8. Η γλώσσα ως κώδικας επικοινωνίας

8. Η γλώσσα ως κώδικας επικοινωνίας

Η επικοινωνία είναι σημαντική Η επικοινωνία στη σύγχρονη κοινωνία θεωρείται δεξιότητα που αναπτύσσεται συνεχώς και επηρεάζει τις ικανότητες και τις γνώσεις μας. Θεωρείται απαραίτητη για το ανθρώπινο είδος, αφού ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον. Η ανθρώπινη επικοινωνία είναι εφικτή χάρη στη γλώσσα. Παράλληλα, αντιπροσωπεύει τον κυριότερο σκοπό για τον οποίο χρησιμοποιείται η γλώσσα και καθορίζει το πλαίσιο της λειτουργίας της.

Τι είναι όμως η επικοινωνία; Ένας γενικός ορισμός θα ήταν ότι η επικοινωνία είναι η διαδικασία με την οποία δύο μέρη ανταλλάσσουν πληροφορίες ή αλλιώς ένας πομπός μεταδίδει μηνύματα σε ένα δέκτη. Η επικοινωνία με αυτή την έννοια μπορεί να είναι γλωσσική ή εξωγλωσσική (βλέμμα, άγγιγμα, γέλιο, σφύριγμα ). Στη συνέχεια θα μελετήσουμε τους όρους και τους παράγοντες της γλωσσικής επικοινωνίας με βάση διάφορα μοντέλα.

Το μοντέλο του Saussure Ένας ομιλητής Α θεωρεί μία έννοια c (concept), την οποία συνδέει με μία ακουστική εικόνα i (image). Στη συνέχεια εκφωνεί το μήνυμα, που φτάνει στα αυτιά του ομιλητή Β ως ηχητικό κύμα. Για να πετύχει η επικοινωνία, πρέπει ο ομιλητής Β να διαθέτει τον ίδιο συνδυασμό έννοιας και ακουστικής εικόνας, να «μιλάει την ίδια γλώσσα» με τον Α.

Το μοντέλο των Shannon &Weaver Το μοντέλο αρχικά δημιουργήθηκε στο πλαίσιο μίας έρευνας για την ανάπτυξη των τηλεπικοινωνιών (Τhe Mathematical Theory of Communication, Urbana, The University of Illinois Press, 1949). Στα εγχειρίδια γλωσσολογίας όμως συνήθως αναφέρεται ως πηγή το Lyons, Introduction to theoretical linguistics, Cambridge, CUP, 1968.

μήνυμα: «χρειάζομαι βοήθεια κατεπειγόντως» κώδικας: μορς πομπός δέκτης

Υπάρχουν πολλές παραλλαγές του μοντέλου Shannon & Weaver, ανάλογα με τη χρήση για την οποία προορίζονται.

Mία παραλλαγή που μας επιτρέπει να μελετήσουμε τα στοιχεία που ενδιαφέρουν τη γλωσσική επικοινωνία.

H έννοια του κώδικα Κώδικας θεωρείται κάθε σύστημα που μας επιτρέπει να συνδέουμε μορφές και σημασίες για να επικοινωνούμε. Μπορείτε να σκεφτείτε παραδείγματα; Ένας κώδικας αποτελείται από: ένα σύνολο στοιχείων (μονάδων), ένα σύνολο κανόνων με τους οποίους συνδυάζονται τα στοιχεία του. Ένας κώδικας είναι κλειστό σύστημα: περιέχει πεπερασμένο αριθμό στοιχείων.

Τα συστατικά του κώδικα Κάθε κώδικας αποτελείται από: στοιχεία (μονάδες), π.χ. κανόνες συνδυασμού των στοιχείων, π.χ. Τα στοιχεία του κώδικα δεν έχουν νόημα έξω από αυτόν. Παίρνουν την αξία τους μέσα στο σύστημα στο οποίο ανήκουν και λειτουργούν.

9. Οι λειτουργίες της γλώσσας Jakobson, Roman 1960. Linguistics and poetics. In Sebeok, Thomas A. Style in Language. Cambridge, MA: MIT Press, p. 350-377.

Οι λειτουργίες της γλώσσας κανάλι: φατική λειτουργία μήνυμα : ποιητική λειτουργία πομπός συγκινησιακή λειτουργία δέκτης βουλητική λειτουργία κώδικας : μεταγλωσσική λειτουργία πλαίσιο αναφοράς : αναφορική λειτουργία

Συγκινησιακή (ή συναισθηματική ) λειτουργία Το μήνυμα περιέχει γλωσσικά και παραγλωσσικά στοιχεία που κάνουν αισθητή την παρουσία του ομιλητή τι σκέφτεται, τι αισθάνεται κ.λπ. Παρατηρούμε χρήση επιφωνημάτων ή επιτονικών σχημάτων (ή στο γραπτό λόγο ανάλογων σημείων στίξης) που δηλώνουν συναισθήματα, αφήγηση σε α πρόσωπο, επιλογή λέξεων που αναφέρονται σε συναισθήματα Παράδειγμα: Πωπωωω, μα πόσο τέλειο! Κατενθουσιάστηκα!!! Αν σε ένα κείμενο (προφορικό ή γραπτό) συσσωρεύονται τέτοιες ενδείξεις, μιλάμε για συγκινησιακή λειτουργία.

Βουλητική (ή κατευθυντική) λειτουργία Όταν πρώτιστος στόχος του μηνύματος είναι να επηρεάσει τη συμπεριφορά του συνομιλητή (του δέκτη), τότε λέμε ότι δίνεται έμφαση στη βουλητική λειτουργία. Υπάρχουν συγκεκριμένα γλωσσικά μέσα που υποδεικνύουν βουλητική λειτουργία: χρήση της προστακτικής, χρήση του δεύτερου προσώπου σε ρήματα και αντωνυμίες β προσώπου, Μα τι κάνεις εκεί παιδί μου, κλείσε το παράθυρο! αλλά και έμμεση προτροπή για κάτι, π.χ.: Μα δεν κάνει κρύο σ αυτή την αίθουσα;

Βουλητική vs συγκινησιακή λειτουργία Τα πράγματα είναι πολύ δύσκολα, μητέρα. Γιατί δεν βλέπεις ευνοϊκά την απόφασή μου; Πατέρα, γιατί δεν μπορείς να καταλάβεις πόσο σημαντικό είναι για μένα να μπορώ να επιλέξω ελεύθερα και χωρίς περιορισμούς, τα πρώτα βήματα της ενήλικής μου ζωής; Σας παρακαλώ, πρέπει να δείξετε κατανόηση! Ήμουν πολύ απογοητευμένη από την άρνηση της μητέρας μου, αισθανόμουν ότι δεν με αντιμετώπιζε σωστά. Αχ και να μπορούσα να τους εξηγήσω! Ακόμη και ο πατέρας μου, που ήταν πάντοτε με το μέρος μου, με εκνεύριζε τώρα φοβερά επειδή δεν μπορούσε να καταλάβει γιατί επέμενα να θέλω να επιλέξω μόνη μου, χωρίς φραγμούς, τα πρώτα βήματα της ενήλικής μου ζωής.

Ποιητική λειτουργία Όταν πρώτιστος στόχος του μηνύματος είναι να επηρεάσει τη συμπεριφορά του συνομιλητή (του δέκτη), τότε λέμε ότι δίνεται έμφαση στη βουλητική λειτουργία. Υπάρχουν συγκεκριμένα γλωσσικά μέσα που υποδεικνύουν βουλητική λειτουργία: χρήση της προστακτικής, χρήση του δεύτερου προσώπου σε ρήματα και αντωνυμίες β προσώπου, Μα τι κάνεις εκεί παιδί μου, κλείσε το παράθυρο! αλλά και έμμεση προτροπή για κάτι, π.χ.: Μα δεν κάνει κρύο σ αυτή την αίθουσα;

Ποιητική λειτουργία Σε ορισμένες περιπτώσεις, π.χ. στη λογοτεχνία η μορφή του κειμένου θεωρείται πολύ σημαντική. Πρόκειται για την ποιητική λειτουργία, εκείνη με την οποία ο ομιλητής προσπαθεί να πετύχει ένα καλαίσθητο και ελκυστικό αποτέλεσμα. Η λειτουργία αυτή εκδηλώνεται με διάφορους τρόπους, π.χ. με το μέτρο : Στων Ψαρών την ολό μαυρη ρά χη περπατώ ντας η δό ξα μονά χη μελετά τα λαμπρά παλληκά ρια και στην κό μη στεφά νι φορεί γινωμέ νο απο λί γα χορτά ρια πού ειχαν μεί νει στην έ ρημη γή. υυ_, υυ_, υυ_, υ υυ_, υυ_, υυ_, υ υυ_, υυ_, υυ_, υ υυ_, υυ_, υυ_, υυ_, υυ_, υυ_, υ υυ_, υυ_, υυ_,

Η ποιητική λειτουργία δεν εντοπίζεται αποκλειστικά στη λογοτεχνία. Ο ρόλος της είναι να προκαλέσει το ενδιαφέρον του πομπού, αλλά και να τον βοηθήσει να απομνημονεύσει πιο εύκολα το μήνυμα. Και για τους δύο πιο πάνω λόγους, η ποιητική λειτουργία χρησιμοποιείται εκτεταμένα στη γλώσσα της διαφήμισης. Υπάρχει όμως και ένας τρίτος λόγος ποιος;

Η ποιητική λειτουργία μπορεί να βασίζεται στην ομοιοκαταληξία, στη μεταφορά, στη συνωνυμία, ακόμη και σε συνειρμούς με στοιχεία που δεν είναι παρόντα στο κείμενο.

Μεταγλωσσική λειτουργία Μεταγλωσσική λειτουργία είναι εκείνη με την οποία αναφερόμαστε στη γλώσσα, τη δική μας ή των άλλων, για να την εξηγήσουμε ή για να την αξιολογήσουμε. Η μεταγλωσσική λειτουργία εμφανίζεται κυρίως στη γραμματική και στο λεξικό.

Αναφορική (ή δηλωτική) λειτουργία Είναι εκείνη που κυρίως δίνει πληροφορίες στον ακροατή του μηνύματος. η έμφαση βρίσκεται στο γεγονός, αντικείμενο, πρόσωπο στο οποίο αναφέρεται ή περιγράφει το μήνυμα. Οποιοδήποτε πληροφοριακό κείμενο περιγράφει όσο γίνεται πιο αντικειμενικά το περιεχόμενό του, δίνει έμφαση στην αναφορική λειτουργία. Η λειτουργία αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική στα ενημερωτικά, ιστορικά και επιστημονικά κείμενα.

Αναφορική λειτουργία

Φατική (ή επαφική) λειτουργία Λέγεται έτσι η λειτουργία αυτή που συνδέεται με το κανάλι επικοινωνίας και έχει στόχο να διατηρήσει την επαφή ανάμεσα στον πομπό και στο δέκτη. Για το λόγο αυτό χρησιμοποιούμε λέξεις και φράσεις όπως «Χμμ..», «Ναι, ναι» «Μάαααλιστα», «Τι λες!!!», «Άντε ρεεε», «Σώπα!», ΕΛΑΑΑΑ, ΜΕ ΑΚΟΥΣ; EEE; MMM ΠΩΠΩΠΩ!

Το κείμενο και οι λειτουργίες της γλώσσας Στην πραγματικότητα, κατά την παραγωγή ενός μηνύματος χρησιμοποιούνται περισσότερες από μία λειτουργίες, συνήθως όμως κάποια από αυτές υπερτερεί.

Περισσότερα Για τα θέματα που συζητήσαμε στην ενότητα αυτή μπορείτε να διαβάσετε από τη βιβλιογραφία τα πιο κάτω κεφάλαια: Μπαμπινιώτης (1998), κεφ. 2 «Γλωσσική επικοινωνία» Γούτσος (2012), κεφ. 2 «Η γλώσσα ως πράξη»