8 Εμπόδια στις Μεταρρυθμίσεις

Transcript

1 8 Εμπόδια στις Μεταρρυθμίσεις Αριστείδης Χατζής, Αναπληρωτής Καθηγητής Παν/μίου Αθηνών Περίληψη Η θεσμική παγίδα του μεσαίου εισοδήματος (middle income institutional trap) πλήττει κυρίως κράτη που έχουν επιτύχει ένα μεσαίο (κοντά δηλαδή στο διεθνή μέσο όρο) κατά κεφαλήν εισόδημα μετά από μια περίοδο, υψηλής ορισμένες φορές, ανάπτυξης που βασίστηκε όμως σε κλειστούς θεσμούς και σε ένα κορπορατιστικό μοντέλο με ισχυρά κρατικοδίαιτα μονοπώλια και ολιγοπώλια, με εισαγωγή τεχνολογίας και ανύπαρκτη καινοτομία, έμφαση στην εσωτερική αγορά και ελάχιστες εξαγωγές. Η οικονομία αυτών των χωρών σχεδόν πάντα συνοδεύεται από υψηλούς δείκτες ανισότητας. Η ανισότητα αυτή δημιουργεί βέβαια μεγάλη ανάγκη (και ζήτηση) για αναδιανομή που την ικανοποιεί όμως ένα πελατειακό σύστημα που κυρίως προστατεύει ορισμένες ισχυρές ομάδες πίεσης και όποια/ον εργάζεται με οποιονδήποτε τρόπο για το κράτος. Η περιγραφή αυτή ταιριάζει ιδιαίτερα στην Ελλάδα. Πώς μπορεί να ξεφύγει η χώρα μας από αυτήν τη θεσμική παγίδα και να υιοθετήσει ανοικτούς (inclusive), δηλαδή αποτελεσματικούς για οικονομική ανάπτυξη θεσμούς; Η χώρα μας κοντεύει να συμπληρώσει μια ολόκληρη δεκαετία σε συνθήκες κρίσης. Μια δεκαετία είναι ένα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα για το σύνολο της ζωής ενός ατόμου και μεγεθύνεται ακόμα περισσότερο όταν αφορά τις ζωές νέων ανθρώπων. Ειδικά αυτών των νέων ανθρώπων που μέσα σ αυτή τη δεκαετία θα έπρεπε να βρίσκονται στην πιο παραγωγική φάση της ζωής τους. Το χειρότερο όμως είναι ότι αυτή η περίοδος δεν έχει ορατή ημερομηνία λήξης. Ειδικά για τους νέους ανθρώπους αλλά και για τους μεγαλύτερους αυτή η έλλειψη προοπτικής είναι εφιαλτική. Για να γίνει κατανοητή η ιδιαιτερότητα αυτής της περιόδου ας δούμε το Γράφημα 1 που συγκρίνει το μέγεθος της κρίσης στη Ελλάδα με εκείνο στην υπόλοιπη Ευρώπη την ίδια περίοδο, με την κρίση του 1997 στην Ασία και οικονομική ύφεση στις Η.Π.Α. μετά το Είναι φανερό ότι η ελληνική περίπτωση είναι τραγική. Όχι μόνο γιατί είναι ζοφερή αλλά κυρίως γιατί φαίνεται να είναι αδιέξοδη. 59

2 Γράφημα 1 Σύμφωνα με στοιχεία του ΟΟΣΑ, από το 2007 μέχρι το πρώτο τρίμηνο του 2015 το διαθέσιμο κατά κεφαλήν εισόδημα στην Ελλάδα μειώθηκε κατά 27,5% (και η κατά κεφαλήν κατανάλωση κατά 20%), ενώ την ίδια περίοδο, κατά μέσο όρο, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ αυξήθηκε στις χώρες του ΟΟΣΑ κατά 3,3%, ενώ το κατά κεφαλήν διαθέσιμο εισόδημα παρουσίασε άνοδο κατά 8,1%. Σε περιόδους κρίσης αναζητούνται αποδιοπομπαίοι τράγοι, φουντώνουν οι θεωρίες συνωμοσίας και διαδίδονται εύκολα αντιεπιστημονικά φληναφήματα. Φυσικά δεν θα ασχοληθούμε μ αυτά. Εξίσου όμως εύκολα, όσοι πλήττονται από την κρίση, υιοθετούν μια ντετερμινιστική εικόνα του κόσμου. Είναι έτοιμοι να δεχτούν αβασάνιστα ότι για την κρίση ευθύνονται αποκλειστικά «εξωτερικές δυνάμεις». Οι σοβαρότερες απ αυτές τις θεωρίες εντοπίζουν τις ρίζες της κρίσης στην παγκόσμια κρίση του 2008 και στην κρίση της ευρωζώνης που ακολούθησε, στις δομικές αδυναμίες του ευρώ, στις μυωπικές πολιτικές των ισχυρών της ευρωζώνης, στη στρεβλή ηγεμονική πολιτική της Γερμανίας. Υπάρχει αλήθεια σε όλα αυτά. Όλα τα παραπάνω αποτέλεσαν αφορμές της κρίσης στην Ελλάδα ή συντελεστές όξυνσής της, ή απλώς ανασταλτικούς παράγοντες στο ξεπέρασμά της. Όμως αυτές οι «εξωτερικές δυνάμεις» δεν αποτελούν (και μάλιστα αποκλειστικά!) τις βαθιές αιτίες της κρίσης. Διότι τα αίτια της κρίσης είναι γνησίως ελληνικά. Συνδέονται με τα δομικά προβλήματα του ελληνικού κράτους και με τη παθογένεια της ελληνικής κοινωνίας. Αν δεν το αντιληφθούμε και δεν το αποδεχθούμε δεν υπάρχει καμία περίπτωση να ξεπεράσουμε την κρίση. 60

3 Τα δημοσιονομικά προβλήματα, τα δίδυμα ελλείμματα, ήταν απλώς τα συμπτώματα της κρίσης και όχι οι βαθιές αιτίες της. Διότι η κρίση είναι κυρίως θεσμική. Η χώρα μας συνεχίζει να μην έχει το κατάλληλο θεσμικό πλαίσιο για οικονομική ανάπτυξη. Επιπλέον, όπως θα δούμε, αυτή κρίση είναι και ηθική. Διότι οι θεσμικές στρεβλώσεις δεν είναι απλώς αναποτελεσματικές και αντιαναπτυξιακές. Είναι επιπλέον άδικες και υπ αυτήν την έννοια ανήθικες. Όμως δεν υπάρχουν εύκολες, απλοϊκές λύσεις. Για παράδειγμα, όπως θα διαπιστώσετε από τα Γραφήματα 2 και 3, η απελευθέρωση της αγοράς εργασίας και η μείωση του εργατικού κόστους δεν οδηγεί αυτόματα στην οικονομική ανάπτυξη. Η σύγκριση της Ελλάδας με τη Γερμανία είναι εύγλωττη. Γράφημα 2 61

4 Γράφημα 3 Σε προηγούμενο κείμενό μου είχα παρουσιάσει τη σχετική συζήτηση στη θεωρία των θεσμών (Χατζής 2015). Υπενθυμίζω απλώς ότι, σύμφωνα με τον κορυφαίο οικονομολόγο και πολιτικό επιστήμονα, Mancur Olson, για την ανάπτυξη μιας χώρας υπάρχουν τρεις βασικές προϋποθέσεις. Καταρχάς μια ανοικτή ανταγωνιστική αγορά. Χωρίς ανοιχτή αγορά δεν πρόκειται να υπάρξει βιώσιμη ανάπτυξη. Δεν υπάρχει πλέον πουθενά στον κόσμο σημαντική οικονομική ανάπτυξη χωρίς άνοιγμα της αγοράς και ελεύθερο εμπόριο. Το δεύτερο που χρειάζεται είναι ένα θεσμικό πλαίσιο κατάλληλο για οικονομική ανάπτυξη, για να δημιουργηθεί το εύφορο έδαφος για ιδιωτικές επενδύσεις. Και η τρίτη προϋπόθεση είναι εξίσου απαιτητική: οι ελίτ της χώρας θα πρέπει να έχουν κατανοήσει τις βασικές οικονομικές έννοιες. Αυτό σημαίνει να έχουν και μια στοιχειώδη γνώση της θεωρητικής συζήτησης στην οικονομική επιστήμη αλλά κυρίως μια καλή εικόνα της εμπειρικής πραγματικότητας. Στο χώρο της θεωρίας θεσμών υπάρχει αυτήν τη στιγμή μια εντυπωσιακά πλούσια βιβλιογραφία και δημοσιευμένες εμπειρικές έρευνες με πολύτιμα στοιχεία. Δυστυχώς για μεγάλο μέρος των ελληνικών πολιτικών (και όχι μόνο) ελίτ, όλα αυτά δεν είναι καθόλου γνωστά. Αυτό είναι ένα πολύ σημαντικό πρόβλημα που επηρεάζει και τα άλλα δύο. Αλλά δεν θα μας απασχολήσει σ αυτό το κείμενο. Ας επιστρέψουμε στους θεσμούς και τη σημασία τους για την οικονομική ανάπτυξη. Καταρχάς υπάρχουν δύο ειδών θεσμοί. Είναι από τη μια οι τυπικοί θεσμοί, δηλαδή οι κανόνες δικαίου που βρίσκουμε στο Σύνταγμα, στους νόμους, στα κανονιστικά διατάγματα, στις υπουργικές αποφάσεις και στα προεδρικά διατάγματα. Από την άλλη έχουμε τους άτυπους θεσμούς, δηλαδή κυρίως τους κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς (social norms). Και τα δύο είδη θεσμών είναι απαραίτητα για την οικονομική ανάπτυξη (North 1990). Όπως έδειξαν στο πρόσφατο πολυσυζητημένο έργο τους ο οικονομολόγος Daron Acemoglu και ο πολιτικός επιστήμονας James Robinson (Ace-moglu & Robinson 2012) τα έθνη αποτυγχάνουν όταν έχουν κλειστούς και αναποτελεσματικούς θεσμούς (τους ονομάζουν extractive) και αναπτύσσονται με θεσμούς ανοικτούς και αποτελεσματικούς (inclusive). 62

5 Οι κλειστοί θεσμοί είναι θεσμοί τους οποίους γνωρίζουμε πολύ καλά στην Ελλάδα. Περιλαμβάνουν ένα ατροφικό κράτος δικαίου, απουσία τάξης, ατελή προστασία των περιουσιακών δικαιωμάτων, προβληματική εφαρμογή των συμβάσεων, εμπόδια στην είσοδο στην αγορά για νέους επιχειρηματίες και αποθάρρυνση της καινοτομίας, αναποτελεσματικές ρυθμίσεις που εμποδίζουν ή κλείνουν την αγορά και προστατεύουν ισχυρές ομάδες συμφερόντων. Οι ανοιχτοί θεσμοί από την άλλη περιλαμβάνουν ένα σύγχρονο κράτος δικαίου, καλή προστασία των περιουσιακών δικαιωμάτων, εφαρμογή των συμβάσεων, ελεύθερες ανταγωνιστικές αγορές, ένα καλής ποιότητας ρυθμιστικό πλαίσιο, τις απαραίτητες για ανάπτυξη δημόσιες υπηρεσίες, ενώ εξασφαλίζουν πραγματικό ανταγωνισμό και την απουσία εμποδίων για τις νέες επιχειρήσεις, πρόσβαση στην εκπαίδευση και ευκαιρίες για τη μεγάλη πλειονότητα των πολιτών. Η Ελλάδα, όμως, δυστυχώς, βρίσκεται αυτή τη στιγμή κυριολεκτικά παγιδευμένη. Σ αυτό το φαινόμενο που ο Acemoglou ονομάζει «θεσμική παγίδα του μεσαίου εισοδήματος» (Χατζής 2015: 69-70). Τι είναι αυτή η «θεσμική παγίδα του μεσαίου εισοδήματος»; Είναι η κατάσταση στην οποία ένα κράτος έχει αναπτυχθεί στρεβλά με κλειστούς, αναποτελεσματικούς θεσμούς, ακολουθώντας ένα κορπορατιστικό μοντέλο. Με ισχυρά κρατικοδίαιτα μονοπώλια και ολιγοπώλια, με εισαγωγή τεχνολογίας και ανύπαρκτη καινοτομία, με έμφαση στην εσωτερική αγορά και ελάχιστες εξαγωγές, με υψηλούς δείκτες ανισότητας και μεγάλη ανάγκη (και ζήτηση) για αναδιανομή, ένα σύστημα που προστατεύει ορισμένες ισχυρές ομάδες πίεσης και όποιον εργάζεται με οποιονδήποτε τρόπο για το κράτος. Μέχρι ένα σημείο η ανάπτυξη και η αναδιανομή που πετυχαίνει το πελατειακό σύστημα κρατά ικανοποιημένη την κοινωνία. Φθάνει όμως σε ένα φαινομενικό αδιέξοδο καθώς προκειμένου να μπορέσει να συνεχίσει να αναπτύσσεται θα πρέπει να υιοθετήσει τους ανοικτούς θεσμούς και να απορρίψει τους κλειστούς. Όταν έρχεται όμως η ώρα να υιοθετήσει τους ανοιχτούς θεσμούς, θα αντιμετωπίσει αξεπέραστα εμπόδια. Διότι οι κλειστοί θεσμοί εξυπηρετούν συνήθως ένα ισχυρό πελατειακό σύστημα που δεν είναι διατεθειμένο να εγκαταλείψει τα προνόμιά του. Οι ισχυρές ομάδες πίεσης που ωφελούνται από τους κλειστούς θεσμούς και το θεσμικό τέλμα θα κινητοποιήσουν πολιτικές δυνάμεις που θα υπερασπιστούν αυτούς τους κλειστούς θεσμούς, ενώ ταυτόχρονα θα καταφέρουν να καταστήσουν πολιτικά κοστοβόρα την υιοθέτηση των ανοικτών θεσμών. Θα πιέζουν για να διαιωνιστεί το σύστημα προσόδων, η αναδιανομή και η κρατική παρέμβαση προς όφελός τους. Αυτή όμως η θεσμική ακινησία είναι ταυτόχρονα και μια παγίδα. Γιατί είναι σαν να βρίσκεσαι πάνω σ ένα ποδήλατο και σταματάς να κάνεις πετάλι. Οπωσδήποτε θα χάσεις σύντομα την ισορροπία σου και θα πέσεις. Διότι ή θα συνεχίσεις το πετάλι, θα συνεχίσεις δηλαδή το δρόμο σου για να φτάσεις εκεί που θέλεις να πας ή θα πέσεις καθώς θα προσπαθείς να μείνεις μετέωρος. Αυτή η θεσμική ακινησία είναι ένα είδος limbo state σαν αυτό δηλαδή, στο οποίο βρίσκεται η χώρα μας όλα αυτά τα χρόνια. Διότι η παραπάνω περιγραφή ταιριάζει σαν γάντι στην Ελλάδα της κρίσης. Μετά την εισαγωγή που προηγήθηκε θα προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε και να περιγράψουμε εν συντομία οκτώ εμπόδια για τις μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα. Εμπόδιο νούμερο 1: Η Ελλάδα δεν διαθέτει ελεύθερη αγορά Η Ελλάδα μετά από 7 χρόνια «μεταρρυθμίσεων» δεν είναι μια «νεοφιλελεύθερη κόλαση» όπως αρκετοί φαντασιώνονται. Συμβαίνει μάλιστα το εντελώς αντίθετο. Η χώρα μας σήμερα (αλλά και όλα αυτά τα χρόνια) βρίσκεται στην τελευταία θέση στην Ευρωπαϊκή Ένωση σύμφωνα με όλες τις σχετικές διεθνείς κατατάξεις 63

6 οικονομικής ελευθερίας, ανταγωνιστικότητας και ανοικτότητας αγοράς. Στον Πίνακα 1 παρουσιάζω τις αντίστοιχες θέσεις της Δανίας, μιας χώρας που αποτελεί υπόδειγμα για το καλής ποιότητας θεσμικό της πλαίσιο, την ανοικτή της αγορά αλλά και το αποτελεσματικό και γενναιόδωρο κράτος πρόνοιας. Πίνακας 1 Στο Γράφημα 4 βλέπουμε την πορεία της οικονομικής ελευθερίας της Ελλάδος από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 μέχρι το τέλος του Η οικονομική ελευθερία στη χώρα μας μειώνεται σταθερά! Ακόμα και την περίοδο των 7 ετών των Μνημονίων, την περίοδο που έγιναν «μεταρρυθμίσεις», που επιχειρηθήκαν ιδιωτικοποιήσεις, αποκρατικοποιήσεις και απορρύθμιση. Πώς εξηγείται αυτό; Ο πίνακας παρουσιάζει συγκριτικά τη θέση της Ελλάδας στην υφήλιο. Καθώς λοιπόν εδώ εφαρμόζονταν με μεγάλη δυσκολία ατελείς μεταρρυθμίσεις οι άλλοι χώρες απελευθερώνονταν με γοργούς ρυθμούς. 64

7 Γράφημα 4 Είναι λοιπόν τόσο σημαντική η ανοικτή αγορά για την οικονομική ανάπτυξη; Το Γράφημα 5 μας βοηθά να απαντήσουμε με ασφάλεια. Βλέπουμε εκεί πώς η ανοικτή οικονομία συνδέεται με την ευημερία. Γράφημα 5 65

8 Όμως και το Γράφημα 6 μας δείχνει ότι η οικονομική ελευθερία βελτιώνει συνολικά όλους τους δείκτες ανθρώπινης ανάπτυξης (όπως απεικονίζονται στο Human Develop-ment Index), δεν δημιουργεί απλώς πλούτο. Γράφημα 6 Εμπόδιο νούμερο 2: Το πελατειακό σύστημα Το πελατειακό σύστημα συνεχίζει και λειτουργεί απρόσκοπτα, όπως λειτουργούσε όλα αυτά τα χρόνια. Το ελληνικό πολιτικό σύστημα φαίνεται να μην έχει μάθει από τα καταστροφικά λάθη του. Συνεχίζει ακόμα να συμπεριφέρεται, λες και δεν συνέβη μια πτώχευση, μια οικονομική καταστροφή. Παρατηρούμε ακόμα φαινόμενα τα οποία είναι απαράδεκτα σε μια χώρα που βρίσκεται σε κρίση από το Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε πολλά παραδείγματα αλλά θα περιοριστώ σε ένα που σχετίζεται με την απουσία ανοικτής ανταγωνιστικής αγοράς στη χώρα μας. Αυτό οφείλεται στην προστασία που προσφέρει το πελατειακό σύστημα στους εχθρούς της ελεύθερης αγοράς. Ποιοι είναι λοιπόν οι πραγματικοί εχθροί της ελεύθερης αγοράς, που είδαμε πόσο κρίσιμη είναι για την αύξηση της ευημερίας; Καταρχάς, δεν είναι το κράτος. Το κράτος είναι εργαλείο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί με πολλούς διαφορετικούς τρόπους, θετικά ή αρνητικά. Το κράτος όμως είναι απαραίτητο για την εύρυθμη λειτουργία της αγοράς καθώς από αυτό προέρχεται το απαραίτητο θεσμικό πλαίσιο. Οι πραγματικοί εχθροί της αγοράς είναι (με σειρά προτεραιότητας, δηλαδή επικινδυνότητας): (α) τα μεγάλα 66

9 ισχυρά καρτέλ, τα ολιγοπώλια, (β) τα κλειστά ισχυρά επαγγέλματα και (γ) τα ισχυρά συνδικάτα του δημόσιου. Αυτές οι ομάδες πίεσης, οι διανεμητικές συσπειρώσεις, όπως τις ονομάζει ο Olson (γιατί αναδιανέμουν τον κοινωνικό πλούτο προς όφελός τους εκμεταλλευόμενες τη διαπλοκή τους με το πολιτικό σύστημα) διαστρεβλώνουν τα πάντα. Έτσι μετατρέπουν το απαραίτητο για κάθε πολιτισμένη κοινωνία κράτος πρόνοιας από δίχτυ ασφαλείας σε λάφυρα για όσους έχουν την πολιτική δύναμη να τα αρπάξουν. Θα δούμε στη συνέχεια με ποιον τρόπο. Αντί για ισότητα ευκαιριών, έχουμε αναδιανομή υπέρ των ισχυρών (επίσης θα δούμε το πώς στη συνέχεια). Αντί για την ελάχιστη χειρουργικής ακρίβειας κρατική παρέμβαση στην οικονομία που έχει σκοπό να διορθώσει τις λεγόμενες αποτυχίες της αγοράς (market failures) έχουμε ακόμα μεγαλύτερες κρατικές αποτυχίες (government failures). Αντί για προστασία των δημόσιων αγαθών έχουμε το φαινόμενο της προσοδοθηρίας (rent-seeking), αντί για κράτος δικαίου και θεσμικό πλαίσιο κατάλληλο για οικονομική ανάπτυξη έχουμε κορπορατισμό, κλεπτοκρατία, παρεοκρατικό καπιταλισμό (crony capitalism). Αντί για υψηλής ποιότητας δημόσιες υπηρεσίες και ορθολογική γραφειοκρατία έχουμε ένα μεγάλο αναποτελεσματικό δημόσιο τομέα. Το πελατειακό σύστημα είναι υπεύθυνο γι αυτές τις στρεβλώσεις. Εμπόδιο νούμερο 3: Αναποτελεσματικοί τυπικοί θεσμοί Η χώρα μας πάσχει ταυτόχρονα από πολυνομία και ανομία. Από τη μια έχουμε πλήθος ρυθμίσεων, κακής ποιότητας και πολύπλοκο ρυθμιστικό περιβάλλον και από την άλλη έχουμε το φαινόμενο της αχρησίας νόμων λόγω της μη συνεπούς εφαρμογής τους. Για το δεύτερο ζήτημα δείτε το Γράφημα 7 που απεικονίζει μια ντροπιαστική και ταυτόχρονα επικίνδυνη πρωτιά για τη χώρα μας. Γράφημα 7 67

10 Είναι χαρακτηριστικό (και ιδιαίτερα λυπηρό) ότι η νομοθεσία για το κάπνισμα σε δημόσιους χώρους δεν εφαρμόζεται ούτε σ αυτό το κτίριο της Βουλής των Ελλήνων. Θα μπορούσαμε να συζητήσουμε πολλές πτυχές του προβλήματος των αναποτελεσματικών τυπικών θεσμών. Για παράδειγμα ένα σοβαρό πρόβλημα της ελληνικής δικαιοσύνης είναι η προβληματική νομική εκπαίδευση που κυριαρχείται από έναν απαρχαιωμένο νομικό φορμαλισμό. Μπορεί κάποιος να σπουδάσει νομικά σε προπτυχιακό, μεταπτυχιακό, διδακτορικό επίπεδο, να εισαχθεί και να ολοκληρώσει τις σπουδές του στη Σχολή Δικαστικών Λειτουργών και να υπηρετήσει στον Άρειο Πάγο ή το Συμβούλιο Επικρατείας χωρίς να έχει μάθει ούτε τις στοιχειώδεις έννοιες των οικονομικών. Και να κληθεί αυτό το άτομο να λάβει αποφάσεις για πολύ σημαντικά ζητήματα, τα οποία θα έχουν σοβαρότατες οικονομικές και δημοσιονομικές συνέπειες. Ας δούμε άλλο ένα παράδειγμα. Όπως είδαμε η εφαρμογή των συμβάσεων από τα δικαστήρια είναι μία από τις απαραίτητες προϋποθέσεις για οικονομική ανάπτυξη. Στην Ελλάδα όμως η εφαρμογή καθυστερεί τόσο πολύ που θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για αποδυνάμωση του σημαντικού οικονομικού ρόλου που εξυπηρετεί το δίκαιο των συμβάσεων σε ένα κράτος δικαίου. Έτσι, όπως θα δούμε στο Γράφημα 8 χρειάζονται ημέρες, κατά μέσο όρο, για την εφαρμογή μιας σύμβασης από τα ελληνικά δικαστήρια. Στο γράφημα συγκρίνεται η χώρα μας με τη Σλοβακία, μια πρώην κομουνιστική χώρα χωρίς τη δική μας νομική και οικονομική παράδοση. Γράφημα 8 68

11 Η Ελλάδα μάλιστα έχει σ αυτό το πρόβλημα άλλη μια θλιβερή πρωτιά όπως μας δείχνει το Γράφημα 9. Γράφημα 9 Αλλά υπάρχει και ένα άλλο, παράλληλο πρόβλημα. Η καθυστέρηση της ολοκλήρωσης της πτωχευτικής διαδικασίας (βλ. Γράφημα 10). 69

12 Γράφημα 10 Στη χώρα μας λοιπόν υπάρχουν αντικίνητρα και για τη γένεση μιας οικονομικής σχέσης αλλά και για το τέλος της, όταν αυτό είναι απαραίτητο. Όμως αυτός ο θεσμικός συνδυασμός είναι καταστροφικός για μια χώρα που έχει ανάγκη για επενδύσεις. Το γιατί μας το δείχνει το Γράφημα

13 Γράφημα 11 Είναι ένα γράφημα που δημοσιεύθηκε στον Economist με τον τίτλο «Πού να μην επενδύσετε στην Ευρώπη» ( Where Not to Invest in Europe, 29/10/2014). Θα αναρωτιέται κανείς τι πέτυχαν όλες αυτές οι μεταρρυθμίσεις που έγιναν τα τελευταία χρόνια στη Ελλάδα. Όσες και όπως έγιναν, είχαν τελικά κάποιο αντίκρισμα; Όπως βλέπουμε στο Γράφημα 12 η Ελλάδα έκανε μεταρρυθμίσεις, τουλάχιστον στα χαρτιά. Πρόκειται για τη γνωστή, στην ιστορία των θεσμών, διάκριση του Roscoe Pound μεταξύ του δικαίου των βιβλίων και του δικαίου της πράξης (law in books and law in action). Έτσι, δυστυχώς, υπάρχουν μεγάλες διαφορές μεταξύ των κανόνων που ψηφίστηκαν από τη Βουλή των Ελλήνων και των κανόνων όπως τελικά εφαρμόστηκαν. 71

14 ΚΡΙΣΗ ΜΕΤΤΑΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ Γράφημα 12 Ενώ λοιπόν στο Γράφημα 12 η Ελλάδα φαίνεται πρωταθλήτρια στις μεταρρυθμίσεις παραμένει πολύ πίσω από άλλες ευρωπαϊκές χώρες, ακόμα και στο «δίκαιο των βιβλίων» (βλ. Γράφημα 13). Δεν προσφέρει δηλαδή η χώρα μας τίποτε το ιδιαίτερο στους υποψήφιους επενδυτές. Γράφημα 13 72

15 ΚΡΙΣΗ ΜΕΤΤΑΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ Είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος που η ελληνική κοινωνία αντιμετωπίζει τους θεσμούς. Στην τελευταία δημοσκόπηση του οργανισμού διανεοσις, η ελληνική κοινωνία θεωρεί ως σημαντικότερο θεσμό την οικογένεια. Και μετά την οικογένεια ακολουθούν οι ένοπλες δυνάμεις και η αστυνομία. Με απλά λόγια αυτό σημαίνει ότι η ελληνική κοινωνία βρίσκεται ακόμα στη προνεωτερική της φάση. Δεν υπάρχουν αναπτυγμένοι ώριμοι θεσμοί (αντικείμενο σεβασμού και εμπιστοσύνης από τον Έλληνα πολίτη) αλλά οικογενειακά και πελατειακά δίκτυα και ένα βαθύ κράτος που ταυτίζεται με τα σώματα ασφαλείας και τον στρατό (βλ. γράφημα 14). Γράφημα 14 73

16 Εμπόδιο νούμερο 4: Αναποτελεσματικό σπάταλο κράτος Αυτό είναι ένα πολυσυζητημένο θέμα το οποίο βέβαια δεν μπορεί να αναλυθεί εδώ σε βάθος. Θα κάνω απλώς μερικές ενδεικτικές παρατηρήσεις. Καταρχάς το ελληνικό κράτος παραμένει σπάταλο αλλά ταυτόχρονα είναι αναποτελεσματικό. Έτσι δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο μεταρρυθμίσεων. Είναι επιπλέον ένα άδικο κράτος που στρεβλώνει τα κίνητρα καθώς αντιμετωπίζει διαφορετικά τους προνομιούχους δημοσίους υπαλλήλους που εργάζονται γι αυτό από τους εργαζόμενους στο δημόσιο τομέα. Ή, για την ακρίβεια, είναι τόσο στρεβλό ώστε οδηγεί σ αυτήν τη στρεβλή, για κάθε καπιταλιστικό κράτος, εικόνα που βλέπουμε στο Γράφημα 15. Είναι λοιπόν ένα άδικο, άρα και ανήθικο κράτος. Γράφημα 15 Τι θα άλλαζε, αν το ελληνικό κράτος έπαυε να είναι σπάταλο και μειώνονταν το μέγεθός του; Το Γράφημα 16 (ένα γράφημα του ΟΟΣΑ) μας δείχνει πόσο μπορεί να αυξηθεί το ΑΕΠ καθώς μειώνεται το μέγεθος του κράτους. Μαζί με την Ιταλία, η Ελλάδα είναι από τις χώρες που έχουν να κερδίσουν πάρα πολλά, εφόσον το κράτος παρεμβαίνει λιγότερο στην οικονομία. 74

17 Γράφημα 16 Εμπόδιο νούμερο 5: Οι άτυποι θεσμοί είναι κι αυτοί αναποτελεσματικοί Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχει το απαραίτητο υπόστρωμα κανόνων κοινωνικής συμπεριφοράς που είναι απαραίτητοι για την οικονομική ανάπτυξη. Οι δείκτες κοινωνικού κεφαλαίου είναι εντυπωσιακά χαμηλοί σε μια χώρα χωρίς παράδοση εθελοντισμού και φιλανθρωπίας (παρά τα γνωστά παραδείγματα-εξαιρέσεις των μεγάλων, αλλά λίγων, ευεργετών στη νεοελληνική ιστορία). Τα προβλήματα της συλλογικής δράσης είναι έντονα, το φαινόμενο του λαθρεπιβάτη (free rider) ιδιαίτερα διαδεδομένο, δεν υπάρχει κουλτούρα ανοχής, συνεργασίας (cooperation), αμοιβαιότητας (reciprocity) και συμβιβασμού, ενώ η διαφθορά είναι υψηλή και η ανοχή στη διαφθορά μεγάλη. Το έλλειμα στους άτυπους θεσμούς εμφανίζεται έντονα στην καθημερινότητα. Από τα γκράφιτι στους τείχους και τους δημόσιους χώρους, την πλημμελή καθαριότητα, τον τρόπο οδήγησης, τον τρόπο παρκαρίσματος, αλλά και τη θλιβερή κατάσταση των ελληνικών πανεπιστημίων. Δυστυχώς αυτοί οι κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς παρατηρούνται ανεξαρτήτως κοινωνικού, οικονομικού και μορφωτικού επιπέδου καθώς οι Έλληνες πολίτες τους έχουν εσωτερικοποιήσει. Ο σημαντικότερος δείκτης κοινωνικού κεφαλαίου είναι η εμπιστοσύνη (trust). Το επίπεδο εμπιστοσύνης είναι διαχρονικά πολύ χαμηλό στην Ελλάδα, ένα φαινόμενο εξαιρετικά αρνητικό καθώς η εμπιστοσύνη είναι απαραίτητη όχι μόνο για την οικονομική ανάπτυξη αλλά και για την ομαλή κοινωνική συμβίωση. Στο Γράφημα 17 βλέπουμε συγκριτικά το επίπεδο εμπιστοσύνης χωρών της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης (Γερμανία, Γαλλία), της Νότιας Ευρώπης (Ιταλία, Πορτογαλία, Ισπανία) με το επίπεδο εμπιστοσύνης στην Ελλάδα. Είναι προφανές ότι η χώρα μας ανήκει σε άλλη κατηγορία. Ποια είναι αυτή η κατηγορία; Η Τουρκία και η Μέση Ανατολή. Η Ελλάδα έχει επίπεδα εμπιστοσύνης, τα οποία είναι παρόμοια με τα επίπεδα εμπιστοσύνης που υπάρχουν στην Μέση Ανατολή και σε χώρες της Αφρικής. 75

18 Γράφημα 17 Ας επαναλάβουμε συνοπτικά το πρόβλημα του θεσμικού ελλείμματος στην Ελλάδα: Η Ελλάδα είναι μια θεσμικά ανώριμη κοινωνία. Πάσχει ταυτόχρονα από «θεσμική σκλήρωση» και από «θεσμική ατροφία». Δηλαδή απουσιάζουν αποτελεσματικοί θεσμοί που είναι απαραίτητοι για την οικονομική ανάπτυξη ενώ περισσεύουν οι αναποτελεσματικοί θεσμοί που εμποδίζουν την ομαλή λειτουργία της ελληνικής οικονομίας. Οι τυπικοί θεσμοί είναι προβληματικοί καθώς υπάρχει έλλειμμα αποτελεσματικών κανόνων δικαίου και καλής ποιότητας ρυθμιστικού πλαισίου καθώς και έλλειμμα εφαρμογής των κανόνων και των ρυθμίσεων. Οι άτυποι θεσμοί είναι εξίσου προβληματικοί καθώς υπάρχει έλλειμμα αποτελεσματικών κανόνων κοινωνικής συμπεριφοράς και πλεόνασμα αναποτελεσματικών κανόνων κοινωνικής συμπεριφοράς. Στη θεσμική αποτυχία οφείλεται το γεγονός ότι η αγορά είναι κλειστή, αποθαρρύνει τις συναλλαγές και αποτρέπει την αποτελεσματική κατανομή των πόρων. Εμπόδιο νούμερο 6: Απουσία αποτελεσματικού κράτους πρόνοιας Στην Ελλάδα, το κράτος πρόνοιας δεν λειτουργεί όπως θα έπρεπε καθώς είναι εξαιρετικά αναποτελεσματικό. Αντί να απορροφά μέρος των έντονων κραδασμών της κρίσης, αποτελεί ένα πρόβλημα από μόνο του. Ενώ οι κοινωνικές δαπάνες είχαν αυξηθεί πάρα πολύ πριν από την κρίση και έφτασαν τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, το κράτος πρόνοιας παρέμενε ιδιαίτερα αναποτελεσματικό. Το γιατί μπορείτε να το δείτε στο Γράφημα

19 ΚΡΙΣΗ ΜΕΤΤΑΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ Γράφημα 18 Όμως στο επόμενο Γράφημα 19 θα δείτε συμπυκνωμένη όλη την ανηθικότητα που χαρακτηρίζει τους ελληνικούς θεσμούς και θα μου επιτρέψετε να προσθέσω, την ελληνική κοινωνία. Βλέπετε ότι το 2011, ένα χρόνο μετά την έναρξη εφαρμογής του πρώτου Μνημονίου το 20% των ισχυρότερων οικονομικά Ελλήνων εισέπραττε σε κοινωνικές παροχές περίπου 3,5 φορές περισσότερα από το 20% των πιο ασθενέστερων οικονομικά. Γράφημα 19 77

20 ΚΡΙΣΗ ΜΕΤΤΑΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ Αυτό που απεικονίζει αυτό το γράφημα αποτελεί ντροπή για την ελληνική κοινωνία και για το ελληνικό πολιτικό σύστημα (και όχι μόνο για το ελληνικό). Η κατάσταση δεν βελτιώθηκε τα τελευταία χρόνια. Η χώρα μας παραμένει στην τελευταία θέση της κατάταξης για την αποτελεσματικότητα της κοινωνικής δικαιοσύνης (Γράφημα 20). Γράφημα 20 Εμπόδιο νούμερο 7: Προκατάληψη κατά των νέων Το ελληνικό κράτος και το μυωπικό ελληνικό πολιτικό σύστημα αδιαφορεί για τους νέους. Το δημόσιο χρήμα στην Ελλάδα δεν χρησιμοποιείται για την Παιδεία, την Έρευνα, τη δημιουργία ευκαιριών για τους νέους αλλά για συντάξεις. Αυτό συνέβαινε πριν την κρίση (βλ. Γράφημα 21) αλλά και μετά (βλ. Γράφημα 22). Το Γράφημα 23 αποδεικνύει το προφανές. Η χώρα μας έχει θυσιάσει τους νέους παραβιάζοντας κάθε αρχή διαγενεακής δικαιοσύνης. 78

21 ΚΡΙΣΗ ΜΕΤΤΑΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ Γράφημα 21 Γράφημα 22 79

22 ΚΡΙΣΗ ΜΕΤΤΑΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ Γράφημα 23 Παρόλα αυτά έχει κατορθώσει να αποτύχει και σ αυτό καθώς το ασφαλιστικό σύστημα αποτελεί μια «βόμβα» που είναι έτοιμη να εκραγεί (Γράφημα 24) αφού έχει στρεβλωθεί ανεπανόρθωτα από το πελατειακό σύστημα (Γράφημα 25), στρεβλώνοντας ταυτόχρονα την ελληνική κοινωνία και τον ρόλο των νέων ανθρώπων μέσα σ αυτήν (Γράφημα 26). 80

23 ΚΡΙΣΗ ΜΕΤΤΑΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ Γράφημα 24 Γράφημα 25 81

24 ΚΡΙΣΗ ΜΕΤΤΑΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ Γράφημα 26 82

25 Έχουμε, λοιπόν, φροντίσει, να εξασφαλίσουμε κονδύλια για τους «ηλικιωμένους των 55 ετών» και ταυτόχρονα «ευνουχίζουμε» τους νέους, οι οποίοι παραμένουν στο πατρικό τους σπίτι για να μπορούν να επιβιώσουν. Δεν είναι λοιπόν καθόλου τυχαίο ότι οι Έλληνες νέοι είναι οι πιο δυσαρεστημένοι στην Ευρώπη. Όχι μόνο γιατί ζουν μέσα σε ένα ζοφερό περιβάλλον κρίσης, ανεργίας, ανασφάλειας αλλά και γιατί αισθάνονται (δικαίως!) ότι το πολιτικό σύστημα τους έχει περιθωριοποιήσει οικονομικά και κοινωνικά (Γράφημα 27), ενώ το εκπαιδευτικό σύστημα δεν εξυπηρετεί τους σκοπούς για το οποίο υπάρχει, δεν είναι προσαρμοσμένο στη σύγχρονη πραγματικότητα (Γράφημα 28). Γράφημα 27 83

26 ΚΡΙΣΗ ΜΕΤΤΑΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ Γράφημα 28 Παρόλα αυτά στην τελευταία δημοσκόπηση της διανεοσις, πάνω από το 50% των Ελλήνων (63% ανάμεσα στους νέους 18-24) απάντησαν ότι θα πρέπει να βγαίνουν στη σύνταξη πριν από τα 60. (Γράφημα 29). Γράφημα 29 84

27 Πρόκειται προφανώς για ακόμα ένα εμπόδιο: Εμπόδιο νούμερο 8: Οικονομικός αναλφαβητισμός και πολιτική άγνοια Ακόμα και τα θύματα αυτής της στρεβλής θεσμικής ανάπτυξης και του ανήθικου πελατειακού συστήματος δεν έχουν αντιληφθεί τα αίτια της κρίσης. Δεν έχουν κατανοήσει καν το επείγον πρόβλημα του ασφαλιστικού συστήματος. Οι δε νέοι, όχι μόνο δεν φαίνεται να έχουν αντιληφθεί τι και ποιοι τους έχουν περιθωριοποιήσει αλλά ελπίζουν ότι θα επωφεληθούν από ένα ολοφάνερα θνησιγενές σύστημα. Μέχρι και σήμερα συνεχίζουμε να θεωρούμε ότι το πρόβλημα της Ελλάδος ήταν δημοσιονομικό. Ένα πρόβλημα χρέους και ελλειμμάτων. Παραβλέπουμε ότι όλα αυτά είναι τα συμπτώματα μια βαθύτερης θεσμικής, πολιτικής, κοινωνικής, πολιτισμικής και τελικά ηθικής κρίσης. Ενδεικτική Βιβλιογραφία Acemoglu, Daron & James A. Robinson Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity and Poverty. New York: Random House. Caplan, Bryan The Myth of the Rational Voter: Why Democracies Choose Bad Policies. Princeton: Princeton University Press. Foka-Kavalieraki, Yulie & Aristides N. Hatzis Economic Illiteracy and Political Ignorance in Greece. (working paper) Hatzis, Aristides N Greece as a Precautionary Tale of the Welfare State. In Aſter the Wel-fare State. Edited by Tom G. Palmer. Washington, DC: Atlas Economic Research Founda-tion. Pp Karayiannis, Anastassios & Aristides N. Hatzis Morality, Social Norms and the Rule of Law as Transaction Cost-Saving Devices: The Case of Ancient Athens. European Journal of Law & Economics 33: North, Douglass C Institutions, Institutional Change & Economic Performance. New York: Cambridge University Press. Olson, Mancur The Logic of Collective Action: Public Goods and the Theory of Groups. Cambridge, MA: Harvard University Press, 2nd ed. Olson, Mancur, ζhe Rise and Decline of Nations. New Haven, CT: Yale University Press. Posner, Richard A Creating a Legal Framework for Economic Development. World Bank Research Observer 13(1): Pound, Roscoe Law in Books and Law in Action. American Law Review 44: Somin, Ilya Democracy and Political Ignorance: Why Smaller Government Is Smarter. Stanford: Stanford University Press. Πελαγίδης, Θοδωρής & Μιχάλης Μητσόπουλος Ανάλυση της Ελληνικής Οικονομίας: Η Προσοδοθηρία και οι Μεταρρυθμίσεις. Αθήνα: Παπαζήσης. Χατζής, Αριστείδης Ν «Πολιτική Χωρίς Ρομαντισμό: Διανεμητικές Συσπειρώσεις και Προσοδοθηρία.» Στο Το Δημόσιο Δίκαιο Σε Εξέλιξη: Σύμμεικτα Προς Τιμήν του Καθηγητού Πέτρου Ι. Παραρά. Αθήνα- Κομοτηνή: Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα. Σελ

28 Χατζής, Αριστείδης Ν «Οι Θεσμικές Προϋποθέσεις για την Οικονομική Ανάπτυξη: 12 ερωτήματα με Αναφορά στην Ελλάδα.» Στο Οικονομικές Διαστάσεις της Συνταγματικής Αναθεώρησης σε Συνθήκες Κρίσης. Αθήνα: Βουλή των Ελλήνων / Γραφείο Προϋπολογισμού του Κράτους στη Βουλή, Σελ Χατζής, Αριστείδης Ν «Τι Μας Έμαθε η Κρίση.» Αθήνα: διανεοσις (μελέτη διαθέσιμη στον σύνδεσμο: 86