Επιθ. Κιν. Ερευνών, 108109, 2002, 101138 Βύρων Κτζαμάνης* ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Τέσσερα βασικά ερωτήματα απασχλύν τυς ειδικύς στα δημγραφικά δρώμενα στις πρώην ανατλικές χώρες: α) Η ευρωπαϊκή γεωγραφία των δημγραφικών συμπεριφρών επιτρέπει να θεωρήσυμε τ γεωπλιτικό χώρ της πρώην ανατλικής Ευρώπης ως ενιαί και σαφώς διαχωριζόμεν από τη λιπή Ευρώπη; β) ι βαλκανικές χώρες της Ελλάδς συμπεριλαμβανμένης παρυσιάζυν κινά χαρακτηριστικά; γ) Σε πι βαθμό ι παρατηρύμενες πρόσφατες εξελίξεις στις χώρες αυτές εγγράφνται στ μακρό χρόν ή/και επηρεάσθηκαν από τις σεισμικές πλιτικές και κινωνικικνμικές στην περίδ της μετάβασης πρς την ικνμία της αγράς; δ) Πιες ι δημγραφικές πρπτικές των χωρών αυτών και ι άμεσες επιπτώσεις των πρόσφατων δημγραφικών εξελίξεων στην πρεία τυς πρς την ικνμία της αγράς; Στ άρθρ αυτό δεν φιλδξύμε να δώσυμε απαντήσεις στ σύνλ των πρότερων ερωτημάτων. Θα περιρισθύμε σε μια συνθετική παρυσίαση των δημγραφικών μεταπλεμικών εξελίξεων (δίδντας εμμέσως μια απάντηση στ ερώτημα της ύπαρξης ή μη ενός «βαλκανικύ» πρφίλ) και εν συνεχεία θα εστιάσυμε την πρσχή μας στις αναμενόμενες δημγραφικές εξελίξεις και τα πρβλήματα πυ θέτυν στην αγρά της εργασίας των χωρών αυτών στη μεταβατική τυς πρεία πρς την ικνμία της αγράς. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ι μεταπλεμικές πλιτικές επιλγές, διαιρώντας την ήπειρ μας μέχρι πρόσφατα σε δύ μεγάλες ενότητες (δυτική ανατλική Ευρώπη), ως ένα βαθμό επηρέασαν αναπόφευκτα και την πτική γωνία πυ υιθέτησαν ι * Καθηγητής Δημγραφίας, Διευθυντής τυ Εργαστηρίυ Δημγραφικών και Κινωνικών Αναλύσεων στ Τμήμα Μηχανικών Χωρταξίας, Πλεδμίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης τυ Πανεπιστημίυ Θεσσαλίας.
102 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ δημγράφι για τις συγκριτικές τυς μελέτες. ι πρόσφατες όμως πλιτικές αλλαγές στην ανατλική Ευρώπη και τ άνιγμα των συνόρων, επιφέρντας σημαντικές ανακατατάξεις στ μεταπλεμικό τπί, δήγησαν στην πρδευτική ανατρπή των κυρίαρχων διχτμικών σχημάτων πρσέγγισης, σχημάτων πυ μέχρι πρόσφατα δεν επέτρεπαν την ανάδειξη των όπιων ιδιαιτερτήτων τμημάτων της πρώην ανατλικής Ευρώπης (και φυσικά των Βαλκανίων). Ταυτόχρνα, ι γενικότερες κινωνικικνμικές ανακατατάξεις στην ΝΑ Ευρώπη, ι διαδχικές κρίσεις στη δυτική βαλκανική και η γειτνίαση της ΕΕ με τις πρώην σσιαλιστικές χώρες της χερσνήσυ τυ Αίμυ συντείνυν στην ανάπτυξη ενός ενδιαφέρντς για τα Βαλκάνια πυ δεν περιρίζεται ασφαλώς μόνν στις δημγραφικές εξελίξεις (Β. Κτζαμάνης, 2000). Για τν ερευνητή και μελετητή των δημγραφικών φαινμένων, ι καταγραφόμενες στ ανατλικό τμήμα της γηραιάς ηπείρυ μας αλλαγές στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας έχυν μναδικό χαρακτήρα: συνταρακτικές πλιτικές και κινωνικικνμικές ανακατατάξεις συντελύνται σε περίδ «ειρήνης» σε ευρεία έκταση, σε μια μάδα χωρών πυ διαθέτυν βασικά σχετικά ανεπτυγμένα στατιστικά συστήματα πυ καθιστύν εφικτή τη συνεχή στ χρόν παρακλύθηση και ανάλυση της πρείας των δημγραφικών συνιστωσών (Β. Ktzaanis, Α. Parant, J.P. Sardn, 1998). Είμαστε στην ιδιαίτερα πλενεκτική θέση τυ απστασιπιημένυ παρατηρητή της Ιστρίας, μιας Ιστρίας πυ ξετυλίγεται μπρστά μας και πυ θα πρέπει να αναμένυμε μία ή δύ δεκαετίες ακόμη για να συναγάγυμε ριστικά συμπεράσματα όσν αφρά τις δημγραφικές συμπεριφρές, λαμβάνντας υπόψη την αδράνεια των φαινμένων. Τέσσερα βασικά ερωτήματα απασχλύν στη φάση αυτή τυς ενασχλύμενυς επιστήμνες με τα δημγραφικά δρώμενα στις πρώην ανατλικές χώρες (D. Clean, 1992 και 1996 J.P. Sardn, 1998 και 2000 Μ. Labbé, 1995 Α. MnnieJ. Rychtarikva, 1991 Α. Mnnier, 1991, 1996 και 1998β Ppulatin et Sciétés, 1993 J.L. RalluA. Blu, 1993 Β. Ktzaanis, 2000c): α) η ευρωπαϊκή γεωγραφία των δημγραφικών συμπεριφρών επιτρέπει να θεωρήσυμε τ γεωπλιτικό χώρ της πρώην ανατλικής Ευρώπης (χώρ πυ αναδύθηκε μετά τ 1945 και διασπάται πρδευτικά μετά τ 1990) ως ενιαί και σαφώς διαχωριζόμεν από τη λιπή Ευρώπη; β) ι βαλκανικές χώρες της Ελλάδς συμπεριλαμβανμένης παρυσιάζυν κινά χαρακτηριστικά (αναδεικνύεται, π.χ., ένα «βαλκανικό» δημγραφικό πρφίλ); γ) Σε πι βαθμό ι παρατηρύμενες πρόσφατες εξελίξεις στις πρώην «σσιαλιστικές» βαλκανικές χώρες εγγράφνται στ μακρό χρόν ή/και επηρεάσθηκαν από τις σεισμικές πλιτικές
ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 103 και κινωνικικνμικές αλλαγές και τις επαγωγές δυσκλίες πυ αντιμετωπίζυν ι κάτικι τυς στην περίδ της μετάβασης πρς την ικνμία της αγράς; δ) Πιες ι δημγραφικές πρπτικές των χωρών αυτών και ι άμεσες και απώτερες επιπτώσεις των πρόσφατων δημγραφικών εξελίξεων; Καθίσταται πρφανές ότι ι όπιες απαντήσεις εξαρτώνται σημαντικά από τα στιχεία πυ έχυμε στη διάθεση μας και είναι πρσωρινές: δύνανται να αναιρεθύν μερικώς υπό τ φως πληρέστερων δεδμένων, νέων στιχείων και φυσικά των μελλυσών δημγραφικών εξελίξεων, εξελίξεων δυσκόλως δυνάμενων να πρβλεφθύν (ακόμη και για τ κντινό μέλλν) εξ αιτίας της επικρατύσης ακόμη στις χώρες αυτές ιδιότυπης ρευστότητας. Στ άρθρ αυτό δεν φιλδξύμε να δώσυμε απαντήσεις στ σύνλ των πρότερων ερωτημάτων. Θα περιρισθύμε αρχικά σε μια συνθετική παρυσίαση των μεταπλεμικών δημγραφικών εξελίξεων (δίδντας εμμέσως μια απάντηση στ ερώτημα της ύπαρξης ή μη ενός «βαλκανικύ» δημγραφικύ πρφίλ). Εν συνεχεία θα εστιάσυμε την πρσχή μας στις αναμενόμενες δημγραφικές εξελίξεις και στα πρβλήματα πυ θέτυν στην αγρά της εργασίας των χωρών αυτών στην πρεία πρς την ικνμία της αγράς, μετάβαση πυ δεν αναμένεται να λκληρωθεί την τρέχυσα δεκαετία. Ι ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ι χώρες της βαλκανικής ι πίες, με εξαίρεση την Ελλάδα, μέχρι πρόσφατα απτελύσαν τμήμα της λεγόμενης ανατλικής Ευρώπης εκτείννται σε 765.000 k 2 από την Αδριατική έως και τη Μαύρη θάλασσα με πληθυσμό πυ εγγίζει τ 2000 τα 68 εκατμ., έναντι 49 μια πεντηκνταετία πριν (Πίνακας 1). Τ τμήμα αυτό της Ευρώπης κατικείται από Έλληνες, Σλάβυς, Γερμανύς, ύγγρυς, Ρυμάνυς, Βύλγαρυς, Αλβανύς, Τσιγγάνυς και Τύρκυς (για να περιρισθύμε στις κυριότερες εθνικές μάδες), από ρθόδξυς, καθλικύς, πρτεστάντες και μυσυλμάνυς, από λαύς με διαφρετικό παρελθόν και ιστρία πυ βρέθηκαν για μια μακρά χρνική περίδ να συμβιώνυν στα πλαίσια της θωμανικής αυτκρατρίας και αργότερα, μεταπλεμικά, ενός κατά τ μάλλν ή ήττν κινύ πλιτικύ συστήματς (με εξαίρεση πάλι την Ελλάδα). Η ιστρική, κινωνική και πλιτισμική πλυμρφία τυ χώρυ μελέτης αναδύεται εκ νέυ στ πρσκήνι μετά την κατάρρευση των καθεστώτων πυ επεκράτησαν σ' αυτόν για μια τεσσαρακνταετία, δηγώντας παράλληλα στην ανάδυση κλασικών γεωγραφικών διαιρέσεων, ιστρικών σφαιρών επιρρής και εθνικιστικών κινημάτων.
104 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ Όλες σχεδόν ι χώρες της περιχής υπέστησαν σημαντικές πληθυσμιακές απώλειες κατά τη διάρκεια τυ Β ' Παγκσμίυ Πλέμυ. Παράλληλα, ι μεταβλές των συνόρων και ι μετακινήσεις πληθυσμών κατά τη διάρκεια τυ και αμέσως μετά τη λήξη τυ υπήρξαν κανόνας στην περιχή, με απτέλεσμα τ μεταπλεμικό τπί να διαφρπιείται σημαντικά τ 19381939 (INSEE, 1946 G. Fruk, 1951). Παρόλες τις μετακινήσεις αυτές, ισχυρές μεινότητες παρέμειναν ακόμη και μετά τν πόλεμ εκτός των «εθνικών» τυς συνόρων: ύγγρι στη Ρυμανία, Αλβανί στη Γιυγκσλαβία, Τύρκι στη Βυλγαρία, Έλληνες στην Αλβανία κκ. (Α. et J. Sellier, 1991 M.S. Hrak, 1985 H. Pultn, 1993). Σε αντίθεση με τ βόρει και κεντρικό τμήμα της ανατλικής Ευρώπης όπυ η μιγενπίηση επετεύχθη βασικά με την απχώρηση των γερμανικών μειντήτων, στα Βαλκάνια (με εξαίρεση την Ελλάδα) ι μεινότητες απτελύσαν μέχρι τα τέλη της δεκαετίας τυ 1980 τ 615% τυ πληθυσμύ, ενώ η πρώην Γιυγκσλαβία απτελείτ από ένα μωσαϊκό εθνικών μάδων. Μετά την κατάρρευση των "σσιαλιστικών" καθεστώτων (19901991) στις χώρες της βαλκανικής όπυ επιβίωναν ακόμη ισχυρές μειντικές μάδες, σωρεία πρβλημάτων θα αναδυθύν της διαφρικής δημγραφικής εξέλιξης βηθύσης, δηγώντας σε κρίσεις δύσκλα ελεγχόμενες και σε νέες κρτές μετακινύμενων πληθυσμών. Συνψίζντας τις δημγραφικές εξελίξεις της τελευταίας πεντηκνταετίας στην ΝΑ Ευρώπη, φείλυμε να επισημάνυμε: α) Την ετεργένεια των δημγραφικών συμπεριφρών τυ βαλκανικύ χώρυ 1 και την ανάδειξη κατ' αρχάς δύ βασικών εντήτων με σαφώς διαφρπιημένες διαδρμές και δμές. Η πρώτη ενότητα συμπεριλαμβάνει την Αλβανία, τ Κσσυφπέδι και τ δυτικό τμήμα της πγδ της Μακεδνίας, ενώ η δεύτερη τν υπόλιπ βαλκανικό χώρ (Πίνακες 12 και Διαγράμματα 1 και 2). Η πρώτη ενότητα διαφρπιείται σαφώς, χαρακτηριζόμενη από νεανικές δημγραφικές δμές, υψηλή γνιμότηταγεννητικότητα και βρεφική θνησιμότητα και υψηλύς μέσυς ετήσιυς ρυθμύς αύξησης τυ πληθυσμύ (G. Penev, 1995 Β. Κτζαμάνης, 2000 Β. Ktzaanis, Α. Parant, 2001). 1. Για την πρ των βαλκανικών πλέμων QÌò και τις διαφρπιημένες δημγραφικές πρείες (φάσεις της δημγραφικής τυς μετάβασης) των βαλκανικών χωρών, βλ. τ ιδαίτερα ενδιαφέρν άρθρ της M. Tdrva (1999).
ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 105 _ s' Λ s, *0 Λ *Η c f νη J > >? c Ln b ö * C Ό >? B> g èî= s «s Vn s S ö S 5 g Vn Φ sc* E t? iη ι h r> ν > v_3 a V s, Λ ζη *Η ί ν '» i) Cr >Cì α >ί $ 8 a c ci $ ί CI :Q> 'α e a y S tì H α H q S, q> Ä C S?f 1 >5 H3 U3 Ci Qi 3 cd L> 42 (Tî H ΑΔ Διαζυγίων TB Divrtialité (/) ΑΔ Γαμηλιότητας (/) TBNuptialité (/) Βρεφιχη Θνησιμότητα Mrtalité fantile (/) Φυσιχό Ισζύγι (/) Accris naturel (/) Θνησιμότητα Taux de rtalité (/) Γεννητιχότητα Taux de natalité (/) c >4 Πληθυσμός (στη μέση τυ έτυς) Ppulatin (au illieu de l'année) 0*\ 0*\ 3\ 3\ 3\ 3\ 3\ 0\ 3\ 0\ 3\ 0\ 3\ 3\ 1 PH v c Q/ X " 3\ " " " ci en en" 3\ ci " " en en" en" en" ci CU Ί v cd " v en CD en ös " CΛ " CU 'CU Si è w en " CΛ " ci " " en " " [" " " " fg 3 PQ PQ v ci [" " " CΛ en cf ös CΛ " " CΛ en CΛ cf è II PLH tó " CΛ " " " " ös f CΛ CD " CΛ 3\ UH > CU UH " ci CΛ " " " " ci cf " " CΛ " CΛ " 1 " " UH UH " " " c cf " cf CΛ CD " " î CΛ " ci " " ι CU C V > cd, eu û > CU ω e Ν D j_p c/a H Q/ 4> PQ tì PQ ffi " en v σγ ös cf " " _u s Q/ " " t" " q " " " cf " ös " " 8 cf i CU Ζ 'Β " " " " " c en " en " en" " en en en cf ci > UH S 00 00 00 00 " ct 0 V V V 0 "Λ H ô Λ c "S i3 DH PLH > > v s? r PQ «H ~ > i «> 3?i B / > 5 S s= r> PQ X W S 1 s s SH 1> C C % I eu s HJ t Ci) Xi =5 Cl) n u C; C CD SH υ C U ρ n 5 r» w? VH u w s s s
106 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ Διάγραμμα Ια: Πληθυσμιακές πυραμίδες των βαλκανικών χωρών Figure la: Pyraides des âges des pays de l'eurpe du sudest Πηγή/Surce: Πανεπιστήμι Θεσσαλίας,ΤΜΧΠΑ/ Εργαστήρι Δημγραφικών και Κινωνικών ΑναλύσεωνΕΔΚΑ (Βάση Δημγραφικών Δεδμένων για τα Βαλκάνια) / Univ. de Thessalie, Labratire Analyses Dégraphiques et ScialesLDSA (Base des dnnées dégraphiques pur les Balkans), ίδια επεξεργασία.
ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 107 Διάγραμμα 1β: Πληθυσμιακές πυραμίδες των βαλκανικών χωρών Figure lb: Pyraides des âges des pays de l'eurpe du sudest [ «W i l l i ΛΨΎ rim 'B H 1 «fli B τι + ri ri > «ι ΓlLaiJ. UIEIM j Κ " '. ==±1 LHI1U 11«!«η III.IIUI.IJBJ IM ria I il. Ι... I l I Τ riηι uuuiuii D U M î [ u JTTCBH 1 ZZI Πηγή/Surce: Πανεπιστήμι θεσσαλίας,τμχπα/ Εργαστήρι Δημγραφικών και Κινωνικών ΑναλύσεωνΕΔΚΑ, p.cit..
108 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ Διάγραμμα 1γ: Πληθυσμιακές πυραμίδες των βαλκανικών χωρών Figure le: Pyraides des âges des pays de l'eurpe du sudest Πηγή/Surce: Πανεπιστήμι Θεσσαλίας,ΤΜΧΠΑ/ Εργαστήρι Δημγραφικών και Κινωνικών ΑναλύσεωνΕΔΚΑ, p.cit.
ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 109 Διάγραμμα 2: Η εξέλιξη τν πληθυσμύ των βαλκανικών χωρών, 1950 1999 (1950=100) Figure 2: L'évlutin de la ppulatin de l'eurpe du sudest, 19501999 (1950=100)
110 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ Πίνακας 2: Κατανμή τυ πληθυσμύ (%) των βαλκανικών χωρών σε μεγάλες ηλικιακές μάδες (1951/1998) Tableau 2: Répartitin de la ppulatin (%) des pays balkaniques par grands grupes d'âges (1951/1998) ΧώρεςPays 1951 1998 014 1544 4564 65+ 014 1544 4564 65+ {(014)+(65+)/(1564)} ΑλβανίαAlbanie ΕλλάδαGrèce 38,7 28,2 41,7 47,6 12,6 17,3 7,0 6,9 32,6 15,6 45,2 43,6 16,0 24,1 6,1 16,7 63,3 47,8 Βυλγαρία Bulgarie 26,7 48,5 16,4 8,4 16,5 42,1 25,6 15,7 47,6 Ρυμανία Ruanie πσδγexrsfy ΔΓRFY Βσνία Ερζεγβίνη Bsnie Herzegve ΚρατίαCratie Σλβενία Slvénie 30,9 29,3 39,2 27,3 27,5 46,4 47,0 44,9 47,0 45,6 17,1 17,8 12,8 19,1 19,6 5,7 5,8 3,0 6,7 7,3 19,1 21,1* 18,8 19,9 16,8 45,3 43,5* 48,6 43,5 45,7 22,7 22,9* 22,6 24,3 24,1 12,8 12,4* 9,9 12,3 13,4 46,9 50,5 40,4 47,5 43,3 πγδμfyrm 37,0 44,9 12,6 5,6 23,3 46,2 21,1 9,4 48,7 EEUE 17,1 66,9 16,0 49,3 *Τα στιχεία αναφέρνται στ έτς 1997 για την.δ.γιυγκσλαβίας **15 κράτημέλη (Eurpe de quze) Πηγή/Surce: Πανεπιστήμι Θεσσαλίας, ΤΜΧΠΑ/ Εργαστήρι Δημγραφικών και Κινωνικών ΑναλύσεωνΕΔΚΑ (Βάση Δημγραφικών Δεδμένων για τα Βαλκάνια) / Univ. de Thessalie, Labratire Analyses Dégraphiques et ScialesLDSA (Base des dnnées dégraphiques sur les Balkans). β) Τις διαβαθμισμένες όσν αφρά την έκταση ανά χώρα παρεμβάσεις στν τμέα τυ πληθυσμύ, παρεμβάσεις πυ σε ρισμένες περιπτώσεις είχαν άμεσες επιπτώσεις στην πρεία των δημγραφικών συνιστωσών (και έμμεσες στις πληθυσμιακές δμές) με ακραί παράδειγμα την πρσσιαλιστική Ρυμανία (V. Bdrva, 1972 Β. Berelsn, 1974 M. Macura, 1974 R. Pressât, 1979 INED, 1982 J. Hecht, 1986 P. Festy, 1986 J. Hecht et al., 1990 G. Calt, 1992 M. Kivu, 1991). γ) Τ γεγνός ότι όλες ι χώρες αυτές έχυν λκληρώσει πλέν την επιδημιλγική τυς μετάβαση (R. Schfield, R. Reher, Α. Bideau, 1991 Gr. Caselli, V. Egidi et al., 1995 J. Dupaquier, P. Bardet, 1998), τ πέρασμα
ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 111 Πίνακας 3: Μέση πρσδκώμενη ζωή στη γέννηση στις βαλκανικές χώρες Tableau 3: Espérance de vie à la naissance dans les pays balkaniques Hes ΧώρεςPays ΕλλάδαGrèce ΒυλγαρίαBulgarie ΡυμανίαRuanie πσδγ exrsfy ΔΓRFY Σερβία (Σύνλ) Serbie (Ttal) Σερβία Κεντρική Serbie Centrale Κσσυφπέδι Ksv Βϊβντίνα Vivde Μαυρβύνι Mntenegr ΒσνίαBsnie ΚρατίαCratie πγδμfyrm ΣλβενίαSlvénie ΑλβανίαAlbanie Fees ΧώρεςPays ΕλλάδαGrèce ΒυλγαρίαBulgarie ΡυμανίαRuanie πσδγ exrsfy ΔΓRFY Σερβία (Σύνλ) Serbie (Ttal) Σερβία Κενχρική Serbie Centrale Κσσυφπέδι Ksv Βϊβνχίνα Vivde Μαυρβύνι Mntenegr ΒσνίαBsnie ΚρατίαCratie πγδμfyrm ΣλβενίαSlvénie ΑλβανίαAlbanie 1950 e 0 53,5b 5 53,0b 5 54,4b 5 51,6b 5 52,3b 5 61,4b 5 56,0 1950 e 56,0b 5 55,6b 5 56,9b 5 53,7b 5 55,0b 5 64,0b 5 60,9a 1955 e 0 61,4a 56,9t 1 59,8b 6 59,4b 6 61,3b 6 57,6b 6 60,6b 6 65,4b 6 52,6t 1 60,9 54,9t 1 63,0t 1 1955 e 64,5a 59,3t 1 61,4b 6 61,1b 6 63,4b 6 58,2b 6 62,7b 6 67,3b 6 54,8t 1 65,2a 55,1t 1 68,1t 1 1960 e 0 67,3a 67,6t 64,1a 62,3t 2 63,2b 7 62,4b 7 64,3b 7 57,0b 7 63,6b 7 63,9b 7 59,2t 7 63,9b 60,8t 2 66,2t 2 63,6 1960 e 70,4a 71,2t 67,7a 65,4t 2 65,3b 7 64,7b 7 66,7b 7 55,8b 7 68,5b 7 67,8b 7 62,6t 2 68,8b 61,8t 2 71,9t 2 66,0 1965 e 0 66,5t 64,7b 3 64,2b 3 64,7b 3 66,2b 3 60,6b 3 65,9b 3 66,6b 3 63,0b 3 66,2b 62,0b 3 65,4b 3 64,9b 1965 e 70,5t 68,5b 3 68,4b 3 68,0b 3 70,0b 3 61,7b 3 70,6b 3 70,3b 3 66,1b 3 71,3b 65,4b 3 72,7b 3 67,0b 1970 e 0 70,1a 69,0a 66,2t 65,4t 4 66,1b 8 65,8b 8 67,5b 8 64,3b 8 66,0b 8 70,8b 8 63,9t 4 65,7b 65,6t 4 65,0a 1970 e 73,6a 73,4a 70,8t 70,2t 4 69,9b 8 69,6b 8 71,3b 8 65,3b 8 71,9b 8 74,1b 8 68,2t 4 72,7b 67,6t 4 72,3a 1975 e 0 68,5a 67,3a 66,9a 67,5b 67,9b 68,9b 66,3b 68,0b 68,9b 67,2b 67,3b 66,8b 66,5a 1975 e 73,4a 74,1a 71,7a 71,3b 72,0b 73,3b 68,5b 73,8b 73,9b 71,8b 73,1b 71,0b 74,1a 1980 e 0 72,2a 68,4a 66,6a 67,7b 68,4a 68,2b 69,5b 68,6b 67,4b 71,4b 67,9a 66,9b 68,3a 67,3b 67,0b 1980 e 76,3a 73,8a 71,8t 73,2b 73,0a 72,7b 73,9b 71,8b 73,7b 76,0b 72,9a 74,2b 71,8a 75,1b 72,0b 1985 e 0 72,6a 68,2t 66,8t 67,1b 68,3a 67,9b 69,5b 66,6b 67,1b 71,4b 68,3b 67,0b 68,7b 67,4b 68,5b 1985 e 77,6a 74,4t 72,8t 73,6b 73,1a 72,7b 74,1b 70,1b 73,7b 77,0b 73,6b 74,8b 72,8b 75,5b 73,8b 1990 e 0 74,6a 68,0t 66,6t 69,1a 69,0a 68,9b 70,0b 70,5b 67,4b 72,8b 69,7b 68,6b 70,1a 69,4b 69,6 1990 e 79,5a 74,7t 73,lt 74,9a 74,4a 74,1b 75,0b 74,9b 74,2b 78,2b 75,2b 75,9 74,0a 77,3b 75,4b a: Ετήσιι πίνακες θνησιμότητας, b: Πίνακες θνησιμότητας υπλγισμένι βάσει στιχείων θνησιμότητας δύ ετών. Η τιμή της μέσης πρσδκώμενης ζωής στη γέννηση αναφέρεται πάνττε στ δεύτερ έτς, t: Πίνακες θνησιμότητας υπλγισμένι βάσει στιχείων θνησιμότητας τριών ετών. Η τιμή της μέσης πρσδκώμενης ζωής στη γέννηση αναφέρεται πάνττε για τ κεντρικό έτς. 1: 19521954, 2: 19601962, 3: 19651966,4: 19701972,5: 19501951,6: 19551956,7: 19601961,8: 19701971 Πηγές/Surces: Eurstat (2000), Cnseil de l'eurpe (2000), C. De Gubert Lante A. Mnnier (1990 1997), A. Mnnier (1998a), J.P. Sardn (2000a) και Στατιστικές Επετηρίδες των χωρών.
112 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ δηλαδή από επίπεδα υψηλής θνησιμότητας, φειλόμενης βασικά στις λιμώδεις νόσυς, σε επίπεδα σχετικά χαμηλής θνησιμότητας, όπυ ι ασθένειες πυ συνδένται με τν τρόπ ζωής και τη γήρανση παίζυν πλέν καθριστικό ρόλ, με απτέλεσμα τη σημαντική μείωση Πίνακας 3 μέχρι τις αρχές της δεκαετίας τυ '70 αφενός μεν των μεταξύ τυς διαφρών στη μέση πρσδκώμενη ζωή στη γέννηση πυ καταγράφνται την επαύρι τυ Β ' Παγκσμίυ Πλέμυ και αφετέρυ τη σχετική σύγκλιση των επιπέδων θνησιμότητας στις τέσσερις μεγάλες ενότητες της ηπείρυ μας (βόρεια, δυτική, νότια και ανατλική Ευρώπη). Μετά τα τέλη όμως της δεύτερης μεταπλεμικής δεκαετίας, ιδαίτερα δε μετά τ 197580, ι πρείες της θνησιμότητας είναι απκλίνυσες ανάμεσα στις βαλκανικές (της Ελλάδας εξαιρυμένης) και κεντρανατλικές χώρες από τη μια μεριά και στις χώρες τυ βρειδυτικύ και νότιυ τμήματς της ηπείρυ από την άλλη: όταν στην υπόλιπη Ευρώπη αναπτύσσνται πρδευτικά απτελεσματικά μέσα καταπλέμησης των νέων παθλγιών με άμεσα απτελέσματα στ διαρκή αγώνα εναντίν τυ θανάτυ, ι βαλκανικές χώρες, όπως και η πλεινότητα των άλλων πρώην σσιαλιστικών χωρών, αδυνατύν να πρσαρμσθύν στη νέα πραγματικότητα (Πίνακες 45). Η ανδική πρεία της μέσης πρσδκώμενης στη γέννηση ζωής αλλά και σε όλες τις ηλικίες εκτός της μάδας των νέων 014 ετών ανακόπτεται πρδευτικά και ι πιθανότητες θανάτυ τείνυν να αυξηθύν στις παραγωγικές (1564 ετών) ηλικίες (Α. Gli, G. Gesan, 1981 M.I. Reer, 1985 A. Blu, J.L. Rallu, 1991 Gr. Caselli, 1993 M. klski, 1993). Φυσικά, ως ανεμένετ, ι επιπτώσεις των πρόσφατων πλιτικών και κινωνικικνμικών ανακατατάξεων στα συστήματα υγείας (WH, Reginal ffice fr Eurpe, Eurpean bservatry n Health Care Systes, 19992000, WH Reginal ffice fr Eurpe, Eurpean Cunities, 1999 και 2000) σε όλες τις βαλκανικές χώρες (με εξαίρεση την Ελλάδα) είχαν τραγικές επιπτώσεις στη θνησιμότητα, δηγώντας ακόμη και στη μείωση της μέσης πρσδκώμενης στη γέννηση ζωής ανάμεσα στ 1990 και τ 1998 (Fr. Meslé, 1996 Fr. Meslé, V.Hetrich, 1997 J. Rychtarikva, 1997). Τα διαθέσιμα δεδμένα δεν αφήνυν να διαφανεί επμένως η ύπαρξη ενός βαλκανικύ δημγραφικύ «πρφίλ» όσν αφρά τη θνησιμότητα. Τα Βαλκάνια, εξεταζόμενα ως πρς τη θνησιμότητα, χαρακτηρίζνται έτσι από την έλλειψη μιγένειας, εν αντιθέσει με τις αναπαραγωγικές τυς συμπεριφρές, πυ παρυσιάζυν κάπιες ενδείξεις σύγκλισης.
ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 113 Πίνακας 4: Βρεφική θνησιμότητα στις βαλκανικές χώρες (0/00) Tableau 4: Mrtalité fantile dans les pays balkaniques (pur 1000) ΧώρεςPays Αλβανία Albanie Βσνία Bsnie Βυλγαρία Bulgarie Κρατία Cratie πγδμ FYRM Ρυμανία Ruanie Σλβενία Slvénie ΔΓιυγκσλαβίας RFY Ελλάδα Grèce Ευρ.Ένωση UE* 1980 50,3 31,5 20,2 20,6 54,2 29,3 15,3 33,3 17,9 12,4 1989 30,8 18,4 14,4 11,7 36,7 26,9 8,1 29,3 9,7 8,0 1990 28,3 15,3 14,8 10,7 31,6 26,9 8,4 22,8 9,7 7,6 1991 32,9 16,9 28,3 22,7 8,2 20,9 9,0 7,4 1992 15,9 11,6 30,6 23,3 8,9 21,7 8,4 6,9 1993 15,5 9,9 24,1 23,3 6,8 21,9 8,5 6,5 1994 16,3 10,2 22,5 23,9 6,5 18,4 7,9 6,1 1995 15,3 14,8 8,9 22,7 21,2 5,5 16,4 7,7 5,6 1996 15,6 8,0 16,4 22,3 4,7 15 7,2 5,5 1997 22,2 12,4 17,1 8,2 15,7 22,1 5,1 13,8 6,4 5,4 1998 15,0 11,0 14,5 8,2 16,3 20,5 5,2 12,6 6,7 5,3 1999 14,9 7,7 14,7 18,5 4,2 5,9 *15 κράτημέλη (Eurpe de quze) Πηγές/Surces: ΤΜΧΠΑΕΔΚΑ, p. cit., C. De GubertLante A. Mnnier, p.cit., J.P. Sardn, p.cit., Eurstat και Cnseil de l'eurpe, p. cit., και Στατιστικές Επετηρίδες των χωρών. δ) Τ γεγνός ότι η εξέλιξη της πρείας της γνιμότητας στις περισσότερες βαλκανικές χώρες εγγράφεται βασικά στα πλαίσια αφενός μεν των μακρχρόνιων τάσεων πυ χαρακτηρίζυν τις αναπαραγωγικές συμπεριφρές στ σύνλ των ανεπτυγμένων περιχών τυ πλανήτη μας, αφετέρυ των παρεμβατικών πλιτικών (J.C. Chesnais, 1986 Κ. Tekse, 1968 A.J. Cale, S.C. Watks, 1986 P. Festy, 1991 W. Leasure, 1992). Διαπιστώνυμε έτσι (Διάγραμμα 3) σε αδρές γραμμές ότι, μέχρι τα μέσα της δεύτερης μεταπλεμικής δεκαετίας (και μέχρι τα τέλη τυ 1970 ακόμη σε ρισμένες περιπτώσεις), η φιλελευθερπίηση των εκτρώσεων (βασικής, αν όχι απκλειστικής μεθόδυ αντισύλληψης) και η έλλειψη ιδιαίτερης μέριμνας για την τεκνγνία και την ικγένεια (παρόλα τα πρώτα ληφθέντα μέτρα) συντείνυν στην πτωτική πρεία των δεικτών. Μετά τ 1965 ι πλιτικές ενίσχυσης των γεννήσεων, συνδευόμενες συνήθως από τν περιρισμό των εκτρώσεων ή και γενικότερα της αντισύλληψης, δηγύν για κάπι διάστημα στην ανακπή της πτώσης και εξηγύν τις συχνές αναστρφές τυ δείκτη. Φυσικά, η κινωνικικνμική κρίση
114 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ σ( Η σ> g, ι Λ, ' UT) e* Η Ι ΡΗ / Χ cu Β Β 1 ω / c ;>., Xi χ> ιη I/ ",Ω CD cu Χ> Λ c. r, Xi Xi ΓΝ,Ω " en " χ> cu e PQ è.> ri Γ ιη Γ Γ~ ι Γ 1 Γ~ cd " " " " cu * JJ =3 r ρ fi 1 cd I c cd "1 cd cri Ω> " Xi CD CD " x> " cu d u u/ te i t CD 1 rd ed " i~ XÌ c " Pi [H Κ Γ C fsl _ 1 " + j " " " " Β pei ri Ì η PH r C Γ H*' H 1 H" I~ x> 3 x> =5 " " x> " cu C κ* è r η rv Η r CD i~ i~rvl rd Cd CD cd c ed " rd " rd " Ui* & Γ5 r D f l> t l> 1 c t rd " l> ed " cd (N f cd i~rd r" rd r" è ri r w 1,, * * ed r" 1 * ed ΓΝ l> * ed l~ F * ed * ed W D 3 > / Ρ W CU Β Β ν 0 > rsi 1 ιη l, Xi " Γ Χϊ x> " " x> CU x> è c_ r rsi, x> " Γ =5 1 =5 " " =5 e è.> D fi ι 1 ιι~ t Γ~rd ι> μ " en α> * bjj r ρ fi ΓΝ ιη Γ~rcd ι cd cd l~~rd " c x> ΓΝ x> Γ η x> CU d it è u u> t 1 il> ii~ trrd l> Cd C " i~x> x> Γ η Γ psi u κ t f Γ ΓΝ 1 ΓΝ i~rsi " + j " t Γ 4 r " Β pei ri Ì η PH f H C c 1 i~ i " x> " x> x> 1 Γ η " x> " υ ö CU > è r η rv Η t c i t i~ t rd l> ed " cd f cd rn l" rd " rd Ui* Pi D CD f CD ΓΝ rd " ed cd c cd " 1 rd " rd (Ti " CU cu it è ri r w f,, * cd & ed " & ed * ed * ed, * ed W D 3 > CD/ Ρ W J f
ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 115 Πίνακας 6: Συνθετικί δείκτες γνιμότητας στις βαλκανικές χώρες Tableau 6: Indicateurs cnjncturels de fécndité dans les pays balkaniques ΧώρεςPays ΑλβανίαAlbanie ΒσνίαBsnie Βυλγαρία Bulgarie ΚρατίαCratie πγδμ FYRM Ρυμανία Ruanie Σλβενία Slvénie ΔΓιυγκσλαβίας RFY ΕλλάδαGrèce Ευρ. Ένωση UE* 1980 3,6 1,9 2,1 1,9 2,5 2,5 2,1 2,3 2,2 1,8 1985 3,3 1,9 2,0 1,9 2,3 2,3 1,7 2,2 1,7 1,6 1989 3,0 1,7 1,9 1,6 2,1 2,2 1,5 2,1 1,4 1,6 1990 3,0 1,7 1,8 1,6 2,1 1,8 1,5 2,1 1,4 1,6 1991 2,8 1,6 1,7 1,5 2,3 1,6 1,4 2,1 1,4 1,5 1992 2,8 1,5 1,5 2,2 1,5 1,3 1,9 1,4 1,5 1993 2,7 1,5 1,5 2,2 1,4 1,3 1,9 1,3 1,4 1994 1995 2,7 2,6 1,5** 1,4 1,5 2,1 1,4 1,3 1,9 1,4 1,4 1,2 1,6 2,0 1,3 1,3 1,9 1,3 1,4 1996 2,6 1,6 1,2 1,7 1,9 1,3 1,3 1,8 1,3 1,4 1997 2,6 1,6 1,1 1,7 1,8 1,3 1,2 1,7 1,3 1,5 1998 2,6 1,5 1,1 1,5 1,9 1,3 1,2 1,6 1,3 1,5 1999 2,3 1,2 1,4 1,8 1,3 1,2 1,3 * 15 χώρεςμέλη (Eurpe de quze) ** ΜυσυλμανΚρατική μσπνδία (Fédératin BiH) Πηγές/Surces: ΤΜΧΠΑΕΔΚΑ, p.cit, και EURSTAT, 2000. Πίνακας 7: Μέση ηλικία στην τεκνγνία στις βαλκανικές χώρες Tableau 7: Age yen à la aternité (tus enfants) dans les pays balkaniques ΧώρεςPays ΑλβανίαAlbanie ΒσνίαBsnie Βυλγαρία Bulgarie ΚρατίαCratie πγδμ FYRM ΡυμανίαRuanie Σλβενία Slvénie ΔΓιυγκσλαβίας RFY ΕλλάδαGrèce Ευρ. Ένωση UE* 1980 29,0 26,6 23,9 25,4 26,2 25,3 25,4 26,3 26,1 27,1 1985 28,8 26,3 23,9 25,8 25,9 25,2 25,5 26.2 26,3 27,6 * 15 χώρεςμέλη (Eurpe de quze) Πηγές/Surces: Βλ. Πίνακα 7. 1989 28,5 26,0 23,9 25,8 25,7 25,8 25,6 26,2 27,0 1990 28,5 26,0 24,0 26,0 25,8 25,5 25,9 26,3 27,2 28,2 1991 28,2 26,2 23,8 26,2 25,7 25,0 26,1 26,4 27,4 28,3 1992 27,9 23,8 26,5 25,7 24,9 26,2 26,4 27,6 28,5 1993 27,7 23,9 26,8 25,8 24,8 26,6 26,5 27,9 28,6 1994 27,6 24,0 27,0 25,9 24,9 26,8 26,6 28,0 28,8 1995 27,5 24,2 27,1 25,9 25,0 27,1 26,7 28,2 28,9 1996 27,4 27,0 24,4 27,4 26,0 25,2 27,3 26,9 28,4 29,0 1997 27,2 24,5 27,6 26,1 25,2 27,6 26,9 28,6 29,1 1998 27,0 26,8 24,6 27,6 26,3 25,3 27,8 27,0 28,8 29,3 πυ αναδύεται μετά τ 1980, λαμβάνντας διαφρετική ένταση σε καθεμιά από τις βαλκανικές χώρες, δεν επιτρέπει τη συνέχιση της υλπίησης των στόχων των δημγραφικών πλιτικών τυς, στ βαθμό πυ η σημαντική επιβράδυνση των ρυθμών ικνμικής ανάπτυξης απτελεί πλέν σβαρό εμπόδι. ι καταβληθείσες πρσπάθειες τα παρελθόντα έτη για αύξηση τυ αριθμύ των γεννήσεων, σταθερπίηση των έγγαμων συμβιώσεων και βελτίωση των υγεινμικών συνθηκών καταρρέυν πρδευτικά, όταν
116 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ ι κρατικί πρϋπλγισμί συναντύν αυξανόμενες δυσκλίες με άμεσ απτέλεσμα την πρδευτική συρρίκνωση των διατιθέμενων πόρων για τη στήριξη μέτρων δημγραφικής πλιτικής. ι επιπτώσεις στη γεννητικότητα είναι άμεσες και η ρήξη πυ καταγράφεται τ 1990 με τη ριζική αλλαγή τυ πλιτικύ σκηνικύ δηγεί πρδευτικά (Πίνακας 6) στην κατάρρευση των δεικτών σχεδόν παντύ (με μόνη εξαίρεση την Κρατία και μερικώς τη νέα Γιυγκσλαβία και την πγδμ) και στην ταχεία αύξηση της μέσης ηλικίας στην τεκνγνία (Πίνακας 7). Βάσιμα δυνάμεθα να απδώσυμε την κάθετη πτώση των συνθετικών δεικτών στη Βυλγαρία και Ρυμανία στ σκ της μετάβασης και στην πλήρη εγκατάλειψη των μέτρων ενίσχυσης της ικγένειας μετά τ 19901991. Αντιθέτως, η ήπια πτώση των δεικτών στη νέα Γιυγκσλαβία και την πγδμ δύναται να απδθεί μερικώς και εμμέσως στη βραδύτητα τυ περάσματς στην ικνμία της αγράς, στην παντελή σχεδόν απυσία μέτρων ενίσχυσης της γνιμότητας στην πρ τυ 1990 περίδ και στην ανάδυση τυ εθνικισμύ (η τελευταία αυτή παράμετρς υπθέτυμε ότι έχει παίξει σημαντικό ρόλ και στη μερική και παρδική ανόρθωση της γνιμότητας στην Κρατία). Τέλς, διαφαίνεται παντύ μια σχετική σταθερπίηση της διαγενεακής γνιμότητας στις νεότερες γενεές (19551960) με μικρές διακυμάνσεις γύρω από τα δύ παιδιά ανά γυναίκα (Διάγραμμα 3). Φυσικά, η Αλβανία εξακλυθεί να απτελεί μια ιδιάζυσα περίπτωση, σαφώς διαφρπιύμενη όλων των χωρών της ηπείρυ μας λόγω της ύστερης εισόδυ της στη διαδικασία της δημγραφικής μετάβασης (Α. Gjnca, 2000). Εν κατακλείδι, η σχετική τάση μιγενπίησης τυ βαλκανικύ χώρυ φείλεται βασικά στην υπχώρηση της γνιμότητας στις χώρες εκείνες πυ διακρίννταν από τν ιδιαίτερα υψηλό μέσ αριθμό παιδιών/γυναίκα. ι σημαντικές διαφρές πυ καταγράφνται πριν σαράντα περίπυ χρόνια τείνυν να εκλείψυν με τις γενεές πυ γεννήθηκαν γύρω στ 1960 και λκληρώνυν τη γνιμότητα τυς στην πρώτη περίδ πυ έπεται της απσύνθεσης τυ ευρύτερυ γεωπλιτικύ χώρυ της ανατλικής Ευρώπης. ε) Την ιδιαιτερότητα της ντιανατλικής Ευρώπης όσν αφρά τη γαμηλιότητα, γαμηλιότητα πυ παραμένει μέχρι τα τέλη της δεκαετίας τυ 1980 σε ιδιαίτερα υψηλά επίπεδα συρρικνωμένα πσστά αγάμων και πρώιμη γαμηλιότητα (J.P. Sardn, 1986 και 1991' J.Y. Rault, Ε. Brwn, Denet, 1991' J.L. Rallu, Α. Blu, 1993' J.C. Haskey, 1993' J. Rychtarikva, 1993' Ν. Btev, 1990) αντικατπτρίζντας τόσ την εντνότερη γαμηλιότητα των γενεών όσ και τις χαμηλές ηλικίες στη σύναψη τυ πρώτυ γάμυ για τα πία διεκρίνετ η ανατλική Ευρώπη από τις αρχές ήδη τυ αιώνα μας (Πίνακες 8 και 9). ι βαλκανικές χώρες διατή
ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 117 Διάγραμμα 3: Συνθετικός δείκτης γνιμότητας (παιδιά/γυναίκα) Figure 3: Indicateur cnjncturel de fécndité ICF Ili'l " ΓΤ CXHM tta Ρ «FYK1U PA AAA/VV Πηγή/Surce: Πανεπιστήμι θεσσαλίας,τμχπα/ Εργαστήρι Δημγραφικών και Κινωνικών ΑναλύσεωνΕΔΚΑ/Univ. de Thessalie, Labratire Analyses Dégraphiques et ScialesLDSA, p.cit.
118 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ ρησαν έτσι και στην πρώτη μεταπλεμική τεσσαρακνταετία τα βασικά στιχεία πυ σε αδρές γραμμές τις διαφρπιύσαν ήδη από τις αρχές τυ αιώνα μας από τη βόρεια και δυτική Ευρώπη, την πρώιμη δηλαδή και έντνη γαμηλιότητά τυς (Eastern Eurpean pattern κατά τν J. Hajnal, 1965). ι έγγαμες συμβιώσεις κυριαρχύν παντύ με απτέλεσμα την ύπαρξη ενός και μόνν κυρίαρχυ μντέλυ ικγένειας, σε αντίθεση με τη βόρεια και δυτική Ευρώπη πυ χαρακτηρίζεται πλέν από την πλυμρφία. Πίνακας 8: Συνθετικί δείκτες γαμηλίότητας (πρώτι γάμι γυναικών) στις βαλκανικές χώρες Tableau 8: Indicateurs cnjncturels de prinuptialité fée dans les pays balkaniques ΧώρεςPays ΑλβανίαAlbanie ΒσνίαBsnie Βυλγαρία Bulgarie ΚρατίαCratie πγδμ FYRM ΡυμανίαRuanie ΣλβενίαSlvénie ΔΓιυγκσλαβίας RFY ΕλλάδαGrèce Ευρ.ΈνωσηUE* 1980 787 930 983 790 850 1030 790 821 866 1985 823 930 906 770 850 881 647 800 833 1989 819 930 850 720 810 769 1990 866 700 820 916 510 777 725 650 1991 700 540 870 750 798 610 1992 660 560 860 550 780 581 610 1993 612 580 789 550 760 745 590 1994 576 613 735 509 724 6764 570 * 15 χώρεςμέλη (Eurpe de quze) Πηγές/Surces: ΤΜΧΠΑΕΔΚΑ, C. De GubertLanteA. Mnnier, A. Mnnier, Eurstat, Cnseil de l'eurpe, p.cit.. 1995 546 630 982 728 503 719 754 550 1996 720 527 710 860 706 469 680 525 540 1997 790 512 700 844 686 465 699 530 1998 750 530 710 827 674 471 638 530 στ) Την ελεγχόμενη και περιρισμένη κινητικότητα των πληθυσμών (εξωτερική μετανάστευση). Η πρώην ανατλική Ευρώπη με μόνη εξαίρεση τη Γιυγκσλαβία στα Βαλκάνια (SPEMI, 19742000' D. Cicvic, R. Stevanvic, 2000) ήταν μέχρι τα τέλη τυ 1980 μια ευρύτατη περιχή πυ εχαρακτηρίζετ, σε αντίθεση με τις έντνες μετακινήσεις στ εσωτερικό της καθεμιάς από τις χώρες πυ την απτελύσαν, από ελεγχόμενες και περιρισμένης έντασης εξωτερικές μεταναστεύσεις (Β. Ktzaanis, 2000' V.E. Misja, 2000' J. Kaltcev, 2000' E. Diitrieva, V. Janeska, B. Hic, 2000' D. Cicvic, R. Stevanvic, 2000' V. Tedrescu, 2000). ι πρόσφατες αλλαγές και τ επαγωγό άνιγμα των συνόρων δήγησαν αρχικά στην ανάπτυξη σεναρίων και συγκρατημένων φόβων (J.C. Chesnais, 199Γ SPEMI, 19911995 Cnseil de l'eurpe, 1992 και 1993) στις όμρες
ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 119 Πίνακας 9: Μέση ηλικία στν πρώτ γάμ σε έτη στις βαλκανικές χώρες (γυναίκες) Tableau 9: Age yen au preier ariage en années dans les pays balkaniques (fees) ΧώρεςPays ΑλβανίαAlbanie ΒσνίαBsnie Βυλγαρία Bulgarie ΚρατίαCratie πγδμ FYRM ΡυμανίαRuanie ΣλβενίαSlvénie ΔΓιυγκσλαβίας RFY ΕλλάδαGrèce Ευρ.ΈνωσηUE* 1980 22,0 21,2 22,1 22,2 21,5 22,3 22,5 23,3 23,3 1985 22,4 21,4 22,4 22,4 22,1 21,3 22,8 23,7 24,5 1989 21,5 23,0 22,8 22,2 23,5 23,1 24,3 1990 23,3 21,4 23,1 22,8 22,1 23,8 23,4 24,6 25,3 1991 21,5 23,2 22,0 24,0 23,6 24,9 25,6 1992 21,6 23,6 22,1 24,2 23,6 25,2 25,8 1993 21,9 23,7 22,3 24,7 23,8 25,3 26,0 1994 22,3 23,9 22,5 24,9 23,6 25,6 26,3 1995 22,6 24,3 22,8 25,2 23,9 25,7 26,5 1996 22,9 24,3 22,9 25,4 24,1 26,0 26,8 1997 23,1 24,8 23,0 25,6 26,2 * 15 χώρεςμέλη (Eurpe de quze) Πηγές/Surces: ΤΜΧΠΑΕΔΚΑ, p.cit., και C. De GubertLanteA. Mnnier, A. Mnnier, Eurstat, Cnseil de l'eurpe, p.cit. δυτικευρωπαϊκές χώρες για μαζική και μη ελεγχόμενη μετανάστευση πρς αυτές. Μια δωδεκαετία όμως μετά την πτώση τυ τείχυς τυ Βερλίνυ (και δέκα χρόνια μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ), ι πρώτες ανησυχίες έχυν σημαντικά περιρισθεί. Τα πρβλεπόμενα από ρισμένυς κύματα μη ελεγχόμενης μαζικής μετανάστευσης αν εξαιρέσυμε φυσικά τα πρερχόμενα από την Αλβανία υδέπτε παρατηρήθηκαν (J. Malade, 2000 S. Ttev, J. Kalchev, 2000 Κ. Kstadva, Daskalvska, K. Nsphalvska, 2000 V. Zlatanva, S. Zlatanv, 2000 A.N. Skli, 2000 V.E. Misja, 2000, A. Gjnca, 2000b) και τα ληφθέντα από τις «απειλύμενες» κιντικές χώρες μέτρα συνέτειναν ασφαλώς σημαντικά στη μη ανάπτυξη τέτιων μαζικών μετακινήσεων. Αντιθέτως, άλλες μη αναμενόμενες και μη πρβλεπόμενες μετακινήσεις (βλ. πρόσφυγες) αναπτύχθηκαν ταχύτατα (V. Grecie, 2000 Ν. Raduski, 2000 Β. Djurdjev, 2000). Η εκτίμηση τυ συνόλυ των μετακινήσεων της τελευταίας δεκαετίας είναι πρβληματική στ βαθμό πυ τόσ ι πρώην σσιαλιστικές χώρες των Βαλκανίων όσ και ι χώρεςμέλη της ΕΕ (χώρες υπδχής) δεν δύνανται να παράσχυν αξιόπιστα στατιστικά δεδμένα: η παράνμη μετανάστευση πρς τις δυτικευρωπαϊκές χώρες, αν και δεν πήρε τις διαστάσεις φυγής (με εξαίρεση, όπως πραναφέρθηκε, τη μετανάστευση από την Αλβανία), έχει αναπτυχθεί μη δυνάμενη να συλληφθεί στατιστικά (βλέπε ενδεικτικά την ελληνική κατάσταση). Τέλς, φείλυμε να επισημάνυμε ότι τα μεταναστευτικά 1998
120 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ ρεύματα πυ αναπτύχθηκαν στην ίδια περίδ ήταν πλυδιάστατα και δεν ακλύθησαν μόνν τ κλασικό σχήμα Βαλκάνια δυτική Ευρώπη: πλλές βαλκανικές χώρες δέχθηκαν ταυτόχρνα «ξένυς» πληθυσμύς: πρόσφυγες, παλιννστύντες, εθνικές μεινότητες, ικνμικύς μετανάστες από λιγότερ ανεπτυγμένες περιχές γειτνικών ηπείρων ι πίι δεν μπόρεσαν να υλπιήσυν τ πέρασμα τυς στη δύση. Ασφαλώς, ι πρκληθείσες από την πρώτη γιυγκσλαβική κρίση και δευτερευόντως από την κρίση τυ Κσσυφπεδίυ μετακινήσεις απτελύν, μαζί με τη μαζική μετανάστευση των Αλβανών της Αλβανίας, τν κύρι όγκ τύ μετά τ 1990 κύματς εξόδυ από τις βαλκανικές πρώην σσιαλιστικές χώρες. Η Ύπατη Αρμστεία, βασισμένη σε στιχεία πυ έδωσαν ι χώρες υπδχής, εκτιμά τέλη τυ 1996 σε 620.000 τυς πλίτες της πρώην Γιυγκσλαβίας (UNHCR, 2000) πυ κατέφυγαν σε άλλες μη βαλκανικές ευρωπαϊκές χώρες, η πλειψηφία των πίων έχυν ήδη (2000) επιστρέψει στη χώρα τυς (US Cittee fr Refugees, cuntry reprt, 2000). Στυς 620.000 αυτύς μετακινηθέντες θα πρέπει να πρστεθύν ι πρόσφυγες και ι εκτπισμένι στα κράτη πυ δημιυργήθηκαν από τη διάλυση της πρώην Γιυγκσλαβίας (Πίνακας 10), ως και ι αλβανόφωνι μετανάστες τυ Κσσυφπεδίυ της περιόδυ 19911997 (εκτιμάται ότι άνω των 200.000 κατίκων της περιχής αυτής την εγκατέλειψαν για να καταφύγυν, στη μεγάλη τυς πλειψηφία, σε χώρες της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης). Τ σύνλ των πραναφερθέντων στιχείων μάς δίδει μια σαφή συνλική εικόνα των κσμγνικών μετακινήσεων πυ συντελέσθηκαν στα δυτικά Βαλκάνια στην περίδ 19911997. Η κρίση τυ Κσσυφπεδίυ πρκάλεσε τ δεύτερ κύμα των μαζικών πληθυσμιακών μετακινήσεων στη νότια βαλκανική. Η Ύπατη Αρμστεία εκτιμά ότι 350.000 άτμα εγκατέλειψαν στη διάρκεια τυ 1998 και στ πρώτ τρίμην τυ 1999 την κατικύμενη από αλβανόφωνυς κυρίως επαρχία αυτή της νέας Γιυγκσλαβίας, ενώ σε αυτύς πρσετέθησαν 820.000 μετακινηθέντες στ τρίμην των νατϊκών βμβαρδισμών. ι επιπτώσεις των μετακινήσεων αυτών στις όμρες χώρες ήταν σημαντικές (462.000 περίπυ άτμα κατέφυγαν πρσωρινά στην Αλβανία, 228.000 στην πγδμ και 45.000 στ Μαυρβύνι UNHCR, 2000). ι χώρες της ΕΕ, ι ΗΠΑ και Καναδάς δέχθηκαν αντιθέτως περιρισμέν αριθμό πρσφύγων (30.000), ενώ 66.000 άτμα κατέφυγαν πρσωρινώς σε άλλες χώρες. Η επιστρφή από τις όμρες χώρες τυ συνόλυ σχεδόν των μετακινηθέντων αλβανόφωνων πληθυσμών συντελέσθηκε τάχιστα στ δεύτερ ήμισυ τυ 1999, των δε καταφυγόντων σε μη όμρες χώρες στη διάρκεια τυ 2000 (US Cittee fr Refugees, cuntry reprt, 2000). Αντιθέτως, η
ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 121 πλιτική λύση πυ δόθηκε στ Κσσυφπέδι τν Ιύνι τυ 1999 δήγησε κατά τυς αμέσως επόμενυς μήνες στη μαζική μετανάστευση τυ σερβικύ πληθυσμύ της επαρχίας αυτής (και δευτερευόντως των υπλίπων μειντικών μάδων) πρς την Κεντρική Σερβία και τ γειτνικό Μαυρβύνι, μετανάστευση πυ συνεχίσθηκε με μειωμένη ένταση μέχρι και τυς πρώτυς μήνες τυ 2000. Εκτιμάται έτσι ότι σχεδόν 188.000 άτμα (τα 3/4 σχεδόν των καταγεγραμμένων στην τελευταία απγραφή πληθυσμύ 1991 μη αλβανόφωνων κατίκων) εγκατέλειψαν τ Κσσυφπέδι καταφεύγντας στη Σερβία και στ Μαυρβύνι (UNHCRCisssin fr Refugees f the Republic f Serbia, 2000). ι ικνμικές και κινωνικές επιπτώσεις των πραναφερθεισών μεταναστεύσεων στη νέα Γιυγκσλαβία είναι ιδιαίτερα σημαντικές, σε συνδυασμό με την πλιτική της Δύσης (μέχρι τα μέσα τυ 2001) έναντι της χώρας αυτής. Η ΔΓ στη διάρκεια της τρέχυσας δεκαετίας (UNHCR Cissin fr Refugees f the Republic f Serbia Cissin fr Displaced Persns n the Republic f Mntenegr, 1996, και UNHCR Cisssin fr Refugees f the Republic f Serbia, 2000) υπχρεώθηκε να δεχθεί σχεδόν 700.000 Σέρβυς κυρίως πρόσφυγες από τις νέες όμρες της χώρες (ΒσνίαΕρζεγβίνη, Κρατία και Κσσυφπέδι). Στην απγραφή τυ 1996 (απγραφή πρσφύγων και άλλων θιγέντων από τν πόλεμ ατόμων) καταμετρήθηκαν 646.000 άτμα (τ 6,3% τυ πληθυσμύ της Σερβίας και τ 4,5% τυ Μαυρβυνίυ). ι πλέν πρόσφατες εκτιμήσεις (μέσα 2000) δίδυν 480.000 πρόσφυγες και 180.000 εκτπισμένα άτμα. Αν λάβυμε υπόψη την παρύσα κρίσιμη ικνμική κατάσταση της ΔΓ ως και τις μεσπρόθεσμες ικνμικές πρπτικές της χώρας αυτής, βλέπυμε ότι ι μετακινηθέντες πληθυσμί απτελύν δυνάμει ένα μεταναστευτικό απόθεμα ιδιαίτερα σημαντικό σε περίπτωση χαλάρωσης αφενός μεν των πρληπτικών μέτρων πυ έχυν λάβει ι χώρεςμέλη της ΕΕ για τν περιρισμό της εισόδυ των ικνμικών μεταναστών από την πρώην ανατλική Ευρώπη, αφετέρυ δε της απμόνωσης της νέας Γιυγκσλαβίας. Εκ των πραναφερθέντων συνάγεται ότι η κατάρρευση των επικρατύντων καθεστώτων, η άρση των διαχωριστικών συνόρων και ι συγκρύσεις στη δυτική βαλκανική δήγησαν σε μια τεράστια κινητικότητα στη ΝΑ Ευρώπη (εκτιμάται ότι στην τελευταία δεκαετία μετακινήθηκε από τις πραναφερθείσες χώρες ίδις σχεδόν αριθμός ατόμων με αυτόν πυ τις εγκατέλειψε στη διάρκεια της πρηγύμενης τεσσαρακνταπενταετίας). ι περισσότερες από τις βαλκανικές χώρες είχαν σαφώς αρνητικά
122 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ > 3 ί V 0J &S > 3 i 3, κ* k > κ* > c c g è* Γ 0 S=c c > 3 S η > >? 0J CL s v P' t? C ) \P ë > v_3 a s s Γ""" 1 I δ. Γ» c ι ν η s > 1 υ Ι c SD r C?Η 3 c ci C ci! I e «C α g C c *' i H e η J 5 "* &3,CÌ a c Ά) +> ΰ e«c iì T "H ä. c Q) V Ü c c e cu 3 Η s s c g Ti cq c T "H c 3 Πληθυσμός (1/1/1998,.000) > ρ w Εκτπισμένι και επαναπατρισθέντες (5) 9 LH w CD D ZS ω Q/ Η Ρ & Κ D g* es Β Ρ Ν *ö LH ω D ) Ε v Ι C c" c Ν c Ν II c" 6 r c Ν1 8 i c D a PQ PQ c (NI q c 8 è SI Q/ g 25 2 c i ) c c c " f t ρ 8 s > g psi c. ω c d N1 c c c c d > 13 > P Q/ e 3 j ω ω c e 2 3 PH W) A «5 l s a ' ss il / ω 3 Q/ υ p > rt g ~: D w C > C p P gs Sä ω ö g s 5 Su.S H3 Ρ D Qü υ cd ΙΛ Ρ ΙΛ Ρ cd Ρ Ό > ω cd t (U E M fis g i JJLP H?* ω edv 5 S ω u r; ni Ρ Η ω Η Η ω ν H Η g g s s _ cd H! 3.s 3 6 W) H l)ö H H w 3 v ti u c μ g ΐ D gleg ω c δ Ρ & U H «Q/ cd /, ïl / " 3 ö S ; / '! ω» 9/ e > ω D ID Q/ «f 5 ~? Q/ s s C υ Χ Ζ D ë S?.S g Ζ 3 ω δ/ cs PH Q/ a 3 7=; Ζ H ω WK c/3 " S te cs S ce % ω 3 ω p H >> ö BU 3f «p. 0 S rd Q) Ν n tì > si cr u PH 1% S i 3 1»!H =L 1 Ρ u cd > Ρ > HH ci) 3 E S Ρ X Ό T. 3 * ω Ρ rt 5 > ω»j E%
ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 123 μεταναστευτικά ισζύγια (ιδιαίτερα η Ρυμανία και η Αλβανία η τελευταία απώλεσε ήδη σχεδόν τ 1/3 τυ εργατικύ της δυναμικύ). Ταυτόχρνα, φείλυμε να υπενθυμίσυμε την ύπαρξη ακόμη ισχυρών μεταναστευτικών πιέσεων και δυναμικύ: ι εθνικές μεινότητες πυ βρίσκνται εκτός των συνόρων της «μητέραςπατρίδας» απτελύν αναμφισβήτητα σε κάθε κρίση ένα σημαντικό απόθεμα (υγγρική στη Ρυμανία και την Βϊβντίνα, αλβανική στη νέα Γιυγκσλαβία και την ΠΓΔΜ, τυρκική στη Βυλγαρία για να περιρισθύμε στις πλυπληθέστερες εξ αυτών), ενώ παράλληλα η ικνμική κρίση πυ συνταράσσει τις περισσότερες από τις χώρες αυτές απτελεί αναμφισβήτητ παράγντα αστάθειας και αβεβαιότητας πυ δύναται να πυρδτήσει στ άμεσ μέλλν νέες μεταναστεύσεις. Γεγνός πάντως παραμένει αφενός μεν ότι ι αρχικί φόβι για μαζική και μη ελεγχόμενη φυγή πρς τη Δύση (με μόνη εξαίρεση την λιγπληθή Αλβανία) δεν επιβεβαιώθηκαν μέχρι σήμερα, αφετέρυ δε ότι σημαντικά τμήματα τυ πληθυσμύ των περισστέρων χωρών απτελύν δυνάμει μεταναστευτικά απθέματα τα πία δύναται να ενεργπιηθύν τάχιστα. Κλείνντας τ κεφάλαι αυτό, φείλυμε παράλληλα να επισημάνυμε: α) τα όρια των συγκριτικών αναλύσεων, όταν ι ανμιγενείς δημγραφικές συμπεριφρές συγκαλύπτνται συχνότατα βλέπε ενδεικτικά τ παράδειγμα της πρώην ενωμένης Γιυγκσλαβίας, ή ακόμη και της νέας Γιυγκσλαβίας από τυς μέσυς εθνικύς όρυς (ενώ παράλληλα τα δημγραφικά σύνρα τέμνυν τα εθνικά), 2 και β) την ανάδειξη πρόσφατα εξαιρετικών ιστρικών συγκυριών, όπυ η μεταβλητή «πληθυσμός» αναδεικνύεται ως κυρίαρχη (βλ., ενδεικτικά, Κσσυφπέδι και μετέπειτα πγδμ). Στα πλαίσια αυτά, ι διαφρπιημένι ρυθμί πληθυσμιακής αύξησης και τ αυξανόμεν διαχρνικά ειδικό βάρς τυ αλβανικύ πληθυσμύ (βλ. τη χωρική συγκέντρωση των Αλβανών της ΔΓ και της πγδμ σε όμρες με τη «μητέραπατρίδα» περιχές) απτελύν διαπραγματευτικό πλενέκτημα και ισχυρότατ επιχείρημα στα χέρια των μάδων εκείνων πυ, έχντας υιθετήσει αλυτρωτικές θέσεις, πιέζυν για την απδχή τυ σεβασμύ της αρχής της αυτδιάθεσης, στχεύντας μεσπρόθεσμα στν επανασχεδιασμό των συνόρων στ ντιδυτικό τμήμα των Βαλκανίων. Τ διακύβευμα είναι σημαντικό και ι αντιδράσεις της μειψηφύσας εθνότη 2. Βλέπε, αναλυτικότερα, J. Decrly et al. 1991" J. Decrly, 1998" Cl. Grasland, 1990 και 1991, ως και C. Grasland, V. Rey, 1992' Revue Belge de Gegraphie, n 122, 1998.
124 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ τας στα πλαίσια της πγδμ 3 δύνανται να δηγήσυν σε ένα φαύλ κύκλ βίας, πυ απειλεί να απσταθερπιήσει την όλη περιχή. Έτσι, όλως περιέργως, στα τέλη της χιλιετίας μας, ι αριθμί απκτύν απρόσμενη δύναμη και χρησιμπιύνται ως ισχυρότατ επιχείρημα στα πλαίσια στρατηγικών υλπίησης αλυτρωτικών στόχων. Η ανάδυση όμως των δημγραφικών συνιστωσών ως κυρίαρχων με τη συνακόλυθη επικράτηση της λγικής τυ «πλήθυς» απειλεί να δυναμιτίσει μεσπρόθεσμα τη ντιανατλική Ευρώπη. ι βαλκανικές χώρες, σε μικρότερ ή μεγαλύτερ βαθμό, δεν είναι εθνλγικά μιγενείς. Η χρησιμπίηση επιλεκτικά γεωγραφικών κλιμάκων αναφράς αναδεικνύει (ή, αντιθέτως, απκρύπτει) την ύπαρξη μη ενσωματωμένων μειντικών πόλων με ισχυρές χωρικές συγκεντρώσεις, και τ αίτημα για αυτνμία (ή ακόμη και αυτό τυ δικαιώματς αυτδιάθεσης) κερδίζει συνεχώς έδαφς. Λαμβάνντας υπόψη τα διακυβευόμενα στην περιχή διεθνή συμφέρντα, τ κντινό και απώτερ βαλκανικό παρελθόν, τις ιδιάζυσες συνθήκες κάτω από τις πίες συντελείται η μετάβαση στην ικνμία της αγράς και τη σχετική αδυναμία παρέμβασης των διεθνών ργανισμών, η βαλκανική χερσόνησς τείνει να εισέλθει σε μακρά περίδ απσταθερπίησης και κρίσης, συμπαρασύρντας ακόμη και χώρες, όπως η Ελλάδα, ι πίες στη διάρκεια της τελευταίας πεντηκνταετίας ακλύθησαν ριζικά διαφρετικές διαδρμές. ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΡΒΛΕΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΒΑΛΚΑΝΙΚΕΣ ΧΩΡΕΣ: Η ΔΥΣΚΛΙΑ ΠΡΒΛΕΨΗΣ ΤΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΩΝ ΕΞΕΛΙΞΕΩΝ ι δημγραφικές πρβλές για τν μικρό μέσ χρόν στη συγκεκριμένη περίπτωση παρυσιάζυν ιδιαίτερη δυσκλία. Η δυσκλία αυτή δεν απτρέπει φυσικά τις στατιστικές υπηρεσίες των βαλκανικών χωρών να πρχωρύν σε παρυσίαση σεναρίων για τις μελλντικές πληθυσμιακές εξελί 3. Η κεντρική κυβέρνηση της νέας Γιυγκσλαβίας βρισκόταν ήδη στην πριν τη διάλυση εικσαετία ενώπιν σημαντικών δυσκλιών στη χάραξη της όπιας πλιτικής έναντι τυ Κσσυφπεδίυ. Πώς είναι δυνατόν, π.χ., να χαραχθεί μια δημγραφική πλιτική σε μσπνδιακό επίπεδ, εφαρμόσιμη ταυτόχρνα σε πληθυσμύς πυ θεωρείται ότι είναι «υπέρμετρα» γόνιμι και σε πληθυσμύς ι πίι χαρακτηρίζνται από έντνη «υπγεννητικότητα»; πώς ήταν δυνατόν να επιτευχθεί μια πρσφρότερη γεωγραφική κατανμή τυ πληθυσμύ όταν στ Κσσυφπέδι τ κατά κεφαλήν εθνικό πρϊόν ήταν τέσσερις έως πέντε φρές χαμηλότερ από αυτό της Βϊβντίνας, ενώ η πληθυσμιακή τυ πυκνότητα είναι υπερδιπλάσια; Η κυβέρνηση της πγδμ βρίσκεται την τελευταία δεκαετία ενώπιν των ίδιων πρβλημάτων στη χάραξη μιας ενιαίας δημγραφικής πλιτικής στη χώρα αυτή.
ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 125 ξεις στν ρίζντα τυ 2050 (όπως συνήθως ζητείται από την EURSTAT), όπως δεν απτρέπει και μεγάλυς διεθνείς ργανισμύς (UN Ppulatin Divisin, CDE, Wrld Bank, US Bureau f Census, π.χ.) να παρυσιάζυν δημγραφικές πρβλές για τις χώρες αυτές στα πλαίσια των τρεχόντων πργραμμάτων για τ σύνλ των χωρών τυ πλανήτη μας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, τ εγχείρημα παρυσιάζει σημαντικές δυσκλίες στ βαθμό πυ η διατύπωση των υπθέσεων για τη μελλντική εξέλιξη των συνιστωσών της δημγραφικής μεταβλής είναι άκρως πρβληματική. Η εκτίμηση των μελλντικών μεταβλών της συνιστώσας «εξωτερική μετανάστευση» παρυσιάζει τις μεγαλύτερες δυσκλίες, θα μπρύσαμε ασφαλώς να επιχειρήσυμε πρβλές με κλειστό πληθυσμό (με βάση υπθέσεις για τη θνησιμότητα και τη γνιμότητα μόν). Στην αβεβαιότητα όμως για τα μελλντικά μεταναστευτικά ρεύματα στις χώρες της ΝΑ Ευρώπης πρστίθεται και η σχετική αβεβαιότητα για τις εξελίξεις της γνιμότητας και, δευτερευόντως, της θνησιμότητας. Τ ερώτημα πυ τίθεται βασικά για τις περισσότερες από τις βαλκανικές χώρες (με εξαίρεση την Ελλάδα) είναι η πρόβλεψη για τ βάθς και τη διάρκεια της κρίσης και των επιπτώσεων της άμεσων και έμμεσων στη θνησιμότητα και την αναπαραγωγή. Η πρόβλεψη αυτή δεν είναι πρφανής. Η γνιμότητα (συνθετικί δείκτες) έχει φτάσει σε ιδιαίτερα χαμηλά επίπεδα τ 1998 (έτς για τ πί διαθέτυμε στιχεία για όλες τις χώρες της περιχής) στη Βυλγαρία, τη Ρυμανία και τη Σλβενία. Τ βασικό ερώτημα πυ τίθεται για την επόμενη δεκαετία είναι αν θα σταθερπιηθεί γύρω από τ 1,2 παιδιά ανά γυναίκα ή θα πέσει πρσωρινά (και για πόσα έτη) κάτω από τ όρι τυ ενός παιδιύ, όπως στην πρώην Α. Γερμανία. Αντιθέτως, συνθετικός δείκτης έχει σαφώς σημαντικά περιθώρια υπχώρησης στις τέσσερις άλλες βαλκανικές χώρες (Κρατία, πγδμ, νέα Γιυγκσλαβία και Αλβανία). Με πιυς όμως ρυθμύς θα μεταβληθεί στ μικρόμέσ χρόν; Όσν αφρά τη θνησιμότητα, η ανάκαμψη τυ μέσυ όρυ ζωής εξαρτάται κυρίως από τη βελτίωση των κινωνικικνμικών συνθηκών και την πρσαρμγή των συστημάτων υγείας στ νέ ικνμικό περιβάλλν και δευτερευόντως από την έξωθεν βήθεια (και, στη δυτική βαλκανική, από την τιθάσευση των τάσεων για βίαιες συγκρύσεις). Με πιυς ρυθμύς όμως θα συντελεσθεί η πρσαρμγή των συστημάτων υγείας στ νέ περιβάλλν και κατά πόσ ι συγκρύσεις είναι δυνατό να απφευχθύν στ κντινό μέλλν; ι πρβλές της Διεύθυνσης Πληθυσμύ των Ηνωμένων Εθνών (UN, 1999) πυ χρησιμπιήσαμε μας επιτρέπυν να έχυμε μια αδρή μόνν
126 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ εικόνα των μελλντικών δημγραφικών εξελίξεων. Λαμβάνντας ως βάση τ μεσαί από τα τρία σενάρια για καθεμιά από τις χώρες της περιχής, θα συνψίσυμε τα πρώτα βασικά συμπεράσματα πυ πρκύπτυν για την επόμενη πεντηκνταετία και εν συνεχεία θα επικεντρώσυμε την πρσχή μας στη σχέση ανάμεσα στις αναμενόμενες δημγραφικές δμές και στις μεταναστευτικές πιέσεις από τις χώρες αυτές, στ βαθμό πυ τ θέμα αυτό ενδιαφέρει άμεσα τη χώρα μας. Με βάση τα σενάρια των Ηνωμένων Εθνών (Πίνακας 11), πληθυσμός τυ πλανήτη μας (6,05 δις τ 2000) θα αυξηθεί κατά 1,8 δις στην επόμενη εικσιπενταετία και κατά 1 ακόμη δις ανάμεσα στ 2025 και 2050 (8,9 δις). πληθυσμός της Ευρώπης (729 εκατμ. τ 2000) θα μειωθεί κατά 27 εκατμ. στην πρώτη εικσιπενταετία (3,5%) και κατά 75 εκατμ. στη δεύτερη (10,6%), ενώ αυτός των βαλκανικών χωρών κατά 3 και 8 εκατμ., αντίστιχα (5,0 και 12,0 %). ι μεταβλές αυτές θα δηγήσυν σαφώς σε μείωση τυ ειδικύ βάρυς τυ πληθυσμύ της γηραιάς ηπείρυ μας, πίς από τ 12% τυ παγκόσμιυ πληθυσμύ σήμερα (2000) θα συρρικνωθεί στ 7% μια πεντηκνταετία αργότερα. Αντίστιχη μείωση αναμένεται να έχει και η συμμετχή τυ πληθυσμύ των βαλκανικών χωρών στν παγκόσμι πληθυσμό (από 11,1% τ 2000 στ 6,0% τ 2050), ενώ τ ειδικό τυ βάρς στν ευρωπαϊκό πληθυσμό θα μειωθεί ελαφρώς (από 9,2% τ 2000 στ 9,0% τ 2050). Φυσικά, στ εσωτερικό των Βαλκανίων, ι αναμενόμενες πληθυσμιακές μεταβλές ανά χώρα διαφέρυν σημαντικά: ενώ στην πρώτη εικσιπενταετία τυ αιώνα μας πληθυσμός των βαλκανικών χωρών αναμένεται να μειωθεί κατά 5%, πληθυσμός της Ελλάδας, της Ρυμανίας, της Κρατίας, της Σλβενίας και της Βυλγαρίας αναμένεται να μειωθεί από 6% έως 15%. πληθυσμός της νέας Γιυγκσλαβίας θα παραμείνει κατά τ μάλλν ή ήττν σταθερός (+2%) λόγω τυ δημγραφικύ δυναμισμύ τυ Κσσυφπεδίυ, ενώ αντιθέτως της ΒσνίαςΕρζεγβίνης, της πγδμ και της Αλβανίας θα αυξηθεί κατά 9,11% και 23%, αντίστιχα. ι ρυθμί μεταβλής στη διάρκεια της επόμενης εικσιπενταετίας δεν θα ανατραπύν, με απτέλεσμα, μια πεντηκνταετία αργότερα (2050), πληθυσμός της χώρας μας να απτελεί τ 14,6% τυ πληθυσμύ των Βαλκανίων, της Ρυμανίας τ 29,0% και της Αλβανίας τ 7,7% (15,8%, 33,1% και 4,6%, αντίστιχα, τ 2000). ι δημγραφικές δμές εκείνων των βαλκανικών χωρών πυ βρίσκνται στη φάση της μετάβασης πρς την ικνμία της αγράς, σε συνδυασμό με τις αναμενόμενες μεταβλές της θνησιμότητας, γνιμότητας και μετανάστευσης και τις υιθετύμενες ικνμικές πλιτικές για τις δύ επόμενες δεκαετίες, θα πρσδιρίσυν σε σημαντικό βαθμό την ένταση των
ΔΗΜΓΡΑΦΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΠΤΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΝΑ ΕΥΡΩΠΗ 127 Πίνακας 11: Η εξέλιξη των πληθυσμιακών μεγεθών στν πλανήτη μας, στην Ευρώπη και στα Βαλκάνια Tableau 11: Dnnées de base sur révlutin de la ppulatin ndiale, eurpéenne, balkanique (19952050) ΠΛΑΝΗΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗ ΒΑΛΚΑΝΙΑ TerreEurpeBalkans Συνλικός πληθυσμός πλανήτηppulatin ttale Terre (.000.000) Συνλικός πληθυσμός ΕυρώπηPpulatin ttale Eurpe (εκατόμ.illins) Συνλικός πληθυσμός Βαλκάνια/ Ppulatin ttalebalkans (εκατό μ.illins) (%) Ευρώπη/ Πλανήτης Eurpe/ Terre (%) Βαλκάνια/ Ευρώπη Balkans/Eurpe (%) Βαλκάνια/ Πλανήτης Balkans/ Terre Συνλικός πληθυσμός πλανήτη Ppulatin ttale Terre (.000.000) Συνλικός πληθυσμός ΕυρώπηPpulatin ttale Eurpe (εκατό μ.illins) Συνλικός Πληθυσμός Βαλκάνια/ Ppulatin ttalebalkans (εκατό μ.illins) (%) Ευρώπη/ Πλανήτης Eurpe/ Terre (%) Βαλκάνια/ Ευρώπη Balkans/Eurpe (%) Βαλκάνια/ Πλανήτης Balkans/ Terre 1995 5.666,4 727,9 67,3 12,8 9,2 11,9 2030 8.112,0 691,0 62,9 8,5 9,1 7,7 2000 6.055,0 728,9 67,4 12,0 9,2 11,1 2040 8.576,5 662,5 60,0 7,7 9,0 7,0 2005 6.429,4 727,4 67,2 11,3 ΈτηAnnées 9,2 10,5 2050 8.909,1 627,7 56,4 7,0 9,0 6,3 2010 6.794,8 724,2 66,8 10,7 9,2 9,8 2015 7.154,4 719,3 66,1 10,1 9,2 9,2 2020 7.501,5 711,9 65,2 9,5 9,2 8,7 2025 7.823,7 702,4 64,1 9,0 9,1 8,2 Πηγή/Surce: United Natins, 1999. μεταναστευτικών ρών πυ θα κατευθυνθύν κυρίως πρς τις όμρες κιντικές χώρες (Ελλάδα, Ιταλία, Αυστρία και Γερμανία). ι πλιτικές πυ θα ακλυθηθύν δε ως και ι συνέπειες τυς στη δημιυργία νέων μεταναστευτικών απθεμάτων δεν είναι δυνατόν να πρβλεφθύν. Όπιες
128 ΒΥΡΩΝ ΚΤΖΑΜΑΝΗΣ όμως και αν είναι αυτές, θα έχυν επιπτώσεις σε πληθυσμύς, των πίων γνωρίζυμε μεν τ μέγεθς και τα δμικά χαρακτηριστικά, τη δε εξέλιξη τυς δυνάμεθα να πρβλέψυμε σε αδρές γραμμές για την επόμενη περίδ. Ειδικότερα (βλ. Πίνακα 12): α) Η Αλβανία και η πγδμ, χώρες με ιδιαίτερα νεανικύς πληθυσμύς τ 1995 (ι κάτω των 15 ετών απτελύν τ 31% και 25% τυ συνλικύ πληθυσμύ, ι δε 024 ετών τ 50% και 41%, αντίστιχα), βρίσκνται σε εξαιρετικά δύσκλη θέση. Τ 2025, τα άτμα ηλικίας 014 και 1524 ετών στην Αλβανία θα απτελύν ακόμη τ 22% και 14%, στη δε πγδμ τ 19% και 14%, αντίστιχα, ι δε 25 ετών τ 36% και 33%, αντίστιχα. Η αγρά εργασίας στις δύ αυτές χώρες θα παραμείνει εκρηκτική και ι μεταναστευτικές πιέσεις ιδιαίτερα έντνες. β) Στν αντίθετ πόλ βρίσκνται η Σλβενία και η γειτνική μας Βυλγαρία. Τ πσστό τυ νεανικύ τυς πληθυσμύ είναι σχετικά συρρικνωμέν τ 1995 (ι 25 ετών απτελύν τ 1/3 τυ συνλικύ τυς πληθυσμύ τ 1995, ι δε 15 ετών μόνν τ 1819%). Μια τριακνταετία αργότερα τ ειδικό βάρς των δύ αυτών μάδων θα μειωθεί έτι περισσότερ: ι κάτω των 25 ετών θα απτελύν τ 22% μόνν (ας υπενθυμήσυμε ότι ι δύ αυτές χώρες αναμένεται να έχυν τις ίδιες δημγραφικές δμές με την Ελλάδα γύρω στ 2025). ι τάσεις αυτές διευκλύνυν σημαντικά την αγρά εργασίας στη μεταβατική περίδ και περιρίζυν σημαντικά, επί ίσις όρις, τα μεταναστευτικά απθέματα. γ) Η Ρυμανία, η ΒσνίαΕρζεγβίνη και η ΔΓ απτελύν μια ενδιάμεση μάδα τ 1995: ι κάτω των 25 ετών απτελύν τ 3637% τυ συνλικύ τυς πληθυσμύ, ι δε 014 ετών τ 2122%. Τ 2025, τα πσστά αυτά θα περιρισθύν στ 2130% και 1318%, αντίστιχα. Τ ειδικό βάρς των νεανικών τυς μάδων περιρίζεται, αλλά παρόλα αυτά βαραίνει ακόμη σημαντικά στην αγρά εργασίας. Η Κρατία δύναται να ενταχθεί στην μάδα αυτή, διαφρπιύμενη μερικώς, στ βαθμό πυ νεανικός πληθυσμός της (25 ετών) τ 1995 εγγίζει μεν τ 33% τυ συνόλυ (έναντι τυ 37% των άλλων), αλλά συρρικνώνεται με ιδιαίτερα αργύς ρυθμύς λόγω της αυξημένης σχετικά γεννητικότητας (απτελώντας ακόμη τ 26,5% τυ συνλικύ πληθυσμύ τ 2025). Από την μάδα αυτή των χωρών, ι δύ τελευταίες (Βσνία και ΔΓ) βρίσκνται σε δυσμενέστερη σχέση εξαιτίας της καταστρφής της παραγωγικής τυς υπδμής και της παρατεταμένης κρίσης πυ διανύυν, χωρίς ιδιαίτερες πρπτικές ανάκαμψης (βλέπε τεταμένη κατάσταση στ εσωτερικό τυς και διεθνή ρευστότητα). ι μεταναστευτικές πιέσεις επμένως στις χώρες αυτές θα παραμείνυν έντνες.