ΔΥΣΠΡΑΞΙΕΣ. Αναπτυξιακή λεκτική δυσπραξία. Αναπτυξιακή κινητική δυσπραξία

1 Γιάννης Ζάχος Εκπ/κός-Παιδ/γός ΔΥΣΠΡΑΞΙΕΣ Αναπτυξιακή λεκτική δυσπραξία Αναπτυξιακή κινητική δυσπραξία (Απόσπασμα από το βιβλίο: «Διαταραχές, αναφορά σε 140 σύνδρομα και παθήσεις», ΑΘΗΝΑ, 2014) Σχετικά με τον όρο δυσπραξία Η έννοια της δυσπραξίας αναφέρεται σε μια σειρά από ανικανότητες ορισμένων ατόμων, να συντονίσουν ορισμένες κινήσεις, οι οποίες έχουν ως αποτέλεσμα την εκτέλεση μιας πράξης, ενός έργου. Πρέπει να θυμηθούμε, ότι η κιναίσθηση, είναι μια από τις βασικές εγκεφαλικές λειτουργίες, που υπεισέρχονται στις περισσότερες από τις εκδηλώσεις του ατόμου, πληροφορώντας το, όχι μόνο για τη θέση και τη στάση του σώματος, αλλά και η αίσθηση για τις κινήσεις όλων των μελών και συστημάτων, που εμπλέκονται στην εκτέλεση ενός έργου, μιας πράξης. Εκείνο που πρωτεύει σε έναν κινητικό μηχανισμό είναι ο συντονισμός των κινήσεων των μερών του. Στην περίπτωση της δυσπραξίας έχουμε από τη μια πλευρά κακή κινητική λειτουργία του μέρους, από την άλλη κακό συντονισμό των απαραίτητων για συνεργασία μερών. Αυτά τα μέρη ας μην τα φανταστούμε μόνο ως μεμονωμένους ιστούς ή όργανα, αλλά ακόμη και ως λειτουργίες, όπως π.χ. η αναπνοή, ή η βάδιση. Για την παραγωγή ενός έργου, μιας πράξης, απαιτούνται ορισμένες κινήσεις. Οι κινήσεις αυτές είναι προκαθορισμένες κιόλας από το σχεδιασμό της πράξης. Για την παραγωγή π.χ. της ομιλίας απαιτούνται συντονισμένες κινήσεις, άλλες ταυτόχρονες και άλλες διαδοχικές, των οργάνων της φώνησης και ταυτόχρονα μια ρυθμισμένη αναπνοή, όπου ο εκπνεόμενος αέρας είναι η πρώτη ύλη πάνω στην οποία διαμορφώνεται η ομιλία. Με βάση όσα αναφέρθηκαν θα μπορούσαμε να ορίσουμε τη δυσπραξία ως έλλειψη συντονισμού των απαραίτητων προκαθορισμένων κινήσεων για την παραγωγή ενός έργου. Έτσι, θα μπορούσαμε να ξεχωρίσουμε πολλά είδη δυσπραξίας, ανάλογα με την περιοχή στην οποία αυτή εκδηλώνεται. Οι δυσπραξίες είναι κατά συνέπεια

2 πολλές. ΟΙ ερευνητές ωστόσο καταλήγουν σε δύο είδη, που τα θεωρούν, και τα πλέον σημαντικά : 1. Αναπτυξιακή λεκτική δυσπραξία και 2. Αναπτυξιακή κινητική δυσπραξία. Α Αναπτυξιακή λεκτική δυσπραξία Όπως και ο ίδιος ο όρος υποδηλώνει, η δυσπραξία αυτού του είδους αφορά στον κινητικό έλεγχο του λεκτικού συστήματος. Το σύστημα αυτό, όπως είναι γνωστό, αποτελείται από περισσότερα μέρη, το στόμα, τα χείλη, τα δόντια, τη σκληρή και μαλακή υπερώα, ονομαζόμενους αρθρωτές, αλλά ακόμη και από τους πνεύμονες, που με την εκπνοή κάνουν τις φωνητικές χορδές να πάλλονται. Τα όργανα αυτά απαιτούν, προκειμένου να εκτελεστεί η πράξη της λεκτικής παραγωγής έναν υψηλού επιπέδου ακριβείας συντονισμό. Αυτός ο συντονισμός, στα άτομα με μικρότερης ή μεγαλύτερης έντασης δυσπραξία, είναι ελλειμματικός, με συνέπεια να δίνουν μια σειρά από χαρακτηριστικά της ανικανότητάς τους. Τα χαρακτηριστικά αυτά αφορούν σε δύο πλευρές της γλωσσικής λεκτικής λειτουργίας : 1 1. Στην παραγωγή των φθόγγων και 2. Στη συμπλοκή των φθόγγων σε ακολουθίες, όπως και τη σύνθεσή τους σε λέξεις. Το γλωσσικό φωνητικό σύστημα αποτελείται από έναν περιορισμένο αριθμό φθόγγων, που η γενική τους διάκριση είναι σε φωνηεντικούς και σε συμφωνικούς. Τα φωνητικά όρια μέσα στα οποία κινούνται οι φθόγγοι είναι ανάμεσα στο φθόγγο /α/, που παράγεται με ανοιχτή τη δίοδο εξόδου του εκπνεόμενου αέρα και στο φθόγγο /π/, που παράγεται με στιγμιαίο άνοιγμα της διόδου. Ανάμεσα σ αυτούς τους δύο ακραίους φθόγγους κατανέμονται όλοι οι άλλοι φθόγγοι της γλώσσας με κύρια χαρακτηριστικά την αντίθεση, τη συνέχεια και την ομαδοποίηση με βάση τη συγγένεια και το σημείο άρθρωσης. Όλη η παραγωγή των φθόγγων είναι το αποτέλεσμα μιας σειράς από μυϊκές κινήσεις όλων των μερών που μετέχουν στη λεκτική παραγωγή. Τα άτομα με δυσπραξία μπορούν να εκφέρουν περισσότερους ή λιγότερους φθόγγους της γλώσσας ανάλογα με την ένταση της πάθησής τους. Το ποιους φθόγγους μπορούν να προφέρουν και ποιους όχι, αυτό δεν είναι με ακρίβεια καθορισμένο, αλλά ποικίλει από άτομο σε άτομο.

3 2 Η συμπλοκή των φθόγγων σε γλωσσικά τεμάχια αφορά στο δεύτερο βαθμό άρθρωσης, που όχι μόνο απαιτεί υψηλότερο μυϊκό συντονισμό, αλλά και ακρίβεια, γιατί οι φθόγγοι κατά τη σύνθεσή τους σε αρθρωτικές μονάδες συνδυάζονται σε πολλές παραλλαγές και με μεγάλη ταχύτητα. Σε ορισμένα μάλιστα αρθρωτικά τεμάχια, ο χρόνος εκφοράς διαφέρει ελάχιστα από το χρόνο εκφοράς των μεμονωμένων φθόγγων, οπότε η χρονική συμπίεση, που υφίστανται οι αρθρώσεις ακολουθιών αποβαίνει σε βάρος ορισμένων χαρακτηριστικών των φθόγγων. Τα χαρακτηριστικά στις ακολουθίες, εφόσον είναι όμοια, συνήθως απορροφώνται, εφόσον όμως είναι ανόμοια, συνήθως αλλοιώνονται. Για την παραγωγή των λέξεων τα αρθρωτικά τεμάχια ενώνονται και έτσι προκύπτουν οι διάφορες λέξεις. Ωστόσο, ο λόγος δεν αποτελείται από μεμονωμένες λέξεις, αλλά από περισσότερες, που εκφέρονται ως μία ρέουσα μορφή. Συμβαίνει πολλές φορές μέσα στην ίδια λέξη, σε φωνολογικές ενότητες (του το είπα, ο πατέρας μου ), αλλά και σε ολόκληρες φράσεις να έχουμε επαναλήψεις φθογγικές ή συλλαβικές, που σημαίνει, από την άποψη της παραγωγής, να έχουμε ακολουθίες και επαναλήψεις κινήσεων. Τα δυσπραξικά άτομα δυσχεραίνονται και σε αυτό το επίπεδο, φυσικά με έναν εντονότερο τρόπο. Η ίδια η φύση της άρθρωσης είναι τέτοια, που απαιτεί κινητική και χρονική ταύτιση, κάτι που είναι έξω από τις λεκτικές ικανότητες των δυσπραξικών ατόμων. Πιθανόν να πετύχουν στην εκφορά, ή στην προφορά μιας άρθρωσης ή μιας λέξης, όχι όμως τη στιγμή που απαιτούν οι λεκτικές ανάγκες. Και στις δύο παραπάνω περιπτώσεις ο παράγοντας αναπνοή είναι καθοριστικός. Η εισπνοή και η εκπνοή ως πλευρές της αναπνευστικής λειτουργίας ρυθμίζονται από τις ανάγκες του ατόμου με έναν ελεύθερο τρόπο και χωρίς απαιτήσεις ελέγχου. Η αναπνοή, όμως, κατά την ώρα της λεκτικής επικοινωνίας, απαιτεί έλεγχο και συντονισμό προς τις ανάγκες της λεκτικής παραγωγής. Η πλευρά αυτή είναι εξόχως σημαντική. Σε πολλούς δυσπραξικούς ο έλεγχος της αναπνοής και ο συντονισμός της είναι έξω από τις ικανότητές τους, με συνέπεια να είναι απαραίτητη μια διεπιστημονική παρέμβαση, για αντιμετώπιση αυτής της κατάστασης. Β Αναπτυξιακή κινητική δυσπραξία Όπως αναφέρθηκε, η κινητική λειτουργία υπεισέρχεται σε όλες τις εκδηλώσεις του ατόμου. Δεν υπάρχει εκδήλωση χωρίς κίνηση. Όλες, όμως, οι εκδηλώσεις είναι σύνθετες πράξεις και απαιτούν, όχι μόνο την κίνηση μιας σειράς από μέλη (ιστοί, όργανα), αλλά κυρίως η ίδια η συνθετότητα χρειάζεται συντονισμό. Από την άλλη πλευρά, ένα έργο έχει κάποια διάρκεια, για την οποία όχι μόνο υπάρχει εναλλαγή συντονισμένων κινήσεων, αλλά και μια συνεχής εναλλαγή ανάμεσα σε μυϊκές συσφίξεις και χαλαρώσεις. Τις απαιτήσεις αυτές, που προβάλλει η επιτέλεση της

4 πράξης πρέπει να τις δούμε και σε επίπεδο αδρών κινήσεων, αλλά και σε επίπεδο λεπτών κινήσεων, όμως και στις αντιληπτικές λειτουργίες, που προϋποθέτουν κινητικές προσαρμογές των αισθητηρίων οργάνων. Ιστορική αναδρομή ποσοστό εμφάνισης Η αναγνώριση της δυσπραξίας ως μιας αναπτυξιακής διαταραχής έχει γίνει κιόλας από τις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα. Ο Όρτον (1937) είχε αναφέρει, ότι η δυσπραξία ανήκει στις πιο κοινές αναπτυξιακές διαταραχές και η οποία παρουσιάζει μια διακριτή εξασθένιση των μηχανισμών για πράξη. Το 1972 η Ayres την περιέγραψε και την ονόμασε «διαταραχή της αισθητηριακής ολοκλήρωσης», ενώ το 1975 ο Sasson Gabay την ονόμασε «σύνδρομο παιδικής αδεξιότητας». Στην απραξία αποδόθηκαν και άλλες ονομασίες, όπως «αναπτυξιακή αδεξιότητα», «αισθησιοκινητική δυσλειτουργία», «εγκεφαλική δυσλειτουργία», «διαταραχή των κινητικών μηχανισμών» και, τέλος, «αναπτυξιακή διαταραχή κινητικού συντονισμού». Η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας συγκαταλέγει τη δυσπραξία στις «αναπτυξιακές διαταραχές λειτουργίας μηχανισμών», ενώ κατά τη διάρκεια των ετών, οι διάφοροι ειδικοί μελετούν τα συμπτώματά της και προσδιορίζουν επακριβέστερα τη διαταραχή. Έτσι την ανάγουν σε πρόβλημα νευρολογικής αιτιολογίας και ως ανικανότητα του ατόμου να σχεδιάσει την εκτέλεση μιας πράξης. Αποδίδοντας μια τέτοια αιτιολογική βάση, η δυσπραξία έχει επιπτώσεις σε όλους τους τομείς ανάπτυξης, τη φυσική, τη νοητική, τη συναισθηματική, την κοινωνική, την αισθητηριακή και στη γλώσσα. Ο ίδιος παραπάνω οργανισμός αναφέρει ένα ποσοστό 6 % δυσπραξικών παιδιών, ενώ σε μερικές χώρες, το ποσοστό ανέρχεται σε 10% (Ν. Ζηλανδία). Αιτιολογία Όπως είναι γνωστό, η εγκεφαλική ανάπτυξη από άποψη παραγωγής των νευρώνων συντελείται κατά τον 6 ο μήνα της κύησης. Από τη στιγμή εκείνη κανένας νέος νευρώνας δεν αναπτύσσεται. Έτσι, νευρώνες που δεν είναι υγιείς δεν αντικαθίστανται. Κατά συνέπεια, αν ένα νευρωνικό κύτταρο ή μια ομάδα κυττάρων, δεν ολοκληρώσει την αύξησή του, ώστε να είναι ικανό να ανταποκριθεί στον προορισμό του, όλες οι λειτουργίες αυτής της περιοχής θα εξασθενήσουν. Οι νευρώνες συνεχίζουν την ανάπτυξή τους, πολλαπλασιάζοντας τους δενδρίτες και τις συνδέσεις με τα άλλα εγκεφαλικά κύτταρα και είναι κατανεμημένοι στις διάφορες εγκεφαλικές περιοχές σε ικανοποιητικούς αριθμούς, αλλά και σε μια γενετικά καθορισμένη ποσοστική σχέση. Ο αριθμός των δενδριτών συνεχίζει να αυξάνει καθ όλη τη διάρκεια της ενηλικίωσης, εφόσον το άτομο δέχεται και αξιοποιεί τα περιβαλλοντικά ερεθίσματα. Επίσης, μέσα στους νευρώνες εναποθηκεύονται και οι πληροφορίες. Οι πληροφορίες έχουν διπλό χαρακτήρα, είναι γνώση και διαδικασία. Αυτές οι σύνθετες πληροφορίες αναφέρονται στους τρόπους και τις στρατηγικές και

5 αποχτώνται άλλοτε ενσυνείδητα και άλλοτε ασυνείδητα, ενώ ορισμένες από αυτές είναι γενετικά προκαθορισμένες. Διαδικασίες και σκέψη καταστρώνουν το σχεδιασμό για την εκτέλεση μιας πράξης. Για μια σειρά από λόγους, νευρώνες της κινητικής περιοχής του εγκεφάλου δεν αναπτύσσονται σωστά, παρουσιάζουν μειωμένη ανάπτυξη δενδριτών και εμφανίζουν προβλήματα στην αγωγιμότητά τους, δηλ. στη μεταβίβαση των ερεθισμάτων, όσο και σε μιαν ελλιπή μεταβίβαση των εντολών. Αυτό έχει μια σοβαρή συνέπεια, τον ελλειμματικό προγραμματισμό των κινητικών μηχανισμών και την έλλειψη συντονισμού των μερών του. Αν λάβουμε υπόψη μας, ότι οι πράξεις, που απαιτούν κινητικό συντονισμό είναι και διαφορετικής φύσης και πολλαπλάσιες, αντιλαμβανόμαστε, ότι οι περιοχές δυσλειτουργίας είναι πάρα πολλές. Αυτό μας οδηγεί επίσης και στην αντίληψη, ότι δεν μπορούμε να έχουμε μιαν ολιστική, σφαιρική, θεώρηση της δυσπραξίας, με την έννοια, ότι δεν πρόκειται για ένα σύνδρομο με συγκεκριμένης έκτασης συμπτωματολογία, αλλά για ένα σύνδρομο με ποικίλη και διάσπαρτη συμπτωματολογία. Εξαιτίας της νευρολογικής της βάσης η δυσπραξία ως δυσλειτουργία μιας κεντρικής εγκεφαλικής λειτουργίας, και εξαιτίας της έκτασης και της ποικιλίας των συμπτωμάτων της είναι δύσκολη στη διάγνωσή της, ενώ συνυπάρχει πολλές φορές και με άλλες αναπτυξιακές διαταραχές, όπως η ήπια εγκεφαλική παράλυση, η διαταραχή της συγκέντρωσης της προσοχής, η δυσλεξία, η δυσαρθρία, ακόμη συνδέεται και με ορισμένους τύπους αγνωσίας. Οι ανικανότητες των δυσπραξικών ατόμων εντοπίζονται σε δύο επίπεδα : Επίπεδο Πρώτο : Στην κακή ποιότητα και λειτουργία των νευρώνων της κινητικής περιοχής. Επίπεδο Δεύτερο: Στην ελλειμματική ικανότητα για σχεδιασμό, οργάνωση μιας πράξης και στην περαιτέρω εκτέλεσή της. Οι επιπτώσεις αυτών των ανικανοτήτων είναι πολλές και θίγουν ζωτικής σημασίας πλευρές των εκδηλώσεων από τη ζωή των δυσπραξικών. Αισθητηριακή ανεπάρκεια Αυτή μπορεί να εκδηλωθεί είτε ως κακή λειτουργία μιας ή περισσότερων από τις αισθήσεις, είτε ως κακή πρόσκτηση των

6 πληροφοριών της αντίστοιχης αίσθησης. Οι πληροφορίες ως γνώση εναποθηκεύονται στη μνήμη. Εκεί έχουμε μιαν όχι καλή εναποθήκευση, τόσο σε επίπεδο μνημονικού ίχνους, όσο και σε επίπεδο αναπαράστασης, ιδιαίτερα όταν πρόκειται όχι για συμβολικές αναπαραστάσεις, αλλά για αναπαραστάσεις επαναλαμβανόμενων αλληλουχιών, όπως π.χ. είναι οι περισσότερες προτασιακές αναπαραστάσεις, αυτές δηλ που υπακούουν στους γλωσσικούς μηχανισμούς. Αλλά και άλλες αισθητηριακές λειτουργίες, όπως π.χ. η αίσθηση της ισορροπίας μπορεί να επηρεαστούν και να έχουν επιπτώσεις στον έλεγχο των κινήσεων του σώματος κατά τη βάδιση, τη συγκράτηση αντικειμένων και τη συνεργασία οργάνων που ανήκουν σε διαφορετικές πλευρές του σώματος. Γενικά τα δυσπραξικά άτομα θεωρούνται, ότι δεν έχουν καταλήξει σε αυτό που ονομάζουμε αισθητηριακή ολοκλήρωση. Επειδή η ασθητηριακή ανεπάρκεια έχει να κάνει με βασικές πλευρές της αντίληψης, ιδιαίτερα με εκείνες που θεωρούνται πρωτεύουσες, όπως είναι η όραση και η ακοή, τα δυσπραξικά άτομα σχολικής ηλικίας εμφανίζουν χαμηλή αντιληπτική ικανότητα. Οπτική αντίληψη Στην οπτική αντίληψη τα δυσπραξικά άτομα παρουσιάζουν ανικανότητα, δυσκολία ή καθυστέρηση στην αναγνώριση σχημάτων, μεγεθών και χρωμάτων. Ιδιαίτερα όταν πρόκειται για οπτικές μορφές που βρίσκονται σε κίνηση ή βρίσκονται σε μια διάταξη που η αντίληψή τους απαιτεί ελεγχόμενη κίνηση των ματιών, όπως είναι π.χ. η διάταξη των γραφημικών μορφών στη γραφή, εμφανίζουν δυσκολίες στην αναγνώρισή τους, μια και η κίνηση των ματιών είναι ακανόνιστη, ανοργάνωτη και ελλειμματική. Ακόμη και η κατεύθυνση της κίνησης δημιουργεί προβλήματα. Έτσι κατά την ανάγνωση εμφανίζονται μια σειρά από σφάλματα ποικίλου περιεχομένου εξαιτίας αυτής της ανικανότητας. Ο γενικός προσανατολισμός εμφανίζεται προβληματικός. Η ίδια δυσκολία εμφανίζεται και στη μνημονική αποθήκευση οπτικών μορφών και στους μηχανισμούς ανάκλησης, κάτι που δημιουργεί μεγάλα προβλήματα στη διαφοροδιάγνωση. Ακουστική αντίληψη Οι ήχοι τους οποίους δεχόμαστε από το περιβάλλον είναι μεικτοί. Τις περισσότερες φορές μαζί με τον κυρίαρχο ήχο ακούγονται στο «βάθος» άλλοι ήχοι. Εδώ, και σε επίπεδο αντίληψης, κυρίαρχος ήχος δεν είναι αυτός, που έχει τη μεγαλύτερη ένταση και διάρκεια, αλλά εκείνος, τον οποίο εμείς θέλουμε να απομονώσουμε και να διακρίνουμε. Τα δυσπραξικά παιδιά δύσκολα απομονώνουν τους ήχους, είτε γιατί ο αισθητήριος μηχανισμός δεν λειτουργεί σωστά, με την έννοια ότι το υποκείμενο δεν έχει φτάσει στην αισθητηριακή ολοκλήρωση, είτε γιατί η επεξεργασία της πληροφορίας από την αντίληψη έως και τη μνημονική

7 αποθήκευση είναι ελλειμματική. Το πρόβλημα γίνεται περισσότερο σοβαρό με τους γλωσσικούς ήχους και για το γεγονός, ότι πρόκειται για ειδικής κατηγορίας ήχους με τους πλέον συχνούς και εναλλασσόμενους συνδυασμούς και για το γεγονός, ότι δίνουν τα μικρότερα από την άποψη φυσικών γνωρισμάτων περιθώρια διάκρισης. Αυτό δημιουργεί μεγάλα προβλήματα στους δυσπραξικούς, όταν βρίσκονται στη θέση του ακροατή, δυσχεραίνοντας την ακρόασή τους ως μαθησιακής διαδικασίας. Απτική λειτουργία Η απτική λειτουργία είναι σημαντική για τη μάθηση κατά τα πρώτα στάδια της νοητικής ανάπτυξης του ατόμου, γνωστής ως αισθησιοκινητική περίοδος. Το άτομο συμπληρώνει τη μάθησή του ερχόμενο και σε απτική επαφή με τα αντικείμενα, προκειμένου να αισθητοποιήσει σχήμα, βάρος και υφή (σκληρό, μαλακό, τραχύ). Έτσι πολλές γνώσεις μένουν ανολοκλήρωτες, ιδιαίτερα, σχήματα και μεγέθη. Νοητικό επίπεδο Η νόηση, το νοητικό δυναμικό ενός ατόμου μετριέται μέσα από δύο παραμέτρους: Πρώτον ως δυνατότητα και δεύτερον ως εκτελεστική ικανότητα. Η δυνατότητα προσφέρεται ως περιθώρια ανάπτυξης λειτουργιών (I.Q.), τα οποία όμως περιθώρια αναπτύσσονται από τις περιβαλλοντικές επιδράσεις, τις εμπειρίες και τις επεμβάσεις που κάνει το ίδιο το άτομο να αντιμετωπίσει μια σειρά από προβληματικές καταστάσεις, να τις διαχειριστεί και να τις μετασχηματίσει. Είναι επομένως αυτονόητο, ότι ακόμη και ένας εγκέφαλος με υψηλές δυνατότητες να μην μπορεί να αναπτυχθεί, όταν περιορίζεται σε ελλειμματικά αποθηκευμένες αισθητηριακές πληροφορίες, να μη μπορεί να διαμορφώσει ένα πλατύ πεδίο αναπαραστάσεων και να υπολείπεται στο σχεδιασμό πράξεων, ενώ υπολείπεται εκτελεστικά στην επιτέλεσή τους. Έτσι, το δυσπραξικό άτομο δεν βοηθιέται στο να κατανοήσει με πληρότητα τον εξωτερικό κόσμο, μπορεί να είναι σε θέση να κάνει μια σειρά από επιλογές, είναι όμως ανίκανο να ακολουθήσει ενιαίες οδηγίες και να προβεί σε μια σειρά από εκτελεστικές ακολουθίες. Μπορεί να είναι ευμετάβλητο στην κατάκτηση ορισμένων δεξιοτήτων, μένει όμως πάντα λίγο ή πολύ πίσω από τη χρονολογική του ηλικία, ενώ είναι μακριά από τον προγραμματισμό ανεξάρτητων δραστηριοτήτων. Για μια σειρά από πράγματα διαθέτει άριστη μνήμη, για τα περισσότερα όμως η μνήμη του είναι αναξιόπιστη, ενώ οι φτωχές ικανότητες για προγραμματισμό, το υποχρεώνουν να γνωρίζει εκ των προτέρων μέσα από καθοδήγηση, τι πρόκειται να επακολουθήσει. Παρόλα αυτά, τα περισσότερα δυσπραξικά παιδιά θεωρούνται, ότι το νοητικό τους δυναμικό βρίσκεται στη μέση της κλίμακας του φυσιολογικού, ενώ αρκετά είναι στο όριο ή και κάτω του ορίου και ελάχιστα στα ανώτατα όρια.

8 Συναισθηματικός τομέας Το δυσπαραξικό άτομο γρήγορα αντιλαμβάνεται τις ανικανότητές του και οδηγείται σε συναισθηματικές καταστάσεις αρνητικές, που αυξάνουν από την πίεση, που δέχεται από το οικογενειακό, το εκπαιδευτικό και κοινωνικό περιβάλλον, έτσι ώστε να φτάνει στην απογοήτευση, την ανησυχία, την ένταση, ενώ βιώνει την αποτυχία και τις ματαιώσεις των προσπαθειών του. Η όλη του διάθεση είναι ευμετάβλητη, γεμάτη από συναισθηματικά ξεσπάσματα ακραίας μορφής, μη μπορώντας να ισορροπήσει σε σταθερές συμπεριφορές και εκδηλώσεις. Η αυτοεκτίμησή του και η ικανότητα προσαρμογής κινούνται σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Κοινωνικός τομέας Από τη μια οι δυσκολίες του δυσπραξικού στον εκτελεστικό τομέα, από την άλλη η συναισθηματική του αστάθεια δημιουργούν πολλά προβλήματα στην κοινωνική του συμπεριφορά και ένταξη, πάντα, βέβαια, και σε συνάρτηση με την ένταση του προβλήματός του. Συναντά μεγάλες δυσκολίες στην απόχτηση σταθερών κοινωνικών σχέσεων εξαιτίας μιας ανώριμης συμπεριφοράς, που τον φέρνει πιο κοντά στα άτομα μικρότερης από αυτόν ηλικίας. Η απόχτηση κοινωνικών σχέσεων και η ένταξη σε ομάδες συνομηλίκων δυσχεραίνεται ακόμη και από τη βραδύτητα αντιδράσεων και από τους χαμηλούς ρυθμούς συμβηματισμού στην εκτέλεση ομαδικών πράξεων (π.χ. ομαδικά παιχνίδια). Όπως αναφέρθηκε, στα δυσπραξικά άτομα διακρίνουμε μια ποικιλία συμπτωμάτων, που δημιουργεί σύγχυση, τόσο στο οικογενειακό περιβάλλον, όσο και το σχολικό και ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο. Έτσι είναι δύσκολη η ερμηνεία της συμπεριφοράς των δυσπραξικών, κάτι που οδηγεί σε δυσκολία υιοθέτησης σταθερής στάσης απέναντί τους. Σε αυτό έρχεται να προστεθεί και η δυσκολία της διαφοροδιάγνωσης. Στην αρχή αποδίδονται αιτιολογίες και διαγνώσεις ανάλογα με τα συμπτώματα, από τα οποία πολλά είναι κοινά με συμπτώματα άλλων συνδρόμων. Μια δυσαρθρία, μια κακογραφία, μια ελαττωματική μνήμη, ως συμπτώματα παραπέμπουν αλλού και όχι στη δυσπραξία. Αυτό κάνει επιτακτική την ανάγκη για ενημέρωση κυρίως των γονιών, να σπεύδουν έγκαιρα σε ιατροπαιδαγωγικούς σταθμούς, όταν εντοπίζουν δυσκολίες στο παιδί τους ή συμπεριφορές, που τους βάζουν σε ανησυχία. Δυσπραξία και γραφή Η γραφή δεν είναι μόνο κινητική λειτουργία, αλλά διευκολύνεται από την οπτικοχωρική αντίληψη. Η δυσκολία του δυσπραξικού στη γραφή έχει δύο αιτίες :πρώτον την ελλειμματική του οπτικοχωρική αντίληψη και δεύτερον την έλλειψη κινητικού ελέγχου, που είναι και η εκτελεστική πλευρά της γραφής. Η ίδια η γραφή είναι μια ιδιαίτερα σύνθετη λειτουργία.

9 Ξενικά από την αντίληψη των μορφών των γραμμάτων, που είναι σύνθεση κίνησης και οπτικής μορφής. Το κάθε γράμμα το αντιλαμβανόμαστε όχι ως μια στατική μορφή, ως ένα σχήμα, αλλά ως οπτική μορφή και ως κινητική διαδικασία κατασκευής. Οπτική μορφή και κινητική διαδικασία καταλήγουν στη δημιουργία ενός ιδεατού προτύπου, προς το οποίο ταυτοποιούνται και αναγνωρίζονται όλα τα διαφορετικής μορφής και κατασκευαστικής διαδικασίας γράμματα. Έτσι για κάθε γράμμα, υπάρχει το ιδεατό, το αρχέτυπο πρότυπο, και το αναγνωρίζουμε άσχετα από τις ατέλειες ή τις ποικιλίες γραφής του. Στα δυσπραξικά άτομα έχουμε πρόβλημα και στην οπτικοχωρική αντίληψη και στο εκτελεστικό μέρος, με συνέπεια την κακογραφία. Τα γράμματα είναι ακανόνιστα, όχι σωστά τοποθετημένα στο χωρικό τους περιβάλλον, η κατασκευή τους άσχημη, ανισομερής και απόμακρη από τη μορφή. Εξωτερικά βλέπουμε το δυσπραξικό άτομο να δυσκολεύεται στη σύλληψη του μολυβιού, τα δάχτυλά του να μην υπακούουν και να μην έχουν σταθερότητα σε διαδοχικές κινήσεις. Τα κενά είναι ακανόνιστα. Η πίεση του μολυβιού άλλοτε ισχυρή και άλλοτε ανεπαίσθητη. Βοήθεια και στρατηγικές για αντιμετώπιση Τα δυσπραξικά άτομα στη συντριπτική τους πλειοψηφία είναι ενταγμένα στις κανονικές τάξεις των σχολείων. Ωστόσο, οι ανάγκες που έχουν για βοήθεια είναι αδύνατο να καλυφθούν από το δάσκαλο γενικής εκπαίδευσης. Γενικότερα οι εκπαιδευτικές ανάγκες ενός δυσπραξικού μπορούν να καλυφθούν μόνο μέσα από τη συνεργασία περισσότερων ειδικών, κυρίως από : Λογοθεραπευτή Εργοθεραπευτή Ψυχολόγο Εδικό παιδαγωγό Ο κάθε ένας από αυτούς και σε συνεργασία με τους άλλους μπορεί να προσφέρει αποτελεσματική βοήθεια, ώστε το δυσπραξικό άτομο να καλύψει σε μεγάλο βαθμό τις ανάγκες του. Λογοπεδική παρέμβαση Στις περισσότερες περιπτώσεις οι γονείς αντιλαμβάνονται από ενωρίς και πριν την είσοδο του παιδιού τους στο νηπιαγωγείο, ότι βρίσκονται μπροστά σε κάποιο πρόβλημα κυρίως άρθρωσης και ομιλίας και συνήθως καταφεύγουν στο λογοπεδικό. Η συνήθης παρέμβαση στη λεκτική δυσπραξία από την πλευρά του λογοπεδικού είναι από τη μια να αποχτήσει το παιδί την ικανότητα στην εκφορά ορισμένων φθόγγων, από

10 την άλλη να βελτιώσει την άρθρωσή του και τον τρόπο ομιλίας του. Αυτό γίνεται με συγκεκριμένους τρόπους, ώστε να συντονιστεί η θέση της γλώσσας, των χειλιών και των δοντιών και να ρυθμιστεί η αναπνοή μέσω του ελέγχου της ποσότητας και της δύναμης του εκπνεόμενου αέρα. Σε επίπεδο ομιλίας ο λογοπεδικός ρυθμίζει το χρώμα της φωνής του παιδιού, ώστε να αποχτήσει καθαρότητα, τόνο και προσωδία, ανάλογα με το περιεχόμενο. Η λογοθεραπευτική παρέμβαση είναι διαρκής, ακολουθεί και τις πρώτες σχολικές τάξεις, ενώ συνδυάζεται και με τις παρεμβάσεις των άλλων ειδικοτήτων. Εργοθεραπευτική παρέμβαση Η παρέμβαση του εργοθεραπευτή στις δυσπραξίες είναι καθοριστική, τόσο στις λεκτικές δυσπραξίες, όσο και στις κινητικές. Και τα δύο είδη δυσπραξίας έχουν μια κοινή βάση, την κίνηση, τόσο σε επίπεδο σχεδιασμού, όσο και σε επίπεδο εκτέλεσης. Ο εργοθεραπευτής στοχεύει στην ανάπτυξη, βελτίωση, στήριξη και διατήρηση δεξιοτήτων στη βάση δραστηριοτήτων της καθημερινής ζωής, στην εργασία και την ψυχαγωγία του παιδιού. Στόχος είναι η αποκατάσταση του δυσπραξικού σε αισθησιοκινητικό επίπεδο, η απόχτηση οπτικοκινητικού συγχρονισμού και ισορροπίας, η ανάπτυξη ικανότητας προσανατολισμού στο χώρο και ο συγχρονισμός των κινήσεων των δύο πλευρών του σώματος. Αντιμετωπίζει ακόμη όλες εκείνες τις αδεξιότητες που εμφανίζονται στη βάδιση, το τρέξιμο, τη σύλληψη και το χειρισμό αντικειμένων, ενώ καλλιεργεί και αναπτύσσει την αίσθηση του ρυθμού και τις κινήσεις ακολουθίας. Σε ό,τι αφορά καθαρά στις σχολικές δεξιότητες, η εργοθεραπευτική παρέμβαση γίνεται σε μια ευρεία γκάμα ανάπτυξης δεξιοτήτων, όπως : Στον τρόπο σύλληψης και ελέγχου του μολυβιού. Στον έλεγχο των κινήσεων του καρπού και τη θέση του χεριού κατά τη διαδικασία της γραφής με ταυτόχρονο έλεγχο των κινήσεων των δαξκτύλων. Στην αντιγραφή σχεδίων, γραφημικών μορφών, την ανάπτυξη της αντίληψης για τη χωρική τους θέση και την ακρίβεια οργάνωσης του χώρου μέσω της διάκρισης των σχέσεων των αντικειμένων. Στην ανάπτυξη της οπτικοχωρικής αντίληψης και ιδιαίτερα της κατευθυντικότητας των αντικειμένων και των μορφών. Ψυχολογική παρέμβαση Στα δυσπραξικά άτομα υπάρχει άμεσα όχι μόνο ανάγκη ανακάλυψης του τρόπου λειτουργίας της σκέψης τους, της συμπεριφοράς τους, του γνωστικού τους επιπέδου και των στρατηγικών που μετέρχονται για απόχτηση γενικών και σχολικών γνώσεων, αλλά και ανάγκη

11 ψυχολογικής στήριξης τόσο των ίδιων των ατόμων, όσο και της οικογένειας. Η επαφή του ψυχολόγου με το δυσπραξικό άτομο δεν μπορεί να είναι μόνο περιστασιακή, αλλά συχνή, μόνιμη και σταθερή, ώστε η παρακολούθηση, τα συμπεράσματα και οι οδηγίες να ακολουθούνται βήμα προς βήμα. Ταυτόχρονα ο ψυχολόγος είναι και ο συντονιστής όλων των άλλων ειδικών, ο οργανωτής της οικογενειακής ζωής και ο εμψυχωτής του δυσπραξικού, ώστε να αποχτήσει αίσθημα αυτοπεποίθησης, κίνητρα για μάθηση, τρόπους κοινωνικής συμπεριφοράς. Η ειδική εκπαιδευτική παρέμβαση Τα δυσπραξικά άτομα είναι άτομα με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες, που σημαίνει ότι η εκπαίδευσή τους απαιτεί ειδικά υλικά, τρόπους και μεθόδους ειδικούς, αλλά και χώρο κατάλληλο. Η απαραίτητη επομένως παρέμβαση, για να είναι αποτελεσματική, γίνεται έξω από τα πλαίσια της κανονικής τάξης, στις ειδικές τάξεις, για ένα μικρό ή μεγαλύτερο χρόνο της σχολικής ημέρας. Τον υπόλοιπο χρόνο τα δυσπραξικά άτομα παρακολουθούν την κανονική τάξη ενσωματωμένα στο γενικό πρόγραμμα. Βιβλιογραφία (ενδεικτική) «Developmental dypraxia» στο: http://en.wikipedia.org/wiki/developmental_dyspraxia Βιργινία Πολυμεροπούλου «Αναπτυξιακή δυσπραξία και εργοθεραπεία» στο: http://www.doyk.gr/vivliothiki/pdf/ygeia/psihiki_ygeia/diataraxes_anaptixis/a naptixiaki_dispraxia.pdf Ελεάνα Βιρβιδάκη «Αναπτυξιακή λεκτική δυσπραξία» DISPRAXIA.GR «Αναπτυξιακή δυσπραξία» Dyspraxia Foundation «What is dyspraxia» στο: http://www.dyspraxiafoundation.org.uk/ «Αιτίες της δυσπραξίας» και «Διάγνωση της δυσπραξίας» στο: http://www.news-medical.net/health/causes-of-dyspraxia-(greek).aspx