Ερµηνεία κοινωνιοµετρικού πίνακα και κοινωνιογράµµατος

Το Κοινωνιοµετρικό Τεστ Εµπνευστής θεµελιωτής ο ουγγρικής καταγωγής ψυχίατρος / ερευνητής J.L. Moreno Κοινωνιοµετρία (κοινωνιόγραµµα κοινωνιογράφηµα, κοινωνιοµετρικό τεστ): Μέθοδος µελέτης της δοµής των κοινωνικών σχέσεων ανάµεσα στα µέλη µιας οµάδας «Eκ των έσω» καταγραφή των σχέσεων και όχι εξωτερική παρατήρηση 5 Βασικά Βήµατα για την εφαρµογή του Κοινωνιοµετρικού Τεστ Βήµα 1 ο : Επιλογή Κοινωνιοµετρικού κριτηρίου. Βήµα 2 ο: Οδηγίες - διεξαγωγή του τεστ Βήµα 3 ο : Σχηµατισµός κοινωνιοµετρικού πίνακα και κοινωνιογράµµατος Βήµα 4 ο : Ερµηνεία κοινωνιοµετρικού πίνακα και κοινωνιογράµµατος Βήµα 5 ο : Παιδαγωγική αξιοποίηση Βήµα 1 ο : Επιλογή Κοινωνιοµετρικού κριτηρίου. Τι είναι αυτό που ψάχνω; Το κοινωνιοµετρικό τεστ είναι ένα απλό ερωτηµατολόγιο µε κριτήρια επιλογής, τα οποία αναφέρονται στις δραστηριότητες της οµάδας και τις επιθυµίες των µελών της. Κοινωνιοµετρικές ερωτήσεις: φιλία, συνεργασία, παιχνίδι, 1

επικοινωνία, ικανότητα ή δεξιότητα των µελών της τάξης Ο ερευνητής ή ο δάσκαλος επιλέγει το κατάλληλο κριτήριοερώτηση ανάλογα µε το σκοπό για τον οποίο πραγµατοποιεί το κοινωνιοµετρικό τεστ. Ονοµατεπώνυµο: Ερωτηµατολόγιο Τάξη: Με ποιους τρεις µαθητές ή µαθήτριες της τάξης σου έχεις τις καλύτερες σχέσεις; (δηλαδή, τους συµπαθείς πιο πολύ, είστε καλοί φίλοι, παίζετε µαζί). 1... 2... 3... Με ποιους τρεις µαθητές ή µαθήτριες της τάξης σου δεν έχεις καλές σχέσεις; (δεν τους συµπαθείς, δεν είστε φίλοι, δεν παίζετε µαζί). 1... 2... 3 Ερωτηµατολόγιο: Ονοµατεπώνυµο: Τάξη: Με ποιους µαθητές ή µαθήτριες της τάξης σου θα ήθελες να συνεργαστείς στην ίδια οµάδα; 1... 2... 3... 4. 5. Με ποιους µαθητές ή µαθήτριες της τάξης σου δεν θα ήθελες να συνεργαστείς στην ίδια οµάδα; 1... 2... 3 4.. 2

Παραδείγµατα Κοινωνιοµετρικών Ερωτήσεων Ποιους συµµαθητές και συµµαθήτριές σου θα ήθελες να καλέσεις στη γιορτή για τα γενέθλιά σου; Με ποιο συµµαθητή ή συµµαθήτριά σου θα ήθελες να συνεργαστείς στις µαθηµατικές ή στις γλωσσικές κ.λπ. ασκήσεις; Με ποιο παιδί από την τάξη σου, σου αρέσει περισσότερο να παίζεις στο διάλειµµα; Mε ποιον θα θέλατε να κάθεστε στο θρανίο και µε ποιον δεν θα θέλατε; Η χρήση των αρνητικών επιλογών ή απορρίψεων Ενστάσεις και επιφυλάξεις στο παρελθόν Οι αρνητικές επιλογές δεν δηµιουργούν πρόβληµα, εφόσον: α) Εξηγούµε επαρκώς στους µαθητές και κατανοούν τη διαδικασία του τεστ β) ιαβεβαιώνουµε το απόρρητο των απαντήσεων γ) Ζητούµε από τα παιδιά να µη συζητήσουν µεταξύ τους για τις επιλογές τους Ευρήµατα ερευνών της κοινωνικής ψυχολογίας έχουν δείξει ότι τα παιδιά γνωρίζουν ήδη πολύ καλά τη θέση που έχει ο κάθε µαθητής στο δίκτυο των σχέσεων της τάξης. Βήµα 2 ο : Οδηγίες - διεξαγωγή του τεστ ιενέργεια του τεστ από τον δάσκαλο ή κάποιον άλλον ερευνητή Σαφείς οδηγίες για τον περιορισµό στον αριθµό των επιλογών ή των απορρίψεων (εάν υπάρχει) ιαβεβαιώνουµε για την εχεµύθεια και το απόρρητο των απαντήσεων των µαθητών Προτρέπουµε τους µαθητές να αποφεύγουν συζητήσεις για το περιεχόµενο των απαντήσεών τους Εφαρµόζουµε το τεστ στην τάξη µε τη χορήγηση του ερωτηµατολογίου ή σε κάποιο όµορο χώρο µε τη µορφή ατοµικής συνέντευξης Χρονικός περιορισµός στη διενέργεια του τεστ (συνήθως 20 λεπτά) 3

Εφαρµογή του τεστ 2 η εκδοχή: ίνουµε ένα φύλλο χαρτί σε όλα τα παιδιά Γράφουν επάνω το όνοµά τους Τους λέµε: «Στο σπίτι σας έχετε γιορτή. Η µαµά σου σού είπε να καλέσεις τρία παιδιά από την τάξη του σχολείου σου. Γράψε µας ποια παιδιά θα καλέσεις. Παρακαλώ γράψτε όλοι τα ονόµατα αυτών που θα καλέσετε» Μετά από λίγο: «Όποιος τελειώνει να γυρίζει το φύλλο του και να περιµένει» Αφού τελειώσουν: «Τώρα, αν υπάρχει κάποιος που δεν θα ήθελες να έρθει στη γιορτή σου, άφησε µια γραµµή κενή και γράψε το όνοµά του. Όσοι και αν είναι αυτοί» Ελέγχουµε για συνωνυµίες (επώνυµο!) Εφαρµογή του τεστ στη ευτεροβάθµια Εκπαίδευση «Καταγράψτε στην πρώτη σελίδα τα ονόµατα των συµµαθητών σας µε τους οποίους θα θέλατε να συνεργάζεστε, αν υποθέταµε ότι εργαζόσασταν κατά οµάδες εργασίας. Στην άλλη σελίδα σηµειώστε τα ονόµατα αυτών µε τους οποίους δεν θα θέλατε να συνεργάζεστε. ίπλα από τα ονόµατα σηµειώστε και τον ή τους λόγους επιλογής ή απόρριψης σας. Πρώτο στη σειρά σηµειώστε το όνοµα του συµµαθητή µε τον οποίο θα θέλατε περισσότερο να συνεργάζεστε (πρώτη σελίδα) ή που δεν θα θέλατε σε καµία περίπτωση (στην άλλη σελίδα). εν υπάρχει περιορισµός στο πόσους θα αναφέρετε. Μπορείτε να σηµειώστε τα ονόµατα αγοριών ή κοριτσιών χωρίς καµία διάκριση, µε τη βεβαιότητα ότι οι απαντήσεις σας θα διαφυλαχθούν απόρρητες. Απαντήστε µόνοι σας χωρίς να επηρεάζετε ή να επηρεάζεστε. Έχετε στη διάθεσή σας όσο χρόνο θέλετε» Εφαρµογή του κοινωνιοµετρικού τεστ στο νηπιαγωγείο και στην Α ηµοτικού Ατοµική συνέντευξη 4

Συνέντευξη µε φωτογραφίες των µαθητών της τάξης, απλωµένες µπροστά στο παιδί (συνήθως το παρουσιολόγιο χαρτόνι -σπιτάκι µε τις φωτογραφίες της τάξης) Έλεγχος της αξιοπιστίας των παιδιών: επιβεβαίωση λεκτικής απάντησης από την υπόδειξη της σωστής φωτογραφίας Βήµα 3 ο : Σχηµατισµός κοινωνιοµετρικού πίνακα και κοινωνιογράµµατος Κοινωνιοµετρικός πίνακας Χωρίζουµε τις απαντήσεις αγοριών κοριτσιών ίνουµε αύξοντα αριθµό σε κάθε ερωτηµατολόγιο Τοποθετούµε τον αντίστοιχο αριθµό δίπλα στα ονόµατα σε όλα τα ερωτηµατολόγια Σε ένα φύλλο χαρτί (καλύτερα κατρ-ριγιέ) φτιάχνουµε ένα πίνακα µε τόσες κάθετες στήλες και οριζόντιες γραµµές όσοι και οι µαθητές Σε κάθε οριζόντια γραµµή και σε κάθε κάθετη στήλη γράφουµε τον αριθµό και το όνοµα του µαθητή. 5 κατηγορίες κοινωνιοµετρικού status ή δηµοτικότητας 1. ηµοφιλής µαθητής (popular) Συγκεντρώνει αρκετές θετικές επιλογές (π.χ. 6-0, 7-0, 5-1) 2. Μαθητής Μέσου Όρου (average) Συγκεντρώνει συνήθως θετικές επιλογές, αλλά ενίοτε και κάποιες αρνητικές (π.χ. 3-1, 3-0, 4-2, κλπ) 3. Αντιφατικός µαθητής (controversial) Συγκεντρώνει συνήθως αρκετές θετικές, αλλά και αρνητικές επιλογές (π.χ. 3-3, 4-3, 5-4, κλπ) 4. Παραµεληµένος (neglected) Συνήθως συγκεντρώνει ελάχιστες ή καθόλου θετικές ή 5

αρνητικές επιλογές (π.χ. 0-0, 0-1, 1-1, 1-0) 5. Απορριπτόµενος (rejected) Συγκεντρώνει αρκετές αρνητικές επιλογές (π.χ. 0-6, 0-7, 1-7, 1-6, 2-9) Το κοινωνιογράφηµα Το τρίγωνο ή το τετράγωνο παριστάνει το αγόρι Ο κύκλος κορίτσι Σε κάθε σχήµα ένα κεφαλαίο Τ Πάνω στην οριζόντια γραµµή ο αύξων αριθµός του µαθητή. Αριστερά ο αριθµός των θετικών ψήφων που έλαβε εξιά ο αριθµός των αρνητικών ψήφων που έλαβε Τόξο µε συνεχόµενη γραµµή: θετική προτίµηση Τόξο µε διακεκοµµένη γραµµή: αρνητική Τόξο µε διπλή αιχµή: αµοιβαία απόρριψη ή αµοιβαία προτίµηση Στο κέντρο τοποθετούµε τα άτοµα µε τις περισσότερες προτιµήσεις Παρατηρήσεις Τα κορίτσια προτιµούν κορίτσια και τα αγόρια αγόρια (δύο ευδιάκριτες υποοµάδες) Κορίτσια: πιο ανταγωνιστικές σχέσεις συναισθηµατική κοινωνικότητα (πολλές συγκρούσεις σε µικρές οµάδες) Αγόρια: σχηµατισµός οµάδων µε περισσότερα µέλη: µεγαλύτερη παραγωγικότητα και αλληλεγγύη Με την έναρξη της εφηβείας (Στ τάξη) επανεµφάνιση των διαφυλικών σχέσεων Βήµα 4 ο : Ερµηνεία κοινωνιοµετρικού πίνακα και κοινωνιογράµµατος 6

Σηµεία Προς Παρατήρηση και Ερµηνεία: α) Κοινωνικοσυναισθηµατική επέκταση του µαθητή (τι δίνει) Παράδειγµα 1 ο : Ο Γιάννης είναι απορριπτόµενος µαθητής: 8 απορρίψεις. Ο Γιάννης κάνει 4 θετικές επιλογές µαθητών και 1 αρνητική Παράδειγµα 2 ο : Σηµεία Προς Παρατήρηση και Ερµηνεία: β) Αριθµός αµοιβαίων επιλογών και απορρίψεων Παραδείγµατα: Η Μαρία είναι αντιφατική µαθήτρια. Συγκεντρώνει 2 επιλογές και 4 απορρίψεις. ύο από τις επιλογές της Μαρίας είναι αµοιβαίες. Ο Οδυσσέας είναι αντιφατικός µαθητής. Συγκεντρώνει 3 επιλογές και 3 απορρίψεις. Καµία από τις επιλογές του Οδυσσέα δεν είναι αµοιβαία. Σηµεία Προς Παρατήρηση και Ερµηνεία: γ) Βαθµός συνοχής της τάξης. Παράδειγµα: Μία τάξη µε 20 µαθητές πραγµατοποιεί συνολικά 68 θετικές επιλογές και 39 αρνητικές επιλογές. Μία άλλη τάξη µε 20 µαθητές πραγµατοποιεί συνολικά 42 θετικές επιλογές και 49 αρνητικές επιλογές. Βαθµός συνοχής της οµάδας = πλήθος αµοιβαίων επιλογών 7

n (n-1) 2 * Όσο πιο κοντά στη µονάδα τόσο µεγαλύτερος ο βαθµός συνοχής. Σηµεία Προς Παρατήρηση και Ερµηνεία: δ) Πλήθος µαθητών σε κάθε µία κατηγορία δηµοτικότητας. Παράδειγµα: -Μία τάξη µε 3 δηµοφιλείς, 3 µέσου όρου, 5 αντιφατικούς, 3 παραµεληµένους και 6 απορριπτόµενους µαθητές δίνει διαφορετική εικόνα και παρέχει άλλες πληροφορίες για τη λειτουργία της από ότι -µία τάξη µε 6 δηµοφιλείς, 8 µέσου όρου, 2 αντιφατικούς, 0 παραµεληµένους και 3 απορριπτόµενους. Σηµεία Προς Παρατήρηση και Ερµηνεία: ε) Άτυπες οµάδες ή φιλικές κλίκες. Η αντιµετώπιση των άτυπων αυτών φιλικών οµάδων ποικίλει ανάλογα µε τη σύνθεσή τους, τη δηµοτικότητα των µαθητών και την ιδιοσυγκρασία τους. στ) Αιτιολογήσεις των µαθητών. Κριτήρια επιλογής και απόρριψης Κριτήρια προτιµήσεων: Παιδιά ηλικίας Νηπιαγωγείου - Β ηµοτικού Κοινές δραστηριότητες (παιγνίδι), το µοίρασµα, η ετοιµότητα για βοήθεια Παρατηρήσιµα/ εξωτερικά χαρακτηριστικά εγγύτητα. H σχέση υφίσταται όσο διαρκεί η κοινή δράση (Νηπιαγωγείο) Κριτήρια προτιµήσεων παιδιών Γ έως και Ε δηµοτικού Συναισθηµατικό δέσιµο, συµπαράσταση, η κατοχή κάποιας 8

ιδιότητας, η ετοιµότητα για συνεργασία (διαπροσωπική ευαισθησία) Πιο σταθερές και πιο συνειδητοποιηµένες κοινωνικές σχέσεις ενεργούν οµαδικά επιδιώκουν κοινούς στόχους (άτυπες οµάδες) Κριτήρια προτιµήσεων µαθητών Στ δηµοτικού µέχρι και Β Γυµνασίου: Εµπιστοσύνη Κοινές στάσεις και ενδιαφέροντα Αλληλοκατανόηση Κριτήρια απόρριψης: Παιδιά ηλικίας Νηπιαγωγείου έως και Β ηµοτικού: Φυσική βία/επιθετικότητα, ενοχλητική συµπεριφορά, σύγκρουση για κάποιο αντικείµενο Παιδιά Γ έως και Ε δηµοτικού: Επιθετικότητα (µε τη µορφή λεκτικών προσβολών), η αίσθηση απώλειας της αποκλειστικότητας, η µη τήρηση κάποιων κανόνων Παιδιά Στ δηµοτικού µέχρι και Β Γυµνασίου: Απώλεια εµπιστοσύνης, αµοιβαία απόρριψη, δυσκολία επικοινωνίας Βήµα 5 ο : Παιδαγωγική αξιοποίηση Οι διαφορετικές συµπεριφορές των παιδιών µε υψηλό και χαµηλό status ήταν οι αιτίες ή οι συνέπειες του status;;; «Το να γνωρίζεις ότι τα δηµοφιλή παιδιά εµφανίζουν µια προδιάθεση για φιλικές συµπεριφορές δεν σηµαίνει απαραίτητα ότι η φιλικότητά τους είναι η αιτία της δηµοτικότητάς τους» (S.G. Moore, 1967) Ακόµη και οι πιο ικανοί ενήλικες, όταν βρεθούν σε µια κατάσταση που τους αγνοούν ή τους αντιπαθούν µπορεί να αντιδράσουν µε 9

ανάρµοστη συµπεριφορά Το χαµηλό status προκαλεί αντικοινωνική συµπεριφορά Η σχέση ανάµεσα στο στιλ αλληλεπίδρασης και στο κοινωνιοµετρικό status είναι αµφίδροµη Έρευνα: Όταν µαθητές µε χαµηλό κοινωνικό status τοποθετήθηκαν εκ νέου σε οµάδες µε άγνωστους συνοµηλίκους, το κοινωνικό status που χαρακτήριζε τους µαθητές στη νέα τους οµάδα, ήταν το ίδιο µε αυτό που είχαν στις προηγούµενες οµάδες Συνεπώς: τα κοινωνικά προβλήµατα που αντιµετωπίζουν τα παιδιά στο σχολείο δεν είναι απλά αποτέλεσµα της συγκεκριµένης σύστασης µιας οµάδας ή αποτέλεσµα των συνθηκών. Υπάρχουν δηλαδή κάποιοι µαθητές, οι οποίοι δεν τα καταφέρνουν να αναπτύξουν ένα αισθητήριο κοινωνικής αντίληψης. Το κοινωνιόγραµµα είναι απλά ένα διαγνωστικό εργαλείο. Ο εκπαιδευτικός καλό είναι: Να ικανοποιήσει τουλάχιστον µία από τις προτιµήσεις των µαθητών του Να λάβει υπόψιν κατά τη διαδικασία σύνθεσης των οµάδων και τις άλλες παραµέτρους που είναι σηµαντικές, όπως για παράδειγµα η επίδοση των παιδιών, το φύλο, η πολιτισµική ιδιαιτερότητα, η ιδιοσυγκρασία... Να εντοπίσει τα αίτια που δηµιουργούν αποµόνωση, αναστολές, συγκρούσεις µεταξύ των παιδιών. Οι αιτιολογήσεις των παιδιών µπορούν να προσφέρουν πολύτιµες πληροφορίες.. Βήµα 5 ο : Παιδαγωγική αξιοποίηση 10

Η κοινωνιοµετρική µέθοδος είναι ένα χρήσιµο εργαλείο για τη βελτίωση του κλίµατος και των διαπροσωπικών σχέσεων της τάξης Ο εκπαιδευτικός αποκοµίζει πολύτιµα στοιχεία σχετικά µε το πώς αισθάνονται οι µαθητές και πως βιώνουν τις σχέσεις τους στην τάξη Βήµα 5 ο : Παιδαγωγική αξιοποίηση Τα στοιχεία αυτά µπορούν να χρησιµεύσουν για την αναδιάρθρωση της σύνθεσης των οµάδων της τάξης και για µικρές παρεµβάσεις, για τη βελτίωση της δηµοτικότητας των µαθητών µε χαµηλό κοινωνικό status. Αποκοµίζει τέλος µια συνολική εικόνα για το βαθµό κοινωνικής προσαρµογής των µαθητών του. Βήµα 5 ο : Παιδαγωγική αξιοποίηση Παράδειγµα 1 ο : Ένας µαθητής µε χαµηλό κοινωνικό status και χωρίς αµοιβαίες επιλογές, θα µπορούσε να τοποθετηθεί δίπλα σε κάποιον «ηγέτη» ή σε κάποιο µαθητή «µέσου όρου» ο οποίος επιδεικνύει κοινωνική ευαισθησία, κατανόηση προς τον αδύναµο, συνεργατικότητα και ετοιµότητα για βοήθεια Βήµα 5 ο : Παιδαγωγική αξιοποίηση Παράδειγµα 2 ο Ένας µαθητής µε χαµηλή δηµοτικότητα θα µπορούσε να αναδειχθεί σταδιακά µέσα σε κάποια οµάδα, λόγω µίας ικανότητας ή δεξιότητας που µπορεί να διαθέτει (π.χ. καλός στη ζωγραφική, στη µουσική) Παράδειγµα 3 ο Βήµα 5 ο : Παιδαγωγική αξιοποίηση 11

Ένας «παραµεληµένος» µαθητής µε συστολή, ατολµία ή έλλειψη αυτοπεποίθησης, είναι προτιµότερο να αναλάβει κάποιον δευτερεύοντα ρόλο (π.χ. όχι του συντονιστή), ώστε σε περίπτωση Που θα καταφέρει να ανταποκριθεί µε επιτυχία σε αυτόν και η αυτοπεποίθησή του να µεγαλώσει και η οµάδα του να αρχίσει να τον αποδέχεται. 12