ΣΤΗΝ ΚΟΙΛΑ Α ΤΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ ΣΙΝΒΑ.

Transcript

1 ΟΤΑΝ ΟΙ ΜΟΣΧΟΠΟΛΙΤΕΣ ΤΑΞΙ ΕΥΟΥΝ ΣΤΗΝ ΚΟΙΛΑ Α ΤΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ ΣΙΝΒΑ. ΟΙ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΜΟΣΧΟΠΟΛΙΤΩΝ ΣΤΟ ΜΙΣΚΟΛΤΣ 1 ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΚΡΑΤΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΗΣ ΟΥΓΓΡΙΚΗΣ ΠΟΛΗΣ 2. Στο ξεκίνηµα του 20ο αι. κι ενώ η παγκ σµια επιστηµονική κοιν τητα λειτουργο σε κάτω απ τους απ λυτα αποδεκτο ς ν µους της νευτώνειας κίνησης των πραγµάτων, απ το γραφείο του, που βρισκ ταν στη Βέρνη, ο Άλµπερτ Αϊνστάιν δηµιουργο σε νέα δεδοµένα στην αντίληψη των πραγ- µάτων αποδεικν οντας τι ο ιστορικ ς χρ νος δεν αποτελεί µία σταθερή µαθηµατική αρχή αλληλοδιαδοχικά διαδραµατιζ µενων γεγον των, αλλά έ- να ιδιαίτερο σ στηµα αναφοράς, στο οποίο ο χρ νος συνυφαίνεται άρρηκτα και αδιάσπαστα µε τον χώρο σε µια τέλεια διαµορφωµένη εν τητα. Εκεί, λοιπ ν, που ο χρ νος συναντά τον χώρο στα εδάφη της Κεντρικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης του 18ου αι., εκεί που το Στέµµα των 1. Π λη της βορειοανατολικής Ουγγαρίας στην κοιλάδα του ποταµο Σίνβα, τµήµα της διοικητικής υποδιαίρεσης Μπ ρσοντ Άµπαουγ Ζέµπλεν. Η π λη κατακτήθηκε α- π τους Ο γγρους τον 10ο αι., ενώ κατά τη διάρκεια του 14ου και 15ου αι. αποτέλεσε α- γαπηµένο τ πο διαµονής βασιλικών προσώπων. Η παρουσία των Ελλήνων στο Μίσκολτς χρονολογείται περίπου στα τέλη του 17ου αι. Μετά την καταστροφή της Μοσχ πολης απ τα οπλισµένα ληστρικά Τουρκαλβανικά σώµατα πολλοί Μοσχοπολίτες εγκαταστάθηκαν στο Μίσκολτς, που και ίδρυσαν ανθηρ τατη εµπορική παροικία. Σήµερα το Μίσκολτς αποτελεί τη δε τερη βιοµηχανική π λη της Ουγγαρίας, µετά τη Βουδαπέστη, µε πληθυσµ περίπου κατοίκους. 2. Το αρχειακ υλικ που αφορά στην π λη του Μίσκολτς υπάγεται στο γενικ τερο Αρχείο των Κοµιτάτων Borsod Abauj Zemplén.Για πολλά χρ νια το υλικ αυτ στεγαζ ταν στο Hermann Ottó Muzeum, ενώ πρ σφατα µεταφέρθηκε στο κτήριο του κρατικο αρχείου της π λης (Miskolci állami Levéltar /Miskolc város leveltara). Προκειµένου για την ολοκλήρωση της διδακτορικής µου διατριβής µε τίτλο:«μοσχοπολιτών τ χαι. Η ακµή, η παρακµή και η διασπορά των Μοσχοπολιτών. Η κοιν τητα του Μίσκολτς», η ο- ποία εκπονείται στο Α.Π.Θ. µε επ πτη καθηγητή τον κ ριο Ι. Κολι πουλο, κρίθηκε αναγκαία η αρχειακή έρευνα στο Αρχείο του Μίσκολτς. Αν και τα περισσ τερα έγγραφα που αφορο ν στην παρουσία και τη δράση της ελληνικής Κοιν τητας της π λης (Miskolci görög kompania iratai) είναι γραµµένα στα ελληνικά και πλήρως ταξινοµηµένα κατά θε- µατικο ς άξονες, η πληθώρα τους είναι τέτοια που καθιστά ιδιαίτερα επίπονη την έρευνά τους απ τον µελετητή. Το απαραίτητο υλικ συγκεντρώθηκε, φωτογραφήθηκε και α- ποδελτιώθηκε. Η καθηµερινή βοήθεια και υποστήριξη του προσωπικο που εργάζεται στο Αρχείο στάθηκε εξαιρετικά πολ τιµη καθ λη την περίοδο της παραµονής µου στην π λη. Τα διάφορα προβλήµατα που προέκυψαν στο ίδιο διάστηµα ξεπεράστηκαν άµεσα χάρη στη διαρκή παρουσία και προσφορά της έως πρ τινος προέδρου της Ελληνικής Κοιν τητας του Μίσκολτς, κυρίας Βασ. Σγουράντη. Απ τη θέση αυτή θα ήθελα να τους ευχαριστήσω για την ανιδιοτελή και αµέριστη συµπαράστασή τους.

2 154 Kωνσταντίνα. Kαρακώστα Αψβο ργων Μοναρχών συνθηκολογεί και συνεργάζεται εµπορικά µε την παραπαίουσα Αυτοκρατορία των Οθωµανών, δηµιουργώντας νέους ρους στην καθηµερινή ζωή χιλιάδων ανθρώπων, εκεί ακριβώς πρέπει να αναζητήσουµε και να προσπαθήσουµε να ερµηνε σουµε τη Μοσχοπολίτικη παρουσία στην περιοχή του Μίσκολτς. Ξεκινώντας το ταξίδι τους απ το οροπέδιο που εκτείνεται ανάµεσα στα βουνά της παρης και της Οστροβίτσας, δυτικά των λιµνών Πρεσπών και της Αχρίδας 3, για να ακολουθήσουν τους πολ βοους δρ µους των καραβανιών και των κιρατζίδων 4, εκεί που άνθρωποι, γλώσσες και νοοτροπίες, θρησκευτικά και κοινωνικά συστήµατα συνυπήρχαν κάτω απ ένα ι- δι τυπο καθεστώς εµπορικών πρακτικών και πολιτικών συστηµάτων, η ε- γκατάσταση των Μοσχοπολιτών στα εδάφη της Καισαροβασιλικής Μοναρχίας επιβεβαιώνει περίτρανα τι για να κατανοήσουµε την ανθρώπινη συ- µπεριφορά και δράση πρέπει να τη µελετήσουµε µέσα στο πλαίσιο των δο- µών και των ιδιαίτερων συνθηκών που την ανέπτυξαν Η Μοσχ πολη βρίσκεται 20 περίπου χιλι µετρα βορειοδυτικά της Κορυτσάς, σε υ- ψ µετρο µ., στο οροπέδιο που δηµιουργείται ανάµεσα στα βουνά της παρης και της Οστροβίτσας. Για την τοποθεσία του οικισµο, τη δηµιουργία του, την ακµή και την καταστροφή του βλ. σχετικά Ιωακείµ Μαρτινιαν ς, Η Μοσχ πολις, , επιµ. Στιλπ. Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη, Ε.Μ.Σ., 1957 Κωνσταντίνος Σκενδέρης, Ιστορία της Αρχαίας και Συγχρ νου Μοσχοπ λεως, Αθήνα Θε φραστος Γεωργιάδης, Μοσχ πολις, Αθήνα 1975 Φάνης Μιχαλ πουλος, Μοσχ πολις. Αι Αθήναι της Τουρκοκρατίας, , Αθήνα 1941 Θε δωρος Βελλιανίτης, «Μια εξαφανισθείσα π λις. Η Μοσχ πολις της Β. Ηπείρου», Ηµερολ γιον της Μεγάλης Ελλάδος (1922) Κοσµάς Θεσπρωτ ς Αθανάσιος Ψαλίδας, Γεωγραφία Αλβανίας και Ηπείρου, προλ. - σηµ. Αθανάσιος Παπαχαρίσης, Ιωάννινα, Ε.Η.Μ., 1964, σσ , 97 Παναγιώτης Αραβαντιν ς, Περιγραφή της Ηπείρου εις µέρη τρία,τ.α, εισ. Κ. Θ. ηµαράς, επιµ. Ε. Ι. Νικολα δου, Ιωάννινα, Ε.Η.Μ., 1984, σσ Χ. Καρµίτσης, Γεωγραφία της Κορυτσάς και της περιοικίδος, Θεσσαλονίκη 1888, σσ Για την κατάσταση του χερσαίου οδικο δικτ ου της εποχής και τις συνθήκες διακίνησης βλ. ηµήτριος Ανωγιάτης-Πελέ, ρ µοι και διακίνηση στον Ελλαδικ χώρο κατά τον 18ο αιώνα, Αθήνα 1993 ο ίδιος, «Σχέσεις δρ µου και χωριών στη Βαλκανική Χερσ νησο τον 18ο αιώνα», Τα Ιστορικά Β /τχ. 4 (1985) Κωνσταντίνα Πανάγου, Η χερσαία διακίνηση βαµβακιο απ τη Μακεδονία στην Ευρώπη κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, στο Ε. Π. ηµητριάδης Α.Φ. Λαγ πουλος Γ. Τσ τσος (επιµ.), Ιστορική Γεωγραφία, ρ µοι και Κ µβοι της Βαλκανικής απ την αρχαι τητα στην ενιαία Ευρώπη, Θεσσαλονίκη 1998, σσ Πασχάλης Ανδρο δης, Χάνια και Καραβάν Σεράγια στον Ελλαδικ χώρο και στα Βαλκάνια, Θεσσαλονίκη χ.χ. Γεώργιος Παπαγεωργίου, «Οι χερσαίες επικοινωνίες στο νοτιοδυτικ τµήµα της Βαλκανικής Χερσονήσου (τέλη 18ου-αρχές 20ου αι.)», στο Ε. Π. ηµητριάδης Α. Φ. Λαγ πουλος Γ. Τσ τσος (επιµ.), Ιστορική Γεωγραφία, ρ µοι και Κ µβοι της Βαλκανικής απ την αρχαι τητα στην ενιαία Ευρώπη, Θεσσαλονίκη 1998, σσ Kliti Kalamata, «Voskopoja and Korcha: Two Towns With the Same Importance», στο Ε. Π. ηµητριάδης Α. Φ. Λαγ πουλος Γ. Τσ τσος (επιµ.), Ιστορική Γεωγραφία, ρ µοι και Κ µβοι της Βαλκανικής απ την αρχαι τητα στην ενιαία Ευρώπη, Θεσσαλονίκη 1998, σσ Georg Iggers, Νέες κατευθ νσεις στην Ευρωπαϊκή Ιστοριογραφία, µτφρ. Βασίλης Οικονοµίδης, Αθήνα , σσ. 19, 31.

3 ταν οι Mοσχοπολίτες ταξιδε ουν στην κοιλάδα του ποταµο Σίνβα 155 Μελετώντας κανείς την περίπτωση της Μοσχ πολης, καταλαβαίνει πολ νωρίς τι έχει να κάνει µε έναν ορειν οικισµ η υπαγωγή του οποίου στο προνοµιακ καθεστώς της Σουλτανικής Αυτοκρατορίας το κατέστησε γρήγορα ένα απ τα πλέον σηµαντικά εµποροβιοτεχνικά κέντρα της Ν τιας Βαλκανικής. Χαρακτηριστικ παράδειγµα ακµάζουσας βλάχικης κοιν τητας, στην οποία η κτηνοτροφία αποτελο σε τον θεµέλιο λίθο για την ανάπτυξη οικιακών βιοτεχνιών και οικογενειακών επιχειρήσεων 6, χρησιµοποίησε το πρωτογενές παραγωγικ της κεφάλαιο, το µαλλί, ως πρώτη λη προκειµένου για τη µετάβασή της απ τον χώρο της κτηνοτροφίας στον χώρο των µεταφορών και του εµπορίου 7. Οι εµπορικές επαφές, αρχικά, µε τη Βενετία 8 και στη συνέχεια µε πολλά απ τα γοργά αναπτυσσ µενα κέντρα της Βαλκανικής και της Κεντρικής Ευρώπης σηµατοδοτο ν τη στροφή των Μοσχοπολιτών απ τον χώρο της περιορισµένης κτηνοτροφικής δραστηρι τητας στον ευρ τερο χώρο της ευρωπαϊκής εµπορικής οικογένειας επαληθε οντας παράλληλα τον χαρακτήρα της µετανάστευσης ως εγγενο ς φαιν µενου του ορεινο χώρου 9. Το τέλος των πολέµων του «Ιερο Συνασπισµο του Linz» ( Αντίστοιχα παραδείγµατα οικονοµικής ανάπτυξης ορεινών βλάχικων οικισµών, οι οποίοι άκµασαν στη βάση του άξονα κτηνοτροφία - βιοτεχνία - εµπ ριο, συναντο µε στο Μέτσοβο και το Συρράκο. Ωστ σο, αυτ που θα πρέπει να σηµειωθεί είναι τι η οικονο- µική δοµή των παραπάνω ορεινών οικισµών δεν εξελίχθηκε ποτέ στο επίπεδο του βιοτεχνικο κέντρου µε τη σηµερινή έννοια που διαθέτει ο ρος, αλλά παρέµεινε ώς το τέλος µέσα στο πλαίσιο της οικογενειακής επιχείρησης. 7. Αναλυτικά για την οικονοµική λειτουργία των ορεινών οικισµών και τη σ νδεσή τους µε την κτηνοτροφία και το εµπ ριο βλ. Βασιλική Ρ κου, Συµβολή στη µελέτη της κοινωνίας του κτηνοτροφικο χωριο (το παράδειγµα του Μετσ βου) [διδακτ. διατρ., Πανεπιστήµιο Ιωαννίνων, Τµήµα Ιστορίας και Αρχαιολογίας], Ιωάννινα 1983 η ίδια, «Η ο- ρεινή π λη της κτηνοτροφίας, π λη της υπαίθρου, τρία ηπειρωτικά παραδείγµατα: Μοσχ πολη, Μέτσοβο, Συρράκο», στο Νεοελληνική Π λη, Οθωµανικές κληρονοµιές και Ελληνικ κράτος,τ.α, Αθήνα 1985, σσ µε τον ίδιο τίτλο στα Ηπειρωτικά Γράµµατα Ι (2006) Βαλέριος Παπαχατζής, «Οι Μοσχοπολίται και το µετά της Βενετίας εµπ ριον κατά τον 18ον αιώνα», Ηπειρωτικά Χρονικά Θ (1934) ο ίδιος, «Νέαι Συµβολαί εις την ιστορίαν των κατά τον ΙΗ αιώνα εµπορικών σχέσεων των Μοσχοπολιτών µετά της Βενετίας», Ηπειρωτικά Χρονικά Ι (1935) ο ίδιος, Aromani Moscopoleni si comertul Venetian in secolete al XVII-lea si al XVIII-lea, προλ. N. Iorga, Βουκουρέστι 1935 Κωνσταντίνος Μέρτζιος, Μνηµεία Μακεδονικής Ιστορίας, Θεσσαλονίκη, Ε.Μ.Σ., 1947, σσ Φώτης Κιλιπίρης, «Μοσχοπολίτες έµποροι στη Βενετία και στις χώρες της Αυστροουγγαρίας (18ος -19ος αι.)», στο ιεθνές Συµπ σιο Μοσχ πολις, Θεσσαλονίκη 31 Oκτωβρίου - 1 Nοεµβρίου 1996, Θεσσαλονίκη, Ε.Μ.Σ., 1999, σσ Mario Rufini, «Teodoro Anastasie Cavallioti, scrittore moscopolitano dal sec. XVIII», Rivista d Albania 1942 (fasc. 2) Βασιλική Ρ κου, «Μεταναστε σεις στον ορειν χώρο», περίληψη εισήγησης στον τ µο των πρακτικών του Ελληνογαλλικο Συνεδρίου Ο Αγροτικ ς Κ σµος στον Μεσογειακ χώρο, Aθήνα, Ε.Κ.Κ.Ε. Κ.Ν.Ε./Ε.Ι.Ε, 1988, σσ

4 156 Kωνσταντίνα. Kαρακώστα και ), που σήµανε και την οριστική αποµάκρυνση του σουλτανικο κινδ νου απ την Κεντρική Ευρώπη, αποτέλεσε αφορµή για την υπογραφή µιας σειράς συνθηκών, οι οποίες προέβλεπαν τη σταθεροποίηση των συν ρων µεταξ Αψβο ργων και Οθωµανών, επιπλέον, µως, καθ ριζαν α- ποφασιστικά τις εµπορικές σχέσεις των δ ο, έως τ τε αντιπάλων, δηµιουργώντας νέα δεδοµένα 10. Ανάµεσα στα τριάντα άρθρα τα οποία συνέθεταν το κείµενο της Συνθήκης του Κάρλοβιτς αναγνωριζ ταν, εκτ ς των άλλων, η αψβουργική κυριαρχία στα εδάφη της Ουγγαρίας και της Τρανσυλβανίας, ε- νώ µε τα άρθρα 14 και 15 προβλέπονταν για πρώτη φορά η ελευθερία κινήσεων των εµπ ρων υπηκ ων των δ ο συµβαλλ µενων πλευρών και η α- σφάλεια των εµπορικών τους δραστηριοτήτων 11.Το ίδιο πνε µα κυριάρχησε λίγα χρ νια αργ τερα, στην υπογραφή της Συνθήκης του Πασάροβιτς 12, που και καθορίστηκαν λεπτοµερέστερα οι ροι της προηγο µενης συνθήκης. Η ελευθερία του εµπορίου στους χερσαίους και θαλάσσιους δρ µους των δ ο αυτοκρατοριών, η ελε θερη ναυσιπλο α του ο ναβη, ο διορισµ ς εκατέρωθεν προξενικών αρχών, κυρίως, µως, η συµφωνία προνοµιακο τε- 10. λγα Κατσιαρδή-Hering, Η Ελληνική παροικία της Τεργέστης ( ),τ.Α, Αθήνα 1986, σσ. 4-7 Βασιλική Σειρηνίδου, Έλληνες στη Βιέννη (αδηµοσίευτη διδακτ. διατρ., Εθνικ και Καποδιστριακ Πανεπιστήµιο Αθηνών, Τµήµα Ιστορίας και Αρχαιολογίας), Αθήνα 2002, σσ Αγγελική Ιγγλέση, Βορειοελλαδίτες έµποροι στο τέλος της Τουρκοκρατίας, ο Στα ρος Ιωάννου, Αθήνα 2004, σσ Απ. Βακαλ πουλος, «Επισκ πηση του Ελληνισµο κατά περιοχές, Ο Ελληνισµ ς της ιασποράς», Ι.Ε.Ε, τ. ΙΑ, Αθήνα 1975, σσ Η Συνθήκη του Κάρλοβιτς υπογράφτηκε στις 26 Ιανουαρίου 1699 (νέο ηµερολ γιο), ανάµεσα στον αυτοκράτορα της Αυστρίας Λεοπ λδο Α και τον σουλτάνο Μουσταφά Β στο οµώνυµο σερβικ χωρίο (Sremski Karlovci) µερικά χιλι µετρα β ρεια του Βελιγραδίου. Για το πλήρες το κείµενο της Συνθήκης βλ. Gabriel Noradounghian, Recueil d actes internationaux de l Empire Ottoman,τ.Α ( ), Παρίσι 1897, σσ (το κείµενο στα λατινικά), σσ (σε περίληψη στα γαλλικά). 12. Η Συνθήκη του Πασάροβιτς υπογράφτηκε στις 21 Ιουλίου 1718 (νέο ηµερολ γιο), ανάµεσα στον αυτοκράτορα της Αυστρίας Κάρολο ΣT και τον σουλτάνο Αχµέτ Β, στο οµώνυµο σερβικ χωρίο (PoÏarevac) νοτιοανατολικά του Βελιγραδίου. Επρ κειτο για µια Συνθήκη, η οποία αποτ πωνε έκδηλα τη συστηµατική πολιτική που προωθο σε ο Αψβο ργος Αυτοκράτορας για την ανάπτυξη των εµπορικών επαφών της χώρας του µε την Ανατολή, Marta Bur, «A balkáni kereskedök és a magyar borkivitel a XVIII században» (Ο Βαλκάνιος έµπορος και η ουγγρική εξαγωγή κρασιο τον 18ο αι.), Történelmi Szemle KA τχ. 2 (1978) Ένα χρ νο αργ τερα (1719) η ανακήρυξη της Τεργέστης και του Φιο µε ως ελε θερων λιµανιών, καθώς και η σ σταση της «Compagnia Orientale» επισφράγισαν την αγωνιώδη προσπάθεια του Καρ λου ΣT για διείσδυση της Αυτοκρατορίας του στον ευρ τερο χώρο της Νοτιοανατολικής Μεσογείου. Παρά τις φιλ τιµες προσπάθειές του, µως, η αδυναµία των αυστριακών εµπ ρων να επωφεληθο ν των ευνοϊκ τατων ρων δεν επέτρεψε στην Αυστρία να διεισδ σει στην πλο σια αγορά της Ανατολής, παρά µ νο µετά τα µέσα του 18ου αι. Για το πλήρες το κείµενο της Συνθήκης βλ. Noradounghian,.π., σσ (το κείµενο στα λατινικά), σσ (στα γαλλικά)

5 ταν οι Mοσχοπολίτες ταξιδε ουν στην κοιλάδα του ποταµο Σίνβα 157 λωνιακο δασµο 3% επί των εισαγ µενων και εξαγ µενων προϊ ντων των δ ο χωρών έδωσαν ώθηση σε χιλιάδες Έλληνες και Σέρβους να ακολουθήσουν τους «δροµοδείχτες» των καραβανιών στον δρ µο τους προς την πολλά υποσχ µενη Κεντρική Ευρώπη 13. Η προσέλκυση έµπειρων Οθωµανών εµπ ρων 14, οι οποίοι γνώριζαν καλά τους χερσαίους δρ µους που οδηγο σαν απ τη βαλκανική στα αψ- 13. Με δεδοµένη τη γεωµορφολογική πολυµορφία των Βαλκανίων, η οποία καθιστο σε δ σκολη τη διείσδυση σε ένα µεγάλο µέρος της ενδοχώρας τους, αναπτ χθηκαν συγκεκριµένες οδικές αρτηρίες που ένωναν την Οθωµανική Αυτοκρατορία µε την Κεντρική Ευρώπη. Στα σηµεία εκείνα που οι εν λ γω άξονες τέµνονταν δηµιουργήθηκαν και άκµασαν σηµαντικές π λεις, οι οποίες φειλαν την ακµή τους στη σηµαίνουσα γεωγραφική θέση που κατείχαν στον οδικ χάρτη της εποχής. Η Εγνατία Οδ ς, ο περίφηµος δρ µος των ρωµαϊκών χρ νων, ο οποίος συνέδεε την Αδριατική µε τη Μα ρη Θάλασσα, απέκτησε ξανά τη σηµασία που του έπρεπε, ενώ ο ο ναβης, πραγµατική ραχοκοκαλιά της αψβουργικής επικράτειας, λειτο ργησε καταλυτικά για την ανάπτυξη της Βιέννης, της Βουδαπέστης και του Βελιγραδίου. Κοµβικ σηµείο σπουδαι τατης σηµασίας ο ο ναβης αποτέλεσε σηµείο αναφοράς δ ο βασικών οδικών αξ νων. Ο ένας ξεκινο σε απ το Βελιγράδι και µε κατε θυνση βορειοδυτικά κατέληγε στη Βιέννη και στη Βουδαπέστη, ενώ ο δε τερος µε κατε θυνση προς τα ανατολικά έφτανε µέχρι το Βουκουρέστι και την Οδησσ. Ειδικ τερα για να µεταβεί κανείς απ την Ανατολική και Κεντρική Μακεδονία στα εδάφη της ευρωπαϊκής ενδοχώρας µπορο σε να ακολουθήσει κυρίως δ ο δρ µους. Απ τις Σέρρες να κατευθυνθεί προς το Μελένικο, απ εκεί στη Σ φια, και στη συνέχεια να φτάσει στο Βιδίνι, απ το οποίο έχοντας πια περάσει στα αψβουργικά εδάφη να επιλέξει τη διαδροµή του ανάλογα µε τον τελικ του προορισµ. Ο δε τερος δρ µος ακολουθο σε πιστά τις ακτές της κοιλάδας του Στρυµώνα και µέσω της Νίσσας (σηµ. Ni ) έ- φτανε στη Σ φια, για να περάσει στη συνέχεια στο Βελιγράδι και απ εκεί, απ τον συνοριακ σταθµ του Σεµλίνου (σηµ. Zemun) να καταλήξει στις καισαροβασιλικές κτήσεις. Τέλος, οι ταξιδιώτες της υτικής Μακεδονίας και της Ηπείρου έφταναν στο Βελιγράδι ξεκινώντας απ το Μοναστήρι, για να ακολουθήσουν στη συνέχεια τις εκβολές της κοιλάδας του Αξιο και του Μοράβα. Απ εκεί συνέχιζαν, πως και λοι οι υπ λοιποι, τη διαδροµή που αναφέρθηκε παραπάνω. Για τους χερσαίους άξονες που οδηγο σαν απ τη βαλκανική στην Κεντρική Ευρώπη βλ. Arno Mehlan, «Οι εµπορικοί δρ µοι στα Βαλκάνια κατά την Τουρκοκρατία», στο Σπ. Ασδραχάς (εισ.-επιµ.), Η οικονοµική δοµή των Βαλκανικών χωρών, Aθήνα 1979, µτφρ. Έλλη Παπαδηµητρίου, σσ Γεώργιος-Στυλιαν ς Πρεβελάκης, Τα Βαλκάνια. Πολιτισµοί και Γεωπολιτική, µτφρ. Μάρως Πρεβελάκη, Αθήνα 2001, σσ Nicholas Hammond, Migrations and Invasions in Greece and Adjacent Areas, New Jersey 1976, σσ Μαρία Νυσταζοπο λου-πελεκίδου, «Το οδικ δίκτυο της Χερσονήσου του Αίµου και η σηµασία του κατά τους Μέσους Χρ νους (Γενικές επισηµάνσεις και προτάσεις έρευνας)», στο Ε. Π. ηµητριάδης Α. Φ. Λαγ πουλος Γ. Τσ τσος (επιµ.), Ιστορική Γεωγραφία, ρ µοι και Κ µβοι της Βαλκανικής απ την αρχαι τητα στην ενιαία Ευρώπη, Θεσσαλονίκη 1998, σσ Η εµφάνιση µιας ιδιαίτερα δραστήριας τάξης Βαλκάνιων ορθ δοξων εµπ ρων, η οποία έδρασε και άκµασε στα εδάφη της Κεντρικής Ευρώπης, της Μα ρης Θάλασσας και της Αδριατικής, χρονολογείται ήδη απ τον 14ο αι. Έλληνες, βλαχ φωνοι και ελλην φωνοι, και Σέρβοι, στη βάση της κοινής οθωµανικής τους κατάκτησης και της ορθ δοξης ανατολικής τους πίστης, συγκρ τησαν µια ενιαία και πολυδ ναµη επαγγελµατική τάξη εµπ ρων που κατέκτησε οικονοµικά τις αγορές κυρίως της Κεντρικής και Ανατολικής και δευτερευ ντως της υτικής Ευρώπης αναλαµβάνοντας σχεδ ν αποκλειστικά το εισαγωγικ και εξαγωγικ εµπ ριο της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. «Ο κατακτητής ορ-

6 158 Kωνσταντίνα. Kαρακώστα βουργικά εδάφη και η ολοένα και αυξαν µενη ζήτηση ακατέργαστου βαµβακιο για τις ανάγκες της αυστριακής βαµβακουργίας άνοιξαν τον δρ µο για τη δηµιουργία ανθηρών ελληνικών εγκαταστάσεων 15. Οι Μακεδ νες, οι Ηπειρώτες και οι Θεσσαλοί, βλαχ φωνοι και ελλην φωνοι, αναδείχτηκαν οι κυρι τεροι εκφραστές του νέου πνε µατος της εποχής 16. Τις περισσ τερες φορές στηριζ µενοι στη βάση οικογενειακών συγγενικών δεσµών 17, κατά- θ δοξος Βαλκάνιος έµπορος», χαρακτηρισµ ς που αποδ θηκε απ τον Traian Stoianovich στο οµώνυµο άρθρο του προκειµένου να καταδείξει την ιδιαίτερη αυτή και συνάµα ευρεία εθνική και γλωσσική φ ση της ακµάζουσας εµπορικής τάξης της εποχής, κατάφερε τελικά να αντιστρέψει τους ρους και απ κατακτηµένος να βρεθεί στη θέση του κατακτητή σε µια περίοδο που οι πολιτειακές πραγµατικ τητες της υποτέλειας στον αλλ θρησκο κατακτητή αποτελο σαν το κοιν υπ στρωµα της συλλογικής παρξης και πνευµατικής εν τητας λων των ορθ δοξων της βαλκανικής. Στο πέρασµα του χρ νου ω- στ σο (18ος αι.) ο ορθ δοξος αυτ ς Βαλκάνιος έµπορος εξελίχθηκε σε πηγή ιδεολογικών διαφοροποιήσεων και αντιθέσεων για τους οµ δοξους σ νοικους του. Μετακενώνοτας στη γενέθλια γη του τα µην µατα και τα οράµατα της φωτισµένης σης έθεσε σε κίνηση ευαίσθητους άξονες που καθ ρισαν µακροπρ θεσµα το µέλλον της βαλκανικής χερσονήσου διδάσκοντας τι το συλλογικ πεπρωµένο θα πρέπει να στηρίζεται στη βάση πολιτισµικών και χι θρησκευτικών κριτηρίων. Trian Stoianovic, «The Conquering Balkan Orthodox Merchant», Journal of Economic History K (1960) , και σε ελληνική µετάφραση «Ο Κατακτητής Ορθ δοξος Βαλκάνιος Έµπορος» στο Σπ. Aσδραχάς (εισ.-επιµ.), Η οικονοµική δοµή των Βαλκανικών χωρών, µτφρ. Ντ ρα Μαµαρέλη, Αθήνα 1979, σσ Αναλυτικά για τις συνθήκες που επικρατο σαν στην αψβουργική και οθωµανική επικράτεια και προκάλεσαν το ισχυρ µεταναστευτικ ρε µα των Ελλήνων στα εδάφη της Αυστρίας και της Ουγγαρίας βλ. Gunnar Hering, «Die griechische Handelsgesellschaft in Tokaj. Ihre innere Ordnung und ihre Auflösung 1801», Südost- Forschungen ΜΣΤ (1987) Η δήλωση του Bενετο προξένου, ο οποίος σε έκθεσή του, του 1720 αναφέρει χαρακτηριστικά: «Τώρα πια οι έµποροι πηγαίνουν µε τα εµπορε µατά τους στην Ουγγαρία», Ödön Füves, «A Maguarországi görög telepesek a legújabbkori görög történelmi irodalomban» [Οι Έλληνες κάτοικοι της Ουγγαρίας στην σ γχρονη ελληνική ιστοριογραφία], Antik Tanulmányok Ι (1963) 65-68, είναι ενδεικτική της νέας κατάστασης που είχε δηµιουργηθεί στον χώρο του εµπορίου µε τη µετατ πιση του ενδιαφέροντος απ τις βενετικές στις αψβουργικές κτήσεις. 17. εν υπάρχει καµία αµφιβολία τι στο µεγαλ τερο ποσοστ τους οι άνθρωποι διευκολ νονταν στην απ φασή τους για µετεγκατάσταση στηριζ µενοι στα προϋπάρχοντα δοµηµένα δίκτυα συγγενών τους ή φίλων τους που βρίσκονταν ήδη στο εξωτερικ. Τα δίκτυα αυτά, καθώς λειτουργο σαν και αναπαράγονταν στη βάση κοινών ψυχολογικών παραµέτρων (οικογενειακών ή εθνοτοπικών), δρο σαν τελικά ως µια κεντροµ λος δ να- µη, η οποία και ήταν υπε θυνη για την ανάπτυξη των οικονοµικών-επιχειρηµατικών δραστηριοτήτων των µετακινο µενων. Για την ανάπτυξη των εµπορικών δικτ ων βλ. Μαρία- Χριστίνα Χατζηϊωάννου, «Αυτοκρατορίες, µεταναστε σεις και επιχειρηµατικές δραστηρι τητες», Budapesti Negyed (2006) η ίδια, «Νέες προσεγγίσεις στη µελέτη των εµπορικών δικτ ων της διασποράς. Η ελληνική κοιν τητα στο Μάντσεστερ», Μαρία Στασινοπο λου Μαρία-Χριστίνα Χατζηιωάννου (επιµ.), ιασπορά ίκτυα ιαφωτισµ ς [Τετράδια Εργασίας 28] Αθήνα, Κ.Ν.Ε./Ε.Ι.Ε., 2005, σσ Για τον χαρακτήρα του εµπορίου ως πεδίου συνάντησης ανθρώπων και εφαρµογής πρακτικών λειτουργιών, κα-

7 ταν οι Mοσχοπολίτες ταξιδε ουν στην κοιλάδα του ποταµο Σίνβα 159 φεραν να συγκροτήσουν ένα εκτεταµένο και άριστα οργανωµένο δίκτυο πρακτ ρων, συνεργατών και ανταποκριτών και να κυριαρχήσουν στον ε- µπορικ στίβο προκαλώντας συχνά την οργή και την αγανάκτηση των ντ πιων υπηκ ων του στέµµατος. Μ λις στη δεκαετία του 1770 πια, µε την α- ποσ βηση του κινδ νου µιας πιθανής συµµαχίας ανάµεσα στην Πρωσία και την Π λη και τον επιτυχηµένο διαπραγµατευτικ ρ λο της Αυστρίας στην συνθήκη ανακωχής ανάµεσα στον Τσάρο και τον Σουλτάνο, το 1774, ξεκίνησαν συστηµατικές προσπάθειες µε σκοπ τον περιορισµ της προνοµιακής δράσης των Οθωµανών εµπ ρων και τη µετατ πιση της εµπορικής δραστηρι τητας στα χέρια των µ νιµων υπηκ ων του Καισαροβασιλικο κράτους 18. Η µελέτη πάντως της ιστορικής παρουσίας των ελληνικών κοινοτήτων στις περιοχές του σηµερινο ουγγρικο κράτους 19 µας οδηγεί απευθείας θώς και µια ανάλυση των ερµηνευτικών σχηµάτων που έχουν προκ ψει απ τους ιστορικο ς βλ. Μαρία-Χριστίνα Χατζηϊωάννου, «Ιστοριογραφικές προσεγγίσεις µιας διεθνοποιηµένης δραστηρι τητας: το εµπ ριο (18ος-19ος αιώνας)», στο Πασχ. Κιτροµηλίδης Τριαντ. Σκλαβενίτης (επιµ.), ιεθνές Συνέδριο Ιστορίας «Ιστοριογραφία της νε τερης και σ γχρονης Ελλάδας »,τ.Β, Αθήνα 2004, σσ Μέχρι το 1774 η πολιτική των Αψβο ργων αυτοκρατ ρων και η στάση τους α- πέναντι στους δεκάδες τουρκοµερίτες εµπ ρους, οι οποίοι κατέφθαναν στην επικράτειά τους, ήταν εναρµονισµένη µε την εξωτερική πολιτική της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, η οποία προσπαθο σε µε κάθε τρ πο να αναχαιτίσει την έξοδο της Ρωσίας στη Μεσ γειο. Μετά την υπογραφή της Συνθήκης του Κιουτσο κ Καϊναρτζή (1774) δηµιουργήθηκαν νέα δεδοµένα στην ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή. Φοβο µενος τον ρ λο που µπορο σε να διαδραµατίσει η Ρωσία ο Ιωσήφ Β έκανε τα πάντα προκειµένου να προσεταιριστεί την Αικατερίνη. Ύστερα απ µια σειρά επίπονων διαπραγµατε σεων υπογράφτηκε τελικά το 1781 ρωσοαυστρική συµφωνία, η οποία πρ βλεπε τον διαµελισµ της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Ο π λεµος που ακολο θησε λίγα χρ νια αργ τερα ( ) ανάµεσα στην Αυστρία και τη Ρωσία απ τη µια πλευρά και τον Σουλτάνο απ την άλλη ήταν το αποτέλεσµα της αυστρορωσικής πολιτικής στην Ανατολή. Για την εξωτερική πολιτική του Ιωσήφ Β και τις επαφές του µε την Αικατερίνη βλ. αναλυτικά Derek Beales, «Die auswärtige Politik der Monarchie vor und nach 1780: Kontinuität oder Zäsur», Österreich im Europa der Aufklärung,τ.Α, Βιέννη 1987, σσ Το 1911 αποτέλεσε χρονολογία σταθµ για τη µελέτη της παρουσίας των Ελλήνων στα Αυστροουγγρικά εδάφη. Μετά απ συστηµατική έρευνα στα αρχεία της Βιέννης, της Βουδαπέστης, της Βενετίας και της Ρώµης, ο Σπ. Λάµπρος εξέδωσε τα αποτέλεσµα των καρπών του στις σελίδες του Νέου Ελληνοµνήµονα ανοίγοντας έτσι ένα νέο πεδίο ε- ρευνών για τους µεταγενέστερους ιστορικο ς. Τα έργα των Γ. Λα ου, Ι. Παπαδριανο, Π. Ενεπεκίδη Ν. Τωµαδάκη και. Κράνη, τα οποία ακολο θησαν, έδωσαν νέα δυναµική στον ερευνητικ αυτ προσανατολισµ. Την ίδια περίοδο και οι Ο γγροι ιστορικοί άρχισαν συστηµατικές προσπάθειες καταγραφής των οικονοµικών, κοινωνικών και πνευµατικών επιπτώσεων που είχε στη χώρα τους η εγκατάσταση των Ελλήνων. Ανάµεσα σ αυτο ς µπορο µε να διακρίνουµε τους Ödön Füves, Endre Horvath και Laszló Schäfer. Για την ιστορική διαδροµή των Ελλήνων στην Ουγγαρία βλ. Σπυρ. Λάµπρος, «Σελίδες εκ της ιστορίας του εν Ουγγαρία και Αυστρία Μακεδονικο Ελληνισµο», Νέος Ελληνοµνήµων Η (1911) ο ίδιος, «Έρευναι εν ταις βιβλιοθήκαις και αρχείοις Ρώµης, Βενετίας,

8 160 Kωνσταντίνα. Kαρακώστα στην εποχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Τον 10ο αι. ο πατριάρχης Κωνσταντινουπ λεως Θεοφ λακτος εισήγαγε µέσω εν ς Έλληνα ιεραποστ λου, του κατοπινο επισκ που Ουγγαρίας Ιερ θεου, την ορθ δοξη πίστη στη γειτονική χώρα. Η εµπορική και πνευµατική επικοινωνία των δ ο πλευρών συνεχίστηκε επί µακρ χρονικ διάστηµα επισφραγίζοντας το ευνοϊκ µεταξ τους κλίµα µε δυναστικές επιγαµίες. Η οθωµανική κατάκτηση που α- κολο θησε προκάλεσε τη ζωηρή µεταναστευτική κίνηση πολλών Ελλήνων, κυρίως απ τις περιοχές της υτικής Μακεδονίας, οι οποίοι κατέφθαναν στη χριστιανική χώρα αναζητώντας άσυλο µακριά απ τις βιαι τητες του αλλ θρησκου κατακτητή. Το 1636 ο ηγεµ νας της Τρανσυλβανίας Γεώργιος Ρακ ζι (Rákóczy) παραχώρησε τα πρώτα προν µια στους Έλληνες του Sibiu εγκαινιάζοντας έτσι µια νέα, µακρ τατη περίοδο εµπορικής παρουσίας και δράσης των Ελλήνων στην περιοχή 20. Άλλοτε ως πλαν διοι έµποροι, σταδιακά, µως, ως µ νιµα εγκατεστηµένοι ή ακ µη και ως µεταπράτες οι Έλληνες κατάφεραν να οργανωθο ν σε πολυδ ναµες κοµπανίες και να δηµιουργήσουν γρήγορα µια σειρά ανθηρών κοινοτήτων 21 διασφαλίζοντας Βουδαπέστης και Βιέννης», Νέος Ελληνοµνήµων ΙΗ (1924) Ελ. Νικολα δου, «Συµβολή στην ιστορία τεσσάρων ελληνικών κοινοτήτων της Αυστροουγγαρίας (Zemun, Novi Sad, Orsova, Temesvar)», ωδώνη Θ (1980) Γεώργιος Λυριτζής, Αι µακεδονικαί κοιν τητες της Αυστροουγγαρίας επί Τουρκοκρατίας, Κοζάνη 1952 Στέφανος Παπαδ πουλος, «Οι ελληνικές κοιν τητες της Ουγγαρία και η συµβολή τους στην οικονοµική και πολιτιστική ανάπτυξη της Β ρειας Ελλάδας κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας», ωδώνη ΙΗ (1989) Ödön Füves, Οι Έλληνες της Ουγγαρίας, Θεσσαλονίκη, Ι.Μ.Χ.Α, 1965 ο ίδιος, «Οι κατάλογοι των πολιτογραφηθέντων Ελλήνων παροίκων της Πέστης και Βο δας στην περίοδο », Μακεδονικά ΣΤ ( ) ο ίδιος, «Επιτ µβιοι επιγραφαί Ελλήνων εις την Ουγγαρίαν», Ελληνικά ΙΘ (1966) ο ίδιος, «Characteristics of the Greeks in Hungary ( )», στο John M. Fossey Jacques Morin (επιµ.), Proceedings of the First International Congress on the Hellenic Diaspora From Antiquity to Modern Times, τ.β, Άµστερνταµ 1991, σσ Endre Horvath, Η ζωή και τα έργα του Γεωργίου Ζάβιρα, Αθήνα 1937 ο ίδιος, «Πώς καθρεφτίζονται οι ελληνοουγγρικές σχέσεις στα αρχεία και στις Bιβλιοθήκες της υτικής Μακεδονίας», Το Νέον Κράτος (1940) Για την παρουσία και τη δράση των Ελλήνων στα σπουδαία εµπορικά κέντρα του Sibiu και του Brassov βλ. έσποινα Τσο ρκα-παπαστάθη, Η ελληνική εµπορική κοµπανία του Σιµπίου Τρανσυλβανίας Οργάνωση και δίκαιο, Θεσσαλονίκη, Ι.Μ.Χ.Α, 1994 η ίδια, «The Decline of the Greek Companies in Transylvania: An Aspect of Habsburg Economic Policies in the Black Sea and Mediterranean», στο Απ. Βακαλ πουλος Κων. Σβολ πουλος Béla Király (επιµ.), Southeast European Maritime Commerce and Naval Policies from the Mid-Eighteenth Century to 1914, Columbia University Press - Ι.Μ.Χ.Α. 1988, σσ Camariano Nestor, «L organisation et l activité culturelle de la compagnie des marchands grecs de Sibiu», Balcania ΣΤ (1943) Cornelia Papacostea-Danielopoulou, «L organization de la compagnie greque de Brasov ( )», Balkan Studies Ι (1973) Για την ανάλυση των εννοιών «διασπορά», «παροικία» «κοιν τητα» και τη σωστή χρήση τους βλ. την εισαγωγή του Ιωάννη Κ. Χασιώτη στο Ιωάννης Χασιώτης λγα Κα-

9 ταν οι Mοσχοπολίτες ταξιδε ουν στην κοιλάδα του ποταµο Σίνβα 161 την πρ οδο και την ανάπτυξη των συµφερ ντων τους. Ωστ σο, και παρά τον πλο το των γνώσεων που διαθέτουµε σήµερα, δεν είµαστε σε θέση να καθορίσουµε µε ακρίβεια τον αριθµ λων εκείνων των βλαχ φωνων και ελλην φωνων µετοίκων. Υπολογίζεται πάντως τι στα µέσα του 18ου αι. ο α- ριθµ ς τους πρέπει να άγγιζε περίπου τα άτοµα 22. Η διασπορά, λοιπ ν, και οι µετοικεσίες των Μοσχοπολιτών στα εδάφη του Στέµµατος του Αγίου Στεφάνου τ σο πριν την έναρξη της περι δου των ασφυκτικών πιέσεων των µπορτζαλήδων σο και µετά τη λεηλασία της π λης τους απ τα Τουρκαλβανικά σώµατα, που είχε ως συνέπεια τη µαζική τους έξοδο απ την π λη 23, ερµηνε ονται µέσα στο πλαίσιο της συστηµατικής προσπάθειας των Αψβο ργων αυτοκρατ ρων για οργανωµένη διείσδυσή τους στον χώρο της Ανατολής και τ νωση της εµπορικής τους δράσης, έ- τσι πως αυτή εκφράστηκε κάτω απ το νέο θεσµικ πλαίσιο που δηµιο ργησαν οι Συνθήκες του Κάρλοβιτς και του Πασάροβιτς. Πέρα, µως, απ το ενδιαφέρον για την εµπορική σ νδεση της χώρας του µε την Αδριατική και τη Βαλκανική Χερσ νησο, ο Κάρολος ΣT, µε µια σειρά µεταρρυθµίσεων, που επέβαλε, προσπάθησε και για την α ξηση της εµπορικής κίνησης ανά- µεσα στις επαρχίες του κράτους του. Μερικά χρ νια αργ τερα το οικονοµικ πρ γραµµα των διαδ χων του, της Μαρίας Θηρεσίας και του Ιωσήφ Β, προώθησε την α ξηση του πληθυσµο της Αυτοκρατορίας µε έµπειρους Γερµανο ς και Βαλκάνιους µετανάστες (τεχνίτες, εµπ ρους, γεωργο ς και χτίστες), οι οποίοι δεν θα βοηθο σαν απλά στην επέκταση του εσωτερικο και εξωτερικο εµπορίου της χώρας, αλλά θα έδιναν και νέα ώθηση στην α- νάπτυξη της ευηµερίας του κράτους. Αποτέλεσµα της παραπάνω πολιτικής ήταν η κατακ ρυφη α ξηση του πληθυσµο της Αυτοκρατορίας στα µέσα του 17ου αι. Στους άξονες λειτουργίας της µεταναστευτικής πολιτικής της η τσιαρδή-hering Ευρυδίκη Αµπατζή (επιµ.), Οι Έλληνες στη ιασπορά 15ος 21ος αι., Aθήνα, Βουλή των Ελλήνων, 2006, σσ βλ. επίσης λγα Κατσιαρδή-Hering, «Απ τις ελληνικές κοιν τητες του εξωτερικο στην ιστοριογραφία του µεταναστευτικο φαινοµένου (15ος-19ος αι.)», στο Πασχ. Κιτροµηλίδης Τριαντ. Σκλαβενίτης (επιµ.), ιεθνές Συνέδριο Ιστορίας «Ιστοριογραφία της νε τερης και σ γχρονης Ελλάδας »,τ.B, Aθήνα 2004, σσ Για µια διαφορετική ανάλυση του ρου «παροικία», η οποία αντιµετωπίζεται απ τον συγγραφέα ως συστατικ στοιχείο που συµβάλλει στην αναπαραγωγή του κεφαλαιοκρατικο συστήµατος βλ. Νίκος Ψυρο κης, Το Νεοελληνικ παροικιακ φαιν µενο, Αθήνα 1974, σσ , 27-31, καθώς επίσης και Χρήστος Χατζηιωσήφ, «Εµπορικές παροικίες και ανεξάρτητη Ελλάδα: ερµηνείες και προβλήµατα», Πολίτης ΞΒ (1983) Füves, Οι Έλληνες της Ουγγαρίας,.π., σ Η πρώτη καταστροφή της Μοσχ πολης, η οποία προκάλεσε και το αθρ ο µεταναστευτικ κ µα προς την Ευρώπη, χρονολογείται το Είκοσι χρ νια αργ τερα, το 1789, η π λη λεηλατήθηκε για δε τερη φορά. Η επακ λουθη µετανάστευση των κατοίκων της ήταν σαφώς πολ πιο περιορισµένη αριθµητικά απ την πρώτη φορά.

10 162 Kωνσταντίνα. Kαρακώστα βασιλική Αυλή της Βιέννης παραχώρησε µια σειρά προνοµίων, τα οποία ε- κτ ς των ευνοϊκών δασµολογικών ρυθµίσεων που προέβλεπαν, αφορο σαν επιπλέον στην ελε θερη άσκηση των θρησκευτικών καθηκ ντων των νεοεγκαταστηθέντων, στην αυτοδιοίκησή τους καθώς και στην παραχώρηση υ- λικών µέσων (χωράφια, σπίτια, ζώα) προκειµένου για τη µ νιµη εγκατάστασή τους στα εδάφη της 24. Απ την πλευρά της η Οθωµανική Αυτοκρατορία προσπάθησε, µε κάθε µέσο, να αποτρέψει τη µαζική εκροή του ανθρώπινου δυναµικο της καθώς αυτή µπορο σε να προκαλέσει µια σειρά αλυσιδωτών και σηµαντικών προβληµάτων στον κοινωνικ και οικονοµικ της ιστ µε πλήθος συνεπειών 25. εν υπάρχει καµία αµφιβολία τι η επιλογή των νέων τ πων εγκατάστασης έγινε µε βάση τη γεωγραφική εµπορική τοποθεσία των περιοχών και τη θέση που κατείχαν στο χερσαίο οδικ δίκτυο. Σαφώς η Πέστη αποτέλεσε τον σηµαντικ τερο π λο έλξης για χιλιάδες τουρκοµερίτες υπηκ ους του Σουλτάνου γρήγορα µως η νευραλγική εδαφική σπουδαι τητα του Κεσκεµέτ 26 (Kecskemét), σε συνδυασµ µε τις οινοπαραγωγικές προοπτικές του Έγγερ 27 (Eger), του Μίσκολτς (Miskolc) και της Τοκάιας 28 (Tokaj), έ- 24. Καθώς οι εξαγωγές ξεπερνο σαν κατά πολ τις εισαγωγές ήταν επ µενο τι ση- µαντικά κεφάλαια διοχετε ονταν στο οσµανλικ κράτος, στους τ πους καταγωγής των Ελλήνων εµπ ρων, εκεί δηλαδή που ζο σαν οι οικογένειές τους. Η παραπάνω κατάσταση προκάλεσε την ανησυχία των οικονοµικών συµβο λων της αυτοκρατορικής αυλής, οι οποίοι, στο τελευταίο τέταρτο του 18ου αι., έκρουσαν τον κώδωνα του κινδ νου. Η Μαρία Θηρεσία, προκειµένου να ανακ ψει αυτή την αθρ α εξαγωγή πολ τιµου αυστριακο χρήµατος, διέταξε το 1774 λους τους Έλληνες εµπ ρους, οι οποίοι δρο σαν και πλο τιζαν στα εδάφη της Αυτοκρατορίας της, να δώσουν ρκο πίστης και να αποφασίσουν αν θέλουν να εγκατασταθο ν µ νιµα µε τις οικογένειές τους στα εδάφη της Αυτοκρατορίας και να πάρουν την αψβουργική υπηκο τητα ή χι. Για σους τελικά δεν θα το επέλεγαν, θα τους επιτρέπονταν να εµπορε ονται συγκεκριµένα προϊ ντα στη βάση πολ µικρ τερων φορολογικών ελαφρ νσεων. Μετά τη λήψη των παραπάνω µέτρων σηµειώθηκε ση- µαντικ τατη µείωση του µεταναστευτικο ρε µατος προς την περιοχή. Για την οικονοµική πολιτική της Μαρίας Θηρεσίας απέναντι στους λαο ς των Βαλκανίων, βλ. σχετικά Virginia Paskaleva, «Die Wirtschaftspolitik Maria Theresias und die Balkanvölker», στο Österreich im Europa der Aufklärung, τ. A, Bιέννη 1987, σσ Neil Tranter, «Πληθυσµ ς, µετανάστευση και προσφορά εργασίας», στο Derek Aldcroft Simon Ville (επιµ.), Η Ευρωπαϊκή Οικονοµία, , µτφρ. Νικηφ ρου Σταµατάκη, Αθήνα 2005, σσ Η πιο πλο σια και δραστήρια ελληνική κοµπανία στην Ουγγαρία ήταν αυτή του Κεσκεµέτ (Kecskemét). Η µεγάλη οικονοµική της ανάπτυξη προέκυψε απ το εµπ ριο των ζώων, το οποίο διεξήγαν τα µέλη της σε ολ κληρη την ουγγρική πεδιάδα. 27. Για την παρουσία των Ελλήνων στο Έγγερ βλ. ενδεικτικά Füves Ödön, «Adatok az Egri görögök történetéhez» [Στοιχεία της ιστορίας των Ελλήνων της π λης Έγγερ], Antik Tanulmányok E (1958) Για την παρουσία των Ελλήνων στο Τ και βλ. ενδεικτικά Füves Ödön, «Cjabb adalékok a Tokaji görögség történetéhez» [Καινο ρια στοιχεία για την ιστορία των Ελλήνων του Τ και], Antik Tanulmányok Β (1955)

11 ταν οι Mοσχοπολίτες ταξιδε ουν στην κοιλάδα του ποταµο Σίνβα 163 δωσε ώθηση στην οικονοµική ανάρρωση της ουγγρικής ενδοχώρας 29. Απ το τελευταίο τέταρτ του 17ου αι. και εξής η πλειοψηφία των νεοεγκατασταθέντων εµπ ρων εντοπίζεται κυρίως στα εδάφη β ρεια και ανατολικά του ο ναβη, και µεταξ αυτο και του ποταµο Τίσα (Tisza), στο τµήµα δηλαδή εκείνο που είχε στο παρελθ ν βρεθεί κάτω απ οθωµανική κατοχή και εξαιτίας των πολεµικών συγκρο σεων χαρακτηριζ ταν απ αραιή πληθυσµιακή παρουσία 30. Σε κυρι τερη επαγγελµατική απασχ ληση, σχεδ ν για λους, αναδείχθηκε το εµπ ριο. Άλλοτε µε τη µορφή πλαν διων εµπ ρων, άλλοτε ως µ νιµα εγκατεστηµένοι, άλλοτε, τέλος, ως µεταφορείς εµπορευµάτων ανάµεσα στις δυο αυτοκρατορίες, οι Έλληνες έµποροι κατάφεραν να διεισδ σουν στον οικονοµικ στίβο της νέας τους χώρας και να προβληθο ν σε αξι λογους δυναµικο ς εκφραστές του µερκαντιλιστικο πνε µατος της εποχής, ζωντανε οντας κυριολεκτικά την εµπορική δραστηρι τητα στην ουγγρική πεδιάδα 31. Η εγκατάσταση των Ελλήνων στα εδάφη του Μίσκολτς υπολογίζεται περίπου στα τέλη του 17ου αι. 32.Η εµπορική τους παρουσία στα παζάρια της π λης την ίδια εποχή επιβεβαιώνει τον καθαρά επαγγελµατικ χαρακτήρα της κοινής τους δράσης (κοµπανία) 33, έναν χαρακτήρα ο οποίος θα 29. Virginia Paskaleva, «Shipping and Trade on the Lower Danube in the Eighteenth and Nineteenth Centuries», στο Απ. Βακαλ πουλος Κων. Σβολ πουλος Béla Király (επιµ.), Southeast European Maritime Commerce and Naval Policies from the Mid-Eighteenth Century to 1914, Columbia University Press-I.M.X.A. 1988, σσ Άλλες περιοχές στις οποίες σηµειώθηκαν αξι λογες ελληνικές εγκαταστάσεις ήταν οι Nagyvárad, Arad, Gyöngyös και Ujvidék. 30. Βασιλική Σειρηνίδου, «Η ελληνική εµπορική διασπορά στην Αψβουργική Αυτοκρατορία (17ος -19ος αι.)», Budapesti Negyed, (2006) Για την προσφορά των Ελλήνων στην οικονοµική ανάπτυξη της Ουγγαρίας και τη συνεισφορά τους στη δηµιουργία της αστικής τάξης της χώρας βλ. Max Demeter Peyfuss, «Balkanorthodoxe Kaufleute in Wien», Österreichische Osthefte (ÖOH) ΙΖ (1975) Marta Bur, «Handelsgesellschaften Organisationen der Kaufleute der Balkanländer in Ungarn im Jh.», Balkan Studies ΚΕ (1984) (στο εξής: «Handelsgesellschaften») η ίδια, «Das Raumergreifen balkanischer Kaufleute im Wirtschaftsleben der ostmittel-europäischen Länder im 17. und 18. Jahrhundert», στο Bürgertum und bürgerliche Entwicklung in Mittel-und Osteuropa, Βουδαπέστη 1986, σσ Peter Hidas, «The Greeks of Hungary», στο John M. Fossey Jacques Movin (επιµ.), Proceedings, of the First International Congress on the Hellenic Diaspora From Antiquity to Modern Times, τ. B, Άµστερνταµ 1991, σσ Μια ουγγρική θεώρηση για το ίδιο θέµα, στην οποία αξίζει να σταθεί κανείς, επιχειρείται στη µονογραφία του Schäfer Laszló, A görögök vezetöszerepe Magyarországon o korai kapitalizmus kialakulásában [O ηγετικ ς ρ λος των Ελλήνων στην εξέλιξη του πρώιµου καπιταλισµο στην Ουγγαρία], Βουδαπέστη István Dobrossy, «A miskolci görög kereskedötársulat gaszdasági tevékenysége a 19. század elejen» [Ο ρ λος και η σηµασία των Ελλήνων εµπ ρων στο εµπορικ δίκτυο του Μίσκολτς τον 19ο αιώνα], A Miskolci Herman Ottó Múzeum Közleményei I (1975) Η σφραγίδα της ελληνικής εµπορικής κοµπανίας του Μίσκολτς χρονολογείται 12

12 164 Kωνσταντίνα. Kαρακώστα µετεξελιχθεί στα αµέσως επ µενα χρ νια στη βάση µιας κοινοτικής παροικιακής µορφής 34.Ο Károly Barna, στο σ ντοµο έργο του για την ελληνική κοιν τητα του Μίσκολτς, αναφέρει τι σε ένα φορολογικ κατάλογο της π λης του 1692 εµφανίζεται ένας έµπορος µε το νοµα Dániel Görög, δηλαδή ανιήλ ο Έλληνας. ιαφορετική άποψη µως έχει ο József Komáromy ο ο- ποίος χρονολογεί τις εν λ γω µετοικεσίες στο διάστηµα µεταξ Στην απογραφή που διενεργήθηκε, µετά απ σχετικ διάταγµα της Μαρίας Θηρεσίας, την 5η Απριλίου του 1769 και πραγµατοποιήθηκε ένα χρ νο αργ τερα στη διοικητική περιφέρεια του Μπ ρσοντ συναντο µε µια σειρά ελληνικών εξουγγρισµένων ονοµάτων. Χαρακτηριστικ είναι το γεγον ς τι τα ον µατα αυτά δεν ανταποκρίνονται στα πραγµατικά ον µατα των εγγεγραµµένων, αλλά αναφέρονται είτε στην εθνικ τητα είτε σε κάποια προσωπογραφικά γνωρίσµατα εξωτερικά χαρακτηριστικά των ατ µων 36.Το γεγον ς αυτ καθιστά ιδιαίτερα δ σκολη και κάποιες φορές ακατ ρθωτη την ταυτοποίηση των προσώπων, πράγµα που προφανώς συντέλεσε στην στερη χρονολ γηση της εγκατάστασης των Ελλήνων απ τον József Komáromy απ το Nadya Danova Varban Todorov, «Ελληνικά έγγραφα απ το αρχείο της π λης Μίσκολτς (Ουγγαρία)», John M. Fossey Jacques Movin (επιµ.), Proceedings, of the First International Congress on the Hellenic Diaspora From Antiquity to Modern Times, τ. B, Άµστερνταµ 1991, σσ Η Κοιν τητα, που δηµιουργήθηκε µε το πέρασµα του χρ νου, αποτέλεσε οργανικ κοµµάτι αλλά και ουσιαστική συνέχεια της προϋπάρχουσας εµπορικής κοµπανίας, απ τον άξονα δράσης της οποίας δεν αποσπάστηκε ποτέ. πως προκ πτει έκδηλα απ το καταστατικ της Κοιν τητας, σκοπ ς των µελών της δεν ήταν µ νο η κάλυψη των θρησκευτικών και εκπαιδευτικών τους αναγκών ή η διευθέτηση ζητηµάτων αυτοδιάθεσης, αλλά και η επίλυση θεµάτων που αφορο σαν στην ε ρυθµη λειτουργία των οικονοµικών-εµπορικών δραστηριοτήτων τους. Το πλήρες κείµενο του καταστατικο της Κοιν τητας, το ο- ποίο είναι εξαιρετικά συνεταγµένο σε καλλιγραφικά ελληνικά και σώζεται µέχρι σήµερα σε άριστη κατάσταση, στο άρθρο της λγας Κατσιαρδή-Hering, «Αδελφ τητα, Κοµπανία, Κοιν τητα. Για µια τυπολογία των ελληνικών κοινοτήτων της κεντρικής Ευρώπης, µε α- φορµή του άγνωστο καταστατικ του Miskolc (1801)», Εώα και Εσπέρια Ζ (2007) Για τις παραπάνω χρονολογήσεις βλ. αναλυτικά Dobrossy,.π. 36. Ενδεικτικά: Márton Rácz, δηλ. Μαρτίνος ο Σέρβος, Tamás Arnót, δηλ. Θωµάς ο Αρναο της, Pál Görögög δηλ. Πα λος ο Έλληνας. Ο εξουγγρισµ ς των ελληνικών ονο- µάτων, ο οποίος καθιστά δ σκολη και πολλές φορές αδ νατη την ταυτοποίηση των ονο- µάτων και των προσώπων, καθώς και η πολυγλωσσία των ουγγρικών αρχειακών πηγών (γερµανικά, λατινικά, ουγγρικά, ελληνικά) αποτελο ν παράγοντες που δυσχεραίνουν ση- µαντικά το έργο του ερευνητή στην Ουγγαρία και δηµιουργο ν πλήθος προβληµάτων, τ σο τεχνικών σο και µεθοδολογικών, αναφορικά µε την προσέγγιση και καταν ηση του ε- ξεταζ µενου υλικο. B.-A.-Z. m. Lt. iv.501-b. XI.I.67. [Borsod vármeggyei nemesi közgyülésének iratai = Τα έγγραφα της συνεδρίασης του νοµο Μπ ρσοντ]. (Tα αρχικά γράµµατα των περιοχών του κοµιτάτου Borsod Abauj Zemplén και της αρχειακής συλλογής Megyei Levéltar συνοδευ µενα απ τον κωδικ της κάθε εν τητας και τον α- ντίστοιχο τίτλο του φακέλου ή κιβωτίου, καθώς τέλος και απ τον αριθµ των σελίδων των εγγράφων, θα χρησιµοποιο νται στο εξής ως τρ πος παραποµπής του αρχείου).

13 ταν οι Mοσχοπολίτες ταξιδε ουν στην κοιλάδα του ποταµο Σίνβα 165 και άλλους ιστορικο ς. Ο αριθµ ς των ονοµάτων αυτών αρχίζει να αυξάνει µετά το Το παραπάνω επιβεβαιώνεται έµµεσα και απ τα διατάγµατα του δηµοτικο συµβουλίου στα οποία οριζ ταν βαθµιαία η α ξηση των ε- νοικίων των καταστηµάτων. Η α ξηση αυτή των ενοικίων υποδηλώνει σε έ- να βαθµ και την α ξηση της ζήτησης άδειας καταστηµάτων προς ενοικίαση. Απ το πρώτο τέταρτο πάντως του 18ου αι. και εξής οι έµποροι, που ε- γκαθίσταντο προσωρινά ή µ νιµα στο Μίσκολτς, το οποίο στο µεταξ είχε αναγνωριστεί ως αυτοκρατορικ κτήµα εξασφαλίζοντας έτσι περισσ τερες δυνατ τητες πλουτισµο 37, κατάγονταν σχεδ ν αποκλειστικά απ τη Μοσχ πολη 38. πως προκ πτει απ τους καταλ γους των απογραφών που διενεργήθηκαν στην περιοχή 39, οι Μοσχοπολίτες έφτασαν στην ουγγρική π λη συνοδευ µενοι είτε απ κάποιον έµπορο που είχε αναλάβει τη µετακίνησή τους είτε απ κάποιον συγγενή. Μη έχοντας τις περισσ τερες φορές συµπληρώσει το 15ο έτος της ηλικίας τους και έχοντας συνήθως απολέσει τα δικαιολογητικά τους έγγραφα, αυτοί που έφτασαν πρώτοι στην π λη ήταν οι άνδρες. Αρκετοί απ αυτο ς έφεραν στη συνέχεια και τις οικογένειές τους, κάποιοι άλλοι δεν επέστρεψαν ποτέ πίσω, παρά µ νο έστελναν χρή- µατα στους δικο ς τους για την κάλυψη των οικονοµικών τους αναγκών, κάποιοι έµειναν αν παντροι ενώ, τέλος, αρκετοί δηµιο ργησαν τις οικογένειές τους στη νέα τους πατρίδα. Αξίζει να σηµειωθεί τι στους καταλ γους των απογραφών, πλάι στην αναλυτική περιγραφή των προσωπογραφικών και σωµατικών χαρακτηριστικών των εγγεγραµµένων, αναφέρεται αν είναι παντρεµένοι ή χι, αν σκοπε ουν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους ή αν έ- χουν επιλέξει να δώσουν ρκο πίστης στον Αψβο ργο αυτοκράτορα, αν έ- χουν περιουσιακά στοιχεία και αναλυτικά ποια είναι αυτά, τι εµπορε ονται και σε ποιες περιοχές, αν έχουν υπαλλήλους στις επιχειρήσεις τους και π Το Μίσκολτς βρισκ ταν στο κέντρο του άξονα που ένωνε την Ουγγαρία µε την Πολωνία και την Ουκρανία. Για τον λ γο αυτ πολλοί έµποροι εντοπίζονται αυτ το διάστηµα να εµπορε ονται οίνο µεταξ των περιοχών αυτών. 38. Danova Todorov,.π. Max Demeter Peyfuss, Die Druckerei von Moschopolis, : Buchdruck und Heiligenverehrung im Erzbistum Achrida, Βιέννη 1996, σσ Για τους Έλληνες εµπ ρους που έδρασαν και εγκαταστάθηκαν στο Μίσκολτς στο διάστηµα είναι δυνατ να εξάγουµε σηµαντικά συµπεράσµατα απ τις δώδεκα συνολικά απογραφές οι οποίες διενεργήθηκαν στην περιοχή. Απ αυτές οι εννέα πραγµατοποιήθηκαν στο διάστηµα και οι τρεις την περίοδο Βλ. το σχετικ κεφάλαιο «A kereskedelmi élet fórumai és képviselöi. A görög kereskedök megjelenése és térhóditása a városban» [Οι αντιπρ σωποι και οι χώροι εκδήλωσης της ε- µπορικής ζωής. Η εµφάνιση και επικράτηση των Ελλήνων εµπ ρων στην π λη], σσ , του István Dobrossy στο Miskolc Története III/ ig [Ιστορία του Μίσκολτς ΙΙΙ/ ], τ. Γ, Μίσκολτς 2000 (στο εξής: «A kereskedelmi»).

14 166 Kωνσταντίνα. Kαρακώστα σους και απ ποιες περιοχές πέρασαν στο ταξίδι τους για να φτάσουν τελικά στο Μίσκολτς 40.Γραµµένοι στα λατινικά, την επίσηµη γλώσσα της διοίκησης του αψβουργικο κράτους 41, οι κατάλογοι αυτοί εµφανίζουν ξεκάθαρα το νοµα της Μοσχοπ λης ως κυρι τερου τ που προέλευσης των τουρκοµεριτών εµπ ρων που κατέφθασαν τ τε στο Μίσκολτς. Η βλάχικη καταγωγή των κατοίκων της άλλοτε ανθηρής π λης της Μακεδονίας αναγράφεται επίσης στους καταλ γους των δηµοτικών αρχών. Η ονοµασία «vlach» ή «macedóvlach» που διαβάζουµε χρησιµοποιο νταν επίσης ως δηλωτική και απ τους ίδιους τους Βλάχους σε λα σχεδ ν τα έγγραφά τους, τ σο σε αυτά που αφορο σαν στην κοιν τητά τους, σο και σ εκείνα που είχαν σχέση µε την εµπορική τους δραστηρι τητα και τις επαφές τους µε τα θεσµοθετη- µένα ργανα της π λης πως προκ πτει απ τα κείµενα των απογραφών οι ενδιαφερ µενοι έµποροι έ- φταναν στο Μίσκολτς είτε µέσω θαλάσσης, απ το Φιο µε, αλλά κυρίως οργανωµένοι σε καραβάνια µέσω των χερσαίων οδών που υπήρχαν. Η συνηθέστερη εµπορική οδ ς ήταν αυτή που ξεκινώντας απ το Ζέµουν περνο σε στο Πέτερβαραντ, συνέχιζε στο Κ µαροµ, διερχ ταν το Π ζονυ (σηµερινή Μπρατισλάβα), έφτανε στην Πέστη και τελικά κατέληγε στο Μίσκολτς. Εξίσου σηµαντικ µως ήταν και το πέρασµα στην π λη µέσω του Ντέ- µπρετσεν, στο οποίο έφτανε κανείς έχοντας ξεκινήσει απ την Πάντσοβα και έχοντας περάσει πρώτα απ το Μπέρετιοουϊφλάου. Rita Horvath, «A Borsod vármeggyei görög kereskedök összeírása», Levéltari évkönyv, Elötanulmányok a Miskolc monográfia III-IV- V. Kötetéhez (Miskolc története ig) [ Η απογραφή των Ελλήνων εµπ ρων στον νοµ Borsod. Προκαταρτική µελέτη για τους τ µους Γ- -Ε της µονογραφίας για το Μίσκολτς. (Ιστορία του Μίσκολτς )], Θ (1997) Τα λατινικά παρέµειναν µέχρι τον 19ο αιώνα η επίσηµη γλώσσα της διοίκησης του ουγγρικο κράτους, ως µια ένδειξη αντίστασης των Ο γγρων απέναντι στη γερµανική γλώσσα των Αψβο ργων της Βιέννης. Για τη χρήση της λατινικής, το πρ βληµα της πολυγλωσσίας και τελικά την καθιέρωση της ουγγρικής ως επίσηµης γλώσσας του ουγγρικο κράτους βλ. Andrea Seidler, «Η ανάδυση του λ γου περί εθνικής ταυτ τητας στον ουγγρικ τ πο του 18ου αιώνα», Mαρία Στασινοπο λου Mαρία-Xριστίνα Xατζηιωάννου (επιµ.), ιασπορά- ίκτυα- ιαφωτισµ ς [Tετράδια Eργασίας 28], Aθήνα, K.N.E./E.I.E., 2005, σσ Ο τρ πος µε τον οποίο επέλεγαν να αυτοαποκαλο νται οι Βλάχοι κάτοικοι του Μίσκολτς δεν θα πρέπει σε καµία περίπτωση να µας παραπέµπει σε εθνικο ς διαχωρισµο ς έτσι πως αυτοί διαµορφώθηκαν και καθιερώθηκαν τον 19ο αιώνα. πως προκ πτει απ τα χειρ γραφα κείµενα της Κοιν τητας, που έχουµε στη διάθεσή µας, τις υπογραφές που βρίσκονται στο τέλος του εγγράφου τις συνοδε ει τις περισσ τερες φορές η έκφραση «των εν Μισκ λτζι µη ενωµένων Γραικών και Βλάχων» ή παραλλαγές αυτής µε το ίδιο πάντοτε περιεχ µενο. Οι ντ πιοι κάτοικοι, επηρεασµένοι απ τους Σέρβους εµπ ρους που ζο σαν και δρο σαν στην περιοχή τους, άρχισαν και αυτοί µε τον καιρ να αποκαλο ν τους Μακεδ νες έµπορους του Μίσκολτς «cincár». Παρ λαυτα αυτ που θα πρέπει να αναφερθεί είναι τι οι βλαχ φωνοι αυτοί Έλληνες στις εµπορικές τους επαφές και στις συναλλαγές τους µε τρίτους χρησιµοποιο σαν αποκλειστικά την ελληνική γλώσσα, η οποία στο µεταξ είχε καθιερωθεί ως επίσηµη γλώσσα του εµπορίου µεταξ των βαλκάνιων ορθοδ ξων. Αυτή, τη lingua franca, τη γλώσσα που έπαιζε τον ρ λο της «κοινής» στην πολ γλωσση και πολυεθνοτική περιφέρεια της Bαλκανικής και της Kεντρικής Ευρώπης, επεδίωκαν οι Έλληνες κάτοικοι του Μίσκολτς, βλαχ φωνοι και ελλην φωνοι, να διδάξουν και

15 ταν οι Mοσχοπολίτες ταξιδε ουν στην κοιλάδα του ποταµο Σίνβα 167 Η χρήση τελικά των ρων «vlach» και «macedóvlach» σφράγισε τη ζωή της εµπορικής κοιν τητας του Μίσκολτς, η οποία, σ µφωνα µε τους καταλ γους των πληθυσµιακών απογραφών, παρουσίαζε συνεχή σηµαντική αυξητική τάση µέχρι λίγα χρ νια πριν το τέλος του 18ου αι. Απ την τελευταία δεκαετία του 18ου αι., κυρίως, µως, µετά το πέρασµα στον 19ο παρατηρείται σηµαντική καµπή στον αριθµ των µελών της κοιν τητας. Στην απογραφή του καταγράφονται µ λις 85 Έλληνες, ενώ µετά το 1820 τα στοιχεία που αφορο ν στον αριθµ των εµπ ρων είναι σχεδ ν υποθετικά και αφορο ν γενικ τερα στο βασιλικ φέουδο (koronauradalom) του Ντίοσγκιερ 43.Το γεγον ς τι το Μίσκολτς και άλλες επαρχίες δεν έστειλαν πληθυσµιακές αναφορές δηλώνει είτε τι στις περιοχές αυτές δεν κατοικο σαν πια Έλληνες, ή αν κατοικο σαν είχαν πλέον αφοµοιωθεί και δεν αποτελο σαν πια υπηκ ους της σουλτανικής Αυτοκρατορίας. Σε µια γενικ τερη θεώρηση πάντως παρατηρο µε τι η εγκατάσταση και τελικά η επικράτηση των Ελλήνων εµπ ρων στο Μίσκολτς έγινε βαθµιαία και πάντα παράλληλα µε την εξασφάλιση των στοιχείων εκείνων που εγγυο νταν την οικονοµική τους σταθερ τητα. Καταστρατηγώντας συστηµατικά, µε την πάροδο του χρ νου, το προν µιο που τους είχε παραχωρήσει ο βασιλιάς Λεοπ λδος το 1667, το οποίο επέτρεπε στους Έλληνες, Αρµένιους και Σέρβους εµπ ρους οι οποίοι ζο σαν στο β ρειο τµήµα της Ουγγαρίας να εµπορε ονται µ νο τουρκικά προϊ ντα και παραγκωνίζοντας τις τοπικές συντεχνίες και τους βιοτέχνες, κατάφεραν να επικρατήσουν στο καθηµεριν παζαριώτικο εµπ ριο και σταδιακά να κατακτήσουν έναν ηγετικ ρ λο 44. Το δικαίωµα ενοικίασης ποτοπωλείων ακολο θησε η δανειοδ τηση της κατεστραµµένης π λης εκ µέρους τους. Ως απάντηση η διοίκηση της περιφέρειας τους έδωσε το δικαίωµα να αποκτήσουν µε ευνοϊκο ς ρους άδειες ενοικίασης καταστηµάτων. Η εµπλοκή τους τελικά στο διαµετακοµιστικ εµπ ριο επέφερε την εξασφάλιση τραπεζικών δανείων και έτσι την πλήρη στα παιδιά τους. Ενδεικτικ για το παραπάνω αποτελεί το γεγον ς τι στις ελληνικές κοιν τητες της Ουγγαρίας βρίσκουµε µέχρι σήµερα πάρα πολλά ελληνικά βιβλία στις βιβλιοθήκες των σχολείων που ίδρυσαν οι Έλληνες. Βλ. Studia Postbizantina Hungariga, «A Nyiregyházi Szent György Magyar Ortodox Egyházközség könyvállományának katalógusa» [Κατάλογος των βιβλίων της ουγγρικής ορθ δοξης εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου της π λης Nyiregyházi], Posztbizánci Közlemények (1999) Varban Todorov, Catalogue of Greek Manuscripts and Printed Books (17th -19th Century). The Collection in Nyiregyhaza, Hungary [Τετράδια Εργασίας 22], Aθήνα, Κ.Ν.Ε/Ε.Ι.Ε., Dobrossy, «A kereskedelmi»,.π. 44. István Dobrossy, «Kerekedö csoportok, családok és dinastiák Miskolc társadalmában a 18. század elejétöl a 19. század elejéig» [Εµπορικές οµάδες, οικογένειες και δυναστείες στην κοινωνία του Μίσκολτς απ τις αρχές του 18ου αι. έως τις αρχές του 19ου αι.], A Miskolci Herman Ottó Múzezum Közleményei KZ (1991)

16 168 Kωνσταντίνα. Kαρακώστα ένταξη και καθιέρωσή τους στον εµπορικ κ σµο του Μίσκολτς και της ευρ τερης περιοχής 45. Το 1741 αποτέλεσε χρονολογία σταθµ. Οι έµποροι του Μίσκολτς συνέταξαν τον λειτουργικ τους κανονισµ, γεγον ς που αποδεικν ει την προγενέστερη εµπορική τους οργάνωση. Η αλλαγή του νοµικο καθεστώτος το 1774, µε την επιβολή κατάθεσης ρκου πίστης, έµελλε να αλλάξει ριζικά το καταγεγραµµένο σ στηµα αρχών που ριζαν τη συµπεριφορά των µελών της κοιν τητας. Στο εξής απαγορευ ταν σε σους δεν θα έδιναν ρκο πίστης στον νέο τους αυτοκράτορα να γίνουν µέλη της κοιν τητας και να απολαµβάνουν των προνοµίων της. Οι αυστηροί ηθικοί καν νες που επιβάλλονταν για τα µέλη της αδελφ τητας, καν νες συµπεριφοράς και χρηστής διαγωγής, ζητήµατα που αφορο σαν στον τρ πο λειτουργίας της, σε καθηµερινές α- νάγκες αλλά και στην επίλυση διαφ ρων προβληµάτων που προέκυπταν σχετικά µε την εκκλησία και το σχολείο της κοιν τητας, κατάλογοι συνδρο- µητών 46, κατάστιχα εισφορών σε αναξιοπαθο ντες, ον µατα µελών της κοιν τητας, σώζονται σήµερα στο αρχείο της π λης ζωντανε οντας σ εµάς την καθηµερινή ζωή των Ελλήνων του Μίσκολτς 47. Στη συνέχεια παρατίθεται ένα έγγραφο µε ηµεροµηνία 24 Ιουνίου Το έγγραφο αυτ είναι ενδεικτικ προκειµένου για την καταν ηση ε- ν ς ευρ τερου συστήµατος συµπεριφορών και δράσης έχει να κάνει τ σο µε την εµπορική παρουσία Μοσχοπολιτών στα εδάφη της Κεντρικής Ευρώπης σο και µε τους δεσµο ς που αυτοί διατηρο σαν µε τη γενέθλια γη τους. Στην περίπτωση αυτή, λοιπ ν, έχουµε να κάνουµε µε µια επιστολή, η οποία αφορά στην τ χη της περιουσίας του αποθαν ντος ηµητρίου ήµτζου Σαρή. Ο προαναφερθείς έµπορος καταγ ταν απ τη Μοσχ πολη, ζο Για κάποιες οικονοµικο χαρακτήρα ελαφρ νσεις και απαλλαγές που είχαν α- ποσπάσει τα µέλη της ελληνικής κοιν τητας του Μίσκολτς βλ. Bur, «Handelsgesellschaften»,.π. 46. Απ τα έγγραφα του αρχείου έχει καταρτιστεί ένας πλο σιος κατάλογος ονοµάτων Μοσχοπολιτών που έδρασαν στο Μίσκολτς. Σε πολλά απ αυτά τα ον µατα αναγράφεται δίπλα η µοσχοπολίτικη καταγωγή τους, ενώ σε πολλά άλλα είµαστε αναγκασµένοι να την εικάσουµε µε βάση την τυπολογία των µοσχοπολίτικων ονοµάτων που γνωρίζουµε τι υπήρχαν στην π λη πριν την καταστροφή της. Για τις ανάγκες της διδακτορικής διατριβής έχει σχηµατιστεί ένας συνολικ τερος κατάλογος Μοσχοπολιτών, ο οποίος συµπληρώνεται µε τα βιογραφικά στοιχεία του κάθε προσώπου, ενώ παράλληλα αποτυπώνονται και οι συγγενικοί δεσµοί των µελών, που αυτ είναι εφικτ. 47. Αναλυτικά το περιεχ µενο του αρχείου του Μίσκολτς καθώς και στοιχεία για τη γενικ τερη παρουσία των Ελλήνων στα εδάφη της Ουγγαρίας στο άρθρο του Ίκαρου Μαντο βαλου, «Miskolc-Sátoraljaújhely-Βουδαπέστη: Αναζητώντας τα ίχνη της ελληνικής εµπορικής διασποράς στην Ουγγαρία», Εώα και Εσπέρια Ζ (2007) B.-A.-Z. m. Lt. ix.3. XIV.3. A Miskolci Görög Kompania Iratai [Τα έγγραφα της ελληνικής Κοµπανίας του Μίσκολτς].

17 ταν οι Mοσχοπολίτες ταξιδε ουν στην κοιλάδα του ποταµο Σίνβα 169 σε µως και δραστηριοποιο νταν στο Μίσκολτς. Στην ουσία πρ κειται για µια επιστολή στην οποία οι ν µιµες κληρον µοι του αποθαν ντος, οι οποίες διέµεναν µ νιµα στη Μοσχ πολη, ζητο σαν απ τις αρχές της κοιν τητας του Μίσκολτς να περιέλθει η περιουσία του αδελφο τους στα χέρια τους. Το έγγραφο στέλνεται απ τη Μοσχ πολη στο Μίσκολτς µέσω εν ς επιτετραµµένου, του ηµήτριου Κωστή Λίκα, τον οποίο είχαν επιλέξει µε σκοπ τη διευθέτηση του ζητήµατος. Αξίζει να σηµειωθεί στο σηµείο αυτ τι ο εν λ γω επιτετραµµένος ήταν θείος των παραπάνω αδελφών, γεγον ς που δηλώνεται ξεκάθαρα στο κείµενο του εγγράφου, τονίζοντας µάλιστα τη γνησι τητα του συγγενικο δεσµο που τους ένωνε. Η αλήθεια των σων γράφουν στην επιστολή τους προς τους διοικο ντες την κοιν τητα του Μίσκολτς, εξαίρεται απ τις δ ο αδελφές απ την πρώτη κι λας σειρά του κειµένου τους. Η µαρτυρία του «τρισυποστάτου θεο», στο «νοµα» του οποίου γράφονται τα σα ακολουθο ν, είναι αναγκαία προκειµένου για την πιστ τητα και την εγκυρ τητά τους. πως προκ πτει, λοιπ ν, απ το κείµενο ο έµπορος ηµήτριος ήµτζου Σαρής, έκανε την περιουσία του απ τις εµπορικές επαφές που είχε α- ναπτ ξει στη Βαρσοβία 49.Η επιχειρηµατική διείσδυση στα εδάφη της Πολωνίας, η οποία στα κείµενα της εποχής απαντάται µε το νοµα Λεχία, αποτελο σε χαρακτηριστικ παράδειγµα πολλών εµπ ρων του Μίσκολτς. Η κατοχή τους στην ουγγρική π λη αµπελώνων και κελαριών πολλών τετραγωνικών µέτρων τα οποία χρησιµοποιο σαν ως αποθηκευτικο ς χώρους για τη φ λαξη και τη συντήρηση των παραγ µενων προϊ ντων, τους επέτρεπε να χρησιµοποιο ν το Μίσκολτς ως «προγεφ ρωµα» προκειµένου για την ανάπτυξη των εµπορικών τους επαφών µε περιοχές εκτ ς του ουγγρικο εδάφους. Χαρακτηριστικ στη µορφή του κειµένου του εγγράφου αυτο αποτελεί το γεγον ς τι οι υπογράφουσες τα κείµενα επιµένουν πολλές φορές να τονίζουν τη ν µιµη και απολ τως γνήσια συγγενική σχέση που είχαν µε τον θαν ντα. Έτσι, αναφέρουν και επαναλαµβάνουν συνεχώς, µέσα σε λίγες µ νο σειρές, τι αυτές αποτελο ν τις ν µιµες κληρον µους και γι αυτ πρέπει να περιέλθει στη δική τους δικαιοδοσία η περιουσία του εκλιπ ντος. Χαρακτηριστικ µάλιστα αποτελεί το γεγον ς τι για να επισφραγίσουν την απ λυτη γνησι τητα της συγγενικής τους σχέσης σηµειώνουν τι κατάγονταν και απ τον ίδιο πατέρα και απ την ίδια µητέρα. σον αφορά επίσης στο ίδιο σκέλος, στη µορφή δηλαδή των κειµένων, µπορο µε ακ µη να παρατηρήσουµε τι η επιστολή είναι γραµµένη σε ένα τ νο παρακλητικ προς τους 49. Η Βαρσοβία στο κείµενο των εγγράφων απαντά µε το νοµα Βερσάβι και Βαρσ βα.

18 170 Kωνσταντίνα. Kαρακώστα προεστώτες της κοµπανίας. Επιµένουν οι δ ο αδελφές να εξαίρουν τη δυσχερή θέση στην οποία έχουν περιέλθει µετά τον θάνατο του αδελφο τους και «προσπαθο ν να καλοπιάσουν», θα λέγαµε, τα µέλη της κοιν τητας προσδίδοντάς τους έντονα συγκινησιακά φορτισµένους χαρακτηρισµο ς, - πως π.χ. «φιλε σπλαχνοι» και «φιλ χρηστοι», προκείµενου να καταφέρουν να αποσπάσουν την ε νοιά τους για την επίτευξη του στ χου τους. Και αυτο ς τους χαρακτηρισµο ς καθώς και τη γενικ τερη δυσχερή κατάσταση την ο- ποία βιώνουν µετά τον θάνατο του αδελφο τους, φροντίζουν να την επιση- µαίνουν και να την επαναλαµβάνουν διαρκώς σε λη τους την επιστολή. Οι υπογραφές των κληρικών και των αρχ ντων της Μοσχ πολης παρατίθενται στο τέλος της επιστολής µε σκοπ να δοθεί το απαιτο µενο κ ρος και αξιοπιστία στην λη διαδικασία. Απ την αναγραφή του ον µατος που υπάρχει δίπλα στην υπογραφή του καθεν ς απ τους προαναφερθέντες µας δίνεται η δυνατ τητα να πληροφορηθο µε έµµεσα κάποια στοιχεία για την κοινοτική ιεραρχία της π λης. Μοσχοπολίτικα ον µατα, αξιώµατα, και «ηγετικές» ιεραρχίες, συστήµατα συµπεριφοράς και άξονες δράσης αποτελο ν µερικές µ νο συντεταγµένες στις οποίες µπορεί να εργαστεί κανείς προκειµένου να κατανοήσει την κατάσταση που επικρατο σε στην π λη µετά την πρώτη καταστροφή της και λίγο πριν τη δε τερη και καθοριστικ τερη λεηλασία της 50. Η συστηµατική ενασχ ληση µε το θέµα της µοσχοπολίτικης διασποράς στα εδάφη του Μίσκολτς αποτελεί αναµφίβολα µια κοπιώδη και χρονοβ ρα διαδικασία. Το πλο σιο αρχείο της ελληνικής αυτής κοιν τητας του εξωτερικο προκαλεί στην αρχή σ γχυση στον ερευνητή εξαιτίας του γκου του και του ποικίλου περιεχοµένου του, γρήγορα µως τον φέρνει αντιµέτωπο µε µια σειρά άλλων πραγµάτων που έχουν να κάνουν µε τον τρ πο διαχεί- 50. Στον ίδιο φάκελο υπάρχει µια παρ µοια επιστολή, µε ηµεροµηνία 27 Απριλίου 1787, η οποία στέλνεται απ τη Μοσχ πολη στο Μίσκολτς απ τις συζ γους των επίσης αποθαν ντων Μιχάλη και Αθανασίου Αργγέντη. Ζητώντας απ την κοιν τητα να περιέλθει η περιουσία των συζ γων τους στη δικαιοδοσία τους, καθώς αυτές αποτελο σαν τις µοναδικές ν µιµες κληρον µους των αποβιωσάντων εµπ ρων, στέλνουν επιτετραµµένο στην ουγγρική π λη προκειµένου να διευθετήσει το θέµα. πως και στην περίπτωση που αναλ θηκε παραπάνω, η εν λ γω επιστολή είναι γραµµένη στο ίδιο ακριβώς πνε µα, φέροντας δηλαδή τα ίδια χαρακτηριστικά. Αυτ πάντως που είναι σηµαντικ να αναφερθεί στην περίπτωση αυτή είναι το γεγον ς τι οι προεστοί της κοιν τητας του Μίσκολτς ζήτησαν απ τέσσερις Μοσχοπολίτες, που ζο σαν τ τε στην π λη, να επιβεβαιώσουν τη γνησι τητα των υπογραφών των παλαιών συµπολιτών τους, οι οποίες έκλειναν τη σταλείσα επιστολή, προκειµένου να επιτρέψουν την παράδοση της περιο σιας των θαν ντων στον επιτετραµµένο εκπρ σωπο των συγγενών τους. πως και στην πρώτη περίπτωση οι δ ο έµποροι είχαν αναπτ ξει την εµπορική τους δραστηρι τητα στην Πολωνία, εδώ συγκεκριµένα στο Π ζεν. B.-A.-Z. m. Lt. ix.3. XIV.3. A Miskolci Görög Kompania Iratai [Τα έγγραφα της ελληνικής Κοµπανίας του Μίσκολτς].

19 ταν οι Mοσχοπολίτες ταξιδε ουν στην κοιλάδα του ποταµο Σίνβα 171 ρισης και ερµηνείας του διαθέσιµου υλικο. Η αδυναµία ανάγνωσης και α- ποκρυπτογράφησης πολλών εγγράφων, τα οποία είναι γραµµένα άλλοτε σε λατινικά, άλλοτε σε γερµανικά, κυρίως µως σε δ σκολα προς ανάγνωση ελληνικά, δεν αποτελεί, τελικά, το σηµαντικ τερο πρ βληµα στην προσέγγιση του υλικο, παρ τι αρχικά δίνει αυτή την εντ πωση. Το ταξίδι των Μοσχοπολιτών στο Μίσκολτς, έτσι πως αυτ ζωντανε ει µέσα στους περιορισµένους χώρους εν ς αρχειακο αναγνωστηρίου στα βορειοανατολικά της σηµερινής Ουγγαρίας, είναι στην πραγµατικ τητα ένα ταξίδι που φέρνει τον ερευνητή µπροστά σε µια σειρά µεθοδολογικών αδιεξ δων, αναπάντητων ερωτηµάτων και πολυθεµατικών διληµµάτων, για να τον αφήσει τελικά να χαθεί ακ µη πιο βαθιά µέσα στους πολυδαίδαλους και περιπετειώδεις διαδρ µους της µαγευτικής Κλειο ς. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ. ΚΑΡΑΚΩΣΤΑ

20 172 Kωνσταντίνα. Kαρακώστα ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1786 Ιουνίου 24. Μισκ λτζι Εν ον µατι του εν ς και τρισυποστάτου θεο µετά δουλικής, ικετικής και ελεινής προσκυνήσεως εγώ η Κυο ρα η πτωχοτάτη, και ενδεεστάτη, και δυστυχεστάτη, και εγώ η παράλυτος Κώτα, αι κατά πάντα ερηµ ταται, και αθλι ταται γνήσιαι θυγατέραις του µακαρίτου δήµτζου σαρή ειδοποιηθείσαι τον θάνατον του µακαρίτου γνησίου αδελφο µας δηµητρίου δήµτζου σαρή, ως κληρον µοι γνήσιαι προσερχ µεθα δακρυρροώς πάσι τοις χρησι- µοτάτοις, και θεοσεβέσι πραγµατευταίς τοις εν τη βαρσάβα πραγµατευοµένοις, και πάση αρχή, και εξουσία της θεοφρουρήτου λεχίας, και ικετε οµεν, και παρακαλο µεν άπαν φιλ χριστον, και φιλε σπλαχνον σ στηµα να δειξησθε εις ηµάς τας δυστυχείς, και ταλαιπώρους το µέγα έλεος, και την ά- κραν ευσπλαχίαν, αποκαταστήσαντες την ν µιµον και δικαίαν αδελφικήν κληρονοµιάν µας. Το λοιπ ν ως αδελφαί γνησιώταται προς πατρ ς, και µητρ ς εκουσία ηµών βουλήτε και γνώµη, αυτοπροαιρέτως, και ολοθελήτως, και παρακαλεστικώς κάµνοµεν επίτροπον καθολικ ν τον χρησιµώτατον εν πραγµατευταίς, ως γνήσιον θείον µας κυρ δηµήτριον Κωστη λίκαν, για να περιλάβη πάσαν την περιουσίαν του µακαρίτου γνησίου αδελφο µας, ηρη- µένου δηµητρίου δήµτζου σαρή µηδεν ς εναντιοµένου, ή αντιλέγοντος εν βάρει δικαίας κρίσεως του δικαίου, και αδεκάστου κριτο. Οφείλει ο τος ο γνήσιος θείος µας κυρ δηµήτριος Κώστης λίκας, ως καθολικ ς µας επίτροπος εκζητών παντοίω τρ πω σα άφησεν ο µακαρίτης γνήσιος αδελφ ς µας δηµήτριος δηµτζου σαρής είτε κρασία είτε νάχτι, είτε βερεσέδια, είτε άλλο πολ, ή ολίγον πως ήθελε του ευρεθή και περιλαβείν άπαντα έως λεπτο εν ταις χερσί αυτο επιτροπικώς, ώστε µετά το απολαβείν άπαντα τα αδελφικά αποκαταστήσας, και εγχειρήσας αυτά ηµίν τοις νοµίµοις κληρον µοις, και γνησίαις αδελφαίς αυτο, κατά το δίκαιον απαιτεί. λο και το παρών αυτοθέλητον, και προαιρετικ ν επιτροπικ ν, γέγραπται γράµµα, και επεσφραγίσθη κληρικαίς, και αρχοντικαίς υπογραφαίς της πολιτείας τα της Μοσχοπ λεως, το κ ρος έχον, και την ασφάλειαν έµπροσθεν πάσης αρχής, και εξουσίας της κατά την λεχίαν βαρσάβας, και απανταχή. Κατά το αψπε έτος το σωτήριον µην ς Αυγο στου Μοσχοπ λεως Εγώ η Κο ρα θυγάτηρ του δήµτζου σαρή, και αδελφή του µακαρίτου µήτρου στέργω τοις άνωθεν.