MEDLAB: Mediterranean Living Lab for Territorial Innovation Παραδοτέο 2.1.2 ΣΥΝΟΨΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ: ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΓΙΑ Ε&Α, ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ Θεσσαλονίκη, Αύγουστος 2010
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σύνθεση Πολιτικής...3 Στοιχεία Καλής Πρακτικής...5 Συμπεράσματα και Προτάσεις...6 2
Σύνθεση Πολιτικής Το Περιφερειακό Τεχνολογικό Πρόγραμμα (RTP) στην Κεντρική Μακεδονία ήταν η πρώτη συλλογική προσπάθεια για την υποστήριξη της καινοτομίας στην περιοχή, μέσω προώθησης της εφαρμοσμένης έρευνας, συνεργασίας μεταξύ ερευνητικών οργανισμών και επιχειρήσεων, μεταφοράς τεχνολογίας, επιχειρηματικών ικανοτήτων, νέων διαδικασιών παραγωγής και αποτελεσματικού ανταγωνισμού στην παγκόσμια αγορά. Διήρκεσε για δύο χρόνια (1995-1997) και ένας μεγάλος αριθμός επιστημόνων, δημόσιων λειτουργών και επιχειρηματιών συμμετείχε στην προετοιμασία αυτή. Ο γενικός στόχος του RTP ήταν να δώσει τη δυνατότητα στην περιφερειακή βιομηχανία να εργάζεται σε επίπεδο βέλτιστων πρακτικών στον τομέα των τεχνολογιών που σχετίζονται με αυτή, να ενισχύσει την εμφάνιση και την ανάπτυξη νέων βιομηχανικών κλάδων, και να προωθήσει την διεθνή τεχνολογική συνεργασία και την ανταγωνιστικότητα στις διεθνείς αγορές. Λόγω της ανάπτυξης του RTP στην Κεντρική Μακεδονία, η καινοτομία έγινε μέρος του περιφερειακού προγράμματος σχεδιασμού. Το πρόγραμμα RIS+ στην Κεντρική Μακεδονία ακολούθησε το RTP, και διήρκεσε από το 1999 έως το 2001. Ο κύριος στόχος του RIS+ ήταν η χρηματοδότηση της πειραματικής φάσης εννέα επιλεγμένων έργων που προτάθηκαν στο προηγούμενο RTP της Κεντρικής Μακεδονίας. Ένα από τα σημαντικότερα αποτελέσματα αυτού του προγράμματος σε σχέση με μελλοντικές επιπτώσεις ήταν η επικαιροποίηση του σχεδίου δράσης του RTP και η κατάρτιση της αναθεωρημένης στρατηγικής για την περιφερειακή καινοτομία. Οι εργασίες και τα αποτελέσματα αυτού του πιλοτικού προγράμματος έγιναν ο πυρήνας μιας επιτυχημένης πρότασης στο πλαίσιο των "Καινοτόμων Δράσεων" και βοήθησαν στην ανάπτυξη της Περιφερειακής Στρατηγικής Καινοτομίας, η οποία αποτέλεσε τμήμα του Περιφερειακού Επιχειρησιακού Προγράμματος 2000-2006. Οι προτεραιότητες του Περιφερειακού Επιχειρησιακού Προγράμματος (ΠΕΠ) της Κεντρικής Μακεδονίας για την περίοδο 2000-2006 είχαν ως στόχο να καταστεί η Κεντρική Μακεδονία πιο ανταγωνιστική και να μειωθούν οι ενδοπεριφερειακές ανισότητες προκειμένου να δημιουργηθούν προϋποθέσεις που θα εξασφαλίζουν τη μακροπρόθεσμη ανάπτυξη της περιφέρειας, δηλαδή τη βιώσιμη ανάπτυξη και την ανταγωνιστικότητα. Ειδικότερα, ο Άξονας Προτεραιότητας 1 είχε ως στόχο την προώθηση του μητροπολιτικού ρόλου της Θεσσαλονίκης, της πρωτεύουσας της Κεντρικής Μακεδονίας, και την ενθάρρυνση της καινοτομίας και της επιχειρηματικότητας. Στις δράσεις για την «Ανάπτυξη της Καινοτομίας και της Επιχειρηματικότητας», η Περιφέρεια πρότεινε ειδικά μέτρα για την προώθηση της καινοτομίας, μέσα από τη συνεργασία και τη δικτύωση των πιο δυναμικών, εξωστρεφών και εκσυγχρονιστικών επιχειρήσεων της περιοχής, και των οργανισμών έρευνας και εκπαίδευσης, τόσο του ιδιωτικού όσο και του δημόσιου τομέα. Οι επιχειρήσεις ήταν το επίκεντρο αυτής της συνεργασίας (με σημαντικό ρόλο για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις συμπεριλαμβανομένων των υπηρεσιών και του τουρισμού) και ο στόχος ήταν η προώθηση συγκεκριμένων τομέων εξειδίκευσης και αριστείας ως τμήμα της εικόνας της Κεντρικής Μακεδονίας στο ευρύτερο και διεθνές οικονομικό περιβάλλον. Επιπλέον, το πρόγραμμα RISI+ τέθηκε σε εφαρμογή στην Κεντρική Μακεδονία, παράλληλα με το RIS+ και κατά την ίδια χρονική περίοδο. Ο κύριος στόχος του προγράμματος αυτού ήταν η χρηματοδότηση της πειραματικής φάση των επιλεγμένων σχεδίων που προτάθηκαν 3
στο σχέδιο δράσης της πρωτοβουλίας για την Διαπεριφερειακή Κοινωνίας της Πληροφορίας (IRISI), το οποίο αποτέλεσε μια συλλογική προσπάθεια για την ανάπτυξη της Κοινωνίας της Πληροφορίας στην Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας. Ο στόχος ήταν να παράσχει μία ολιστική προσέγγιση για την ανάπτυξη της κοινωνίας της πληροφορίας σε ολόκληρη την περιοχή, με τη δρομολόγηση πειραματικών εφαρμογών τηλεματικής, κυρίως για εκπαιδευτικούς σκοπούς και επίδειξη. Η βασική ιδέα ήταν να επεκταθεί η κοινωνία της πληροφορίας σε όλη την γεωγραφική περιοχή της Κεντρικής Μακεδονίας, με έμφαση στις αγροτικές και απομακρυσμένες περιοχές, με στόχο ομάδες χρηστών που δεν είχαν προηγούμενη έκθεση στην αξιοποίηση της τηλεματικής για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής τους, την δημιουργία νέων θέσεων εργασίας και την απόκτηση νέων δεξιοτήτων. Σε εθνικό επίπεδο, το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Κοινωνία της Πληροφορίας" 2000-2006, που χρηματοδοτήθηκε από εθνικούς πόρους, το ΕΚΤ, το ΕΤΠΑ και ιδιωτικά κεφάλαια, ήταν το κύριο μέσο για την υλοποίηση της συνολικής εθνικής στρατηγικής για την επίτευξη προόδου προς την κατεύθυνση της Κοινωνίας της Πληροφορίας. Η Συντονιστική Επιτροπή των δύο προγραμμάτων RIS+ και RISI+ διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στον σχεδιασμό του αντίστοιχου περιφερειακού σχεδίου της Κεντρικής Μακεδονίας που υποβλήθηκε στο Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Κοινωνία της Πληροφορίας», τον Σεπτέμβριο του 2000. Η Μονάδα Διαχείρισης του RISI+ κατάφερε να εξασφαλίσει προϋπολογισμό περίπου 5 εκατομμυρίων για την επέκταση των πιλοτικών εφαρμογών του RISI+ για τηλεϊατρική και κοινωνία της πληροφορίας στη γεωργία και για την εφαρμογή των μελετών σκοπιμότητας για συνδυασμένες μεταφορές και διαχείριση των υδάτων. Επίσης, ο Περιφερειακός Πόλος Καινοτομίας Κεντρικής Μακεδονίας (ΠΠΚΚΜ), που υποστηρίχθηκε από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανταγωνιστικότητα» 2000-2006, έχει σχεδιαστεί ως ένα περιφερειακό σύστημα θεσμών και εταιρικών σχέσεων, το οποίο ενισχύει την καινοτομία, κατ αρχήν στον τομέα των Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ) και στη συνέχεια και σε άλλους τομείς της βιομηχανίας και των υπηρεσιών, και επικεντρώνεται σε θέματα έρευνας και ανάπτυξης, απόκτηση διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας, ανάπτυξη νέων προϊόντων και πρόσβαση σε διεθνείς αγορές. Ο ΠΠΚΚΜ αποσκοπεί στο να συμβάλει στην ενίσχυση του περιφερειακού συστήματος καινοτομίας. Μακροπρόθεσμα αποσκοπεί στη δημιουργία ενός συστήματος καινοτομίας στον τομέα των ΤΠΕ, ενώ ο άμεσος στόχος του ήταν η ενίσχυση της καινοτομίας των επιχειρήσεων ΤΠΕ της Κεντρικής Μακεδονίας. Η στρατηγική του ΠΠΚΚΜ επικεντρώνεται στις βασικές γραμμές για την ανάπτυξη της καινοτομίας (έρευνα - μεταφορά τεχνολογίας - ανάπτυξη προϊόντος - καινοτομία διαδικασίας δημιουργία Spin-off) και προωθεί τη δημιουργία μηχανισμών στήριξης για την ενίσχυση αυτών των δράσεων, λαμβάνοντας υπόψη την υπάρχουσα τεχνογνωσία και δυνατότητες στην Κεντρική Μακεδονία. Το αναπτυξιακό όραμα για την Κεντρική Μακεδονία είναι να χαρακτηρίζεται ως "Περιφέρεια της καινοτομίας και της ισόρροπης και βιώσιμης ανάπτυξης, με βασικό ρόλο στη Νοτιοανατολική Ευρώπη». Οι γενικοί στόχοι της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας για την περίοδο 2007-2013 είναι: Ενίσχυση του αναπτυξιακού ρόλου και προοπτικών της Θεσσαλονίκης 4
Ένταξη και αξιοποίηση του δυναμικού της Κεντρικής Μακεδονίας στην ευρύτερη περιοχή της ΝΑ Ευρώπης Ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της παραγωγικής μάζας στην Κεντρικής Μακεδονία Διασφάλιση της συνοχής στο εσωτερικό της Κεντρικής Μακεδονίας Προστασία του περιβάλλοντος με την ενσωμάτωση της περιβαλλοντικής διάστασης στη διαδικασία ανάπτυξης της Κεντρικής Μακεδονίας Με βάση τους παραπάνω γενικούς στόχους, το νέο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Κεντρικής Μακεδονίας (2007-2013) διαρθρώνεται γύρω από τρεις θεματικούς στόχους: δυνατότητα προσπέλασης σε υποδομές και υπηρεσίες, ψηφιακή σύγκλιση και επιχειρηματικότητα, και αειφόρος ανάπτυξη και ποιότητα ζωής. Υπάρχει μια κοινή προσέγγιση για την ανάπτυξη ολόκληρης της Βόρειας Ελλάδας, προκειμένου να καλυφθεί η ανάγκη για μια ελάχιστη κρίσιμη μάζα σε πληθυσμό, παραγωγή, διοικητικές και τεχνολογικές ικανότητες, με στόχο την επίτευξη προοπτικής για αειφόρο περιφερειακή στρατηγική ανταγωνιστικότητας. Στοιχεία Καλής Πρακτικής Για το Περιφερειακό Τεχνολογικό Πρόγραμμα (RTP) στην Κεντρική Μακεδονία, το βασικό θέμα στη συνολική διαδικασία λήψης αποφάσεων ήταν η δημιουργία μιας ευρείας βάσης περιφερειακής στήριξης του Περιφερειακού Τεχνολογικού Προγράμματος. Η επίτευξη συναίνεσης ήταν ένα μόνιμο μέλημα και η γενική υποστήριξη που εκφράστηκε για το Περιφερειακό Τεχνολογικό Πρόγραμμα δικαιολόγησε αυτή την προσέγγιση, και ανέδειξε το ενδιαφέρον για τη συμμετοχή στην προώθηση και εφαρμογή του. Όπως συνέβη με το RTP, τα προγράμματα RIS + και RISI + στην Κεντρική Μακεδονία ήταν επίσης βασισμένα σε μια συνεχή προσπάθεια για τη διατήρηση και διεύρυνση της περιφερειακής συναίνεσης και την προώθηση της συνεργασίας μεταξύ των περιφερειακών φορέων, συμπεριλαμβανομένων των περιφερειακών αρχών, των επιχειρηματικών ενώσεων, καθώς και της ακαδημαϊκής κοινότητας. Αυτή η ευρεία συναίνεση επιτεύχθηκε μέσω της συμμετοχής των διαφόρων περιφερειακών παραγόντων (συμπεριλαμβανομένης της κυβέρνησης) στη Συντονιστική Επιτροπή, και τη συμμετοχή ενός ευρέως φάσματος θεσμικών φορέων, ο καθένας από τους οποίους είχε την ευθύνη εφαρμογής ειδικών πιλοτικών δράσεων στον τομέα τεχνογνωσίας του. Επιπλέον, ως άμεση συνέπεια της κινητοποίησης που δημιουργήθηκε στο πλαίσιο της ανάπτυξης των δύο προγραμμάτων RIS+ και RISI+, παραγωγοί, χρήστες, ακαδημαϊκοί, ρυθμιστές και περιφερειακές αρχές συνεργάστηκαν και μοιράστηκαν εμπειρίες, ανάγκες και σχέδια ανάπτυξης, προκειμένου να διαμορφώσουν τη νέα περιφερειακή στρατηγική στο μέγιστο εφικτό βαθμό συναίνεσης (επικυρωμένη από δύο φάσεις δημόσιας διαβούλευσης). Το σύνολο του μέρους Α του σχεδίου δράσης προήλθε κυρίως από το πρόγραμμα RIS+ και τον προκάτοχο του και κάλυψε όλα τα θέματα που σχετίζονται με την ανάπτυξη καινοτόμων επιχειρήσεων και σχεδίων, καθώς και περιφερειακών υποδομών που θα μπορούν να μετατρέψουν την Κεντρικής Μακεδονία σε εκκολαπτήριο επιχειρήσεων ΤΠΕ. Το μέρος Β του σχεδίου δράσης επέκτεινε το πεδίο εφαρμογής και κάλυψης του προγράμματος RISI+ με την αξιοποίηση των περιφερειακών ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων σε διάφορους τομείς της Κοινωνίας της Πληροφορίας, όπως οι μεταφορές, ο πολιτισμός και η βιώσιμη ανάπτυξη. 5
Επίσης, απευθύνθηκε ειδικά στα ζητήματα ηλεκτρονικής ένταξης με την παροχή ευκαιριών σε ομάδες πληθυσμού που είναι σε μειονεκτική θέση - από άποψη γεωγραφικής απομόνωσης ή σωματικής αναπηρίας ώστε να μπορούν να απολαμβάνουν τα οφέλη της κοινωνίας της πληροφορίας. Οι κύριες επιπτώσεις του Περιφερειακού Αναπτυξιακού Προγράμματος της Κεντρικής Μακεδονίας (2000-2006) που ακολούθησε τα παραπάνω πιλοτικά προγράμματα ήταν η ανάπτυξη του πνεύματος της καινοτομίας στην Κεντρική Μακεδονία και η συνεργασία - δικτύωση των πιο δυναμικών, εξωστρεφών και εκσυγχρονιστικών στοιχείων επιχειρηματικότητας της Θεσσαλονίκης και των φορέων έρευνας και εκπαίδευσης, με σκοπό την προώθηση συγκεκριμένων τομέων εξειδίκευσης και αριστείας που συνιστούν την εικόνα της Κεντρικής Μακεδονίας στο ευρύτερο και διεθνές οικονομικό περιβάλλον. Ακολουθώντας αυτή την προσέγγιση, το όραμα του Περιφερειακού Πόλου Καινοτομίας Κεντρικής Μακεδονίας είναι να συμβάλει ουσιαστικά, έτσι ώστε η Κεντρική Μακεδονία να γίνει σημείο αναφοράς για την ανάπτυξη της καινοτόμου επιχειρηματικότητας, κυρίως στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, με επίκεντρο τη γνώση της των αγορών, τη μεταφορά τεχνολογίας και τη διεθνοποίηση. Ο ιδιωτικός τομέας και οι μηχανισμοί της αγοράς διαδραματίζουν ηγετικό ρόλο στην ανάπτυξη της κοινωνίας της πληροφορίας. Ο ρόλος του κράτους παραμένει σημαντικός αλλά επικεντρώνεται στην προώθηση προσαρμογών στην οικονομία και την κοινωνία, στην επένδυση σε ανθρώπινο κεφάλαιο, καθώς και στην προστασία των δικαιωμάτων των πολιτών στην ψηφιακή εποχή. Η επιτυχής υλοποίηση του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Κοινωνία της Πληροφορίας» έχει εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από τις νέες μεθόδους συνεργασίας μεταξύ του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα καθώς και τη συμμετοχή του κοινού στη διαμόρφωση του Επιχειρησιακού Προγράμματος. Συμπεράσματα και Προτάσεις Όσον αφορά την έννοια του «Ζωντανού Εργαστηρίου» (Living Lab), η συμμετοχική προσέγγιση των περιφερειακών παραγόντων που ανήκουν στο τρίγωνο των τομέων χάραξης πολιτικής/ έρευνας/ βιομηχανίας και επιχειρήσεων ήταν το κύριο σχετικό με «Ζωντανό Εργαστήριο» στοιχείο των προγραμμάτων RTP, RIS + και RISI + στην Κεντρική Μακεδονία. Ωστόσο, το στοιχείο του «Ζωντανού Εργαστηρίου» που διαφοροποιεί την προσέγγισή αυτή από άλλες προσεγγίσεις περιφερειακών στρατηγικών καινοτομίας, το οποίο αφορά στη συμμετοχή των τελικών χρηστών στην ανάπτυξη της καινοτομίας, δεν αντιμετωπίστηκε επαρκώς στα εν λόγω προγράμματα. Επιπλέον, δεν υπήρχε καμία ιδιαίτερη δράση του Περιφερειακού Επιχειρησιακού Προγράμματος Κεντρικής Μακεδονίας 2000-2006, η οποία να συνδέθηκε άμεσα με την έννοια του «Ζωντανού Εργαστηρίου». Ωστόσο, οι δράσεις στο πλαίσιο των μέτρων 1.2 και 1.3 (έρευνα και ανάπτυξη υποδομών, στήριξη της καινοτομίας και της επιχειρηματικότητας) υποστήριξαν ένα δίκτυο δομών υψηλής τεχνολογίας και καινοτομίας και έθεσαν τη βάση για την έναρξη δραστηριοτήτων Ε Α και καινοτομίας που θα μπορούσαν να ενσωματώσουν την έννοια του «Ζωντανού Εργαστηρίου» στο μέλλον. Ομοίως, δεν υπήρξε καμία ιδιαίτερη δράση 6
του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Κοινωνία της Πληροφορίας" 2000-2006, η οποία να συνδέθηκε άμεσα με την έννοια του «Ζωντανού Εργαστηρίου». Ωστόσο, δραστηριότητες στο πλαίσιο των γραμμών δράσης 2 και 3 (πολίτες και ποιότητα ζωής, ανάπτυξη και απασχόληση στην ψηφιακή οικονομία) θα μπορούσαν να ενσωματώσουν την ιδέα του «Ζωντανού Εργαστηρίου» στο μέλλον. Ο Περιφερειακός Πόλος Καινοτομίας Κεντρικής Μακεδονίας (ΠΠΚΚΜ) είχε κάποια στοιχεία «Ζωντανού Εργαστηρίου», δεδομένου ότι έφερε σε επαφή ερευνητικούς οργανισμούς και επιχειρήσεις του τομέα ΤΠΕ καθώς και χρήστες των προϊόντων και υπηρεσιών ΤΠΕ, οι οποίοι συνεργάστηκαν για να αναπτύξουν νέα προϊόντα και υπηρεσίες ΤΠΕ, με τη δημόσια στήριξη των περιφερειακών αρχών. Ωστόσο, τα «Ζωντανά Εργαστήρια» είναι διαφορετικά από άλλες πλατφόρμες καινοτομίας, όπως ο ΠΠΚΚΜ, υπό την έννοια ότι επικεντρώνονται ειδικά στην ανακάλυψη και αξιολόγηση δυνατοτήτων καινοτομίας σε συνεργασία με τους τελικούς χρήστες, έχοντας κατά κανόνα μεσοπρόθεσμη ή μακροπρόθεσμη προοπτική. Οι τελικοί χρήστες δεν είχαν ισχυρή εκπροσώπηση στις δράσεις και τα έργα του ΠΠΚΚΜ. Στα έργα του ΠΠΚΚΜ ενεπλάκη περιορισμένος αριθμός χρηστών, κυρίως οργανισμοί που είναι κάτοχοι των προϊόντων και υπηρεσιών ΤΠΕ που αναπτύχθηκαν, και δεν συμμετείχε ευρύ φάσμα επιμέρους τελικών χρηστών, όπως στην περίπτωση ενός «Ζωντανού Εργαστηρίου». Ο ρόλος και οι μελλοντικές στρατηγικές κατευθύνσεις του Περιφερειακού Πόλου Καινοτομίας Κεντρικής Μακεδονίας (ΠΠΚΚΜ) παρέχουν ένα κατάλληλο περιφερειακό περιβάλλον καινοτομίας που θα μπορούσε να στηρίξει τη δημιουργία και την ανάπτυξη έργων «Ζωντανού Εργαστηρίου», με την ενσωμάτωση της διάστασης του τελικού χρήστη στην στρατηγική του προσέγγιση. Ο όρος «χρήστες» έχει κυρίως χρησιμοποιηθεί ως αναφορά σε οργανισμούς, ιδίως στο πλαίσιο έργων που αναπτύσσουν τεχνολογικές λύσεις για οργανισμούς. Σε ένα περιβάλλον «Ζωντανού Εργαστηρίου» πρέπει να τονιστεί ο ρόλος του ατόμου ως χρήστη. Οι χρήστες μπορεί να είναι (εν δυνάμει) καταναλωτές ή εργαζόμενοι, καθώς η δημιουργικότητα και η εμπειρία έχουν ισχυρή ατομικιστική διάσταση, ακόμα και σε ένα οργανωμένο περιβάλλον. Οι χρήστες θα πρέπει να συνεισφέρουν ενεργά σε ένα «Ζωντανό Εργαστήριο», διότι αναμένεται να αποτελέσουν πηγή ιδεών (δημιουργικό ρόλο στην παραγωγή ριζοσπαστικών νέων ιδεών), μηχανισμό για τη βελτίωση του προϊόντος (δημιουργικό ρόλο σε μια επαναληπτική διαδικασία ανάπτυξης προϊόντων) και την επικύρωση του προϊόντος (ρόλο αξιολογητή) καθώς και παράγοντες διάδοσης του προϊόντος (ρόλο μάρκετιγκ). Οι χρήστες μπορεί να έχουν τόσο ενδογενή κίνητρα (ενδιαφέρον για την καινοτομία και τη βελτίωση, ενδιαφέρον για συμμετοχή ως μέσο διασκέδασης), όσο και εξωγενή κίνητρα (π.χ. οργανωτικά πρότυπα για τους εργαζόμενους, οικονομικά και υλικά κίνητρα για τους καταναλωτές, κ.τ.λ), το οποία πρέπει να ληφθούν υπόψη. Η ψηφιακή σύγκλιση και επιχειρηματικότητα στην Κεντρική Μακεδονία είναι ο κύριος άξονας προτεραιότητας του νέου Επιχειρησιακού Προγράμματος της Κεντρικής Μακεδονίας (2007-2013), ο οποίος μπορεί να υποστηρίξει την προσέγγιση του «Ζωντανού Εργαστηρίου» για την ανάπτυξη νέων προϊόντων και υπηρεσιών που ενσωματώνουν γνώση, καινοτομία και περιβαλλοντικά ενδιαφέροντα, με την υποστήριξη των ΤΠΕ και τη συμμετοχή των τελικών χρηστών. 7