ΕΝΕΡΓΟΣ ΓΗΡΑΝΣΗ, ΕΥΕΛΙΚΤΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΙ ΑΝΩ ΤΩΝ 55 ΕΤΩΝ

ΕΝΕΡΓΟΣ ΓΗΡΑΝΣΗ, ΕΥΕΛΙΚΤΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΟΙ ΑΝΩ ΤΩΝ 55 ΕΤΩΝ ΙΩΑΝΝΗΣ Δ. ΚΟΥΚΙΑΔΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΝΟΜΙΚΗΣ Α.Π.Θ. Θεματικό Εργαστήριο 18.3.2008 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΚΟΙΝΟΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΠΟΡΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΟ ΕΡΓΟ ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΕΙΤΑΙ ΚΑΤΑ 75% ΑΠΟ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ ΚΑΙ ΚΑΤΑ 25% ΑΠΟ ΕΘΝΙΚΟΥΣ ΠΟΡΟΥΣ

1. Η ποσοτική και ποιοτική προσέγγιση του γήρατος 1.1. Όταν γίνεται λόγος για γήρανση πληθυσμού, η πρώτη προσέγγιση είναι η προσέγγιση με αριθμητικά κριτήρια, με αναφορά σε ορισμένο έτος ηλικίας, πάνω από το οποίο εντάσσεται ο γηρασμένος πληθυσμός. Κατά την ποσοτική αυτή προσέγγιση παρατηρείται ανά δεκαετία μία εντυπωσιακή αύξηση του ενταγμένου στην κατηγορία αυτή πληθυσμού, όπως δείχνουν οι στατιστικές. Με αυτήν την έννοια η ποσοτική προσέγγιση, η γήρανση σε νούμερα έστω και αν γίνεται πολλές φορές με υπερβολές, αποτελεί ένα δεδομένο καινούριο, η σημασία του οποίου δεν πρέπει να υποβαθμίζεται. Ακόμη θέτει το ερώτημα για το αν η φάση της γήρανσης πρέπει να αντιμετωπιστεί κατά ενιαίο τρόπο ή διαβαθμισμένα και για το πώς προσδιορίζεται το κρίσιμο σημείο της αφετηρίας της γήρανσης. Με τις σημερινές εξελίξεις νομίζω ότι απαιτείται μια διαβάθμιση στην έννοια του γήρατος, όπως υπάρχει διαβάθμιση και κατά τον προσδιορισμό των νεαρών ηλικιών, κατά δεκαετία (60-70, 70-80). Στη λογική αυτής της διαβάθμισης εντάσσεται και η ανάγκη προσδιορισμού του αμέσως προ του γήρατος σταδίου ηλικίας, που σχηματικά αφορά τις ηλικίες 45 55, προκειμένου να οργανωθεί σε σωστές βάσεις η πολιτική ενεργού πληθυσμού. Όμως για μια ολοκληρωμένη προώθηση της ενεργούς γήρανσης δεν αρκεί η ποσοτική προσέγγιση. Ο περιορισμός σε αυτήν την προσέγγιση ενισχύει το φαύλο κύκλο και τα αδιέξοδα με τα προτεινόμενα μέτρα, που έχουν ως επίκεντρο την αύξηση των ορίων ηλικίας για συνταξιοδότηση ή τη μείωση βαρών των εργοδοτών για ενίσχυση του ασφαλιστικού συστήματος ή την αύξηση παροχών των ηλικιωμένων, προκειμένου να αντιμετωπιστεί η φτώχια ή τα δημοσιονομικά ελλείμματα. Πρόκειται για μέτρα που είναι αντιφατικά. 1.2. Πιο συγκεκριμένα η γήρανση είναι και κοινωνικό φαινόμενο και ως τέτοιο συνιστά σχέση λόγου με άλλες κοινωνικές καταστάσεις, που συνδέονται και με άλλες πολιτικές και που αφορούν την αντιμετώπιση και άλλων ηλικιών. Συνεπώς η πολιτική ενεργού γήρανσης δεν μπορεί να περιοριστεί στην απλή αντιμετώπιση των ιδιαίτερων αναγκών και των ιδιαίτερων χρηματοδοτήσεων, που αφορούν το γηρασμένο πληθυσμό. Δεν πρέπει να περιοριζόμαστε σε μεμονωμένες επιλογές, επικεντρωμένες στις ηλικίες 2

αυτές, όπως η προτεινόμενη εναλλακτική λύση στην πρόωρη συνταξιοδότηση, η συμμετοχή μεγαλύτερων ηλικιών στην απασχόληση, η πολιτική προσαρμογής όρων εργασίας ηλικιωμένων κοκ, αλλά απαιτούνται ευρύτερες επεμβάσεις. Η πολιτική λοιπόν προώθησης ενεργού γήρανσης αποτελεί μέρος της πολιτικής διαχείρισης των ηλικιών και άμεσα συνδεδεμένη με την πολιτική αύξησης του ενεργού πληθυσμού. 2. Πολιτική ενεργού πληθυσμού Πρακτικά αυτό σημαίνει, όπως δείχνουν και παραδείγματα ορισμένων χωρών, σύνδεση της πολιτικής ενεργού βίου με την πολιτική ένταξης των νέων στον ενεργό βίο, με την γενικότερη πολιτική απασχόλησης, στην οποία εντάσσεται και η πολιτική ευέλικτων σχέσεων, την πολιτική δια βίου μάθησης κα. Πράγματι η πολιτική ενεργού γήρανσης εντάσσεται στο γενικότερο στόχο αύξησης του ενεργού πληθυσμού, που στο πλαίσιο της στρατηγικής της Λισσαβόνας θεωρείται βασικό στοιχείο της οικονομικής ανάπτυξης της Ευρώπης. Παράλληλα αποτελεί και μέρος της πολιτικής αντιμετώπισης των ελλειμμάτων κοινωνικής ασφάλισης, που είναι διαφορετικός στόχος. Όμως η σωστή υλοποίηση της πολιτικής αυτής και ως προς τους δύο στόχους δεν μπορεί να συνδυαστεί και εφαρμοστεί αποκομμένα από την πολιτική αντιμετώπισης των λοιπών ηλικιών, η οποία με τη σειρά της συντίθεται από σύνολο επιμέρους πολιτικών, που κατά κύριο λόγο έχει ως αφετηρία τις σχέσεις εργασίας. Αυτές απαιτούν συντονισμένα μέτρα η υλοποίηση των οποίων παρουσιάζει αρκετές δυσχέρειες. 3. Σύνθετα μέτρα απασχόλησης ευελιξίας και ασφάλειας σε διαδοχικές φάσεις ηλικίας 3.1. Τα πετυχημένα παραδείγματα άλλων χωρών δείχνουν την ανάγκη πολύπλευρης προσέγγισης και ικανότητας για επιτυχή συντονισμό, όπως μέτρα που αφορούν την ενίσχυση της κινητικότητας του πληθυσμού, την αποτελεσματική εφαρμογή συστημάτων δια βίου μάθησης, τον αποτελεσματικό συνδυασμό οικογενειακού και επαγγελματικού βίου, κυρίως για τις ηλικίες από 30 έως 45 ετών, στην αλλαγή αντιλήψεων για τη γήρανση και την αποφυγή δυσμενών διακρίσεων. 3

3.2. Επικουρικώς εντάσσονται και τα μέτρα διευκόλυνσης της «πρώτης απασχόλησης», που αφορούν τους νέους, που συνοδεύονται με διάφορες απαλλαγές του εργοδότη. Αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι η απασχόληση των νέων μειώνει τις πιέσεις για αύξηση του ενεργού πληθυσμού στις μεγάλες ηλικίες, τα μέτρα όμως αυτά, όπως οι συμβάσεις πρώτης απασχόλησης, συνάντησαν σε ορισμένες χώρες έντονες αντιδράσεις των συνδικάτων και των νέων. Πρόκειται για χαρακτηριστικό παράδειγμα αστοχίας μέτρου, όταν δεν επιτυγχάνει ισορροπία ευελιξίας με ασφάλεια και λαμβάνεται χωρίς να έχει προηγηθεί διάλογος. 3.3. Ακόμη με τη σταδιακή χρονική διαβάθμιση του γήρατος, που προαναφέραμε, θα πρέπει να εντάξουμε στην πολιτική ενεργού γήρανσης και την πολιτική αντιμετώπισης των ηλικιών 45 έως 50 ή και 55 ετών με ειδικά προγράμματα, που σχεδιάζονται για να προετοιμάσουν τις ηλικίες αυτές να συνεχίσουν τον ενεργό βίο στη φάση μετά τα 55, κατά την οποία παρουσιάζονται ανατροπές στον ενεργό βίο. Το στοίχημα δηλαδή εδώ είναι, προτού ο ηλικιωμένος αποβληθεί από την αγορά, να προετοιμαστεί για τις ενδεχόμενες αλλαγές στο εργασιακό του καθεστώς ή να περιοριστεί η απόσταση γενεών με πετυχημένα εκπαιδευτικά προγράμματα. Έτσι οι ευέλικτες σχέσεις αποκτούν σημαίνουσα θέση για την προσέγγιση του όλου θέματος της απασχόλησης των μεγαλύτερων ηλικιών. Από τη μια μεριά κατά το μέτρο που ευέλικτες σχέσεις διατρέχουν τον ενεργό βίο των μικρότερων ηλικιών δημιουργούν προβλήματα στην χρηματοδότηση του ασφαλιστικού συστήματος και γενικότερα του κοινωνικού κράτους, με την απομείωση των μισθών ή αντίστροφα μπορούν με κατάλληλη δοσολογία να συμβάλλουν στην αύξηση του ενεργού πληθυσμού και στην αύξηση των χρηματοδοτήσεων. Από την άλλη μεριά αναζητείται τρόπος αξιοποίησης των ευέλικτων σχέσεων προκειμένου να διευκολυνθεί η απασχόληση στις μεγαλύτερες ηλικίες. Η σύνδεση λοιπόν των ευέλικτων σχέσεων με την πολιτική ενεργού γήρανσης αναγνωρίζεται γενικότερα, όπως φαίνεται και από τις θέσεις της Δ.Ο.Ε. Η πρόσφατη δε θέση της Ε.Ε. για σύζευξη ευελιξίας με ασφάλεια περιλαμβάνει κατά το ένα μέρος και τα θέματα που αφορούν την αξιοποίηση ευέλικτων σχέσεων για την πολιτική ενεργού πληθυσμού για τους ηλικιωμένους. 4

4. Οι δημοσιονομικές δυσχέρειες Πράγματι από τη στιγμή που η μετεξέλιξη της προστασίας της απασχόλησης μετατρέπεται σε πολιτική αύξηση του ενεργού πληθυσμού και αυτή παίρνει κεντρική θέση στη σύγχρονη κοινωνική πολιτική, το θέμα εμπλέκεται με τις δημοσιονομικές δυσχέρειες των κρατών για αντίστοιχη χρηματοδότηση μέτρων που αυξάνουν την απασχόληση, έχοντας παράλληλα ως στόχο την αποφυγή του κοινωνικού dumping. Αυτή η σύνδεση επιβάλλει στη συνέχεια, εφόσον πράγματι επιδιώκεται μια μακρόπνοη μεταρρύθμιση, την από κοινού αντιμετώπιση της μεταρρύθμισης στην αγορά εργασίας με την πολιτική διαχείρισης των ηλικιών, όπως των νεοεισερχομένων στην αγορά εργασίας και εκείνων που διάγουν το 45 ο έτος και άνω, που αναφέραμε πιο πάνω. Οι αλλαγές στον ενεργό πληθυσμό, η αυξημένη ανεργία, οι συχνές διακοπές ενεργού βίου, η καθυστερημένη είσοδος των νέων στην αγορά εργασίας, με την απώλεια εισοδημάτων που συνεπάγονται όλα αυτά, οδηγούν σε αυξημένη εξάρτηση του οικονομικά ανενεργού πληθυσμού από τον ενεργό πληθυσμό, η οποία όμως λόγω μείωσης των εισοδημάτων του καθίσταται δυσχερής. Η απομείωση των εισοδημάτων του από τις εξελίξεις αυτές καθιστά δυσχερή τη χρηματοδότηση του ασφαλιστικού συστήματος, ενώ υπάρχουν αυξημένες ανάγκες χρηματοδότησης, λόγω και των νέων κοινωνικών κινδύνων που παράγουν οι ελαστικές σχέσεις. Άμεση συνέπεια είναι η φαλκίδευση του κοινωνικού κράτους, ενώ η αναβάθμισή του αποτελεί αναγκαίο όρο για την οποιαδήποτε προστασία έναντι νέων κοινωνικών κινδύνων, περιλαμβανομένου του γήρατος, που όπως είδαμε πιο πάνω, απαιτεί αυξημένες χρηματοδοτήσεις. Έτσι, ενώ η αναγκαιότητα των μεταρρυθμίσεων δεν αμφισβητείται σχεδόν από κανέναν, έντονες διαφωνίες υπάρχουν ως προς τις λύσεις. Στο επίκεντρο αυτών των συζητήσεων εντάσσεται και πάλι η δυνατότητα αύξησης συνολικά του ποσοστού απασχόλησης με νέο τρόπο διαχείρισης των ηλικιών. Αυτή περιλαμβάνει εκτός από τα μέτρα που αφορούν τις μικρότερες ηλικίες και που ήδη αναφέραμε, και την πολιτική για την προετοιμασία, πριν να καταστούν άνεργοι, των εργαζομένων ηλικίας 45 ετών και άνω, προκειμένου να συνεχίσουν τον επαγγελματικό τους βίο. 5

5. Οι ευέλικτες σχέσεις στους ηλικιωμένους Τελευταία έρχονται τα μέτρα που στοχεύουν άμεσα στη διαχείριση ηλικιωμένων ηλικίας άνω των 55 ετών για την προέκταση του επαγγελματικού βίου. Εδώ εντάσσεται η πολιτική διευκόλυνσης για οικειοθελή προσφυγή σε ορισμένες μορφές ευέλικτων σχέσεων εργασίας, μια πολιτική διεύρυνσης επιλογών χωρίς καθορισμό υποχρεωτικών ορίων ηλικίας. Έτσι κατά πρώτο λόγο προτείνονται η ενθάρρυνση της μερικής απασχόλησης με συνδυασμό τη μειωμένη σύνταξη, η προσφυγή σε συμβάσεις ορισμένου χρόνου προκειμένου να εξασφαλιστούν οι όροι συνταξιοδότησης, όπως συμβάσεις ορισμένου χρόνου στη Γαλλία για εργαζομένους πέραν του 57 ου έτους της ηλικίας τους, που προβλέφθηκε με συλλογικές συμβάσεις. Η πολιτική αυτή συνοδεύεται και από την πολιτική καταπολέμησης των διακρίσεων με βάση την ηλικία. Γενικώς οι διευκολύνσεις για την οικειοθελή επέκταση του ενεργού βίου με αξιοποίηση ευέλικτων σχέσεων εργασίας, εφόσον είναι συμφωνημένες και συνδέονται με συγκεκριμένους στόχους έχουν θετικά αποτελέσματα. Συμπληρωματικά ρόλο παίζουν και τα ειδικά προγράμματα παρακολούθησης ανέργων ηλικιωμένων τα οποία περιέχουν κατά περίπτωση συνδυασμούς με ευέλικτες σχέσεις εργασίας. Θα πρέπει να διευκρινιστεί και πάλι ότι όλα αυτά τα προγράμματα και τα μέτρα λαμβάνονται σταδιακά και διευρύνονται κατά το μέτρο που επιτυγχάνουν τους στόχους. Το πιο πετυχημένο παράδειγμα διαχείρισης ηλικιών μας το δίνει η Φινλανδία, που συνδύασε μείωση του χρόνου εισόδου των νέων στην αγορά εργασίας με αύξηση συμμετοχής των ηλικιωμένων στην απασχόληση κατά 25%. Η κρίσιμη ηλικία 45-55 ετών έλκει και το μεγαλύτερο ενδιαφέρον, διότι πρέπει να συνδυαστούν ο στόχος της διατήρησης των ανθρώπων αυτών στην αγορά, η αναπόφευκτη πολλές φορές αλλαγή εργασίας και οι δυσχέρειες με την πάροδο της ηλικίας για συμμετοχή σε προγράμματα κατάρτισης. Προτείνονται εναλλακτικά προγράμματα εργασίας με κατάρτιση όσο το δυνατόν νωρίτερα, και κυρίως από το 45 ο έτος της ηλικίας. Αυτό προϋποθέτει πετυχημένη πολιτική δια βίου μάθησης με εξειδικευμένα προγράμματα για τις ηλικίες αυτές που έχουν αρκετές δυσχέρειες μάθησης, με σκοπό τη μείωση επιπέδου μάθησης μεταξύ γενεών. Για το σκοπό αυτό απαιτείται συμφωνία στο περιεχόμενο των προγραμμάτων αυτών συνέργεια κατά την εκτέλεση και αποτίμηση σε ετήσια βάση των αποτελεσμάτων. 6

6. Το αναπόφευκτο των προσαρμογών Η παρουσίαση των προβλημάτων που θέτει η σύγχρονη αγορά εργασίας δείχνει ότι η πολιτική διατήρησης του status quo δεν μπορεί να είναι τουλάχιστον μία καθολική πολιτική. Οι μεταρρυθμίσεις είναι αναγκαίες. Ιδανικές λύσεις δεν υπάρχουν. Οι πετυχημένες σχετικά πρακτικές μέχρι σήμερα δείχνουν ότι κοινωνικοί εταίροι και κράτος πρέπει να απαγκιστρωθούν από την αγκύλωση τους σε βραχυχρόνιους στόχους και να επιδιώξουν συλλογικές ρυθμίσεις με αλληλοεξαρτώμενα μέτρα σε βάθος χρόνου. Ο πετυχημένος συνδυασμός ευελιξίας με ασφάλεια μπορεί να προσφέρει ιδέες που θα μειώσουν την ανασφάλεια και θα περιορίσουν τη φτώχεια. Η πολιτική ενεργού γήρανσης μπορεί να γίνει προοδευτική πολιτική εφόσον ενταχθεί σε μία γενικότερη πολιτική περιορισμού ανισοτήτων και καταπολέμησης της φτώχειας. Αυτό αποκτά ιδιαίτερη σημασία αν λάβουμε υπόψη τα αυξημένα ποσοστά συμμετοχής των μεγάλων ηλικιών στην φτώχεια. Κατά συνέπεια η πολιτική ενεργού γήρανσης δεν περιορίζεται σε μία πολιτική για τις ηλικίες 60 ετών και άνω, αλλά καταλαμβάνει τα θέματα απασχόλησης όσων διατρέχουν την ηλικία μεταξύ 45 και 55 ετών και συνδυάζεται με την πολιτική ενεργού βίου και μείωσης των ανισοτήτων για όλες τις ηλικίες. Καμία όμως παρόμοια πολιτική δεν μπορεί να πετύχει αν δεν στηρίζεται σε οικειοθελή στοιχεία, σε συλλογικές συμφωνίες και σε ευαισθητοποίηση της κοινωνίας. Οι εμπειρίες μέχρι σήμερα έχουν δείξει ότι η δυσμενής διάκριση των ηλικιωμένων μπορεί να υποχωρήσει και ότι δεν είναι ασύμβατη με τις μεγαλύτερες ηλικίες ορισμένη μάθηση και ότι τέλος η ευελιξία με πρόνοια για την κατάσταση υγείας και αντιμετώπιση σοβαρών κινδύνων μπορεί να καταστήσει του εργαζομένους που διατρέχουν τις παραπάνω ηλικίες παραγωγικούς. 7. Η σημασία της πολιτικής αυτής για την Ελλάδα και οι δυσχέρειες στην υλοποίησή της Η ιδιαίτερη σημασία της πολιτικής για τη διαχείριση ηλικιών για την Ελλάδα είναι προφανής, ενόψει δύο μεγάλων αδυναμιών της ελληνικής αγοράς εργασίας. Η μία από αυτές είναι η μεγάλη καθυστέρηση εισόδου των νέων στην αγορά εργασίας, που κατατάσσει την Ελλάδα στις τελευταίες θέσεις σε σχέση με το μέσο όρο που ισχύει για 7

τις άλλες αγορές εργασίας στην Ευρώπη. Η άλλη αδυναμία αναφέρεται στο πρόβλημα του περιορισμένου ποσοστού εργαζομένων ηλικίας άνω των 50 ετών, που συμμετέχουν στον ενεργό βίο, και στο αυξημένο ποσοστό ανεργίας στις ηλικίες αυτές. Η πιο δυσχερής αποστολή ενός σύγχρονου κράτους είναι η συντονιστική λειτουργία των επιμέρους δράσεών του. Απαιτείται και εδώ προσέγγιση των επιμέρους όρων με τους οποίους παρουσιάζεται η κάθε πρόταση. Η αποτυχία ή επιτυχία των διάφορων κρατών να αντιμετωπίσουν με αποτελεσματικότητα τις προκλήσεις του διεθνοποιημένου ανταγωνισμού από κοινού με τις απαιτήσεις της κοινωνικής συνοχής συνδέεται, όπως δείχνουν οι μέχρι σήμερα μελέτες, με το βαθμό που τα κράτη προωθούν συντονισμένες πολιτικές. Απαιτείται λοιπόν συνδυασμένη προσέγγιση ή με άλλα λόγια συνολική αντιμετώπιση των επιμέρους προβλημάτων, τα οποία αναδεικνύει η προσαρμογή. Η προβαλλόμενη, για να φέρουμε ένα παράδειγμα, για την επιτυχία της πολιτικής ενεργών μέτρων για την ανεργία σύμπραξη ή εταιρικότητα δημοσίου και ιδιωτικού τομέα ανάμεσα σε όλους τους εμπλεκόμενους φορείς (δημόσιες υπηρεσίες, εκπαιδευτικοί φορείς, κοινωνικοί εταίροι, επιχειρήσεις) απαιτεί αυξημένες δυνατότητες συντονισμού. Πράγματι το εντυπωσιακό παράδειγμα χωρών, όπως η Νορβηγία ή η Φινλανδία, με τα καλύτερα αποτελέσματα οικονομικής ανάπτυξης και κοινωνικής συνοχής, οφείλεται κατά μέγα μέρος στα συντονισμένα μέτρα που λήφθηκαν στα επιμέρους μέτωπα, γεγονός που έπεισε τα συνδικάτα σε συνεργασία (Hedva Sarfati, πρώην Διευθύντριας του ΔΓΕ, Les états de l union européenne face au problème de vieillissent démographique, σ. 78). Όταν επιχειρήθηκε αποσπασματική μεταφορά των μέτρων αυτών σε άλλες χώρες, αυτά δεν είχαν επιτυχή αποτελέσματα. Αυτή η παρατήρηση επιβεβαιώνει τις ιδιαίτερες δυσχέρειες του όλου εγχειρήματος και τη θέση ότι δε χωρεί μια συνολική θετική ή αρνητική απάντηση. Θα πρέπει λοιπόν να προσεγγίσουμε τις διάφορες αυτές παραμέτρους. Η αρχή αυτή έχει μία ευρύτερη πολιτική διάσταση, γιατί συμβάλλει στην απενοχοποίηση του κράτους και στην επανεκτίμηση του αναντικατάστατου ρόλου ενός αποτελεσματικού κράτους. Η επιδίωξη του στόχου της ασφάλειας απαιτεί κοινωνική διαχείριση των οικονομικών αναδιαρθρώσεων και αποτελεσματική αναδιάρθρωση των κοινωνικών θεσμών. Αυτό μεταφράζεται σε κανόνες εργασίας, συμβατούς με την ευελιξία των επιχειρησιακών 8

αναγκών, από κοινού με τη λήψη συνοδευτικών κοινωνικών μέτρων με τις αναγκαίες χρηματοδοτήσεις, για τις οποίες γίνεται χωριστά λόγος, που θα αποτρέψουν την κατά το δυνατόν αφαίρεση εισοδημάτων από την εργασία κατά τις περιόδους ανενεργού βίου, που θα ενθαρρύνουν ανοδική κινητικότητα και που θα επιτρέψουν την αποτελεσματική επανένταξη στην εργασία των θιγομένων από τις αναδιαρθρώσεις. 9