Μαίρη Κουτσελίνη, Καθηγήτρια Εκ μέρους της Πρωτοβουλίας για την Ενίσχυση της γυναικείας παρουσίας στην πολιτική ζωή. Οι λόγοι άνισης παρουσίας της γυναίκας στην πολιτική ζωή Το Ευρωπαϊκό Κέντρο Έρευνας Φύλου (EIGE, 2014) τεκμηριώνει την άνιση συμμετοχή της γυναίκας στην πολιτική ζωή και μάλιστα κατατάσσει την Κύπρο στην τελευταία θέση σε σύγκριση με όλα τα κράτη μέλη. Επίσης, τόσο το Ευρωκοινοβούλιο, όσο και η CEDAWσυστήνουν την ποσόστωση ως θετικό 1
μέτρο για την ίση εκπροσώπηση της γυναίκας στην πολιτική ζωή. Ποιοι είναι οι λόγοι της άνισης συμμετοχής της γυναίκας στην πολιτική ζωή και μάλιστα της τελευταίας θέσης την οποία κατέχει η Κύπρος κατά την EIGE; Οι λόγοι είναι πολλοί και αλληλεπιδρούν ισχυροποιώντας ο ένας τον άλλο. Γι αυτό θα πρέπει με συντονισμένες ενέργειες και σε πολλά επίπεδα να διαφοροποιηθούν, για ισότητα και δημοκρατική εκπροσώπηση και παρουσία του άλλου μισού του πληθυσμού στην πολιτική ζωή: 1. Οι πατριαρχικές ανδραγωγικές συνθήκες οργάνωσης της κοινωνίας στη βάση ιστορικών καταβολών. Συνθήκες που απαιτούσαν μυϊκή ανωτερότητα, καθορισμό ρόλων για την επιβίωση, με τη γυναίκα στην οικονομία του σπιτιού και τον άντρα στο ευρύτερο πολιτικοοικονομικό περιβάλλον. Μέσα από αυτές 2
τις συνθήκες φυσικοποιήθηκε η διάκριση ρόλων και η ένταξη της γυναίκας στη σφαίρα του ιδιωτικού βίου και του άντρα στον δημόσιο. 2. Η κατάσταση αυτή δημιούργησε τα στερεότυπα, τα οποία όπως λέει και ό ίδιος ο ορισμός των στερεοτύπων- δεν είναι τίποτε άλλο από αντιλήψεις γενίκευσης ή γενικευμένες συμπεριφορές οι οποίες ταυτοποιούνται ως θηλυκές ή αρνητικές. Τα στερεότυπα αυτά τα ερευνήσαμε σε όλους τους χώρους δραστηριοποίησης του ανθρώπου, με αντιπροσωπευτικό δείγμα πληθυσμού: π.χ. ο άντρας έχει αρχηγικές ικανότητες, ενώ η γυναίκα είναι οπαδός, ο άντρας δρα με τη λογική, ενώ η γυναίκα με το συναίσθημα, η γυναίκα είναι καλή για οργάνωση φιλανθρωπιών, ενώ ο άντρας για οργάνωση επιχειρήσεων, η γυναίκα ταιριάζει σε κοινωνικές 3
συγκεντρώσεις, ενώ ο άντρας σε πολιτικές, κ.ο.κ. 3. Οι καταστάσεις αυτές, δηλαδή η πατριαρχική δομή και τα στερεότυπα, ενισχύονται από την τρίτη ομάδα λόγων της άνισης αντιμετώπισης της γυναικείας παρουσίας στην πολιτική ζωή: Η αναπαραγωγή και ενδυνάμωσή τους μέσα από ουσιώδεις θεσμούς κοινωνικοποίησης: την οικογένεια, την εκπαίδευση και τα ΜΜΕ: Όλοι, για παράδειγμα, είμαστε μάρτυρες της σεξιστικής αναπαράστασης από την τηλεόρασή μας των ελάχιστων γυναικών που είναι αναμειγμένες στην πολιτική ζωή. Ακόμη, όλοι είμαστε καθημερινά μάρτυρες της διαφορετικής αντιμετώπισης, σε πολλές οικογένειες, του αγοριού και του κοριτσιού και ποιες προσδοκίες εσωτερικεύονται στους μεν και ποιες στις δε. 4
4. Η τέταρτη ομάδα λόγων για την ανίχνευση της ανισότητας, κτίζεται και με την συμβολή όλων των προηγούμενων και αναφέρεται στην έλλειψη πολιτικών ισότητας στην κυπριακή κοινωνία. Η ευρωπαϊκή πολιτική για gender mainstreaming, που ελεύθερα μεταφράζεται ως η ένταξη της προοπτικής του φύλου σε όλες τις πολιτικές, ουδόλως εφαρμόστηκε και καθόλου δεν άλλαξε τις στάσεις και τα στερεότυπά εις βάρος των γυναικών. Καμιά λογοδότηση δεν υπάρχει για το χάσμα των αμοιβών στον ιδιωτικό τομέα. Καθόλου δεν διαμαρτυρόμαστε, όταν αντί ίσης εκπροσώπησης βρίσκουμε σε διάφορες θέσεις κλειδιά και καμιά γυναίκα για δείγμα. Καμία πολιτική δεν εφαρμόστηκε για τη συμφιλίωση της οικογένειας με την καριέρα και τον ελεύθερο χρόνο. Η κατάσταση αυτή, της έλλειψης πολιτικής ισότητας και ο 5
περιορισμός της γυναίκας στα οικιακά και οικοκυρικά, μαζί με τις στερεοτυπικές αντιλήψεις, έχει πολλές φορές ως αποτέλεσμα και η ίδια η γυναίκα ψηφοφόρος να μην εμπιστεύεται τη γυναίκα για την πολιτική ζωή. 5. Όλοι οι πιο πάνω λόγοι οδηγούν στην απουσία της γυναίκας και των ευαισθητοποιημένων γενικά ανδρών σε θέματα ισότητας από σημαντικά κέντρα λήψης απόφασης. Είναι ήδη γνώσηκοινός τόπος ότι χωρίς μια ομάδακρίσιμη μάζα- προσώπων ( ανδρών και γυναικών) που ενδιαφέρονται ουσιαστικά για πολιτικές ισότητας δεν μπορεί να επέλθει αλλαγή. Και η απουσία αυτής της κρίσιμης μάζας είναι μια ακόμη αιτία της απουσίας της γυναίκας από τη πολιτική ζωή. Αν υπήρχε, για παράδειγμα, όταν ψηφιζόταν ο νόμος για ίση εκπροσώπηση των κομμάτων κατά την προεκλογική περίοδο στα ΜΜΕ, θα 6
προνοούσε και για ίση εκπροσώπηση και των δύο φύλων υποψηφίων. Και όταν η Βουλή, απαίτησε από το Πανεπιστήμιο Κύπρου, να μετατρέψει το νηπιαγωγείοβρεφοκομικό σταθμό του Πανεπιστημίου Κύπρου σε ιδιωτικό και να μην υπάρχει καμιά επιχορήγηση στον προϋπολογισμό, θα βρίσκονταν κάποιοι να αντιδράσουν εναντίον μιας τέτοιας απόφασης. 6. Η έκτη ομάδα λόγων αναφέρεται στην ίδια τη δομή και τη λειτουργία των κομμάτων, που είναι κατά κύριο λόγο, οργανωμένη με επίκεντρο την αντρική παρουσία- και προτίμηση- και με δορυφορική τη γυναικεία παρουσία. Είναι φαινόμενο, στην Κύπρο, η δυναμική και ισότιμη παρουσία μιας γυναίκας σε ένα κόμμα- όπου κατά κανόνα είναι αυστηρά προκαθορισμένος και ο ρόλος τους. Επίσης, τις πλείστες φορές, η μια κάποια ποσόστωση, εκεί που υπάρχει, γίνεται σε μεγάλο βαθμό, για να γεμίσει 7
ένα ψηφοδέλτιο, με τον μηχανισμό εκλογής κάθε κόμματος να μην αφήνει κανένα περιθώριο για ισότιμη αντιμετώπιση. Η ίδια η καθαρά αρχηγική δομή των κομμάτων, με τον πλήρη έλεγχο από τον αρχηγό και τους αρεστούς σε αυτόν, των δομών και διαδικασιών του κόμματος, κάθε άλλο παρά δημοκρατική μπορεί να χαρακτηριστεί. 7. Όλοι οι πιο πάνω λόγοι και καταστάσεις ενοχοποιούν την ίδια τη γυναίκα, θέτουν εν αμφιβόλω την ίδια την ικανότητά της και εσωτερικεύουν την αρρενωπότητα ως το βασικό χαρακτηριστικό του ικανού πολιτικού. Αυτή η εικόνα του αρσενικού πολιτικού, που θυμώνει και τα λέει έξω από τα δόντια είναι ακόμη ένας λόγος διαιώνισης στερεοτυπικών αντιλήψεων. Η επιχειρηματολογία, η τετράγωνη λογική, η ευαισθησία απέναντι στα μείζονα εθνικά θέματα αντικαθίσταται καθημερινά στις τηλεοπτικές συζητήσεις 8
από φωνασκίες και μάγκικες ατάκες. Αν είσαι, επομένως, γυναίκα καλό είναι να μάθεις να καυγαδίζεις, να διακόπτεις, να είσαι αγενής και αλαζονική, να έχεις αυστηρά σκυθρωπό και θυμωμένο ύφος, να ανδροποιήσεις, με άλλα λόγια την εικόνα σου, για να είσαι ικανή για τη δημόσια σφαίρα. Μια εικόνα αρρενωπότητας και πολιτικού που ταλανίζει και τον άντρα πολιτικό που πρέπει να ανταποκριθεί σε ένα στερεοτυπικό πρότυπο. 8. Και τέλος, πάνω σε όλα αυτά κτίζεται η σοφιστική αντιμετώπιση της έλλειψης δημοκρατίας, σε μια κοινωνία όπου το πέραν του μισού πληθυσμού περιθωριοποιείται, όταν μάλιστα οι στατιστικές δείχνουν ότι, στην Κύπρο η γυναίκα δεν υστερεί σε εκπαίδευση, τίτλους και ικανότητες (βρίσκεται πολύ πάνω από το ΜΟ της ΕΕ). Ποιο είναι το σόφισμα που οδηγεί σε επιφανειακή 9
αντιμετώπιση της ανισότητας, στη μη αποδοχή του ελλείμματος δημοκρατίας και στη μη νομιμοποίηση των αποφάσεων; Το ακούμε συχνά και δυστυχώς και από γυναίκες αναμιγμένες στην πολιτική: Ότι δήθεν η οποιαδήποτε ποσόστωση είναι εναντίον της ισότητας, διότι το κριτήριο πρέπει να είναι η ικανότητα και όχι το φύλο. Μάλιστα γυναίκες «επιτυχημένες» (πάντα σε εισαγωγικά) λένε ότι «χρειάζεται λίγη παραπάνω προσπάθεια» αλλά «οι ικανές επιτυγχάνουν». Αυτά τα ακούσαμε και τα ακούμε και από αρχηγούς κομμάτων. Δεν είμαι βέβαιη ότι όσοι τα λένε αυτά έχουν συναίσθηση του ότι αυτό που λένε είναι το εξής: Από το 52 % των γυναικών μόνο ένα 10-12% είναι ικανές (τόσο είναι το ποσοστό των γυναικών στις ανώτερες θέσεις λήψης αποφάσεων), ενώ, αντίστοιχα, από το 50% των ανδρών ικανοί είναι το 10
90%. Μια επομένως, τοποθέτηση που πιστεύει και σοφιστικά επιχειρηματολογεί για την ανωτερότητα ενός φύλου και υπέρ του σεξισμού, ένα επιχείρημα το ίδιο καταδικαστέο, και στερεοτυπικό, όπως και ο ρατσισμός, που επιχειρηματολογεί για την ανωτερότητα μιας φυλής. Επιλογικά, έχει αποδειχθεί με τις πολιτικές των χωρών που έχουν επιτύχει ισότητα ότι η παρουσία της γυναίκας στην πολιτική ζωή μπορεί να ξεπεραστεί με συντονισμένες και συνεχείς ενέργειες και με την προώθηση της ποσόστωσης ως πρώτου θετικού μέτρου θεραπείας της ανισότητας. 11