ΜΙΝΩΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΓΙΟΡΤΕΣ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗ ΓΗ

ΜΙΝΩΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ 01 Αμφορείς κατά χώραν στην «Αίθουσα των Συμποσίων» του ανακτόρου της Ζάκρου (Πλάτων 1974, εικ. 97). 02 Κύπελλο από φαγεντιανή με φυτική διακόσμηση από τα θησαυροφυλάκια του ιερού στο ανάκτορο της Κνωσού (Δημοπούλου Ρεθεμιωτάκη 2005, σ. 115). 38 teyχοσ 123 Απρίλιος 2017

Αφορμή για την οργάνωση συλλογικών εορτών συμποτικού και συνεστιακού χαρακτήρα στην Κρήτη της 2ης χιλιετίας π.χ. υπήρξε, μεταξύ άλλων, η θεμελίωση ή ανακατασκευή σημαντικών κτηρίων κοσμικού χαρακτήρα, όπως τα ανάκτορα. Τα υλικά κατάλοιπα αυτών των «κτηριακών εορτών» θησαυρίζονταν σε ειδικά διαμορφωμένους υπόγειους αποθέτες. Στο άρθρο παρουσιάζονται χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων αποθετών από τα ανάκτορα της Κνωσού, της Φαιστού, του Γαλατά και της Ζάκρου, το Μέγαρο Νίρου Χάνι και το Ταφικό Κτήριο 4 στο Φουρνί Αρχανών. ΝΕΟΑΝΑΚΤΟΡΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ 1700 έως 1450 π.χ. ΓΙΟΡΤΕΣ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗ ΓΗ Στη νεοανακτορική Κρήτη τευχοσ 123 Απρίλιος 2017 39

ΜΙΝΩΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Γιορτές κάτω από τη γη ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΠΑΠΑΔΑΚΗ Αρχαιολόγος OΙ ΣΥΛΛΟΓΙΚΈΣ, ΚΟΣΜΙΚΈΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΈΣ, ΕΟΡΤΈΣ ΤΩΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙκών χρόνων αναγνωρίζονται στο πεδίο 1, συνήθως, μέσα από δομημένες ή μη εναποθέσεις συμποτικού εξοπλισμού και διατροφικών καταλοίπων. Έτσι, στο πλαίσιο της λεγόμενης «Αρχαιολογίας της Τροφής και του Ποτού» 2 εξετάζονται: α. Η διαχρονική παρουσία και εξέλιξή τους στους πολιτισμούς του προϊστορικού Αιγαίου. β. Η αλληλεξάρτησή τους με τις εκάστοτε οικονομικές και κοινωνικοπολιτικές συνθήκες καθώς και το ιδεολογικό τους υπόβαθρο. γ. Ο ρόλος τους στην αναπαραγωγή και τη διατήρηση των σχέσεων εξουσίας. δ. Ο κοινωνικός τους αντίκτυπος και η επίδρασή τους στην υλική και συμβολική παραγωγή. ε. Η συμβολή τους στη διάρθρωση και διατήρηση της συλλογικής μνήμης. στ. Η αισθητηριακή τους διάσταση. Όσον αφορά ειδικότερα στη Μινωική Κρήτη, συλλογικές εορτές και τελετουργικά δρώμενα λαμβάνουν χώρα από τους προανακτορικούς ήδη χρόνους σε ταφικά, κυρίως, περιβάλλοντα. Στη διάρκεια της δεύτερης χιλιετίας οι πολυπληθείς εορταστικές συγκεντρώσεις κορυφώνονται σταδιακά και ανιχνεύονται σε άμεσες ή έμμεσες ανακτορικές και ταφικές συνάφειες 3. Σε αυτές εμπλέκονται κυρίως οι ανώτερες κοινωνικά τάξεις, αποσκοπώντας αφενός στην προβολή τους και αφετέρου στη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής μέσα από τη μεταλαμπάδευση του φαινομένου στα ανάκτορα και τα δευτερεύοντα διοικητικά κέντρα. Άλλωστε, τα ανάκτορα διαχειρίζονται τα απαραίτητα για την πραγματοποίησή τους αγαθά, (προ)καθορίζοντας και το αντίστοιχο τυπικό 4. Η ακμή των συλλογικών εορτών συνδέεται και με την εντατικοποίηση της οινοπαραγωγής 5, η οποία συμβάλλει αποφασιστικά στην παγίωση των σύνθετων ανακτορικών δομών, αφού οι σχετικές με την κατανάλωση του κρασιού υλικές μαρτυρίες παραπέμπουν καταρχήν σε «επίσημες» δράσεις και χώρους, που εγγράφονται στα κυρίαρχα οικονομικά και πολιτικά κέντρα της εποχής, καθώς επίσης στην αυξημένη παραγωγή αγγείων και σκευών που ερμηνεύονται ως έτοιμα προς χρήση «σερβίτσια». Στο πλαίσιο αυτό, οι εντυπωσιακοί αριθμοί των άωτων κωνικών κυπέλλων υποδηλώνουν ότι τα ανάκτορα οργανώνουν ανοιχτές συμποτικές εορτές στις κεντρικές και δυτικές αυλές τους ή στους υπαίθριους χώρους γύρω από τα ιερά 6. Οι μαζικές εορταστικές συγκεντρώσεις αρχίζουν να φθίνουν κατά την ΥΜ ΙΒ περίοδο, γεγονός που αποδίδεται στη ρήξη της κοινωνικής συνοχής και την αμφισβήτηση της παλαιάς τάξης πραγμάτων 7. Η σταδιακή μετατόπιση 03 των συμποσίων από την ανακτορική αυλή στo αστικό οικια- 03 Κύπελλο από φαγεντιανή με φυτική διακόσμηση από τα θησαυροφυλάκια του ιερού στο ανάκτορο της Κνωσού (Δημοπούλου Ρεθεμιωτάκη 2005, σ. 115). 04 Η μία από τις θεές των όφεων από τα ιερά θησαυροφυλάκια στο ανάκτορο της Κνωσού (Δημοπούλου Ρεθεμιωτάκη 2005, σ. 108). Σημειώσεις 1 Για το συγκεκριμένο ζήτημα, καθώς και για τα προβλήματα που αφορούν στην ταύτιση των εορταστικών γεγονότων και την αρχαιολογική διάκρισή τους σε ατομικά ή συλλογικά, βλ. Borgna 2004, σ. 256 267. 2 Hamilakis 1998, Χαμηλάκης 2015, με συγκεντρωμένη βιβλιογραφία. 3 Koehl 1997, Rupp / Tsipopoulou 1999, Rehak / Younger 2001, Tyree / Kanta 2005. 4 Δημοπούλου Ρεθεμιωτάκη 2005, σ. 182. 5 Rehak / Younger 2001, σ. 430, 437, 439. 6 Πλάτων 2002, σ. 21, Δημοπούλου Ρεθεμιωτάκη 2005, σ. 182, Girella 2007, σ. 140 κ.ε., Χαμηλάκης 2015, σ. 190 219. 7 Girella 2007, σ. 167. 8 Borgna 2004, σ. 256 και σημ. 24. 9 Πλάτων 2002, σ. 21 22, Borgna 2004, σ. 256. 10 Girella 2007, σ. 142 148. 11 Δημοπούλου Ρεθεμιωτάκη 2005, σ. 81. 12 Evans 1902-1903, σ. 38 94, Evans 1921, σ. 463 523, Panagiotaki 1999, σ. 71, 72, 73 74, 136, 150 151, Hatzaki 2009. 13 Evans 1902-1903, σ. 40, Panagiotaki 1999, σ. 72-73 και σημ. 17 19, 21, 23 25. 40 teyχοσ 123 Απρίλιος 2017

Κ Ρ Η Τ Η Ηράκλειο ΝΙΡΟΥ ΧΑΝΙ ΚΝΩΣΟΣ ΓΑΛΑΤΑΣ ΦΟΥΡΝΙ Άγιος Νικόλαος ΖΑΚΡΟΣ ΦΑΙΣΤΟΣ κό περιβάλλον ερμηνεύεται ως αποτέλεσμα της πολιτικής κατάρρευσης των ανακτορικών κοινωνιών και της επακόλουθης αστάθειας του αντίστοιχου πολιτικού συστήματος σε ολόκληρο το Αιγαίο 8. Η διάδοση σκευών, όπως η κύλικα και ο κρατήρας, που αποτελούν το κυρίαρχο πλέον συμποτικό «σετ», θεωρείται από τις βασικότερες μαρτυρίες αυτής της αλλαγής 9. Στο άρθρο παρουσιάζονται παραδείγματα νεοανακτορικών αποθετών που σχετίζονται με τις λεγόμενες «κρυφές» ή «υπόγειες» συλλογικές εορτές (hidden ή under the ground feasts), που οργανώνονται με αφορμή τη θεμελίωση ή ανακατασκευή σημαντικών κτηρίων «κοσμικού» χαρακτήρα 10. Ανάκτορα ΚΝΩΣΌΣ: ΘΗΣΑΥΡΟΦΥΛΆΚΙΑ ΤΟΥ ΙΕΡΟΎ Το μεγαλοπρεπές και δαιδαλώδες ανάκτορο της Κνωσού, διπλάσιο σε μέγεθος από τα άλλα δύο μεγαλύτερα της Φαιστού και των Μαλίων, αποτέλεσε για τριακόσια περίπου χρόνια, από το 1650 έως το 1350 π.χ., οπότε καταστράφηκε οριστικά από φωτιά, το βασικότερο κέντρο εξουσίας στην Κρήτη, ενώ από το 1450 π.χ. υπήρξε έδρα της μυκηναϊκής δυναστείας που διαδέχθηκε τους Mινωίτες «άνακτες» 11. Οι πρώτοι αποθέτες που εξετάζονται εδώ είναι τα λεγόμενα θησαυροφυλάκια του ιερού, δύο υπόγειες λιθοπερίκλειστες κίστες που αποκαλύφθηκαν το 1903 σε ένα μικρό δωμάτιο βόρεια του «Δωματίου με τον Γιγαντιαίο Πίθο» (Great Pithos Room) 12. Και στις δύο παρατηρήθηκε η ίδια στρωματογραφική ακολουθία 13. Συγκεκριμένα, κάτω από το γυψολιθικό δάπεδο του δωματίου υπήρχαν λεπτή στρώση ερυθρωπού πηλοχώματος που σφράγιζε τις κίστες και σκοτεινόχρωμο χώμα, αναμεμειγμένο με λατύπες, θραύσματα από απανθρακωμένο ξύλο και ελάσματα χρυσού, που περιέβαλλε πακτωμένα προχυτικά αγγεία. Ακολουθούσε συμπαγέστερη επίχωση, πάχους 30 40 εκ., με αντικείμενα ομαδοποιημένα κατά το υλικό τους. Στο ανατολικό θησαυροφυλάκιο υπήρχαν τέχνεργα από φαγεντιανή, ελεφαντόδοντο και οστό, θραύσματα από τις δύο θεές των όφεων, πήλινη ενεπίγραφη πινακίδα, πήλινα «δισκία» και σφραγίσματα, μαρμάρινος σταυρός, λίθινες τράπεζες προσφορών, κέρατα ζαρκαδιού, απανθρακωμένοι σπόροι σιτηρών και πολυάριθμα θαλάσσια όστρεα. Στο αντίστοιχο στρώμα του δυτικού θησαυροφυλακίου είχαν τοποθετηθεί παρόμοιοι τύποι αγγείων, το κάτω τμήμα της μικρότερης θεάς των όφεων, θραυσμένος κρυστάλλινος δίσκος με επίστρωση αργύρου σε σημεία και φυλλόσχημα κρυστάλλινα ενθέματα, αντικείμενα από χαλκό, τελετουργική σφύρα από ασβεστόλιθο και χρυσά ελάσματα. Όσον αφορά στα πήλινα αγγεία, αξιοσημείωτη είναι η παρουσία πιθοειδών και πρόχων από τις Κυκλάδες, που ίσως περιείχαν αλκοολούχα υγρά, πιθανές προσφορές στο κνωσιακό ιερό και σαφές δείγμα της εμβέλειάς του. Τα θησαυροφυλάκια, που τοποθετούνται γενικά στη ΜΜ ΙΙΙΒ ΥΜ ΙΑ περίοδο, ερμηνεύονται στο πλαίσιο μιας (προ)σχεδιασμένης τελετουργικής δράσης που συνδέεται με την ικανότητα του ανακτόρου να «θανατώνει» πολυτελή τέχνεργα, λατρευτικά αντικείμενα, διοικητικά τεκμήρια και αγροτικά προϊόντα, αποσύροντάς τα από την κυκλοφορία. Μολονότι μοιάζει πιθανό το περιεχόμενό τους να ανήκε στο λεγόμενο ιερό της Δυτικής Πτέρυγας και να ενταφιάστηκε τελετουργικά έπειτα από την καταστροφή του τελευταίου, η εκδοχή αυτή δεν αποτελεί παρά μία υπόθεση, όπως εξάλλου και εκείνη που τα 04 τευχοσ 123 Απρίλιος 2017 41

ΜΙΝΩΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Γιορτές κάτω από τη γη θέλει να σχετίζονται με μια τελετή θεμελίωσης ή εγκαινιασμού, ίσως έπειτα από κάποια φυσική καταστροφή, η οποία σηματοδότησε την επανέναρξη, και μαζί την ολοκλήρωση, ενός κύκλου στη μακροχρόνια ζωή του ανακτόρου. Κάτω από αυτό το πρίσμα, η όμοια στρωματογραφική τους ακολουθία ίσως οφείλεται στη (δια)τήρηση ενός (προ)καθορισμένου τελετουργικού που είχε ως αποτέλεσμα την απόθεση επιλεγμένων, κοσμικών και θρησκευτικών αντικειμένων καθώς και φυσικών προϊόντων με έμφαση στον γονιμικό χαρακτήρα της φύσης. Ιδιαιτέρως σημαντική κρίνεται η τοποθέτηση των σιτηρών που παραπέμπει στην επιβίωση, τον πλούτο, τη γονιμότητα και την ετήσια αναγέννηση της Μητέρας Γης. Εξίσου ενδιαφέρουσα είναι και η έμμεση παρουσία τού, κοινωνικά ή και έμφυλα, «στρωματογραφημένου» πλήθους μέσα από τις χιλιάδες των ψήφων και των διαφορετικά βαμμένων οστρέων 14. Η κοινή ρίψη τους 15 στο εσωτερικό των θησαυροφυλακίων προσομοιάζει με μορφή κωδικοποιημένης (επι)κοινωνίας ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας, ως επισφράγιση της συνέχειάς της στο μέλλον, ίσως με αφορμή κάποια «κτηριακή» τελετουργία. Εφόσον μάλιστα ο πληθυσμός της νεοανακτορικής Κνωσού υπολογίζεται μεταξύ 14.000 και 18.000 ατόμων, τα 6.340 θαλάσσια όστρεα των θησαυροφυλακίων αντιστοιχούν στο 35 45% του πληθυσμού, τη στιγμή που η χωρητικότητα της Κεντρικής Αυλής του κνωσιακού ανακτόρου ανάγεται στα 6.206 άτομα 16. ΦΑΙΣΤΌΣ Το ανάκτορο της Φαιστού 17, στην πεδιάδα της Μεσαράς, αποτέλεσε το πολιτικό και διοικητικό κέντρο της νότιας Κεντρικής Κρήτης, από την ίδρυσή του, στις αρχές της 2ης χιλιετίας π.χ., έως την οριστική καταστροφή του γύρω στο 1450 π.χ. 18. Δύο αποθέτες εγκαίνια μεγάλης κλίμακας αποκαλύφθηκαν κάτω από το δάπεδο του Δωματίου 50. Ο πρώτος, ένα ακανόνιστο λάξευμα βάθους 50 εκ., χρονολογείται στη ΜΜ ΙΙΙΑ. Περιείχε εκατοντάδες κύπελλα, φιάλες, λοπάδια και πυριατήρια, αρκετά από τα οποία είχαν τοποθετηθεί ανάστροφα, οστά προβάτου ή κατσίκας, υπολείμματα ψαριών, απανθρακωμένους πυρήνες ελιάς, κομμάτια κάρβουνου και στάχτες. Ο δεύτερος έχει το σχήμα μνημειώδους «κασέλας», διαστάσεων 2,30x0,44 0,45 μ., και βάθους 90 εκ. Σχετίζεται με τον εγκαινιασμό του νέου ανακτόρου και χρονολογείται στην ΥΜ ΙΒ περίοδο. Περιείχε περισσότερα άωτα κωνικά κύπελλα από τα 115 που αναφέρονται στη δημοσίευση, θραύσμα από τριποδικό σκεύος, δύο ραμφόστομες προχοές, η μία από τις οποίες είναι παλαιοανακτορική, τοίχωμα πρόχου ή αμφορέα, οστά ζώων, πυρήνες ελιάς και κομμάτια κάρβουνου. Οι πιθανόν προμελετημένες διαστάσεις του υπογραμμίζουν τον μνημειακό του χαρακτήρα, ενώ τα θραύσματα των παλαιότερων αγγείων μάλλον τοποθετήθηκαν σκόπιμα, εξυπηρετώντας την αίσθηση της «παράδοσης» και της ιστορικής μνήμης του κτηρίου. Επισημαίνεται ότι οι συγκεκριμένοι αποθέτες βρίσκονται κάτω από το δάπεδο του ίδιου δωματίου, όπου επαναλήφθηκε το ίδιο τελετουργικό με αφορμή αντίστοιχες αρχιτεκτονικές επεμβάσεις, ενώ ο σημαντικός αριθμός αγγείων πόσης τον οποίο περιέχουν έρχεται σε πλήρη συμφωνία με το τελετουργικό περίβλημα ποικίλων όψεων του νεοανακτορικού βίου 19. 05 ΓΑΛΑΤΆΣ Το ανάκτορο στον Γαλατά Ηρακλείου, στην Κεντρική Κρήτη, βρίσκεται στο κέντρο εκτεταμένου μινωικού οικισμού. Κτίστηκε γύρω στο 1650 π.χ. και καταστράφηκε από τον μεγάλο σεισμό του 1500 π.χ. 20. Σε σχισμή του βράχου, κάτω από τη θεμελίωση του βορειοδυτικού γωνιαίου δόμου της Βόρειας Πτέρυγας που στέγαζε τα επίσημα διαμερίσματα, εντοπίστηκε αποθέτης θεμελίωσης 21 πάνω από τον οποίο είχε τοποθετηθεί ορθογώνια τράπεζα προσφορών από οφείτη, ίσως για λό- 42 teyχοσ 123 Απρίλιος 2017

γους σήμανσης. Περιείχε περίπου 60 ΜΜ ΙΙΙ αγγεία, κυρίως κύπελλα, λεκανίδες, προχυτικά, άφθονα ίχνη καμένων οργανικών υλών, οστά ζώων και κέρατα αιγών. Τα ευρήματα πιθανόν σχετίζονται με ιερουργίες, οι οποίες περιλάμβαναν την τελετουργική θυσία ζώου και την από κοινού κατανάλωση του κρέατος. Άλλωστε, η θεμελίωση ενός ανακτόρου ήταν ένα γεγονός που ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με την καθημερινότητα. Η επισφράγισή του με αιματηρή θυσία, μια πράξη κοινή που επιφέρει το θάνατο, μέσα από τη «συνενοχή» των συμμετεχόντων μετουσιωνόταν σε εκδήλωση καθιερωμένης κοινωνίας που σηματοδοτούσε τη «γέννηση» του κτηρίου από το κατεξοχήν ζωτικό συστατικό, το αίμα 22. Η συμβολική, εξάλλου, συνύπαρξη του θανάτου και της αναγέννησης επενδύει διαχρονικά το τελετουργικό της θεμελίωσης με το μανδύα της διαβατήριας τελετουργίας 23. Μάρτυρας αυτής της καθ όλα διπολικής διαδικασίας, που επιβιώνει μέχρι τις μέρες μας με την παραδοσιακή «θυσία πετεινού» (gallina hostia) 24, είναι το σταθερά παρόν οστεολογικό υλικό στους μινωικούς αποθέτες θεμελίωσης. ΖΆΚΡΟΣ Το ανάκτορο της Ζάκρου, στο νοτιοανατολικό άκρο της Κρήτης, ιδρύθηκε γύρω στο 1500 π.χ. σε σημείο κομβικό για την αξιοποίηση των εμπορικών θαλάσσιων δρόμων της Ανατολής 25. Ένας ογκώδης λίθος που εξείχε από τη δυτική πρόσοψη της «Αποθήκης IV» επικάλυπτε αποθέτη θεμελίωσης 26 με τη μορφή τετράγωνης κόγχης από πλακοειδείς λίθους. Η κόγχη είχε μέγιστο πλάτος 65 εκ. και βάθος 85 90 εκ. Στον πυθμένα της είχε τοποθετηθεί κάπως λοξά ένας λεπτός πλακοειδής λίθος μήκους 75 εκ. Η κόγχη ήταν καλυμμένη με δόμο, διαστάσεων 1,35x0,60x0,34 μ., που εξείχε ελαφρά από τον τοίχο της αποθήκης και επικαλυπτόταν εν μέρει από χαλικωτό ΥΜ ΙΒ δάπεδο. Ο δόμος στηριζόταν στη νότια απόληξή του με έναν ακόμη αργό λίθο, ενώ το γεγονός ότι προεξείχε σε σχέση με τον υπερκείμενο τοίχο ερμηνεύεται ως σκόπιμη επισήμανση της χωροθέτησης του αποθέτη. Ο τελευταίος περιείχε 31 ακέραια άωτα κωνικά κύπελλα, έναν κύαθο με ωοειδές σώμα, οστά από νεαρό πρόβατο, όστρακα και θραύσματα κονιαμάτων. Τα αγγεία κάλυπταν την κόγχη 05 Η μεγαλύτερη από τις θεές των όφεων από τα ιερά θησαυροφυλάκια στο ανάκτορο της Κνωσού (Δημοπούλου Ρεθεμιωτάκη 2005, σ. 111). 06 Άνθος λωτού από κυανόχρωμη φαγεντιανή από τα θησαυροφυλάκια του ιερού στο ανάκτορο της Κνωσού (Παναγιωτάκη 2000, εικ. 81α). 07 Κάτοψη της «Αίθουσας των Συμποσίων» στο ανάκτορο της Ζάκρου με τη σκευή κατά χώραν (Πλάτων 1974, εικ. 96). 06 14 Panagiotaki 1999, σ. 150 151. 15 Burkert 1993, σ. 140. 16 Hatzaki 2009, σ. 27 και σημ. 53, 54. 17 Levi 1976, σ. 405 408, εικ. 623-630, Boulotis 1982, σ. 158, Girella 2007, σ. 144. 18 Δημοπούλου Ρεθεμιωτάκη 2005, σ. 84. 19 Μπουλώτης 1985. 20 Δημοπούλου Ρεθεμιωτάκη 2005, σ. 85. 21 Ρεθεμιωτάκης 1999, σ. 851 και εικ. 15. 22 Burkert 1993, σ. 142 145. 23 Graf 2004, σ. 135. 24 Graf 2004, σ. 89. 25 Δημοπούλου Ρεθεμιωτάκη 2005, σ. 84. 07 26 Boulotis 1982, σ. 153, εικ. 2. τευχοσ 123 Απρίλιος 2017 43

ΜΙΝΩΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Γιορτές κάτω από τη γη έως το μέσον και ήταν συνανάμεικτα με τα οστά του προβάτου που εκλαμβάνονται ως μαρτυρίες «εναγισμών». Τα κύπελλα βρέθηκαν ανεστραμμένα, δίχως συγκεκριμένη τάξη, το ένα πάνω στο άλλο, και είχαν επικαλυφθεί, προφανώς έπειτα από την ολοκλήρωση της σπονδής στην οποία χρησιμοποιήθηκαν, με στρώση από γραπτά κονιάματα πάχους 5 χιλ. Τα τελευταία ίσως ανήκαν σε παλαιοανακτορική τοιχογραφία και εναποτέθηκαν συμβολικά ως δείγματα από το δομικό υλικό του παλαιότερου ανακτόρου. Ακολουθούσε επίχωση που περιέκλειε το πάνω μέρος ΜΜ ΙΙΙ αμφορέα, λαβή ΜΜ Ι κυπέλλου, πιθανώς ΜΜ ΙΙΙΒ λαβή από τριποδικό μαγειρικό σκεύος και θραύσμα ΜΜ ΙΒ αγγείου με διακόσμηση τραχωτού ρυθμού. Η παρουσία του κυάθου τύπου ogival τοποθετεί τον αποθέτη στις αρχές της ΥΜ ΙΒ περιόδου. Τα οστά του νεαρού προβάτου θυμίζουν, τηρουμένων των αναλογιών, τη μεσοποταμιακή τελετουργία θεμελίωσης tapertum κατά την οποία θυσιαζόταν τουλάχιστον ένα πρόβατο και το αίμα του διαχεόταν στα θεμέλια του κτηρίου μαζί με μέλι, γάλα, κρασί, μπύρα και λάδι 27. Αξιοσημείωτη είναι επίσης η ανάστροφη τοποθέτηση των αγγείων πόσης, πρακτική ιδιαίτερα συχνή που συνήθως ερμηνεύεται στο πλαίσιο της «συμπαθητικής» μαγείας 28. Σημειώνεται ότι η αναστροφή των αγγείων συνδέεται κυρίως με υγρές προσφορές, οι οποίες εγγράφονται στη λογική της ελεγχόμενης σπατάλης που χαρακτηρίζει τις σπονδές και τις χοές 29. Προπάντων οι χοές που απευθύνονταν στις «χθόνιες» δυνάμεις προϋπέθεταν την πλήρη αναστροφή και κένωση του προχυτικού αγγείου ή του αγγείου πόσης στο έδαφος 30. Τέλος, η επικάλυψη των αγγείων με κονιάματα, ίσως από κάποια τοιχογραφία του παλαιού «ανακτόρου», συνιστά πράξη σεβασμού προς το κτήριο, και συνακόλουθα την ιστορία του, πρακτική που προσομοιάζει με την τοποθέτηση «κειμηλίων» στα θεμέλια των αρχαιοελληνικών ναών κατά την τελετή της «ιδρύσεως», όπως βλέπουμε, παραδείγματος χάρη, στο ναό της Ακρόπολης στη Γόρτυνα 31. Άλλα κτήρια «κοσμικού» χαρακτήρα ΝΊΡΟΥ ΧΆΝΙ Στη θέση Νίρου ή Κοκκίνη Χάνι, ανατολικά του Ηρακλείου, σώζονται κατάλοιπα παράκτιου μινωικού οικισμού και ενός διώροφου, πολυτελούς κτηρίου με πιθανόν δημόσιο χαρακτήρα, εμβαδού περίπου 1.000 τ.μ., που είναι γνωστό ως Μέγαρο Νίρου. Το κτήριο, που απέδωσε πληθώρα τελετουργικών σκευών και που γι αυτόν το λόγο έχει ερμηνευτεί ως κατοικία αρχιερέα, οικοδομήθηκε πιθανότατα κατά τη ΜΜ ΙΙΙ και καταστράφηκε από πυρκαγιά στην ΥΜ ΙΒ περίοδο 32. Κάτω από το κατώφλι της θύρας του «Ιερού των Διπλών Πελέκεων» αποκαλύφθηκε κιβωτιόσχημος αποθέτης 33 με πλήθος άωτων κωνικών κυπέλλων, τα περισσότερα από τα οποία περιείχαν θραύσματα ελαφρόπετρας και κάρβουνου. Το «διάσημο» περιεχόμενο του αποθέτη αφορά, μεταξύ άλλων, στον τρόπο με τον οποίο αποτυπώνονται οι συνέπειες των φυσικών καταστροφών και των επακόλουθων κοινωνικοπολιτικών κρίσεων στις ποικίλες εκφάνσεις του υλικού και πνευματικού βίου (αρχιτεκτονική, θρησκεία) των Μινωιτών 34. Πιθανόν σηματοδοτεί την ύστατη προσπάθεια για την υπέρβαση μιας πολυεπίπεδης κρίσης που φαίνεται πως πυροδότησε μια από τις μεγαλύτερες, ίσως σε παγκόσμια κλίμακα, φυσικές καταστροφές 35, δίνοντας στους συμμετέχοντες την αίσθηση της πρωτοβουλίας και ταυτόχρονα την ελπίδα ότι μπορούσαν να επηρεάσουν το αποτέλεσμα 36. Είναι δε χαρακτηριστικό ότι η τοποθέτηση ελαφρόπετρας σε αποθέτη θεμελίωσης δεν απαντά παρά μόνο στην Κρήτη που, όπως όλα δείχνουν, δέχτηκε καίριο πλήγμα από την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας 37. Στην προκειμένη μάλιστα περίπτωση, ο αποθέτης με το περιεχόμενο αλλά και το μη ανιχνεύσιμο αρχαιολογικά υπόλοιπο τελετουργικό του περίβλημα, προορίζονταν για την προστασία ενός ιερού χώρου και των πολύτιμων συμβόλων λατρείας ή και προπαγάνδας που αυτός περιέκλειε. Σε αυτήν τη δύσκολη συγκυρία καλούνται ως αρωγοί οι «χθόνιες» δυνάμεις, οπότε και εξαντλείται κάθε προσπάθεια για να ξεπεραστεί μια κρίσιμη κατάσταση, τουλάχιστον συναισθηματικά 38. 08 ΜΜ ΙΙΙΒ αγγεία πόσης από την Κνωσό (Girella 2007, εικ. 4). 09 Πλακίδιο φαγεντιανής από τα θησαυροφυλάκια του ιερού στο ανάκτορο της Κνωσού. Φέρει ανάγλυφη παράσταση αγελάδας που θηλάζει το μοσχαράκι της (Δημοπούλου Ρεθεμιωτάκη 2005, σ. 115). 27 Hunt 2006, σ. 157 158, 161. 28 Åstrom 1987, σ. 13 15. 29 Burkert 1993, σ. 168. 30 Burkert 1993, σ. 164. 31 Rizza / Scrinari 1968, σ. 24 κ. εξ. 32 http://odysseus.culture.gr 33 Boulotis 1982, σ. 158. 34 Driessen 2002, με συγκεντρωμένη βιβλιογραφία. 35 Driessen 2002. 36 Graf 2004, σ. 186 187. 37 Driessen 2002. 38 Graf 2004, σ. 186 187, 189. 44 teyχοσ 123 Απρίλιος 2017

08 09 τευχοσ 123 Απρίλιος 2017 45

ΜΙΝΩΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ Γιορτές κάτω από τη γη ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΊΟ ΣΤΟ ΦΟΥΡΝΊ, «ΚΤΉΡΙΟ 4» Το κτήριο 39 βρίσκεται σχεδόν στο κέντρο της ανατολικής πλευράς του νεκροταφείου, ανάμεσα στους Θολωτούς Τάφους Α και Β και χρησιμοποιήθηκε από τους ζωντανούς για τις ανάγκες των νεκρών. Αποτελείται από δύο παράλληλες πτέρυγες που αναπτύσσονται ανατολικά και δυτικά ενός επιμήκους μεσότοιχου με προσανατολισμό στον άξονα Βορρά Νότου. Αναγνωρισμένες αποθέσεις θεμελίωσης έχουν εντοπιστεί: α) στον «Χώρο 4» όπου, ανάμεσα στο βράχο και το λιθολόγημα του μπαζώματος, αποκαλύφθηκε συγκέντρωση από 12 άωτα κωνικά κύπελλα, τοποθετημένα ανάστροφα σε συστάδες μαζί με χάλκινο εγχειρίδιο, β) στον «Χώρο 8», όπου εντοπίστηκε ανεστραμμένο άωτο κωνικό κύπελλο με δόντι ζώου και κονιάματα, και γ) κάτω από τον «Χώρο 9», όπου είχαν αποτεθεί περίπου 250 μικρά άωτα κωνικά κύπελλα, τα οποία κείτονταν όρθια ή ανάστροφα, ανά δύο ή τρία, σε όλη την έκταση της επίχωσης. Οι συγκεκριμένες αποθέσεις αγγείων πόσης σε ένα κτήριο με σαφείς ενδείξεις παραγωγής και αποθήκευσης κρασιού ερμηνεύονται στο πλαίσιο «κτηριακών εορτών» (house feasts) με αφορμή τον εγκαινιασμό του. Το αντίστοιχου μεγέθους συμποτικό επεισόδιο υπογραμμίζει την παρουσία του πλήθους καθώς και τη σπουδαιότητα του οικοδομήματος. Σύνοψη Οι παραπάνω νεοανακτορικοί αποθέτες συνδέονται με την (επαν)έναρξη μεγαλεπήβολων, ενδεχομένως «κοινοτικών», αρχιτεκτονικών «προγραμμάτων», που επισφράγιζαν μαζικές συμποτικές συνεστιακές εορτές 40. Παρόμοιες πρακτικές εφαρμόζονταν, τηρουμένων των αναλογιών, και κατά τη θεμελίωση των 10 Κάτοψη και τομή του αποθέτη θεμελίωσης στο ανάκτορο της Ζάκρου (Boulotis 1982, εικ. 2). 11 Φουρνί Αρχανών: Εναπόθεση θεμελίωσης στον «Χώρο 9» του Κτηρίου 4 (Σακελλαράκης / Σακελλαράκη 1997, εικ. 178). 39 Σακελλαράκης / Σακελλαράκη 1997, σ. 223. 40 Hunt 2006, σ. 190, Χαμηλάκης 2015, σ. 202 207. 41 Χαμηλάκης 2015. 42 Χαμηλάκης 2015. 43 Χαμηλάκης 2015, σ. 196 198, 203. 44 Girella 2007, σ. 141 142. 10 11 46 teyχοσ 123 Απρίλιος 2017

αρχαιοελληνικών ναών, γεγονός που υποδεικνύει τον υψηλό βαθμό εδραίωσης του αντίστοιχου τελετουργικού. Η απόκρυψη των υλικών καταλοίπων από τις συγκεκριμένες «κτηριακές εορτές» σε ειδικά διαμορφωμένους υπόγειους αποθέτες οδήγησε στο σχηματισμό μη προσβάσιμων «συλλογών» ιδιοσυγκρασιακού χαρακτήρα, η ερμηνεία των οποίων άπτεται, μεταξύ άλλων, και της λεγόμενης αισθητηριακής προσέγγισης των αρχαιολογικών μαρτυριών 41. Εννοείται ότι η θεατρική διάσταση του σχετικού τελετουργικού θα περιλάμβανε και άλλα «διάμεσα», μη ανιχνεύσιμα αρχαιολογικά, όπως διάφορες ψυχολογικές κυρίως τεχνικές, που χρησιμοποιούσαν τον προφορικό και τον γραπτό λόγο (άσματα, ξόρκια, ομιλίες), τη μιμητική κίνηση, τη μουσική, το χορό, τις αποτροπαϊκές χειρονομίες, τις νοητικές παραστάσεις, την ενδεχομένως εκκεντρική εμφάνιση του επικεφαλής και τον πιθανά παράδοξο χρόνο της τελετής. Στο πλαίσιο αυτό, οι «κτηριακές εορτές» συνδέονται με πλήθος υλικών και άυλων, συν κινητικών και μνημονικών αλληλεπιδράσεων 42. Οι τελευταίες στόχευαν, κυρίως, στη διασφάλιση της κοινωνικής συνοχής μέσα από την επικύρωση της ισχύουσας τάξης πραγμάτων, στην αίσθηση του τόπου, της προγονικής καταγωγής και συνέχειας και εν τέλει στην «παραγωγή» επιτόπιων μνημονικών μαρτυριών και υλικής ιστορίας μακράς διάρκειας 43, στοιχεία άμεσα συνυφασμένα με την αναδιοργάνωση της ανακτορικής κοινωνίας από τα τέλη της ΜΜ ΙΙΒ περιόδου και εξής 44. * Το άρθρο προέρχεται από σχετικό κεφάλαιο της διδακτορικής μου διατριβής με τίτλο Αποθέτες κεραμεικής: εννοιολογικός προσδιορισμός, τρόποι σχηματισμού, τυπολογία και σημασία για τη λειτουργία της ζωής των κοινοτήτων κατά τη 2η χιλιετία π.χ. στην Κρήτη. Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή μου Λ. Πλάτωνα για τη συνεχή καθοδήγηση και την πολύτιμη βοήθειά του σε όλα τα στάδια της έρευνας. Επίσης, την Αλεξία Σπηλιωτοπούλου και την Καλλιόπη Γκαλανάκη για τις παρατηρήσεις τους στο κείμενο. Bιβλιογραφία Åström 1987: Åström P., «Intentional destruction of grave goods», στο R. Laffineur (επιμ.), Thanatos. Les coutûmes funéraires en Égée à l âge du Bronze (Aegaeum 1), Liège 1987, σ. 213 217. Borgna 2004: Borgna E., «Aegean feasting: the Minoan perspective», στο J.C. Wright (επιμ.), The Mycenaean Feast, Hesperia 73/2 (2004), Princeton, σ. 127 159. Boulotis 1982: Boulotis C., «Ein Gründungsdepositum im Minoischen Palast von Kato Zakros. Minoisch Mykenische Bauopfer», Archäologisches Korrespondenzblatt 12 (1982), σ. 153 166. Burkert 1993: Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία. Αρχαϊκή και Κλασική εποχή, μτφρ. Ν. Μπεζαντάκος, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993. Δημοπούλου Ρεθεμιωτάκη 2005: Δημοπούλου Ρεθεμιωτάκη Ν., Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, Ίδρυμα Ι.Σ. Λάτση, Αθήνα 2005. Driessen 2002: Driessen J., «Towards an Archaeology of Crisis: Defining the Long-term Impact of the Bronze Age Santorini Eruption», στο R. Torrence / J. Grattan (επιμ.), Natural Disasters and Cultural Change, London / New York 2002, σ. 250 263. Driessen 2010: Driessen J., «Spirit of Place. Minoan Houses as Major Actors» στο D.J. Pullen (επιμ.), Political Economies of the Aegean Bronze Age, Oxbow Books, Oxford 2010, σ. 35 65. Evans 1902 1903: Evans A.J., «The Palace of Knossos», BSA 9 (1902 1903), σ. 1 153. Evans 1921: Evans A.J., The palace of Minos at Knossos, τόμ. I, Macmillan, London 1921. Girella 2007: Girella L., «Forms of commensal politics in Neopalatial Crete», Creta Antica 8 (2007), σ. 135 167. Graf 2004: Graf F., Η Μαγεία στην ελληνορρωμαϊκή αρχαιότητα. Πλησιάζοντας τους θεούς και βλάπτοντας τους ανθρώπους, επιμ. Α. Χανιώτης, μτφρ. Γ. Μυλωνόπουλος, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2004. Hamilakis 1998: Hamilakis Y., «The anthropology of food and drink consumption and the Aegean archaeology», στο W.D.E. Coulson / S.J. Vaughan (επιμ.), Aspects of Paleodiet in the Aegean, Oxford 1998, σ. 55 63. Hatzaki 2009: Hatzaki E., «Structured deposition as ritual action at Knossos», στο A.L. D Agata / Α. Van de Moortel (επιμ.), Archaeologies of Cult. Essays on Ritual and Cult in Crete in Honor of Geraldine C. Gesell, Hesperia Suppl. 42, American School of Classical Studies at Athens 2009, σ. 19 30. Hunt 2006: Hunt G.R., Foundation Rituals and the Culture of Building in Ancient Greece, Ph.D., University of North Carolina at Chapel Hill, 2006. Koehl 1997: Koehl R., «The Villas at Ayia Triada and Nirou Chani and the Origin of the Cretan Andreion», στο R. Hägg (επιμ.), The Function of the Minoan Villa, Stockholm 1997, σ. 137 149. Levi 1976: Levi D., Festòs e la civiltà minoica, II, 2 τόμοι, Roma 1976. Μπουλώτης 1985: Μπουλώτης Χ., «Μινωικοί αποθέτες θεμελίωσης», στα Πεπραγμένα Ε Κρητολογικού Συνεδρίου (Άγιος Νικόλαος 1981), τόμ. Α, Ηράκλειο 1985, σ. 248 257. Panagiotaki 1999: Panagiotaki M., The Central Palace Sanctuary at Knossos, The British School at Athens, London 1999. Πλάτων 1974: Πλάτων Ν., Ζάκρος. Το νέον μινωικόν ανάκτορον, Αθήνα 1974. Πλάτων 2002: Πλάτων Λ., «Τα μινωικά αγγεία και το κρασί», στο Αικ. Μυλοποταμιτάκη (επιμ.), ΟΙΝΟΣ ΠΑΛΑΙΟΣ ΗΔΥΠΟΤΟΣ. Το κρητικό κρασί από τα προϊστορικά ως τα νεώτερα χρόνια (Κουνάβοι 24 26 Απριλίου 1998), Ηράκλειο 2002, σ. 5 24. Rehak / Younger 2001: Rehak P. / Younger J.G., «Neopalatial, Final Palatial, and Postpalatial Crete», στο T. Cullen (επιμ.), Aegean Prehistory. A Review, AJA Suppl. 1 (2001), Boston, σ. 392 441. Ρεθεμιωτάκης 1999: Ρεθεμιωτάκης Γ., «Γαλατάς», ΑΔ 1999, σ. 851. Rizza / Scrinari 1968: Rizza G. / Scrinari V.S.M., Il santuario sull acropoli di Gortina, Istituto poligrafico dello Stato, Rome 1968. Rupp / Tsipopoulou 1999: Rupp W.D. / Tsipopoulou M., «Conical cup concentrations at Neopalatial Petras: A case for a ritualized reception ceremony with token hospitality», στο P.P. Betancourt / V. Karageorghis / R. Laffineur / W.D. Niemeier (επιμ.), MELETEMATA. Studies in Aegean Archaeology Presented to Malcolm Wiener as He Enters His 65th Birthday (Aegaeum 20), Liège 1999, σ. 729 739. Σακελλαράκης / Σακελλαράκη 1997: Σακελλαράκης Γ. / Σακελλαράκη Ε., Αρχάνες, Μια νέα ματιά στη Μινωική Κρήτη, Άμμος, Αθήνα 1997. Tyree / Kanta 2005: Tyree L. / Kanta A., «Cooking pots: in the depths of Minoan sacred caves», στο D. Palermo / M. Cultraro / A. Pautasso (επιμ.), Cibo per gli uomini, gibo per gli dei. Archeologia del pasto rituale. Riunione scientifica, Piazza Armerina, 4 8 Maggio 2005. Χαμηλάκης 2015: Χαμηλάκης Γ., Η αρχαιολογία και οι αισθήσεις, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 2015. τευχοσ 123 Απρίλιος 2017 47