακό), μουσικά είδη (συμφωνία, καντάτα, όπερα, μπαλέτο) και κάθε είδους όργανα (από σόλο πιάνο μέχρι ηλεκτρονικά). Ο «Καβάφης», υποστηρίζουν οι Λαμπρόπουλος και Πολυχρονιάδης, «δεν είναι πλέον ένα άτομο, ένα έργο, ένα μνημείο αλλά ένα ολόκληρο πεδίο πολιτιστικής δράσης στο οποίο κινούνται κάθε είδους δημιουργοί συνθέτες, ενορχηστρωτές, μουσικοί, μεταφραστές, κριτικοί, κ.λπ.». 22 Τελικά, κείμενα ή συγγραφείς που καταφέρνουν να δημιουργήσουν δυναμικά πολιτισμικά πεδία διευρύνουν όχι μόνο την εμβέλεια αλλά και τη διάρκεια της κανονικοποίησής τους. Η δημόσια χρήση της λογοτεχνίας συνδέεται και με ένα άλλο ακανθώδες ζήτημα: την ιερότητα του κειμένου που παραπέμπει στην ιερότητα της παράδοσης. Το κείμενο ως μνημειακό εικόνισμα θεωρείται ότι βεβηλώνεται μέσα από τις μεταφράσεις του, τις εκτελέσεις του ή τις παντός είδους αποδόσεις και χρήσεις του. Μπορούμε να πούμε ότι περνούμε από το ιερό στο χρηστικό κείμενο; Πρόσφατα θεωρήθηκε ιεροσυλία η εκτέλεση του Άξιον Εστί από τον Σάκη Ρουβά και προκάλεσε σχόλια του τύπου: «Εδώ ο Ευριπίδης άντεξε την ερμηνεία του Σάκη Ρουβά, εδώ τον βράβευσαν για τον τρόπο που υποδύθηκε τον Διόνυσο στις Βάκχες, γιατί να μην τον αντέξει η ποίηση του Ελύτη και η μουσική του Θεοδωράκη; [ ] Η τέχνη δεν είναι για όλον τον 22 Βασίλης Λαμπρόπουλος Παντελής Πολυχρονιάδης, «Μελοποιείται ο Καβάφης;», Window%20to%20Greek%20Culture/C.P.%20Cavafy%20Forum/ CanCavafybeSettoMusic2.pdf 12

21 ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΣΤΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ λαό». 23 Αν η τέχνη δεν είναι για όλον τον λαό, τότε τι γίνεται με την καλλιτεχνική παράδοση; Είναι για όλον τον λαό; Πριν από λίγα χρόνια οι αποδόσεις στη σύγχρονη νεοελληνική της Πάπισσας Ιωάννας από τον Δημήτρη Καλοκύρη (2005), της Φόνισσας από τον Γιώργο Αριστηνό (2006) και της Γυναίκας της Ζάκυθος από τον Άρη Μαραγκόπουλο (2006) προκάλεσαν αρκετές συζητήσεις περί γλωσσικού εκυγχρονισμού και θεω ρήθηκαν ότι υποβαθμίζουν το πρωτότυπο και υπονομεύουν τη συνέχεια της ελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας. Κάθε ενδογλωσσική μετάφραση και διασκευή συνιστά απλούστευση, απαξίωση και προδοσία του πρωτοτύπου ή του ύφους του και όχι πειραματισμό ή γλωσσική δοκιμασία. Το παλιό και το αρχικό υπερτερούν, και ως εκ τούτου δεν μπορεί να υπάρξει πετυχημένη απόδοση ή ανάπλαση. 24 Το ζήτημα στην προκειμένη περίπτωση δεν είναι αν οι ενδογλωσσικές μεταφράσεις, οι μεταφορές στην οθόνη ή στη μορφή graphic novel και κόμικ απλουστεύουν το πρωτότυπο, αλλά αν αναζωογονούν τη συζήτηση γύρω από παλαιότερα κείμενα και συμβάλλουν στον διάλογο μεταξύ τεχνών, γλωσσών και κωδίκων. Η άποψη ότι κάθε τέχνη έχει τη δική της λογική και τη δική της γλώσσα και δεν μπορεί να συνομιλήσει με άλλες, νομίζω, δεν ευσταθεί, γιατί στεγανά δεν υπάρχουν. Αν και Η Περιφρόνηση (Le Mépris, 1963) του Ζαν-Λυκ Γκοντάρ δεν είναι διασκευή της Οδύσσειας, εντούτοις χρησιμοποιεί τη μεταφορά του ομηρικού έπους στην οθόνη ως αφορμή για να θέσει ζητήματα γύρω από την πιστότητα και τη μετάφραση, την τέχνη του κινηματογράφου και του θεάτρου, τον ρόλο του σκηνοθέτη και τη σύγκρουση νοοτροπιών μέσα από την 23 Τάκης Θεοδωρόπουλος, «Η τέχνη δεν είναι για όλον τον λαό», εφ. Η Καθημερινή (27 Απριλίου 2015). 24 Οι θεωρητικοί της διασκευής έχουν πάψει προ πολλού να θέτουν το ερώτημα αν το βιβλίο είναι καλύτερο από τις μεταφορές του στην οθόνη ή από τις κάθε είδους μεταγραφές του. Βλ. Linda Hutcheon, A Theory of Adaptation, Νέα Υόρκη: Routledge 2006 και Julie Sanders, Adaptation and Appropriation, Νέα Υόρκη: Routledge

22 Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ πολυπολιτισμική προέλευση των πρωταγωνιστών. Η περίπτωση της Περιφρόνησης μάς πάει πέρα από την Οδύσσεια και από ατελής ή ανέφικτη διασκευή εξελίσσεται σε πολιτισμικό γεγονός, που από τη δεκαετία του 1960 μέχρι σήμερα διατηρεί την επικαιρότητά του μέσα από τα ζητήματα που θέτει και με την τέχνη που τα διαχειρίζεται. Ενίοτε, ο φόρος τιμής στα κείμενα και κατ επέκταση στην παράδοση δεν αξιώνεται μόνο από τους κριτικούς, τους μελετητές ή τους αναγνώστες αλλά και από τους κατόχους των πνευματικών δικαιωμάτων που αναγορεύονται σε θεματοφύλακες των κειμένων ως κληρονόμοι τους. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της αγωγής που κατέθεσαν οι κληρονόμοι του Φώτη Κόντογλου για προσβολή εναντίον του σκιτσογράφου Soloup (Αντώνη Νικολόπουλου) για το graphic novel του Αϊβαλί (2014). Με αφορμή την εκδίκαση της αγωγής μαζεύτηκαν μάλιστα πάνω από χίλιες υπογραφές αναγνωστών υπέρ του σκιτσογράφου, ενώ με επιστολή παρενέβη και η κόρη του Ηλία Βενέζη, η οποία θεώρησε ότι ο τρόπος που έχτισε ο Soloup τις ιστορίες του γύρω από το Αϊβαλί ήταν ευφυής και ο καλύτερος τρόπος για να περάσουν κλασικά έργα στις νέες γενιές. Ο ίδιος ο σκιτσογράφος τόνισε ότι το graphic novel του στάθηκε αφορμή για αναγνώστες να επιστρέψουν σε κείμενα του Κόντογλου και του Βενέζη και για γονείς και καθηγητές να μιλήσουν στα νέα παιδιά για τη Μικρασιατική Καταστροφή. Τελικά, η διαμάχη των κληρονόμων με τον Soloup διευθετήθηκε με τη δέσμευση στη νέα έκδοση του βιβλίου να αναφέρονται οι πίνακες του Κόντογλου που ενέπνευσαν συγκεκριμένα σκίτσα. 25 Μπορεί στην προκειμένη περίπτωση ο «σεβασμός» του κειμένου να συνδέεται με κληρονομικές, νομικές, οικονομικές και εκπαιδευτικές παραμέτρους, αξίζει όμως να σημειωθεί ότι, όπως στην εποχή του μεταμοντερνισμού δύσκολα μπορεί να στοιχειοθετηθεί πειστικά τυχόν «παραχάραξη της ιστορίας», ανάλογα και το επιχείρημα για παραποίηση 25 Δημήτρης Ν. Μανιάτης, «Οι κληρονόμοι διαχειριστές θησαυρών», εφ. Τα Νέα - Weekend - Πρόσωπα (20-21 Iουνίου 2015), σσ

23 ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΣΤΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ των κειμένων αντιμετωπίζεται με σκεπτικισμό από πολλούς και διασώζεται μόνο μέσα από νομικές διαδικασίες. Μια μεταγραφή μπορεί να αναδείξει τη λογοτεχνική και γλωσσική αξία του πρωτοτύπου καθώς και τις αδυναμίες μιας λογοτεχνικής κοινής. Έχει άλλωστε ειπωθεί ότι η Οδύσσεια του Καζαντζάκη διαβάζεται καλύτερα στην αγγλική της μετάφραση από τον Κίμωνα Φράιαρ παρά στο πρωτότυπο. Αν και παλαιότερα είχαμε αποδόσεις της Πάπισσας Ιωάννας στη δημοτική, 26 το γεγονός ότι οι πρόσφατες αποδόσεις έγιναν από γνωστούς λογοτέχνες προκαλεί αφ εαυτού λογοτεχνικές και γλωσσικές συγκρίσεις. Το κείμενο ως πολιτισμικό γεγονός περιλαμβάνει τις προσλήψεις του, τις αποδόσεις του, τις ερμηνείες του και τις συζητήσεις που προκαλεί. Οι αποδόσεις σε μια απλούστερη γλώσσα μπορεί να αποσκοπούν σε εκπαιδευτικές διευκολύνσεις, συνιστούν, ωστόσο, μια ανοικειωτική ματιά στο παρελθόν και στην παράδοση. Η παροντοποίηση εντέλει αναδεικνύει και δεν καταργεί την ιστορικότητα των κειμένων. Κάποιοι αντιτίθενται στις ενδογλωσσικές αποδόσεις, γιατί νομίζουν ότι η πολλαπλότητα των εκδοχών ενός κειμένου απειλεί, μεταξύ άλλων, τη μοναδικότητα και την ταυτότητα του συγγραφέα. Το γεγονός ότι ο Λώρενς Ντάρρελ παράφρασε την Πάπισσα Ιωάννα και σε πολλές γλώσσες το βιβλίο συστήνεται ως δικό του θέτει ζητήματα πολιτισμικής οικειοποίησης και ηγεμονίας, αλλά δεν μειώνει την αξία του ροϊδικού κειμένου (βλ. κεφ. 7). Αντίθετα, την υπογραμμίζει. Η πολιτισμική κριτική βάζει τα κείμενα, τις κουλτούρες και τους κώδικες να συνομιλούν θέτοντας νέα ζητήματα. Δεν προστατεύει, δεν αποστειρώνει ούτε οχυρώνει τα κείμενα, αλλά τα ανοίγει, τα αναζωογονεί και τα πολλαπλασιάζει, δεν υπερασπίζεται τη μοναδικότητά τους, αλλά παραδέχεται την πολλαπλότητα των εκδοχών τους. Το παραδοσιακό κείμενο είναι 26 Μεταφράσεις στη δημοτική ή την καθομιλουμένη έχουν γίνει από τον Γ. Τσουκαλά (Λογοτεχνική Μορφωτική Εταιρεία 1954), Μάριο Βερέττα (Ωρόρα 1993), Αντώνη Σιμιτζή (Νέα Σύνορα 1993 και 2008) και Απόστολο Κ. Κοκόλια (χ.ε. 2006). 15

24 Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ κλειστό, το πολιτισμικό είναι έργο εν προόδω. Το πολιτισμικό κείμενο εμπεριέχει, χωρίς να συναιρεί ή να ισοπεδώνει, πρωτότυπο, παραφράσεις, διασκευές, ερμηνείες, παντός είδους οικειοποιήσεις ή αντιδράσεις αναγνωστών, εν ολίγοις το παλιό και το νέο, σηματοδοτώντας τη μετατόπιση από τη λογοτεχνικότητα στην πολιτισμικότητα, από τη μοναδικότητα του κειμένου στην πολλαπλότητα της ιστο ρίας του. Το πολιτισμικό κείμενο προϋποθέτει το λογοτέχνημα ως δυνατότητα και όχι ως φετίχ. Εδώ η αναλογία με τη μουσική είναι διαφωτιστική. Όπως στη μουσική κάθε εκτέλεση ενός κομματιού συνιστά κάτι καινούργιο, έτσι και κάθε λογοτεχνική ερμηνεία ή απόδοση ανασυνθέτει το κείμενο. Τούτο μας παραπέμπει σε μια άλλη διαμάχη περί «διατηρητέων κειμένων» με πρωταγωνιστή τον Κώστα Γεωργουσόπουλο και αφορμή θεατρικές παραστάσεις. 27 Ο τελευταίος έκλεινε ένα άρθρο του το 2004 τιτλοφορούμενο «Κείμενα διατηρητέα» με την απορία: «Αν δεν μπορούμε να βάλουμε λίγο τσιμέντο στην Καπνικαρέα, γιατί μπορούμε και με ποια λογική να ανατινάξουμε τον Σοφοκλή;». 28 Σε σειρά κειμένων του, ο Γεωργουσόπουλος προβάλλει 27 Αυτή η διαμάχη ανάγεται στην απαγόρευση της παράστασης των παραποιημένων Ορνίθων του Αριστοφάνη σε σκηνοθεσία Καρόλου Κουν το Βλ. Gonda A. H. Van Steen, Venom in Verse: Aristophanes in Modern Greece, Πρίνστον: Princeton University Press 2000 Πλάτων Μαυρομούστακος, «Περί διατηρητέων, αυθαιρέτων και άλλων κατασκευών: ένας μικρός οδηγός του ορθού λόγου και των συνεπειών του», Σύγχρονα Θέματα, 102 (Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2008), σσ και Ideological Parameters in Reactions to Performances of Ancient Greek Drama at the End of the Twentieth Century (2010), στην ηλεκτρονική διεύθυνση athensdialogues.woa/wa/dist?dis= Κώστας Γεωργουσόπουλος, «Κείμενα διατηρητέα», εφ. Τα Νέα (11-12 Σεπτεμβρίου 2004), σ. 18. Σε πρόσφατο άρθρο του σχετικά με τα «διατηρητέα έργα» γράφει: «Γιατί π.χ. είναι διατηρητέο και με νέα χρήση το οικοδόμημα των στρατώνων του Καποδίστρια στο Άργος ή η έξοχη εσωτερική πλατεία της πρώτης πρωτεύουσας της Ελλάδας στο Ναύπλιο και δεν μπορεί να είναι διατηρητέα και εν χρήσει κληρονομιά Η Σταχομαζώχτρα του Παπαδιαμάντη, Το αμάρτημα της 16

25 ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΣΤΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ τις αναλογίες ανάμεσα στην προστασία των μνη μείων (αρχαίων και νεότερων) και των κειμένων, υποστηρίζοντας ότι, ενώ τα διατηρητέα κτήρια προστατεύονται και απαγορεύεται η αλλοίωσή τους, τα κείμενα «και κυρίως όσα χρειάζονται τη δια μεσολάβηση άλλης ερμηνευτικής τέχνης για να εκπέμψουν το μήνυμά τους είναι τελείως έκθετα. Υφίστανται τα τελευταία χρόνια την κατεδαφιστική λαίλαπα του μεταμοντερνισμού». 29 Ο θεα τρικός (μετα) μοντερνισμός δεν απειλεί μόνο την οντότητα του κειμένου αλλά και το ήθος του. 30 Το σύνδρομο του Ηρόστρατου, τονίζει ο Γεωργουσόπουλος, που έκαψε τον ναό της Εφέσου απλώς και μόνο για να ακουστεί το όνομά του, διακατέχει πολλούς σύγχρονους σκηνοθέτες. 31 Η ιερότητα και ακεραιότητα του κειμένου για τον ίδιο είναι αδιαπραγμάτευτη: «Αν σήμερα ένας φιλόλογος εξέδιδε έναν ποιητικό μονόλογο του Ρίτσου και ανάμεσα στους στίχους του Ορέστη π.χ. παρενέβαλλε στίχους του Σοφοκλή, του Σαρτρ, του Χόφμανσταλ και παρουσίαζε το μεικτό αυτό κείμενο στην αγορά, δεν ξέρω αν θα γινόταν από κανέναν ανεκτό». 32 Το παράδειγμα της Ακρόπολης εγείρει εδώ μια ένσταση. Όλα τα μετακλασικά της οικοδομήματα κατεδαφίστηκαν και απομακρύνθηκαν τον δέκατο ένατο αιώνα για να αναπαλαιωθεί ο ιερός βράχος και να γίνει απρόσκοπτα η σύνδεση με το κλασικό παρελθόν, προκαλώντας την απορία αν όλα όσα αφαιρέθηκαν δεν αποτελούν μέρος της ιστορίας του μνημείου και του τόπου. μητρός μου του Βιζυηνού, η Ιστορία ενός αλόγου του Ροΐδη, Του Κουτρούλη ο γάμος του Ραγκαβή;» (Κώστας Γεωργουσόπουλος, «Η παρασημαντική της γλώσσας», εφ. Τα Νέα, 9 Μαρτίου 2015). 29 Κώστας Γεωργουσόπουλος, «Κείμενα διατηρητέα», ό.π. 30 Κώστας Γεωργουσόπουλος, «Οι φορείς ήθους», Τα Νέα (28 Αυγούστου 2010). 31 Κώστας Γεωργουσόπουλος, «Ηροστράτεια ήθη», Τα Νέα (25 Ιανουαρίου 2012). 32 Κώστας Γεωργουσόπουλος, «Διατηρητέα και αυθαίρετα», Τα Νέα (24 Μαΐου 2008). Βλ. και τα πιο πρόσφατα άρθρα του «Πειραματικά και πειραγμένα (1)» και «Ηροστράτεια πειράγματα (2)», Τα Νέα, Φεβρουαρίου και 5-6 Μαρτίου 2016 αντίστοιχα. 17

26 Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ Αποκαθαίροντας την Ακρόπολη από οτιδήποτε μετακλασικό δεν διαγράφεται ένα σημαντικό μέρος της ιστορίας του ίδιου του μνημείου αλλά και του τόπου; Όσο ταπεινά και ξένα να ήταν, τα μεταγενέστερα κτίσματα συνιστούν αναπόσπαστο μέρος της Ακρόπολης και δεν μπορούμε να απομονώσουμε το υψηλό κλασικό από το ταπεινό νεο τερικό. Το ίδιο μπορεί να πει κανείς και για τα κείμενα. Σε ποιον ανήκουν οι προσλήψεις και ερμηνείες του κειμένου; Ποιος έχει δικαίωμα να τις διαγράψει ή να τις ξεδιαλέξει; Δεν ανήκουν και αυτές στην παράδοσή του; 33 Βλέπουμε ότι το όλο ζήτημα της ιερότητας των κειμένων συνδέεται με την ιερότητα των χώρων και των μνημείων. Αυτό που προσβάλλει την ιερότητα του μνημείου και του κειμένου είναι η χρήση του. Εκεί παραπέμπουν όλες οι αντιδράσεις είτε πρόκειται για την απόδοση ενός λογοτεχνικού κειμένου στην απλοελληνική είτε για την παράσταση αρχαίας τραγωδίας με φράκα και μπλουτζίν είτε για τη γυμνή φωτογράφιση χορευτριών από τη Nelly s στον ιερό βράχο το 1927, την άρνηση παραχώρησης του Ηρωδείου το 1998 στον σχεδιαστή μόδας Κάλβιν Κλάιν, το ιδιωτικό δείπνο 120 ατόμων στην Αρχαία Αγορά, την παραχώρηση του Παρθενώνα για επίδειξη μόδας του οίκου Gucci και τη δυνατότητα διεξαγωγής εκδηλώσεων σε αρχαιολογικούς χώρους, ώστε να συγκεντρωθούν έσοδα λόγω της κρίσης. Αλλά εδώ προκύπτει μια αντίφαση: αν το καλλιτέχνημα (μνημείο ή κείμενο) έχει μια αυτοτελή και εγγενή αισθητική αξία, τότε πώς η χρήση του θέτει εν κινδύνω αυτήν την αξία; Μήπως τελικά η παλίμψηστη ιστορία ή παράδοση ενός κειμένου είναι σύμφυτη με την αξία του; Μήπως η σημασία της Αντιγόνης του Σοφοκλή είναι συναρτημένη και με τις νεότερες Αντιγόνες; Βλ. σχετικά Eleana Yalouri, The Acropolis: Global Fame, Local Claim, Οξφόρδη: Berg 2001 Mary Beard, The Parthenon, Λονδίνο: Profile 2002 Jennifer Neils (επιμ.), The Parthenon: From antiquity to the present, Κέιμπριτζ: Cambridge University Press Βλ. Τζωρτζ Στάινερ, Οι Αντιγόνες: Ο μύθος της Αντιγόνης στην λογοτεχνία, τις τέχνες και την σκέψη της Εσπερίας, μτφρ. Β. Μάστορης 18

27 ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΣΤΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Η προβολή στίχων σε δημόσιους χώρους και εν γένει η δημόσια χρήση της λογοτεχνίας θέτει και το θεωρητικό ζήτημα για το πώς η συζήτηση περί λογοτεχνίας μετατοπίζεται από το τι είναι λογοτεχνία στο πώς χρησιμοποιείται (βλ. και κεφ. 20). 35 Από τα παλαιότερα ερωτήματα που διαγράφουν και τις διαδοχικές φάσεις της θεωρίας της λογοτεχνίας: τι εννοεί ο συγγραφέας (συγγραφοκεντρική προσέγγιση), τι είναι λογοτεχνία (κειμενοκεντρική προσέγγιση) ή το πώς προσλαμβάνεται (αναγνωστική προσέγγιση), καταλήγουμε στο πώς χρησιμοποιείται η λογοτεχνία, που κατά κάποιο τρόπο εμπεριέχει και όλες τις προηγούμενες προσεγγίσεις μέσα από σειρά ερωτημάτων πρόθεσης, αποσπασματικότητας ή προσληψιμότητας που θέτει. 36 Ποιοι είναι οι στόχοι αυτού που επιλέγει, για παράδειγμα, στίχους προς δημόσια έκθεση; Ποια είναι η θεσμική εξουσία του προβάλλοντος, δεδομένου ότι ένας ιδιώτης δύσκολα μπορεί να αναλάβει ένα τέτοιο εγχείρημα; Πώς λειτουργεί η αποσπασματικότητα σε ένα εξωκειμενικό περιβάλλον ή πώς το ευρύτερο κοινό προσλαμβάνει ή (ανα)γνωρίζει την ποίηση εκτός τάξης ή αναγνωστηρίου; Αρκετοί παραπονιούνται σήμερα για την υποτίμηση της ποίησης, υποστηρίζοντας ότι περιθωριοποιείται από εκδότες και ΜΜΕ, ωστόσο η ποίηση εξακολουθεί να διατηρεί τον δημόσιο χα ρακτήρα της. Εκτός από την παγκόσμια ημέρα ποίησης που ευνοεί την προβολή της (δεν υπάρχει ανάλογη για την πεζογραφία), τα διαδικτυακά περιοδικά για την ποίηση αυξήθηκαν, οι πολιτικοί συχνά χρησιμοποιούν ποιητικά κλισέ (Σαμαράς- Ελύτης), Π. Μπουρλάκης Αθήνα: Καλέντης 2001 Judith Butler, Antigone s Claim: Kinship between Life and Death, Νέα Υόρκη: Columbia University Press 2000 Erin B. Mee Helene P. Foley, Antigone on the contemporary world stage, Οξφόρδη: Oxford University Press Για πολλούς λογοτέχνες η ιδέα ότι η λογοτεχνία μπορεί να χρησιμοποιείται είναι απωθητική. Χαρακτηριστικά, ο πεζογράφος Ανδρέας Μήτσου σε συνέντευξή του στη Μαριαλένα Σπυροπούλου τονίζει: «Η χρησιμότητα της λογοτεχνίας είναι στο μη χρήσιμο» (εφ. Η Καθημερινή: Τέχνες και Γράμματα, 15 Νοεμβρίου 2015, σ. 8). 36 Βλ. και Rita Felski, Uses of Literature, Οξφόρδη: Blackwell