ΥΔΡΟΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΚΑΡΣΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΤΡΙΑΔΙΚΩΝ ΑΝΘΡΑΚΙΚΩΝ ΛΑΤΥΠΟΠΑΓΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΞΗΡΟΜΕΡΟ, ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ

Πανεπιστήμιο Πατρών Σχολή Θετικών Επιστημών Τμήμα Γεωλογίας Τομέας Εφαρμοσμένης Γεωλογίας & Γεωφυσικής ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΥΔΡΟΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΚΑΡΣΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΤΡΙΑΔΙΚΩΝ ΑΝΘΡΑΚΙΚΩΝ ΛΑΤΥΠΟΠΑΓΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΞΗΡΟΜΕΡΟ, ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑ ΚΑΚΑΒΑ ΜΑΡΙΑ ΠΑΤΡΑ 2013 ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ : EΛΕΝΗ ΖΑΓΓΑΝΑ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 5 ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο... 7 1.1Εισαγωγή- Σκοπός... 7 1.2 Γενικά για τον νομό Αιτωλοακαρνανίας... 7 1.3 Γεωγραφία του νομού Αιτωλοακαρνανίας... 8 1. 4 Γεωγραφική Ανασκόπηση του Ξηρόμερου (Β. Α Αιτωλοακαρνανία)... 15 1.5 Δημογραφικά και πληθυσμιακά στοιχεία της περιοχής Ξηρόμερου... 17 1.6 Χλωρίδα... 18 1.7 Πανίδα... 19 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο... 21 2 Παλαιογεωγραφική εξέλιξη περιοχής... 21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο... 23 3.1 Γεωλογία του νομού Αιτωλοακαρνανίας... 23 3.2. Γεωλογία και Τεκτονική επισκόπηση της ευρύτερης περιοχής του Ξηρόμερου. 26 3.3 Ιστορική αναδρομή και βιβλιογραφική ανασκόπηση... 28 3.4 Γεωλογία της περιοχής Μελέτης... 32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο... 35 4.1 Ορισμός Καρστ... 35 4.2 Διεργασίες και στάδια εξέλιξης του Καρστ... 37 4.2.1 Χημική Διάλυση του ασβεστόλιθου... 42 4.2.2 Αποσάθρωση... 45 4.2.3 Μεταφορά των υλικών... 46 2.2.4 Απόθεση... 47 4.3.Καρστ στην περιοχή Ξηρόμερο... 48 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ο... 50 5 Κλιματολογία... 50 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Ο... 55 6 Υδρογεωλογία... 55 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Ο... 57 7 Υδροχημεία... 57 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 61 2

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 62 Ελληνική Βιβλιογραφία... 62 Ξένη Βιβλιογραφία... 65 ΕΙΚΟΝΕΣ Εικόνα 1: Νομός Αιτωλοακαρνανίας (http://amfiloxianews.blogspot.gr/2010_04_01_archive.html)... 8 Εικόνα 2 : Γεωγραφική τοποθέτηση Ναυπακτίας (http://www.artkolipetsa.gr/viografiko/nafpaktos_highlands.html)... 10 Εικόνα 3 : Χάρτης λίμνης Τριχωνίδας (http://lyk-therm.ait.sch.gr/xartis.htm)... 11 Εικόνα 4 : Λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου (http://www.skai.gr/news/folders/prostateuodas-tis-periohes-natura/fakeloiarthro/229165/liga-logia-gia-ti-limnothalassa-tou-mesologgiou)... 12 Εικόνα 5 : Η κόκκινη περιοχή αντιπροσωπεύει το Δήμο Ξηρόμερου (https://www.google.gr)... 13 Εικόνα 6 : Επαρχία Βάλτου (https://www.google.gr)... 15 Εικόνα 7 : Χάρτης της Ελλάδας και γεωγραφική θέση της περιοχής μελέτης του Ξηρόμερου (ΓΥΣ)... 16 Εικόνα 8 : Βελανιδόδασος Ξηρόμερου (https://www.google.gr)... 19 Εικόνα 9 : Αλεπού στο Ξηρόμερο (https://www.google.gr)... 20 Εικόνα 10: Γεωτεκτονικές ενότητες που δομούν τον νομό Αιτωλοακαρνανίας (τροποποιημένο από Μπορνόβας και Ροντογιάννη Τσιαμπάου 1983 )... 23 Εικόνα 11 : Χάρτης κύριων Γεωτεκτονικών Ζωνών Ελλάδος (από Μουντράκης 1985, με πολλές τροποποιήσεις)... 25 Εικόνα 12 :Χάρτης επάρκειας ύδατος ύδρευσης του νομού Αιτωλοακαρνανίας (Μαριολάκος et. al, 2001)... 26 Εικόνα 13 : Χάρτης Γεωτεκτονικών Ζωνών της βορειοδυτικής Ελλάδος (Καρακίτσος, 1995)... 27 Εικόνα 14 : Γεωλογικός χάρτης περιοχής μελέτης (Τσερόλας, 2011)... 32 Εικόνα 15 : Χάρτης Σλοβενίας, η περιοχή του καρστ- Kars (https://www.google.gr)... 35 Εικόνα 16 : Η συνθετική ταξινόμηση των ανθρακικών πετρωμάτων από τον Leigton και Rendexter (1962) (Ανάμειξη των πετρωμάτων = χαλαζιακός (αμμούχος), αργιλούχος (μαργαικός ), γλαυκονιτούχος, πυριτιούχος ασβεστόλιθος ή δολομίτης)... 40 Εικόνα 17: Ο κύκλος απόθεσης των ανθρακικών ιζημάτων ( με έντονο περίγραμμα ) και των σχετικά μεικτών πετρωμάτων (σκιασμένα ) ( Klimchouk, Ford, 2000)... 41 Εικόνα 18: Ο κύκλος της χημικής προσβολής του ασβεστολίθου... 42 3

Εικόνα 19 :Το διάγραμμα των κύριων τιμών της θερμοκρασίας ( 0 C) ανά μήνα στο Μετεωρολογικό σταθμό Αγρινίου για την περίοδο 1958-2010... 51 Εικόνα 20: Το διάγραμμα των τιμών της υγρασίας (%) ανά μήνα στο Μετεωρολογικό σταθμός Αγρινίου για την περίοδο 1958-2010... 52 Εικόνα 21: Το διάγραμμα των κύριων τιμών της θερμοκρασίας ( o C) ανά μήνα στο Μετεωρολογικό σταθμό Ακτίου (Πρέβεζας) για την περίοδο 1958-2010... 52 Εικόνα 22 : Το διάγραμμα των τιμών της υγρασίας (%) ανά μήνα στην περιοχή του Ξηρόμερου στο Μετεωρολογικό σταθμό Ακτίου (Πρέβεζας) για την περίοδο 1958-2010... 53 Εικόνα 23 : Υδρολιθολογικός χάρτης με τα σημεία δειγματοληψίας... 55 Εικόνα 24 : Πηγές Λάμπρας Αγ. Δημητρίου (Σημείο εξόδου Αγ. Δημήτριος)... 57 4

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα πτυχιακή εργασία με τίτλο «Υδρογεωλογική Μελέτη του Καρστικού Συστήματος των Τριαδικών Ανθρακικών Λατυποπαγών της περιοχής Ξηρόμερο, Αιτωλοακαρνανία, εκπονήθηκε στα πλαίσια της «Πτυχιακής Ι και ΙΙ» του Τμήματος Γεωλογίας της Σχολής Θετικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Πατρών κατά το ακαδημαϊκό έτος 2012-2013. Στόχος της εργασίας ήταν η υδροχημική ανάλυση δειγμάτων νερού από καρστικές πηγές και γεωτρήσεις της περιοχής του Ξηρόμερου, το οποίο βρίσκεται στο βόρειοβορειοανατολικό τμήμα του νομού Αιτωλοακαρνανίας. Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να ευχαριστώ όλους όσους συνέβαλαν και με βοήθησαν στην συγγραφή και την ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας. Καταρχήν την επιβλέπουσα καθηγήτρια της πτυχιακής Κ α Ελένη Ζαγγανά, Επίκουρη Καθηγήτρια του Τμήματος Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πατρών, για την επιστημονική καθοδήγηση που μου παρείχε τόσο στο θεωρητικό όσο και στο ερευνητικό μέρος της εργασίας μου καθώς και για την άψογη συνεργασία που είχαμε κατά την εκπόνηση της. Τον υποψήφιο διδάκτορα του τμήματος Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πατρών Παναγιώτη Τσερόλα, για την πραγματοποίηση της εργασίας υπαίθρου, την καθοδήγηση του στην περιοχή μελέτης, για τα σχόλια και τις παρατηρήσεις του καθώς επίσης και για το συνεχές ενδιαφέρον του για την πορεία της εργασίας μου. Επίσης ευχαριστώ θερμά: Τη μεταπτυχιακή φοιτήτρια Περσεφόνη Ρουμελιώτη για την πολύτιμη βοήθειά της στις εργαστηριακές αναλύσεις. Τέλος, την οικογένειά μου, για την στήριξή της αυτά τα τέσσερα χρόνια της φοίτησης μου στο Τμήμα Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πατρών. 5

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στο 1 ο κεφάλαιο παραθέτονται πληροφορίες σχετικά με τα χαρακτηριστικά του νομού Αιτωλοακαρνανίας, τη γεωγραφία του, τα δημογραφικά και πληθυσμιακά στοιχεία της περιοχής μελέτης καθώς και στοιχεία για τη χλωρίδα και τη πανίδα. Στο 2 ο κεφάλαιο γίνεται εκτενής αναφορά στη γεωμορφολογία της περιοχής μελέτης και καταγραφή της ιζηματογένεσης ξεκινώντας από το Τριαδικό και καταλήγοντας στο Ανώτατο Ολιγόκαινο Μειόκαινο. Στο 3 ο κεφάλαιο αναλύεται η γεωλογία του νομού Αιτωλοακαρνανίας, της ευρύτερης περιοχής Ξηρόμερο και της περιοχής μελέτης. Στο 4 ο κεφάλαιο δίνεται ο ορισμός του Καρστ, οι διεργασίες και τα στάδια εξέλιξης του όπως η χημική προσβολή (χημική διάβρωση) του ασβεστόλιθου, η αποσάθρωση, η μεταφορά των υλικών και η απόθεση τους. Στο 5 ο κεφάλαιο καταγράφονται τα κλιματολογικά μετεωρολογικά στοιχεία της περιοχής μελέτης τα οποία είναι από τις πηγές της Εθνικής Μετεωρολογικής Υπηρεσίας Ελλάδος, Διεύθυνση Κλιματολογίας Τμήμα Στατιστικής, Κλιματολογική Βάση Δεδομένων DATCLIM. Στο 6 ο και 7 ο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στα υδρογεωλογικά και υδροχημικά χαρακτηριστικά της περιοχής μελέτης. Τα υδροχημικά χαρακτηριστικά βασίζονται στα αποτελέσματα των υδροχημικών αναλύσεων δειγμάτων νερού της περιοχής μελέτης. Τέλος, ακολουθούν τα συμπεράσματα που προέκυψαν καθώς και η βιβλιογραφική ανασκόπηση που έγινε για τη σύνταξη της παρούσας πτυχιακής εργασίας. 6

1.1 Εισαγωγή- Σκοπός ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο Σκοπός της παρούσας διπλωματικής διατριβής ήταν η υδρογεωλογική μελέτη του Καρστικού συστήματος των Τριαδικών Ανθρακικών Λατυποπαγών στην περιοχή του Ξηρόμερου του νομού Αιτωλοακαρνανίας. Αρχικά έγινε καταγραφή και περιγραφή των γεωγραφικών στοιχείων στην περιοχή μελέτης και στη συνέχεια κατανόηση των γεωμορφών που δημιουργούνται σε αυτόν τον καρστικό χώρο, καθορίζοντας συγχρόνως τα υδρογραφικά δίκτυα που συνδέουν αυτές. Η μελέτη του καρστ περιλαμβάνει : Περιγραφή και διαχωρισμό των επιφανειακών και υπόγειων μορφών του καρστ. Παρουσίαση των επιφανειακών και υπόγειων νερών, πηγαδιών, φρεάτων και πηγών της περιοχής μελέτης. Διεργασίες και στάδια εξέλιξης του καρστ. Γεωμορφολογική εξέλιξη του καρστ της περιοχής μελέτης. Τα προαναφερθέντα θέματα δημιουργούν βάση πληροφοριών που χρησιμεύει στη ολοκληρωμένη διαχείριση των καρστικών περιοχών. Όταν αγνοείται η σωστή διαχείριση, οι καρστικές περιοχές, τίθενται σε φυσικό κίνδυνο που εξηγεί το εύθραυστο των περιβαλλόντων του καρστ και μπορεί να βλάψει και να απειλήσει την περιβαλλοντική ποιότητα και την ανθρώπινη υγεία. 1.2 Γενικά για τον νομό Αιτωλοακαρνανίας Η Αιτωλοακαρνανία ή Νομός Αιτωλίας και Ακαρνανίας είναι ένας από τους πενήντα ένα νομούς της Ελλάδας και βρίσκεται στο δυτικό μέρος της (Εικ. 1). Ο νομός είναι μια ένωση της Αιτωλίας και της Ακαρνανίας. Πρωτεύουσά της είναι για ιστορικούς λόγους το Μεσολόγγι και μεγαλύτερη πόλη και οικονομικό κέντρο το Αγρίνιο. Σημαντικές πόλεις είναι η Ναύπακτος, το Αιτωλικό, η Αμφιλοχία, η Βόνιτσα, ο Αστακός και το Θέρμο. 7

Η περιοχή είναι συνδεδεμένη από το 2004 με την Πελοπόννησο μέσω της γέφυρας Ρίου-Αντιρρίου, ενώ συνεχίζει να λειτουργεί, στην ίδια περιοχή, η σύνδεση με Πορθμείο. Οι νομοί που την περιβάλλουν είναι αυτοί της Λευκάδας στα βορειοδυτικά, της Άρτας και της Πρέβεζας στα βόρεια, της Ευρυτανίας στα βορειοανατολικά, της Φωκίδας στα ανατολικά και της Αχαΐας στα νότια. Τα σημαντικότερα λιμάνια του νομού είναι τα λιμάνια του Αστακού, της Ναυπάκτου και της Αμφιλοχίας. Είναι ο μεγαλύτερος σε έκταση νομός στην Ελλάδα. Εικόνα 1: Νομός Αιτωλοακαρνανίας (http://amfiloxianews.blogspot.gr/2010_04_01_archive.html) 1.3 Γεωγραφία του νομού Αιτωλοακαρνανίας Ο νομός Αιτωλοακαρνανίας έχει μια ποικιλία τοπίων, που σπάνια μπορεί να τη συναντήσει κανείς συγκεντρωμένη στο γεωγραφικό πλαίσιο ενός νομού. Τρία εκτενή ορεινά συγκροτήματα καταλαμβάνουν το βόρειο, δυτικό και κεντρικό τμήμα 8

του νομού και ταυτόχρονα διατρέχονται από τρεις μεγάλους ποταμούς: τον Αχελώο, τον Εύηνο και το Μόρνο. Στους πρόποδες των βουνών, οι πεδιάδες βρίσκονται είτε στις λεκάνες και τα δέλτα των ποταμών, είτε κινούνται παράλληλα με τη μεγάλη αύλακα Μεσολογγίου-Αμφιλοχίας που φιλοξενεί και τη σειρά των ακαρνανικών λιμνών. Τρεις τεχνητές λίμνες στον κάτω ρου του Αχελώου συμπληρώνουν τις εσωτερικές υδάτινες επιφάνειες του νομού, που φτάνουν έτσι τα 266 km 2. Στην παράλια ζώνη, οι κλειστές θάλασσες του Μεσολογγίου και του Αμβρακικού θεωρούνται δύο από τους σημαντικότερους υγροτόπους της Μεσογείου. Τέλος, μια μακρύτατη ακτογραμμή βρέχεται από τα κύματα του Κορινθιακού και του Πατραϊκού κόλπου και του Ιονίου πελάγους. Τα δάση καταλαμβάνουν το ένα πέμπτο της έκτασης του νομού και συγκροτούνται από δρύες (31%), θαμνώδη αείφυλλα και πλατύφυλλα (50%) και έλατα (19%). Οι καλλιέργειες εκτείνονται στην πεδινή κυρίως ζώνη και μαζί με τις πεζούλες, που καλύπτουν τμήμα της ορεινής και ημιορεινής ζώνης, φτάνουν να καταλαμβάνουν το ένα πέμπτο του νομού. Τέλος, τα βοσκοτόπια, δηλαδή εκτάσεις με χαμηλή ή ψηλή θαμνώδη βλάστηση και αραιά δάση, καλύπτουν το μισό νομό και κυριαρχούν στα τοπία του Ξηρόμερου, του Βάλτου και της ημιορεινής Ναυπακτίας. Με βάση φυσιογραφικά κριτήρια διακρίνονται πέντε γεωγραφικές περιοχές, που ταυτίζονται με τις επαρχίες του νομού Αιτωλοακαρνανίας. Στην Αιτωλία, οι τρεις γεωγραφικές περιοχές, που οριοθετούνται με βάση τους άξονες των ποταμών και τις κορυφογραμμές, είναι η Ναυπακτία, η Τριχωνίδα και η περιοχή του Μεσολογγίου. Η Ναυπακτία έχει βορειοανατολικό όριο την κορυφή του βουνού Οξυά (1.926 μ.), ανατολικό μια ασαφή γραμμή που κατηφορίζει μέσα από ορεινά τοπία και συναντά τον ποταμό Μόρνο, τον οποίο ακολουθεί μέχρι τη θάλασσα, και δυτικό την κοίτη του Εύηνου (Εικ. 2). Η Ναυπακτία είναι σαφώς δισυπόστατη, ορεινή και βραχώδης από τη μια, πεδινή και παράλια από την άλλη. 9

Εικόνα 2 : Γεωγραφική τοποθέτηση Ναυπακτίας (http://www.artkolipetsa.gr/viografiko/nafpaktos_highlands.html) Η πεδινή και παράλια Ναυπακτία περιλαμβάνει τις προσχωσιγενείς πεδιάδες γύρω από τις εκβολές του Μόρνου, τη λωρίδα εύφορης πεδινής γης του Αντιρρίου και τον όρμο της Ναυπάκτου. Στα δυτικά, η παράλια ζώνη έχει πιο άγρια όψη, με τους συμπαγείς όγκους της Κλόκοβας, της Ανάληψης και το βράχο της Βαράσοβας, που υψώνονται ανάμεσα στο Αντίρριο και τις εκβολές του Εύηνου. Από τους τρεις αυτούς όγκους, η Βαράσοβα είναι εκείνη που συγκεντρώνει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον, με τις ονομαστές ορθοπλαγιές, τις υποθαλάσσιες πηγές, τα μοναστήρια και τα ασκηταριά χωμένα στις σπηλιές και τις απόκρημνες πλαγιές της. Η ορεινή Ναυπακτία υψώνει πάνω από τα ήσυχα τοπία της παραλίας ένα πολυσχιδές και ταραγμένο ανάγλυφο, γεμάτο κορυφές και ρεματιές, που κορυφώνεται στην Οξυά. Δύο είναι τα βασικά δομικά στοιχεία του τοπίου της ορεινής Ναυπακτίας: το νερό και οι ορεινές μάζες. Το κυρίαρχο υδάτινο στοιχείο είναι ο ποταμός Εύηνος που, αφού αυλακώσει τις πετρώδεις μάζες των απόκρημνων κορφών, απορρέει στα δυτικά όρια της. Εξίσου χαρακτηριστικό στοιχείο είναι οι πλαγιές των Ναυπακτιακών βουνών, σμιλεμένες από την παραδοσιακή οικονομία και τα χαραγμένα από γιδόστρατες βοσκοτόπια και χωράφια σε πεζούλες. 10

Η επαρχία Τριχωνίδας καταλαμβάνει το κεντρικό τμήμα του νομού. Τα βόρεια όρια της επαρχίας διατρέχουν την κορυφογραμμή του Παναιτωλικού, εφάπτονται της λίμνης Κρεμαστών και κατηφορίζουν τον Αχελώο, ενώ τα νότια διχοτομούν τις λίμνες Λυσιμαχία και Τριχωνίδα και την πεδινή έκταση που προέκυψε από την αποξήρανση των βάλτων ανάμεσα στις δύο αυτές λίμνες. Η ποικιλόμορφη επαρχία Τριχωνίδας έχει τρία πρόσωπα: Την ορεινή περιοχή του Παναιτωλικού, που περιλαμβάνει μια μακρύτατη κορυφογραμμή από τη Δομνίστα (Ευρυτανία) έως την τεχνητή λίμνη Κρεμαστών. Η κορυφογραμμή αυτή κορυφώνεται στον κύριο όγκο, το Παναιτωλικό (1.921μ.). Τους λόφους της περιοχής του Αγίου Βλασίου, που στέκουν σαν προσκέφαλο του κάμπου του Αγρινίου. Τις λίμνες Τριχωνίδα (η μεγαλύτερη λίμνη της Ελλάδας, με έκταση 95.480 στρεμμάτων) και Λυσιμαχία (με έκταση 13.085 στρεμμάτων), αλλά και τους ταμιευτήρες Στράτου, Καστρακίου και Κρεμαστών (Εικ. 3). Εικόνα 3 : Χάρτης λίμνης Τριχωνίδας (http://lyk-therm.ait.sch.gr/xartis.htm) 11

Η επαρχία Μεσολογγίου περικλείει μεγάλη ποικιλία τοπίων. Αν και συχνά θεωρείται ότι περιορίζεται στη λωρίδα των προσχωσιγενών πεδιάδων του Μεσολογγίου και στην ομώνυμη λιμνοθάλασσα, στην πραγματικότητα περιλαμβάνει μια πολύ μεγάλη ορεινή ενότητα, τα βουνά του Αράκυνθου (Ζυγός), που απλώνουν τα κυματιστά ανάγλυφα τους ανάμεσα στην Τριχωνίδα και τον Πατραϊκό κόλπο. Η επαρχία έχει όρια τον Εύηνο, την Τριχωνίδα και τον Αχελώο, και προς το νοτιά ανοίγει ένα μέτωπο στο σύστημα λιμνοθαλασσών Μεσολογγίου και Αιτωλικού, μια ρηχή και πλούσια σε αλιεύματα έκταση υφάλμυρου νερού. Τρία χαρακτηριστικά τοπία ξεχωρίζουν και συνθέτουν τη φυσιογνωμία της επαρχίας: Το σύμπλεγμα των λιμνοθαλασσών του Μεσολογγίου (λιμνοθάλασσα Αιτωλικού, Κλείσοβας, Μεσολογγίου, συνολικής έκτασης 145.000 στρεμμάτων) με τις νησίδες Θολή, Προκοπάνιστος, Σχοινιάς, Αγ. Σώστης, Βασιλάδι και Τουρλίδα (που έχει ενωθεί με τη μικρή χερσόνησο του Μεσολογγίου με τεχνητή λωρίδα γης) (Εικ.4). Εικόνα 4 : Λιμνοθάλασσες Μεσολογγίου (http://www.skai.gr/news/folders/prostateuodastis-periohes-natura/fakeloi-arthro/229165/liga-logia-gia-ti-limnothalassa-tou-mesologgiou) Το ορεινό ανάγλυφο του Αράκυνθου. Ο Αράκυνθος (ή Ζυγός) είναι ένα εκτεταμένο συγκρότημα με μέγιστο υψόμετρο 984 μ. Η νότια όψη του είναι απότομη και βραχώδης, ενώ η βόρεια κατάφυτη με πλούσιο θαμνοτόπι και ελαιόδεντρα. Υπάρχουν ακόμη υπολείμματα των αρχαίων δασών καστανιάς. Το αγροτικό τοπίο της Παραχελωίτιδας, ένα τμήμα της οποίας ανήκει στην επαρχία Μεσολογγίου. Αν και το τοπίο των προσχωσιγενών ζωνών είναι συνήθως 12

επίπεδο, στις εκβολές του Αχελώου, ο λόφος Κουτσιλάρης προσφέρει εξαίρετη θέα τού δέλτα και των ελωδών εκτάσεων του. Η Ακαρνανία συντίθεται από δύο μεγάλες γεωγραφικές ενότητες, το Ξηρόμερο και το Βάλτο. Διατρέχοντας τις δύο ενότητες, διακρίνουμε μια μεγάλη ποικιλία από διαφορετικά και χαρακτηριστικά τοπία. Το Ξηρόμερο (επαρχία Βονίτσης και Ξηρομέρου) οριοθετείται από τον Αμβρακικό, την αύλακα των λιμνών Αμβρακία και Οζερός, τον κάτω ρου του Αχελώου. Εικόνα 5 : Η κόκκινη περιοχή αντιπροσωπεύει το Δήμο Ξηρόμερου (https://www.google.gr) Την ορεινή ζώνη του κύριου όγκου των Ακαρνανικών ορέων. Τα Ακαρνανικά καταλαμβάνουν το βόρειο μέρος του Ξηρόμερου και αποτελούνται από τρία συγκροτήματα: το Σερέκα (1.171 μ.), το Μπουμιστό (1.573 μ.) και το κύριο συγκρότημα (με υψόμετρο 1.586 μ.) στο Περγαντί. Την παράκτια ζώνη με τις βραχώδεις ακτές του Ιονίου (από τις εκβολές του 13

Αχελώου μέχρι τον Αμβρακικό) και το σύμπλεγμα νήσων Εχινάδες και τα νησιά Κάλαμος και Καστός που διοικητικά ανήκουν στο νομό Λευκάδας. Τις δύο εσωτερικές λίμνες Οζερός και Αμβρακία, που χωρίζονται από μια στενή λωρίδα γης. Τη ρηχή λίμνη Βουλκαρία και τις ακτές του Ιονίου πελάγους και του Πατραϊκού κόλπου. Η ενότητα περιλαμβάνει τα παρακάτω τοπία: Την πεδινή ζώνη της δυτικής Παραχελωίτιδας, που περιλαμβάνει τις παρόχθιες και τις προσχωσιγενείς ζώνες του Αχελώου, τη λιμνοθάλασσα Πέταλα, τους λόφους κατά μήκος του Αχελώου και το δάσος του Φράξου στο Λεσίνι, τμήμα του παλιού πλούσιου παραποτάμιου δάσους του Αχελώου. Την ημιορεινή περιοχή των νότιων απολήξεων των Ακαρνανικών ορέων, που κορυφώνονται στους όγκους Πετρωτά (451 μ.) και Βελούτσα (939 μ.). Το στενό της Λευκάδας με τη μικρή ομώνυμη λιμνοθάλασσα και τους αλμυρόβαλτους. Τη βραχώδη ακτή του Αμβρακικού, που περιλαμβάνει τον κόλπο της Βόνιτσας, τον όρμο Λουτρακίου και μικρές ελώδεις ή υφάλμυρες ζώνες στο εσωτερικό. Η επαρχία Βάλτου καταλαμβάνει το βόρειο μέρος του νομού και περιβάλλεται ανατολικά από τις όχθες των τεχνητών λιμνών Κρεμαστών, Καστρακίου και Στράτου και από το μέσο ρου του Αχελώου. Τα ορεινά τοπία των βουνών Βάλτου συνδέονται με τη μεγαλύτερη ορεινή ραχοκοκαλιά της χώρας, την Πίνδο. Πεδινές εκτάσεις συναντάμε και κατά μήκος του ποταμού Ινάχου (Μπιζάκου), που συγκεντρώνει τις εσωτερικές απορροές των βουνών του Βάλτου, διαμορφώνοντας μια αύλακα, παράλληλα με την ανατολική οροσειρά και τη δυτική 14

λοφοσειρά, η οποία καταλήγει στον Αχελώο (σήμερα χύνεται στην τεχνητή λίμνη Καστρακίου). Εικόνα 6 : Επαρχία Βάλτου (https://www.google.gr) 1. 4 Γεωγραφική Ανασκόπηση του Ξηρόμερου (Β. Α Αιτωλοακαρνανία) Η περιοχή του Ξηρόμερου έχει ορεινό ημιορεινό χαρακτήρα και εκτείνεται στο τμήμα της Ακαρνανίας, που ανήκει στο βόρειο βορειοανατολικό τμήμα του νομού Αιτωλοακαρνανίας, στο Δυτικό τμήμα της Ελλάδας. Η επιφάνεια της Αιτωλοακαρνανίας είναι 5.465 km 2 και η συνολική έκταση της υπό μελέτης περιοχής του Ξηρόμερου είναι περίπου 106,76 km 2 ενώ ο υδροκρίτης της περιοχής ορίζεται από τέσσερα γεωγραφικά σκέλη: δύο ορεινά σκέλη σαφώς καθορισμένα, τα Ακαρνανικά Όρη στα δυτικά και τη λεκάνη του Βάλτου και της λίμνης Αμβρακίας στα ανατολικά, τον Αμβρακικό κόλπο στα βόρεια και τέλος τον υδροκρίτη και τις λεκάνες των ποταμών που ρέουν προς το Ακαρνανικό τμήμα του Ιονίου πελάγους. Επίσης, απλώνεται δυτικά της σημερινής εθνικής οδούς Πάτρας Αντιρρίου Αγρινίου Αμφιλοχίας Άρτας Ιωαννίνων, στο ύψος Αγρινίου Αμφιλοχίας. Επίσης οδικός συνδέεται μέσω Βόνιτσας με την Λευκάδα, από το Ακταίο με τη Πρέβεζα, από την Αμφιλοχία με την Πρέβεζα και εκτείνεται στα νησιά των Παξών και της Κέρκυρας. Η περιοχή του Ξηρόμερου εντάσσεται στου Τοπογραφικούς χάρτες της Ελλάδας : φύλλο Αμφιλοχία, φύλλο Αστακός, κλίμακα 1: 50.000, της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού. 15

Εικόνα 7 : Χάρτης της Ελλάδας και γεωγραφική θέση της περιοχής μελέτης του Ξηρόμερου (ΓΥΣ) 16

1.5 Δημογραφικά και πληθυσμιακά στοιχεία της περιοχής Ξηρόμερου Η έκταση της υπό μελέτης περιοχής εντάσσεται στη νομαρχιακή αυτοδιοίκηση της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας, της Νομαρχίας Αιτωλοακαρνανίας. Στην περιοχή μελέτης απλώνονται τα χωριά Κατούνα, Τρύφος, Άγιος Νικόλας, Αετός, Κωνώπων, της κοινότητας του Δήμου Μεδεώνος που καταργήθηκε με το Πρόγραμμα Καλλικράτης και από το 2011 αποτελεί κομμάτι του νέου Δήμου Ακτίου- Βόνιτσας, και το χωριό Παπαδάτος του Δήμου Φυτείες που καταργήθηκε από το Πρόγραμμα Καλλικράτης και από το 2011 αποτελεί κομμάτι του νέου Δήμου Ξηρόμερου. Τα δημογραφικά και τα στατιστικά στοιχεία της περιοχής προέρχονται από το Υπουργείο Οικονομίας και Οικονομικών, την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος και αναφέρονται στον πίνακα 1. Ο Δήμος Ακτίου Βόνιτσας είναι η ημιορεινή περιοχή που περικλείει 662,94 km 2 και έχει πληθυσμό 18.374 κατοίκους, σύμφωνα με την απογραφή του 2001. Ο Δήμος Ξηρόμερου είναι πεδινή και η υπόλοιπη ημιορεινή περιοχή η οποία περικλείει έκταση 584,82 km 2 και έχει πληθυσμό 13.717 κατοίκους, σύμφωνα με την απογραφή του 2001. Πίνακας 1: Στατιστικά στοιχεία των δημοτικών κοινοτήτων της περιοχής μελέτης και πληθυσμιακή διαφορά για τα έτη 1991/2001 (Τσερόλας, 2011) 17

1.6 Χλωρίδα Οι πεδινές εκτάσεις καταλαμβάνονται στο μεγαλύτερο τους μέρος από γεωργικές καλλιέργειες, βαμβάκι, καλαμπόκι, καπνά. Νησίδες φυσικής βλάστησης εμφανίζονται κυρίως στις υγροτοπικές περιοχές. Οι κύριοι παράγοντες που επηρεάζουν τη μορφή και τη σύνθεση της βλάστησης στις περιοχές των υγροτόπων, είναι η υγρασία και η αλατότητα των εδαφών. Σε γενικές γραμμές διακρίνουμε τους παρακάτω τύπους φυτοκάλυψης : Α) Οι λόφοι και οι ημιορεινές ζώνες καλύπτονται ως επί το πλείστον με θαμνώδη αειθαλή βλάστηση, ενώ πολύ διαδεδομένη είναι η ελιά. Στους ασβεστολιθικούς όγκους, όπως τα Ακαρνανικά όρη και το Παναιτωλικό, μεγάλη εξάπλωση έχει το πουρνάρι, συχνά σμιλεμένο σε αναπάντεχες μορφές από τη μακρόχρονη επίδραση της βόσκησης και οι μικροί αγκαθωτοί καθώς και οι αρωματικοί θάμνοι. Οι ορεινές περιοχές φέρουν ένα σκουρόχρωμο μανδύα από κεφαλλονίτικα έλατα που στις τελευταίες δεκαετίες τείνουν να επεκταθούν και στις ζώνες που εγκαταλείπεται η παραδοσιακή ορεινή οικονομία :βοσκοτόπια και χωράφια με πεζούλες. Στην περιοχή παρατηρούνται οι ακόλουθοι τύποι βλάστησης : Α) Δάση (υψηλή βλάστηση) αείφυλλων πλατύφυλλων,δέντρων: Χνοώδης δρύς, Αριά, Βελανίδια, Σφεντάμι πεδινό,φτελιά πεδινή, Αγριοκέρασα, Πλάτανος, Ανατολικός. Λεύκη ή λευκή, Συκιά, Κουτσόπια, Γκορτσιά, Μελικουκκιά, Κοκκορεβιθιά, Φράξος όρνος. Β) Χαμηλή βλάστηση αείφυλλων πλατύφυλλων: Κρανίς, Πουρνάρι, Φιλίκι, Κότουνος ή χρυσόξυλο ή Πουρνάρια, Παλίουρος ή αγκάθη του Χριστού, Βάτος ανδρότριχος, Βάτος, Κράτεγος Μουρτζία, Ιτιά, Ελιά Ευρωπαϊκή- Αγριελιά, Πιστάκια λεντίσκος σχίνος, Καλυκοτόμη λαχονώδη ασπάλαθος, Δάφνη, Ερείκη δεντρώδης Ρείκι, Ερείκη δεσμανθής χαμορείκι, Αυγαριά, Βούρλα, Κολητσίδα- Μηδική, Σπάρτο, Αλισφακιά, Αγριοτριανταφυλλιά, φούσκα, Κισσός, Ρούσκουλο, Μυρτιά, Κουμαριά, Γλιστροκουμαριά, Ράμανος, Κλιματσίδα, Αγριάμπελος, Ιππομέα, Λαδανιό- Καλάμι, Πυκροδάφνη, Πυκράκανθος. 18

Εικόνα 8 : Βελανιδόδασος Ξηρόμερου (https://www.google.gr) Γ) Καλλιεργήσιμες εκτάσεις : Οι ανθρώπινες επιδράσεις πάνω στη βλάστηση είναι αυτές που σχετίζονται με τη βοσκή, γεγονός που είναι αρκετό για τη τοπική οικονομία. Δ) Άγονες εκτάσεις : Κυκλάμινο, Σπαράγγι, Φεστούκια ή πρόβειος, Φτέρη, Πολυτρίχι, Ρίγανη, Αλογοθύμαρο, Ραδίκι, Θυμάρι, Αγρόπυρο, Αγριστίδα η λευκή, Λόλιο πολυετές, Πόα η λειμώνιος, Πόα η βολβόρριζος, Φάλαρις, Τριφύλλι το λάσιον, Γαϊδουράγκαθο, Ζοχός, Λαψάνα, Χαμομήλι, Γαλατσίδα, Φλόμος η γαλατσίδα, Αγριορίγανη, Αγριοτρίφυλλο, Σφερδούκλη ή Σπερδούκλη, Αγριάδα Κυνόδος δάκτυλος, Αγριάδα, Μουχρίτσα, Βέλιουρος, Κρόκος, Βερβερίτσα, Μπότσκα η σκυλοκρέμμυδο, Αγριοβρόμη Βρόμος, Βίκος, Κολλητσίδα, Μηδική, Πικραγγουριά, Τριβόλια. 1.7 Πανίδα Λόγω της ποικιλότητας που έχει η χλωρίδα (πυκνές συστάδες, λιβάδια διάσπαρτα στο δάσος, νερό) αλλά και λόγω της μικρής επιρροής από ανθρώπινες επεμβάσεις, είναι φυσικό να έχουμε αρκετά μεγάλο αριθμό ζώων στην περιοχή μελέτης. 19

Α) Τα θηλαστικά της περιοχής είναι : Αλεπού, κουνάβι, ασβός, αγριόγατα, νυφίτσα, λαγός, βίδρα, χελώνα, σκαντζόχοιρος, ποντίκια. Ακόμη υπάρχουν γουρούνια και αγελάδες σε ημιάγρια καιτάσταση, καθώς επίσης κατσίκες και πρόβατα. Εικόνα 9 : Αλεπού στο Ξηρόμερο (https://www.google.gr) Β) Πτερωτή πανίδα : Αετός, γύπας, ποντικιβαρβαρκίνα, κίρκος, κιρκινέζι, πεδινή πέρδικα, μπεκάτσα, φάσσα, τσίχλα, κότσουβας αγριοπερίστερο, τρυγόνι, κούκος, μπούφο, γκιώνης, κουκουβάγια, κοράκι, κάργια, σταχτοκουρούνα, κίσσα, καρακάξα. Ακόμη συναντάμε σε αφθονία τα : κουτσιλιέρης, σταχτοσουσουράδα, κοκκινολαίμης, κέρδαινα, σπουργίτι, φλώρος. Στην περιοχή υπάρχουν νερόφιδα, οχιές, δεντρογαλιές, σαϊτούρες και σαύρες. Στα νερά των ποταμών μπορούμε να συναντήσουμε κεφαλοειδή γλυκών νερών. Απαντώνται επίσης και άγριες μέλισσες. Οι πληροφορίες σχετικά με τη μελέτη της χλωρίδας και πανίδας της περιοχής αυτής προέρχονται από το Δασαρχείο Αμφιλοχίας και τη μελέτη : «Μελέτη δασικής αναψυχής του αισθητικού δάσους Τρύφου του δήμου Μεδεώνος». 20

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο 2 Παλαιογεωγραφική εξέλιξη περιοχής Το κύριο χαρακτηριστικό της παλαιογεωγραφικής εξέλιξης της Ιονίου ζώνης αποτελεί η αλλαγή των παλαιογεωγραφικών συνθηκών της κατά τη διάρκεια της εξέλιξης της από το Τριαδικό μέχρι το Ανώτατο Ολιγόκαινο Μειόκαινο. Από το Τριαδικό μέχρι το Τριτογενές, καθ όλη τη διάρκεια της Αλπικής ορογένεσης, η Ιόνια ζώνη είχε συνεχή και αδιάκοπη ιζηματογένεση. Την εποχή εκείνη, η ρηχή Τηθύς θάλασσα, στα νότια περιθώρια της, καλύπτει μια ηπειρωτική πλατφόρμα που επεκτείνεται σε όλη σχεδόν τη Δυτική Ελλάδα. Πριν την περίοδο του Μέσου Λιάσιου, ο χώρος της Ιόνιας Ζώνης αποτελούσε τμήμα της εκτενούς νηριτικής πλατφόρμας. Κατά τη διάρκεια του Περμίου- Τριαδικού η Ιόνιος Ζώνη ήταν ρηχή, κλειστή θαλάσσια λεκάνη όπου είχαν συσσωρευτεί εβαπορίτες, κυρίως γύψος, με πάχος 150 μ. Για την εξήγηση και εξέλιξη του σχηματισμού των εβαποριτών έχουμε δύο παραπλήσιες παλαιογεωγραφικές συνθήκες. Η πρώτη ήταν με την εμφάνιση πολλών συνεχόμενων παραθαλάσσιων ρηχών λιμνών με χαμηλούς βραχίονες. Με τις παλίρροιες η θάλασσα κατόρθωνε να υπερπηδά τους βραχίονες και να εμπλουτίζει τις λίμνες με άλατα. Κατά την δεύτερη υπήρχαν μεγάλες ρηχές, κλειστές λίμνες λεκάνες, χωρίς επικοινωνία με τη θάλασσα αλλά με συνεχή τροφοδοσία σε άλατα, από ποταμούς που παρέρχονταν από περιοχές με αλατούχα πετρώματα. (Καρακίτσιος, 1992). Παρομοίως με την προηγούμενη παλαιογεωγραφική ιζηματογένεση από την περίοδο του Τριαδικού και του Κάτω Ιουρασικού έχουμε την απόθεση των δολομιτών, με πάχος έως και 200μ, και των νηριτικών ιζημάτων των ασβεστόλιθων Παντοκράτορα, με πάχος έως 200μ. Τα ασβεστολιθικά λατυποπαγή είναι επιγενετικά και σχηματίζονται από πρωτογενή τεκτονική δραστηριότητα, διαπειρική παραμόρφωση και μια τεκτονική λατυτοποίηση κατά τη διάλυση των υπερκείμενων εβαποριτών και από τη μετάορογενετική ατμοσφαιρική έκθεση των εβαποριτικών ιζημάτων. Διεισδύσεις των γύψων εντός των ρηξιγενών επιφανειών έγιναν πιθανόν όταν τα διάκενα των ρηγμάτων ήταν μεγάλα (Καρακίτσιος, 1992). Αυτές οι συνθήκες διατηρήθηκαν με μικρές τροποποιήσεις μέχρι το τέλος του Ιουρασικού Μάλμιου. Από το Μέσο Ιουρασικό η ιζηματογένεση διαμορφώνεται σε πελαγική και ημιπελαγική. Στον Άνω Λιάσιο έχουμε ιζηματογένεση των κόκκινων ασβεστόλιθων με αμμωνίτες, των Ammonitico rosso ασβεστόλιθων. Την ίδια περίοδο και προς το Δογγέριο, στις δύο πλευρές της 21

ζώνης (εσωτερική και εξωτερική), έχουμε απόθεση κερατολίθων και σχιστολίθων με Posidonia. Η διττλή αυτή ιζηματογένεση διαρκεί όλο το Δογγέριο, ενώ στο Μάλμιο γίνεται κοινή σε όλο το πλάτος της Ζώνης με την απόθεση πελαγικών ασβεστόλιθων με ενστρώσεις κερατολίθων με το όνομα ασβεστόλιθοι Βίγλας. Η ιζηματογένεση συνεχίζεται αδιάκοπα προς τα άνω με στρώματα ασβεστολίθων Σενώνιας ηλικίας, τα οποία εμφανίζονται ανατολικότερα από την εμφάνιση των Τριαδικών λατυποπαγών και παρακολουθούν την κατεύθυνση τους. Στις περισσότερες περιπτώσεις εμφανίζονται όλα τα πετρώματα μαζί ή με συνδυασμούς. Ο φλύσχης αποτέθηκε σε περίοδο της παροξυσμικής πτύχωσης της Ζώνης από την περίοδο του Ηώκαινου μέχρι το Κάτω Μειόκαινο, με πολύ μεγάλο πάχος, το οποίο φαίνεται να είναι αποτέλεσμα της πτύχωσης. Στη συνέχεια, στην εποχή του Ολιγόκαινου, έχουμε απόθεση των κοκκινοχωμάτων σε συνδυασμό με τα νέα και παλαιά κορήματα. Από το Πλειόκαινο μέχρι το Τεταρτογενές, οι εβαπορίτες εμφανίζονται επιφανειακά με κοιτάσματα γύψου λόγω των υποκείμενων διαπειρικών φαινομένων και κινήσεων, οι οποίες έγιναν με τη θερμότητα που αναπτυσσόταν λόγω της γεωθερμικής βαθμίδας και των πιέσεων που ασκούνταν στο βάθος από τα υπερκείμενα στρώματα που οφείλονταν σε μεταναστεύσεις των γύψων προς τα επάνω, ακλουθώντας τις μεγάλες τεκτονικές γραμμές, κατά μήκος των μεγάλων ρηγμάτων και εφιππεύσεων (Mrazec, 1927, Underhile, 1988). 22

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο 3.1 Γεωλογία του νομού Αιτωλοακαρνανίας Στον νοµό Αιτωλοακαρνανίας απαντούν αλπικές ενότητες και µεταλπικοί σχηματισμοί (εικόνα 10). Από τις αλπικές γεωτεκτονικές Ζώνες των Ελληνίδων (εικ. 11) εµφανίζονται η Ζώνη Πίνδου, η Ζώνη Γαβρόβου και η Ιόνιος Ζώνη (BP Co Ltd 1971). Εικόνα 10: Γεωτεκτονικές ενότητες που δομούν τον νομό Αιτωλοακαρνανίας (τροποποιημένο από Μπορνόβας και Ροντογιάννη Τσιαμπάου 1983 ) Ζώνη Πίνδου: Η Ζώνη Πίνδου απαντάται γεωγραφικά στο Ανατολικό τµήµα του νοµού και αποτελείται από πελαγικά ιζήµατα. Το δυτικό όριο της εµφάνισης είναι γενικά η νοητή γραµµή Ναυπάκτου, το ανατολικό τµήµα της Τριχωνίδας και τα ανατολικά περιθώρια της λίµνης των Κρεµαστών. Τα είδη των πετρωµάτων διακρίνονται σε ανθρακικά (κυρίως λεπτοπλακώδεις ασβεστόλιθοι), πυριτικά (ραδιολαρίτες) και κλαστικά (πηλίτες, ψαµµίτες, κλπ). Τα πετρώµατα αυτά είναι έντονα πτυχωµένα και λεπιωµένα. 23

Ζώνη Γαβρόβου: Η Ζώνη Γαβρόβου εµφανίζεται γεωγραφικά δυτικά της Ζώνης Πίνδου και καταλαµβάνει το κεντρικό κοµµάτι του Νοµού. Αποτελείται κυρίως από φλύσχη αλλά υπάρχουν και παρεµβολές νηριτικών ασβεστόλιθων τόσο προς το βορρά όσο και προς το νότο. Η κύρια εµφάνιση του φλύσχη παρατηρείται στο σύγκλινο µεταξύ της Κλόκοβας και της Βαράσοβας και την προς βορρά προέκτασή του. Ιόνιος Ζώνη: Η Ιόνιος Ζώνη καταλαµβάνει το δυτικό τµήµα του νοµού. Το όριό της είναι γενικά η νοητή γραµµή µεταξύ του Αγρινίου και των υψωµάτων της Βαράσοβας. Τα είδη των πετρωµάτων διακρίνονται σε ανθρακικά (νηριτικοί ασβεστόλιθοι, πελαγικοί ασβεστόλιθοι µε κονδύλους πυριτιόλιθων και δολοµίτες), εβαπορίτες και φλύσχη. Η µεγαλύτερη εµφάνιση των εβαποριτών παρατηρείται κατά µήκος µιας ζώνης από την κοιλάδα του Κάτω Αχελώου µέχρι τον Αµβρακικό κόλπο. 24

Εικόνα 11 : Χάρτης κύριων Γεωτεκτονικών Ζωνών Ελλάδος (από Μουντράκης 1985, με πολλές τροποποιήσεις) Μεταλπικοί Σχηµατισµοί: Οι µεταλπικοί σχηµατισµοί έχουν αποτεθεί ασύµφωνα πάνω στο καλά διαµορφωµένο παλαιοανάγλυφο των αλπικής ηλικίας πετρωµάτων. Αποτελούνται από λιµναίες, θαλάσσιες και χερσαίες φάσεις. Η λιµναία φάση αντιπροσωπεύεται από µάργες, λιγνίτες και ασβεστόλιθους δυτικά και βόρεια της λιµνοθάλασσας του Αιτωλικού (Μαριολάκος et. al., 2001). Προσχώσεις του Πλειστοκαίνου, κροκάλες αναβαθµίδων και στρώµατα αιγιαλών απαντώνται στα χαµηλότερα τµήµατα του νοµού. 25

Εικόνα 12 :Χάρτης επάρκειας ύδατος ύδρευσης του νομού Αιτωλοακαρνανίας (Μαριολάκος et. al, 2001) 3.2. Γεωλογία και Τεκτονική επισκόπηση της ευρύτερης περιοχής του Ξηρόμερου Η περιοχή «Ξηρόμερο» γεωτεκτονικά βρίσκεται εντός της Ιονίου Ζώνης όπου παρουσιάζεται το μεγάλο σύγκλινο Ηπείρου Ακαρνανίας, το οποίο υποδηλώνει την επώθηση του τεκτονικού καλύμματος της Πίνδου (Eικ. 13). Η Ιόνιος Zώνη ανήκει στις Εξωτερικές Ελληνίδες και εκτείνεται στα δυτικά της ηπειρωτικής Ελλάδας, εμφανίζεται επίσης στο δυτικό άκρο της Πελοποννήσου, στην Κρήτη, στην Κάρπαθο και στη Ρόδο. Η κατεύθυνση της Ιονίου ζώνης είναι ορισμένη με πρωτογενή τεκτονικά χαρακτηριστικά, μεγάλα ρήγματα με κατεύθυνση ανατολικά προς δυτικά και βορειοανατολικά νοτιοδυτικά και ανάστροφα και κανονικά ρήγματα με κατεύθυνση βορειοδυτικά νοτιοανατολικά (Καρακίτσος, 1995). 26

Εικόνα 13 : Χάρτης Γεωτεκτονικών Ζωνών της βορειοδυτικής Ελλάδος (Καρακίτσος, 1995) Βασική σημασία για την τεκτονική ανάλυση της περιοχής του Ξηρόμερου έχουν τα επιμήκη ρήγματα με διεύθυνση βόρειο- βορειοδυτικά προς νότιονοτιοανατολικά, τα οποία είναι είτε ρήγματα ανάστροφα, είτε ρήγματα κανονικά, μεταγενέστερα, που προκάλεσαν επίσης και τον σχηματισμό των μεγάλων λεκανών στο χώρο της Ηπείρου, Δυτικής και Στερεάς Ελλάδας. Σχηματισμοί αυτών των ρηγμάτων διακόπτουν τα οριζόντια ρήγματα, τα οποία σχηματίστηκαν αρχικά στην διάρκεια της τελικής πτύχωσης κάθετα προς τους άξονες των μεγά- πτυχών. Αυτά τα ρήγματα δεν παρουσιάζουν συστηματικότητα στα κινηματικά τους χαρακτηριστικά. Στη περιοχή των Τριαδικών ανθρακικών λατυποπαγών τα ρήγματα είναι πλαγιοκανονικά, αριστερόστροφα και απλώνονται στην ανατολική πλευρά της περιοχής μελέτης με κατεύθυνση από τα βόρειο- βορειοδυτικά προς τα νότιονοτιοανατολικά. Το ρήγμα Κατούνας (Λουτράκη, Τρύφος, Κατούνα, Κονοπίνα 30km μήκος) και το ρήγμα Οζερού (Γιαππαδάτος, Φυτείες, Ρίγανη, Γουριώτισσα 12km 27

μήκος) έχουν εκτίμηση άλματος μεγαλύτερη από 200m, ενεργό χαρακτήρα και σεισμικό δυναμικό σε Richter περίπου 6,1 ο. Επίσης στην περιοχή έχουμε το δίκτυο των πιθανών ενεργών οριζόντιων ρηγμάτων, τα οποία σχηματίστηκαν αρχικά στη διάρκεια της τελικής πτύχωσης κάθετα στους άξονες των μεγαπτυχών (Λέκκκας, 1997). 3.3 Ιστορική αναδρομή και βιβλιογραφική ανασκόπηση Στην περιοχή μελέτης, στις παραλίμνιες και παραποτάμιες περιοχές, έχουν ανακαλυφθεί εργαλεία από πυριτόλιθο Παλαιολιθικής ηλικίας, τα οποία μαρτυρούν την παρουσία των ανθρώπων στην Ακαρνανία από την εποχή εκείνη. Κατά την Νεολιθική εποχή, η κατοίκιση συνεχίστηκε όπως μαρτυρούν λίθινα εργαλεία και σπήλαια με Νεολιθική κεραμική. Η στρατηγική σημασία του χώρου πάνω στη μεγάλη θαλάσσια οδό Κορίνθου Κέρκυρας Ιταλίας οφείλεται στην πρώτη επαφή των Αιτωλών και των Ακαρνάνων με την κυρίως Ελλάδα. Η περιοχή αυτή λόγω της αφιλοξενίας της οροσειράς των Ακαρνανικών Ορέων, στην ύστερη Βυζαντινή περίοδο δικαίως ονομάστηκε Ξηρόμερο. Παρόλο τον αφιλόξενο χαρακτήρα της, η τοποθεσία αυτή αποτέλεσε από τον 4 ο έως τον 12 ο αιώνα αναπόσπαστο κομμάτι της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Από τον 12 ο έως τον 19 ο αιώνα η περιοχή μετατρέπεται σε καταφύγιο διαφορετικών πληθυσμών και αποτελεί θέατρο μαχών Ηπειρωτικών Δεσποτών, Λατίνων ηγεμόνων, Σέρβων και Αλβανών πολέμαρχων. Η μορφολογία του εδάφους και η συνακόλουθη ανθρώπινη ιδιοσυγκρασία κατέστησαν την περιοχή σε ένα πλέγμα οχυρών από τα οποία πολλά ανάγουν την πρώτη φάση τους στην αρχαιότητα. Περί το 1450 η Δυτική Στερεά, κατακτήθηκε από τους Τούρκους. Το Ξηρόμερο λόγω της ασφάλεια που παρέχουν τα δασωμένα βουνά του και τα απέναντι βενετοκρατούμενα νησιά του, γίνεται ο τόπος συγκεντρώσεως των κλεφτών. Η Αιτωλοακαρνανία απελευθερώθηκε και αποτέλεσε τμήμα του Ελληνικού κράτους το 1829 (Αρχαία Ακαρνανία, Αγρίνιο 1987). Από την αρχαιότητα η Αιτωλοακαρνανία είχε ενεργό ιστορικό ρόλο λόγω της εύκολης πρόσβασης, με συνέπεια την πολύ πυκνή κατοίκιση της και την ανάπτυξη έντονου οικονομικού ενδιαφέροντος των πολιτών. Από τις αρχές του 18 ου αιώνα, με την εξέλιξη της επιστήμης, οι περιοχές των λιμνών, της λεκάνης απορροής του 28

ποταμού Αχελώου, των λεκανών απορροής του Αμβρακικού κόλπου και της θάλασσας του Ιονίου Πελάγους αποτέλεσαν αντικείμενο έρευνας. Η περιοχή του Ξηρόμερου σαν κεντρικό τμήμα της Αιτωλοακαρνανίας μελετήθηκε γεωλογικά, υδρολογικά και γεωγραφικά από τους παρακάτω. K. G. Fiedler (1840): ο πρώτος γεωγράφος ο οποίος έχει κάνει επιστημονικές εκδρομές, φωτογράφιση και χαρτογράφηση της περιοχής της Ακαρνανίας. Επίσης εντόπισε την ύπαρξη γύψου και τα γλυκά νερά της περιοχής. M. Naumayer, A. Bittner, F. Teller (1880): έχουν μελετήσει την γεωλογική εξέλιξη των Δυτικών νησιών της Ελλάδας και των δυτικών και βορειοδυτικών περιοχών της Ακαρνανίας. Έχουν χαρτογραφήσει τις γύψους της περιοχής μελέτης τους και έχουν ασχοληθεί με την στρωματογράφηση των γύψων Μεσοζωικής ηλικίας. E. Oberhummer (1885): έχει μελετήσει την ευρύτερη περιοχή της Ελλάδας, σε γεωγραφικά πλαίσια, ενώ η περιοχή της Ακαρνανίας κατέχει σημαντική θέση στην εργασία του. Philippson (1894): είναι ο πρώτος που έχει μελετήσει την περιοχή της Αιτωλοακαρνανίας όχι μόνο από την γεωγραφική γεωλογική άποψη αλλά και από την γεωμορφολογική και έχει δώσει τα θεμέλια για μελλοντικές μελέτες. Έχει, επίσης, παρατηρήσει ότι οι Νουμμουλιτικοί ασβεστόλιθοι αποτελούν τη βάση του φλύσχη στην περιοχή. V. Hilber (1896): έχει διασχίσει την περιοχή του Ξηρόμερου της Ακαρνανίας και επίσης εντόπισε την ύπαρξη των Νουμμουλιτικών ασβεστόλιθων σε κάποια σημεία αυτής της περιοχής. C. Renz (1891): στην γεωλογική του μελέτη για την περιοχή της Ακαρνανίας μελέτησε και υπέθεσε την στρωματογραφική βάση της περιοχής των ασβεστόλιθων Tριαδικής ηλικίας (του Κρανίου) καθώς και την σχέση αυτών με τους δολομίτες και τις γύψους. Γενικά, έχει ασχοληθεί με τα γεωλογικά και 29

γεωγραφικά χαρακτηριστικά της περιοχής της Ακαρνανίας και είναι ο πρώτος που έχει κάνει λεπτομερή γεωλογική αναφορά της περιοχής. E. Kirsten (1958): σύμφωνα με την γεωγραφική του μελέτη στην βορειοανατολική Ακαρνανία, η περιοχή αυτή διακρίνεται σε τρεις γεωμορφολογικές ενότητες με βάση το υψόμετρο και την γεωγραφική θέση της περιοχής. -Βόρεια Ακαρνανία -Βορειοανατολική Ακαρνανία -Ψηλή Ακαρνανία -Μεσαία Ακαρνανία -Νότια Ακαρνανία Σ. Ν. Λεοντάρης (1967): στην διατριβή του με θέμα την γεωμορφολογική μελέτη των Αιτωλοακαρνανικών λιμνών έχει κάνει την γεωλογική χαρτογράφηση της περιοχής, ασχολήθηκε με την γεωλογική, γεωμορφολογική και παλαιογεωγραφική εξέλιξη της κοιλάδα της Κλεισούρας, των Αιτωλοακαρνανικών λιμνών και των λιμνοθαλασσών Μεσολογγίου- Αιτωλικού. V. M. Fink und S. Verginis (1976): είναι οι πρώτοι οι οποίοι στις μελέτες τους έχουν ασχοληθεί με την καρστική γεωμορφολογία της περιοχής και έχουν κάνει ταξινόμηση και χαρτογράφηση των καρστικών μορφών της περιοχής Ακαρνανίας. Ζαγκουρόγλου Κ., Παπαχριστοπούλου Σ. ( Ι.Γ.Μ.Ε. 1982): ασχολήθηκαν με την κατανομή των S, B, V στους εβαπορίτες της ευρείας περιοχής του χωριού Κατούνας στην περιοχή του Ξηρόμερου. Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (Ι.Γ.Μ.Ε. 1987): δημιούργησε τον γεωλογικό χάρτη 1:50.000, στο φύλλο Αμφιλοχία, που απεικονίζει τμήμα της περιοχής της μελέτης του Ξηρόμερου σχετικά με την γεωλογία και την τεκτονική της περιοχής μελέτης. 30

Φιλίππο Φ. Σ. (Ι.Γ.Μ.Ε. 1989): στην γεωηλεκτρονική του έρευνα στην περιοχή στο Ξηρόμερο δείχνει ότι δεν υπάρχει υδρογεωλογικό ενδιαφέρον στα λατυποπαγή. Επίσης, σε κάποιες βυθοσκοπήσεις στα λατυποπαγή ανακάλυψαν πιθανή ύπαρξη μικρών ή μεγάλων καρστικών σπηλαίων. Α. Πιτσίκα (Ι.Γ.Μ.Ε.1992): στη μελέτη της ασχολήθηκε με το γεωτρητικό πρόγραμμα σχετικά με την απόδειξη της ποιότητας και καθαρότητας της γύψου της περιοχής της Αιτωλοακαρνανίας όπου και επιβεβαιώθηκε η σχέση ανάμεσα στις μικρές γύψο μορφές επιφάνειες και στα μεγάλα κοιτάσματα της γύψου. Έχει χαρτογραφήσει τις περιοχές με γύψο σε κλίμακα 1:20.000. Ε. Λ. Λέκκας (1995-1997): Επιστημονικός υπεύθυνος στο ερευνητικό πρόγραμμα το οποίο δημιουργήθηκε λόγω της αυξημένης σεισμικής επικινδυνότητας που παρουσιάζεται στον νομό Αιτωλοακαρνανίας και στην ευρύτερη περιοχή. Στα πλαίσια του προγράμματος ΟΑΣΠ- ΝΕΟΤΕΚΤΟΝΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΛΑΔΑΣ κατασκευάστηκε ο νεοτεκτονικός χάρτης της περιοχής Αιτωλοακαρνανίας κλίμακας 1:100.000. Ο βασικός στόχος του χάρτη είναι η οριοθέτηση των περιοχών με την δυνατότητα να παρουσιαστεί ή όχι σεισμική δραστηριότητα, και ανάλογα με την ένταση της διαχωρίστηκαν σε ασφαλείς και μη περιοχές. Επίσης πραγματοποιήθηκε διαχωρισμός των περιοχών από γεωτεκτονική άποψη με βάση τη μηχανική συμπεριφορά τους σε περίπτωση σεισμού. Ακόμα, παρατηρήθηκαν τα διάφορα άλλα στοιχεία των μορφολογικών ανωμαλιών του αναγλύφου, όπως η κατά βάθος διάβρωση, επιφάνειες επιπεδώσεις, διαδοχικοί κώνοι κορημάτων κλπ. Κ. Καλούμενος, μέσα στη προγραμματική σύμβαση Κ.Ε.Δ.Κ.Ε.- ΥΠ.ΕΣ.Δ.Δ.Α- Ι.Γ.Μ.Ε. (2002) : εκδίδει την έκθεση υδρολογικής αναγνώρισης των Δ.Δ. Κατούνα και Κωνοπίνας του Δήμου Μεδεώνος Νόμου Αιτωλοακαρνανίας. 31

3.4 Γεωλογία της περιοχής Μελέτης Η περιοχή μελέτης αποτελεί το νότιο όριο της εμφάνισης των Τριαδικών Ανθρακικών Λατυποπαγών, που εξαπλώνονται με διεύθυνση ΒΔ-ΝΑ στο σύνολο της ανατολικής Αιτωλοακαρνανίας ενώ εμφανίζονται και στην Ήπειρο. Στην εικόνα 14 παρουσιάζεται ο γεωλογικός χάρτης της της περιοχής μελέτης. Το σύνολο σχεδόν των σχηματισμών της Ιόνιας Ζώνης εμφανίζονται στην περιοχή με μικρότερη ή μεγαλύτερη επιφανειακή εξάπλωση. Υπόμνημα Υψόμετρο (m) 1400 0 Γεωλογία Αλλουβιακές αποθέσεις Κορήματα Κώνοι Κορημάτων Τεταρτογενείς αποθέσεις Λιμναία Ιζήματα Φλύσχης Ηωκαινικοί Ασβεστόλιθοι Κρητηδικοί Ασβεστόλιθοι ''Βίγλας'' Κερατόλιθοι Σχιστόλιθοι με ''posidonia'' Λιάσιου Ασβεστόλιθοι Ιουρασσικοί Ασβεστόλιθοι ''Παντοκράτορα'' Τριαδικά Λατυποπαγή Τριαδικοί Δολομίτες Τριαδικοί Ασβεστόλιθοι Γύψος ρήγματα πιθανά ρήγματα Αχελώος Εικόνα 14 : Γεωλογικός χάρτης περιοχής μελέτης (Τσερόλας, 2011) 32

Αλπικοί σχηματισμοί Στην περιοχή μελέτης παρατηρούνται οι παρακάτω σχηματισμοί: Σχηματισμοί Τριαδικού Τριαδικοί ασβεστόλιθοι, άστρωτοι, γκρίζου χρώματος γνωστοί ως ασβεστόλιθοι Φουσταπήδημα. Είναι έντονα κατακερματισμένοι και καρστικοποιημένοι, πολλές φορές σε ρωγμές τους έχουν γεμίσει δευτερογενώς με γύψο. Εβαπορίτες, και συγκεκριμένα επιφανειακές εμφανίσεις γύψου. Η γύψος χαρακτηρίζεται ως μικροκρυσταλλική, γκρίζου ως υπόλευκου χρώματος ενώ παρουσιάζει στρώση. Η στρώση είναι είτε πρωτογενής, λόγω της ιζηματογένεσης, είτε δευτερογενής, από τις γραμμές ροής που προκαλούνται από φαινόμενα διαπειρισμού. Σε βορειότερες περιοχές απαντώνται εμφανίσεις γύψου με παρουσία γκρίζων λατύπων ανθρακικής σύστασης μέσα στη μάζα τους. Τριαδικοί δολομίτες, χρώματος σκούρο γκρί ή και μαύρου. Είναι επίσης έντονα καρστικοποιημένοι και με πάχος ~200 m. Τριαδικά ανθρακικά λατυποπαγή, άστρωτα, που αποτελούνται από λατύπες ασβεστολίθων και δολομιτών. Οι λατύπες ποικίλουν σε μέγεθος, από λίγα χιλιοστά μέχρι και 2 μέτρα, ενώ η συγκολλητική ουσία είναι μικρολατυποπαγής και συνήθως λατεριτιωμένη (Πομώνη, 1980). Οι λατύπες μπορεί να ποικίλουν από μερικά χιλιοστά έως και 2 μέτρα, ενώ εναλλάσονται περιοχές όπου κυριαρχεί το μικρολατυποπαγές συγκολλητικό υλικό (ασβεστολιθικές σπαριτικές μικρολατύπες και κόκκοι ασβεστίτη, ΙΓΜΕ 1986), παρόμοιας σύστασης. Οι περιοχές αυτές είναι σαφώς πιο συνεκτικές. Η λατύπες ενίοτε είναι κυψελώδεις ή και σπηλαιώδεις. Όπου η συγκολλητική ύλη είναι κυρίως εβαποριτικής σύστασης, ο σχηματισμός είναι λιγότερο συνεκτικός και εντείνεται η επίδραση διαβρωτικών φαινομένων και καρστικών δομών. Σχηματισμοί Ιουρασικού έως Ηώκαινου Ασβεστόλιθοι Παντοκράτορα, νηρητικοί, καστανωπού έως λευκοκίτρινου χρώματος, παχυστρωματώδεις έως και άστρωτοι. Οι ασβεστόλιθοι παρουσιάζουν καρστική μορφολογία αλλά και μικροκαρστικές δομές, που ενίοτε πληρούνται με ασβεστίτη. Είναι ηλικίας Κατ. Ιουρασσικού-Λιάσιου. 33

Ασβεστόλιθοι Λιάσιου ή με ammonitico rosso. Είναι καστανού χρώματος, και χαρακτηρίζονται από την παρουσία απολιθωμάτων αμμωνιτών. Σχιστόλιθοι Posidonia, ένας ευρύτερος σχηματισμός εναλλαγής μαργών με αργιλικούς σχιστολίθους. Ασβεστόλιθοι Βίγλας, λεπτοστρωματώδεις ασβεστόλιθοι του Κρητιδικού με συχνή παρουσία κονδύλων πυριτικής σύστασης. Κερατόλιθοι και πυριτικοί σχιστόλιθοι ηλικίας Κρητιδικού. Ηωκαινικοί Ασβεστόλιθοι, μεσοστρωματώδεις, επίσης με παρεμβολές πυριτολίθων. Φλύσχης. Η ιζηματογένεση του φλύσχη της Ιόνιας ζώνης ξεκίνησε στο Αν. Ηώκαινο και τελείωσε στο Ακουιτάνιο. Οι διαφοροποιήσεις των περιβαλλόντων ιζηματογένεσης οδήγησαν σε διαφορετικά πάχη αποθέσεων: από 4,5 km ιζήματα στην εσωτερική Ιόνιο έως και 700 m στην εξωτερική. Η σύσταση του φλύσχη από πάνω προς τα κάτω έχει τα εξής χαρακτηριστικά: Επικράτηση ψαμμιτών με σποραδικές εμφανίσεις αργιλικών στρωμάτων που υπέρκεινται ρυθμικής εναλλαγής αργιλομαργαικών στρωμάτων και λεπτών ψαμμιτικών στρώσεων. Σε θέσεις παρατηρούνται φακοί κροκαλοπαγών με ανθρακικής σύστασης κροκάλες. Μεταλπικοί σχηματισμοί Στην περιοχή μελέτης παρατηρούνται οι παρακάτω μεταλπικοί σχηματισμοί: Τριτογενές Λιμναία Ιζήματα. Είναι κιτρινόλευκες άστρωτες μάργες, με επιμέρους φακοειδείς παρεμβολές λιγνίτη, κάτι που ωστόσο δεν παρατηρείται στην περιοχή μελέτης. Τεταρτογενές Οι αποθέσεις του Τεταρτογενούς οι οποίες καλύπτουν μεγάλη επιφάνεια στην περιοχή μελέτης είναι κυρίως ερυθροί άργιλοι και αμμούχο υλικό, σε συνδυασμό με υλικά διάβρωσης εβαποριτικής και ανθρακικής σύστασης. Πλευρικά κορήματα και κώνοι κορημάτων, που αποτελούνται κυρίως από ανθρακικές λατύπες. 34

Αλλουβιακές αποθέσεις, οι οποίες αποελούνται από άμμους, χάλικες και κροκάλες στις όχθες των χειμάρρων και του Γεροπόρου. Επιπλέον, εκτάσεις κροκαλών στην όχθη της λίμνης Οζερού. 4.1 Ορισμός Καρστ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο Ο όρος ΚΑΡΣΤ προέρχεται από την Ινδό- ευρωπαϊκή λέξη karra/gara που σημαίνει «το πετρώδες έδαφος» (Gams 1973, 1991, 2003, Kranjc,2001). Στα σύνορα της Σλοβενίας με την Ιταλία υπάρχει μια γεωγραφική περιοχή με ασβεστόλιθους που ονομάζεται ΚΡΑΣ, ενώ την ίδια στην Ιταλία την ονομάζουν carso, και στην Γερμανία karst (Εικ. 15). Το όνομα της προκύπτει από την γλωσσική εξέλιξη από kar(r) a- karst- kars (Ford, Williams, 2007). Στην περιοχή αυτή, ιστορικά, το έδαφος ήταν πετρώδες και άγονο, λόγω της καταστροφής των δασών της και της ανεξέλεγκτης υπερβόσκησης που είχαν οδηγήσει στην απώλεια μεγάλου μέρους του εδαφικού μανδύα στις δολίνες και στα σπήλαια (Gams,1993). Ο γερμανικός όρος ΚΑΡΣΤ (KARST) επικράτησε και χρησιμοποιείται στη διεθνή βιβλιογραφία. Εικόνα 15 : Χάρτης Σλοβενίας, η περιοχή του καρστ- Kars (https://www.google.gr) 35

Το καρστικό ανάφλυφο δημιουργείται συνήθως στους ανθρακικούς σχηματισμούς (ασβεστόλιθους, δολομίτες) και στους εβαπορίτες (γύψους, ανυδρίτες). Αντιπροσωπεύεται από ένα σύμπλεγμα διαφορετικών επιφανειακών και υπόγειων καρστικών μορφών που εμφανίζουν ιδιαίτερα υδρογεωλογικά χαρακτηριστικά. Το κύριο χαρακτηριστικό, αυτών των πετρωμάτων, είναι η μεγάλη ικανότητα της χημικής διάβρωσης και αποσάθρωσης (χημικής και μηχανικής) καθώς και της δευτερογενούς περατότητας της μάζας τους σε σχέση με τα άλλα πετρώματα. Αποτέλεσμα αυτών των διαδικασιών είναι το φαινόμενο της καρστικοποίησης. Τα νερά που συμμετέχουν στη διεργασία της καρστικοποίησης μπορούν να είναι μετεωρικά, θαλάσσια, από τις βαθιές ιζηματογενείς λεκάνες και από τα μαγματικά πετρώματα, καθώς και από ανάμιξη δύο ή περισσοτέρων ειδών νερού, με διαφορετικές αναλογίες. Η καρστική εξέλιξη, δηλαδή η εξέλιξη του καρστικού αναγλύφου, είναι αργή και συνεχόμενη που διαρκεί εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, εξελισσόμενη σε μεγάλες επιφανειακές και υπόγειες εκτάσεις πολλών τετραγωνικών χιλιομέτρων. Στην ανάπτυξη των επιφανειακών και υπόγειων μορφών του καρστικού αναγλύφου εκτός από τη χημική διάλυση, την αποσάθρωση και την απογύμνωση, δεν μπορούμε να παραλείψουμε και τον ρόλο της λιθολογίας, της γεωλογικής δομής και των τεκτονικών μετακινήσεων, όπως επίσης και της υδρογεωλογίας, του κλίματος και της βλάστησης. Ο Huntoon (1995) καθόρισε το καρστ ως εξής : Το σύστημα το καρστ, είναι ένα ενσωματωμένο σύστημα της μάζας των διαλυτών πετρωμάτων, που με την επίδραση του νερού που κυκλοφορεί στα ίδια τα ορυκτά, και με την διαλυτότητα και την περατότητα τους, διαμορφώνονται καρστικές μορφές των κατακλάσεων, ρηγματώσεων, αγωγών που διευκολύνουν την κυκλοφορία του νερού. Αυτός ο καθορισμός δεν απαιτεί τα πετρώματα να έχουν μια συγκεκριμένη λιθολογία, ούτε να υπάρχει μια συγκεκριμένη διαδικασία της διάλυσης τους. Το κυκλοφορούμενο υγρό δεν περιορίζεται μόνο στο νερό, αν και αυτό είναι το κυρίαρχο στοιχείο στο καρστ. Αυτός ο ορισμός είναι αρκετά ευρύς για να περιγράψει το σύστημα της κυκλοφορίας του νερού στις ελεύθερες και περιορισμές γεωλογικές δομές, στις ρηχές και βαθιές επιφανειακές ή υπόγειες περιοχές του υποβάθρου (Klimchouk, Ford, 2000). Υπολογίζεται ότι τα καρστικά τοπία καταλαμβάνουν μέχρι 10% της επιφάνειας της γης, και ότι το 25% του παγκόσμιου πληθυσμού εκμεταλλεύεται και χρησιμοποιεί τα καρστικά νερά. 36

Στην Ελλάδα το 33% του αναγλύφου της επιφάνειας καλύπτεται από ανθρακικά πετρώματα (Παπαδοπούλου, 2000). Λόγω της ευρύτατης εξάπλωσης αυτών των πετρωμάτων, η ανθρωπογενής δραστηριότητα και εκμετάλλευση των καρστικών περιοχών είναι σημαντική σε σχέση με τα πλούτη του καρστ, όπως είναι το νερό, ο ορυκτός πλούτος και η φυσική ομορφιά του, που είναι συνδεδεμένες με την ορυκτό- μεταλλευτική βιομηχανία, την κατασκευή των δρόμων, κτηρίων και των υπόγειων και άλλων δομών που στηρίζονται στα ασταθή τοπία του καρστ. Για τον λόγο αυτό, ο προγραμματισμός της χρήσης της γης των καρστικών περιοχών είναι ζωτικής σημασίας για τις περιοχές του καρστ και είναι το κλειδί για την ελαχιστοποίηση του κινδύνου σε ανθρώπινα και φυσικά συστήματα. 4.2 Διεργασίες και στάδια εξέλιξης του Καρστ Ο τρόπος και ο τύπος της καρστικής εξέλιξης, εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες. Μερικοί από τους πιο σημαντικούς είναι οι ακόλουθοι : Το είδος του καρστικού πετρώματος Το βάθος ενταφιασμού του καρστ Η έκταση της ανάπτυξης του καρστ στην επιφάνεια της γης Η αποσάθρωση του καρστ, λόγω καρστικοποίησης Αρχή και βάση της καρστικής εξέλιξης αποτελεί η χημική διάλυση και αποσάθρωση των καρστικών πετρωμάτων. Η χημική διάλυση αρχίζει στην επιφάνεια των καρστικών πετρωμάτων, τα οποία δεν είναι πάντα εντελώς ομοιογενή και για αυτό υπάρχουν συχνά πολλές ρωγμές και ρήγματα. Η χημική διάλυση των καρστικών πετρωμάτων με αργό ρυθμό μεταφέρεται προς τα υπόγεια πετρώματα μέσω των διαρρήξεων και των ρηγμάτων. Η χημική διάλυση του νερού στην επιφάνεια των καρστικών πετρωμάτων, προηγείται της αποσάθρωσης του πετρώματος μέχρι τις συμπιέσεις των ρωγμών. Με τη διεύρυνση και μεγέθυνση αυτών των ρωγμών αρχίζει η πιο έντονη επιρροή της μηχανικής αποσάθρωσης. Με τη διεύρυνση των ρωγμών και ραγισμάτων το μεγαλύτερο ποσοστό του νερού κατεισδύει σε βαθύτερα στρώματα. 37

Στην επιφάνεια έχουμε εμφάνιση των μεγαλύτερων ρευμάτων του νερού. Αυτά τα υδατορεύματα εκτός από την κινητική ενέργεια διαθέτουν παράλληλα και τη χημική και τη μηχανική αποσάθρωση. Η μηχανική είναι πιο γρήγορη και μορφολογικά πιο δραστική από την αντίστοιχη χημική. Στην επιφάνεια του εδάφους εμφανίζονται καρστικές γεωμορφές. Οι επιφανειακές καρστικές μορφές εξελίσσονται όταν το καρστικό τοπίο είναι επίπεδο και περιορισμένο πάντα στην επιφάνεια. Στο πρώτο και ουσιαστικό βήμα της εξέλιξης του καρστ διευρύνονται οι σχισμοί του καρστικού πετρώματος στις επαρκώς μικροσκοπικές διασυνδεδεμένες μεταβάσεις επιτρέποντας τη μετάβαση του νερού από τις επιφάνειες των ορεινών περιοχών όπου βυθίζονται υπογείως προς το κατώτατο σημείο των γειτονικών κοιλάδων. Οι μικρές μεταβάσεις που αναπτύσσονται είναι της τάξης των χιλιοστόμετρων στη διάμετρο. Μπορούν να προβλεφθούν ως πρώτοσπηλιές. Η ανάπτυξη της υδρογεωλογίας του καρστ εξαρτάται επίσης από τον τρόπο με τον οποίο το νερό εισάγεται στο καρστικό σύστημα. Η καρστικοποίηση που προχωράει προς τα βάθυτερα στρώματα έχει χωροταξικό χαρακτήρα και μπορεί να φτάσει σε βάθος χιλιομέτρων του υποβάθρου όπου δημιουργούνται οι υπόγειες καρστικές μορφές. Η ύπαρξη των υπόγειων αγωγών και σπηλαίων επιτρέπουν την ανάπτυξη υδροφόρων συστημάτων. Μέσω των αγωγών και σπηλαίων εκκενώνεται το διαλυμένο υλικό καθώς επίσης και τα αδιάλυτα υπολείμματα της επιφάνειας. Τα όμβρια ύδατα που πέφτουν επάνω στην επιφάνεια των καρστικών πετρωμάτων δημιουργούν τα λεγόμενα αυτογενή ρέματα που διεισδύουν ευρέως μέσω των αμέτρητων σχισμών υπογείως. Στην πορεία του οι απορροές έρχονται σε επαφή με διαφορετική βλάστηση και χώματα, και διαλύοντας το βασικό πέτρωμα γίνονται πιο όξινες λόγω του ανθρακικού οξέος. Σε αντίθεση, τα όμβρια ύδατα που πέφτουν επάνω στα αδιαπέρατα μηκαρστικά πετρώματα ρέοντα ως οργανωμένα ρεύματα, γνωστά και ως αλλογενή ρεύματα, προς τα καρστικά τοπία, βυθίζονται άμεσα όταν έλθουν σε επαφή με τον ασβεστόλιθο. Η ανάπτυξη των καρστικών υπόγειων αγωγών που αναπτύσσονται από τα αλλογενή ρεύματα είναι πιο μεγάλη από αυτήν που αναπτύσσονται από τα αυτογενή ρεύματα. Η κατείσδυση του νερού επιτυγχάνεται πιο πολύ στις καρστικές περιοχές με την επιφανειακή ζώνη του εδάφους όπως ακριβώς κάτω από το χώμα η διείσδυση του νερού έχει μεγαλύτερη επιθετικότητα στις πρώτες επαφές με τον ασβεστόλιθο. Έως και 90% της συνολικής διάλυσης, επιτυγχάνεται στα πρώτα 10μ της προεξοχής του ασβεστολίθου διευρύνοντας κατακλάσεις και τα ρήγματα από ότι σε μεγαλύτερο βάθος. Η επιφάνεια των καρστικών πετρωμάτων είναι επομένως πολύ διαπερατή, αλλά αυτή η διαπερατότητα μειώνεται με το 38

βάθος. Αυτή η ιδιαίτερα διαβρωμένη επιφανειακή ζώνη αποκαλείται η ζώνη του epikarst ή υποδόρια ζώνη. Η καρστική εξέλιξη χαρακτηρίζεται από τέσσερα στάδια : Τη χημική διάδρωση Τη μηχανική αποσάθρωση και απογύμνωση Τη μεταφορά Την απόθεση Τα καρστικά πετρώματα τα οποία είναι ιδιαίτερα εκτεθειμένα στη δράση του νερού είναι : Οι ασβεστόλιθοι, οι οποίοι περίεχουν ανθρακικά ορθκτά όπως ασβεστίτη (CaCO 3 ) και εξαπλώνονται, περίπου στο 10-20% της επιφάνειας της γης. Οι δολομίτες, οι οποίοι περιέχουν δολομίτη CaMg(CO 3 ) 2. Έχουν παρόμοια χαρακτηριστικά με τους ασβεστολίθους με τη διαφορά ότι αυτοί καρστικοποιούνται πιο δύσκολα. Η γύψος (CaSO 4 2H 2 O) και ο ανυδρίτης, είναι εξαιρετικά διαλυτοί. Τα αλατούχα πετρώματα είναι ακόμα πιο διαλυτά από τη γύψο και τον ανυδρίτη και επομένως υπάρχουν μόνο στις εξαιρετικά ξηρές περιοχές της επιφάνειας της γης. Τα ιζηματογενή πετρώματα, που περιέχουν ανθρακικά ορυκτά όπως τα κλαστικά ιζήματα. Τα ανθρακικά μεταμορφωσιγενή πετρώματα όπως το μάρμαρο. Η καθαρότητα και η ανάμιξη με τα άλλα πετρώματα των καρστικών πετρωμάτων είναι πολύ σημαντική. Συνήθως ο ασβεστίτης δεν αποτελείται από 100% CaCO 3 (εικόνα 16). 39

Εικόνα 16 : Η συνθετική ταξινόμηση των ανθρακικών πετρωμάτων από τον Leigton και Rendexter (1962) (Ανάμειξη των πετρωμάτων = χαλαζιακός (αμμούχος), αργιλούχος (μαργαικός ), γλαυκονιτούχος, πυριτιούχος ασβεστόλιθος ή δολομίτης) Ο ασβεστίτης αναπτύσσεται ως ίζημα στη ρηχή θάλασσα, μαζί με την άργιλο και άλλα υλικά, τα οποία αποθηκεύονται στην ασβεστολιθική ύλη. Όσο υψηλότερη είναι η αναλογία του ασβεστίτη, τόσο η διάλυση γίνεται εντατικότερη και οι συλλογές των καρστικών μορφών είναι πιο εντυπωσιακές. Η χημική καθαρή γύψος περιέχει 32,5% Ca, 46,51% SO 3 και 20,93% H 2 O. Η εικόνα 17 εμφανίζει σχηματικά τα πετρώματα (όχι σε κλίμακα) περιλαμβάνοντας έναν εξιδανικευμένο κύκλο απόθεσης των ανθρακικών ιζημάτων (με έντονο περίγραμμα ) και των σχετικά μεικτών πετρωμάτων (σκιασμένα) που περιλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος του κύκλου απόθεσης πετρωμάτων. Η μεγαλύτερη αρχική δραστηριότητα εμφανίζεται μέσα στα πιο λεπτά και λιγότερο καθαρά στρώματα (ασκίαστα ) (Klimchouk, Ford, 2000). 40

Εικόνα 17: Ο κύκλος απόθεσης των ανθρακικών ιζημάτων ( με έντονο περίγραμμα ) και των σχετικά μεικτών πετρωμάτων (σκιασμένα ) ( Klimchouk, Ford, 2000) Η γύψος αναπτύσσεται σε διαφορετικά περιβάλλοντα. Συγκεκριμένα, η γενετική ταξινόμηση της γύψου που προτείνει η Vikulova (Klimchouk, Andrejchouk, 1996) είναι η εξής : 1. Τα κύρια ιζήματα : α ) λιμνοθαλάσσια ιζήματα σχηματισμένα σε περιβάλλοντα με υψηλή εξάτμιση β) ηπειρωτικά ιζήματα σχηματισμένα λόγω εξάτμισης, ενδοχωρικές λεκάνες ή σχηματισμένα στην επιφάνεια του εδάφους (περιβάλλοντα τύπου Sabha). 2. Tα δευτερεύοντα ιζήματα : α ) επάνω αποτεθειμένα ιζήματα β) μετασωματικά ιζήματα σχηματισμένα με την αντικατάσταση της ανθρακικής ρίζας (CO 3-2 ), λόγω των χημικών αντιδράσεων των υπόγειων νερών με θειϊκά οξέα ή 41