Αναπτυξιακή Ψυχολογία Γιώργος Βλειώρας gvleioras@gmail.com 1
Σχέσεις με συνομηλίκους Όσο πιο νωρίς αρχίζει η τριβή με συνομηλίκους, τόσο καλύτερη κοινωνική ανάπτυξη Τα παιδιά που πηγαίνουν παιδικό είναι πιο ανεπτυγμένα κοινωνικά από αυτά που δεν πηγαίνουν αυτό δεν ισχύει αν η ποιότητα της αγωγής στον παιδικό είναι πολύ χαμηλή) 2
Σχέσεις με συνομηλίκους Η είσοδος στο Δημοτικό σχολείο σηματοδοτείται από: περισσότερο χρόνο με συνομηλίκους επαφή με περισσότερους συνομηλίκους λιγότερη παρακολούθηση από ενήλικες 3
Σχέσεις με συνομηλίκους Από τα μέσα της σχολικής ηλικίας τα παιδιά αρχίζουν να επιλέγουν συνειδητά με ποιους θα περάσουν περισσότερο χρόνο μαζί μείωση καβγάδων αύξηση προκοινωνικής συμπεριφοράς 4
Είδη αλληλεπιδράσεων Αλληλεπιδράσεις δυαδικές συμπεριφορές, όπου οι δράσεις των συμμετεχόντων αλληλεξαρτώνται έτσι ώστε η συμπεριφορά του ενός να αποτελεί αντίδραση σε & ερέθισμα για τη συμπεριφορά του άλλου. Παραδείγματα: διήγηση ανεκδότων, κουτσομπολιό, παιχνίδι 5
Είδη αλληλεπιδράσεων Σχέσεις σειρές αλληλεπιδράσεων μεταξύ ατόμων που γνωρίζονται μεταξύ τους [ΣΧΕΣΗ = ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ + ΠΑΡΕΛΘΟΝ + ΔΕΣΜΕΥΣΗ] 6
Είδη αλληλεπιδράσεων Ομάδες Σύνολα ατόμων με τα οποία αλληλεπιδρά το άτομο σε συγκεκριμένα πλαίσια (π.χ., γειτονιά, σχολική τάξη) Συνήθως χαρακτηρίζονται από ιεραρχία & συνεκτικότητα Σημαντική η κοινωνική σύγκριση Η σημασία της αποδοχής από την ομάδα αυξάνει από τα 7-8, & ιδιαίτερα στην εφηβεία Σημαντική η κοινωνιομετρική θέση του ατόμου στην ομάδα 7
Κουτσομπολιό Θετικές λειτουργίες εμπεριέχει συζήτηση για θέματα όπως οι σχέσεις με τους άλλους η φύση της φιλίας οι δραστηριότητες των συνομηλίκων Αρνητικές λειτουργίες εμπεριέχει αρνητικά ή επικριτικά σχόλια για τους άλλους προκαλεί άγχος μήπως κάποιος πέφτει θύμα κουτσομπολιού 8
Κοινωνιομετρία Αναφέρεται στη μέτρηση των κοινωνικών σχέσεων που αναπτύσσονται σε μία ομάδα Μπορεί να γίνει με τη διαδικασία της Ονομασίας, π.χ., ποια παιδιά συμπαθείς/ποια παιδιά αντιπαθείς; Ποια παιδιά θα ήθελες να καλέσεις στα γενέθλιά σου/ποια όχι; Με ποιον θα ήθελες να κάτσεις το ίδιο θρανίο/με ποιον όχι; Ποιος είναι φίλος σου/ποιος όχι; Κατάταξης, π.χ., κατάταξε τα παιδιά από αυτό που συμπαθείς περισσότερο σε αυτό που συμπαθείς λιγότερο 9
Πίνακας Κοινωνιόγραμμα Α Β C D E Α Β + C + + D + + E + + + + 10
11
Κοινωνιομετρία Βάσει αυτής, κατασκευάζονται κοινωνιομετρικοί πίνακες ή κοινωνιογράμματα Εκεί μπορούμε να δούμε ποια παιδιά είναι: Δημοφιλή (πολλές θετικές και λίγες αρνητικές προτιμήσεις) Απορριπτόμενα (λίγες θετικές και πολλές αρνητικές προτιμήσεις) Παραμελημένα (λίγες θετικές και λίγες αρνητικές προτιμήσεις) Αμφιλεγόμενα (αρκετές θετικές και αρκετές αρνητικές προτιμήσεις) 12
Κοινωνιομετρία Δημοφιλή έχουν συνήθως καλή κοινωνική & γνωστική ανάπτυξη, ελκυστική εμφάνιση, καλές σχολικές επιδόσεις & αθλητική συμπεριφορά Απορριπτόμενα Μπορεί να έχουν άσχημη σχολική επίδοση, επιθετικότητα, κάνουν πράγματα που δεν αρέσουν στους άλλους, είναι διασπαστικά ή δύσκολα στις άλληλεπιδράσεις τους Πιθανά προβλήματα στη συναισθηματική ανάπτυξη: Δυσκολίες στην κατανόηση της συναισθηματικής κατάστασης του άλλου, ερμηνεία της συμπεριφοράς των άλλων ως επιθετικής, κλπ. 13
Κοινωνιομετρία Παραμελημένα Συχνά απομονώνονται μόνα τους, π.χ., λόγω χαμηλής αυτοαποτελεσματικότητας ή αυτοεκτίμησης Έχουν καλή σχολική επίδοση Οι δάσκαλοι τα θεωρούν καλά παιδιά Συχνά χρειάζονται μόνο ένα σπρώξιμο για να εκκινήσουν σχέσεις με συνομηλίκους 14
Κοινωνιομετρία Μη-δημοφιλή παιδιά είναι πιθανό να έχουν προβλήματα στην περαιτέρω ανάπτυξή τους χαμηλή σχολική επίδοση προβλήματα κοινωνικής & συναισθηματικής προσαρμογής παραβατικότητα 15
Κοινωνιομετρία Σημαντικός ο ρόλος των ενηλίκων Οι δάσκαλοι επηρεάζουν τις προτιμήσεις των παιδιών με τη συμπεριφορά τους, χρωματίζουν τον τρόπο που το κάθε παιδί αντιλαμβάνεται το άλλο Οι γονείς παρέχουν ευκαιρίες ή παρεμποδίζουν αλληλεπιδράσεις με άλλα παιδιά, αντιδρούν με συγκεκριμένους τρόπους στην κοινωνική συμπεριφορά των παιδιών 16
Κοινωνική γνωσία Αναφέρεται στην κατανόηση των άλλων ανθρώπων & στη φύση του κοινωνικού κόσμου (πρβλ. θεωρία του νου) Έχει στενή σχέση με τη γνωστική ανάπτυξη ισχύει το πρόβλημα της κότας και του αυγού 17
Κοινωνική γνωσία Προσχολική ηλικία Αύξηση κατανόησης κάποιων κοινωνικών κανόνων (πώς φέρομαι, πότε & με ποιον) Π.χ., σε ποιους φέρομαι ευγενικά και σε ποιους όχι; Πού ντύνομαι επίσημα; 18
Κοινωνική γνωσία Σχολική ηλικία Αρχή κατανόησης ότι οι άλλοι έχουν σχετικά σταθερά χαρακτηριστικά ότι υπάρχουν εσωτερικά χαρακτηριστικά που είναι πιο σημαντικά από την εξωτερική εμφάνιση ότι οι άντρες & οι γυναίκες διαφέρουν σε γενικές γραμμές ως προς κάποια χαρακτηριστικά 19
Κοινωνική γνωσία Ο Selman επηρεάστηκε από τις θεωρίες των Piaget και Kohlberg Μελέτησε τις απαντήσεις παιδιών σε διλήμματα Διαμόρφωσε μία θεωρία σταδίων 20
Κοινωνική γνωσία - Δίλημμα Στην Κατερίνα, αρέσει να σκαρφαλώνει σε δέντρα. Ο μπαμπάς της, που ανησυχεί για την ασφάλειά της, της ζητά να του υποσχεθεί ότι δεν θα ξανασκαρφαλώσει στο δέντρο. Μια μέρα, γυρνώντας από το σχολείο, βλέπει ένα γατάκι που ξέμεινε πάνω σε ένα δέντρο. Δεν υπάρχει κανείς που να μπορεί να σκαρφαλώσει στο δέντρο αυτό εκτός από την Κατερίνα. Τι θα κάνει; Γιατί; 21
Κοινωνική γνωσία Στάδιο 0 (προσχολική ηλικία) Εγωκεντρική ή αδιαφοροποίητη προοπτική Δυσκολία στην αντίληψη άλλων προοπτικών & στην αναγνώριση ότι οι άλλοι μπορεί να ερμηνεύουν μία κατάσταση διαφορετικά Στάδιο 1 (6-8) Υποκειμενικές ή διαφοροποιημένες προοπτικές Κατανόηση ότι οι προοπτικές των άλλων μπορεί να είναι διαφορετικές από του ιδίου Αδυναμία κατανόησης ότι μπορεί και να είναι αντίθετες 22
Κοινωνική γνωσία Στάδιο 2 (8-10) Ανταποδοτική προοπτική Ικανότητα να βλέπει το άτομο τις σκέψεις ή τα συναισθήματά του από την πλευρά των άλλων Στάδιο 3 (10-12) Αμοιβαία προοπτική Αποστασιοποίηση από μία συναλλαγή & κατανόηση της οπτικής ενός τρίτου προσώπου 23
Κοινωνική γνωσία Στάδιο 4 (12-15 & μετά) Κοινωνική προοπτική Ικανότητα να λαμβάνει κανείς υπόψη τη γενική προοπτική της κοινωνίας, του νόμου ή της ηθικής Το πέρασμα από το ένα στάδιο στο άλλο προκύπτει από τη σύγκρουση νέων εμπειριών & παλιών σχημάτων 24
Φιλία Η έννοια της φιλίας διαφοροποιείται ανάλογα με ηλικία Προσχολική ηλικία Φίλοι = τα παιδιά με τα οποία παίζω Αστάθεια στο χώρο & το χρόνο Φανταστικοί φίλοι: 65% των παιδιών έχει φανταστικούς φίλους 25
Φιλία Η έννοια της φιλίας διαφοροποιείται ανάλογα με ηλικία Σχολική ηλικία Μεγαλύτερη χωροχρονική σταθερότητα Σημασία της αποδοχής από τους φίλους Μεταξύ 7 & 8 Φίλοι = παιδιά που έχει ενδιαφέρον να είσαι μαζί τους, που μένουν κοντά, που έχουν ενδιαφέροντα παιχνίδια, που έχουν αντίστοιχες απόψεις για το παιχνίδι 26
Φιλία Η έννοια της φιλίας διαφοροποιείται ανάλογα με ηλικία Εφηβεία Από τα 10 ως 11, αποκτούν σημασία οι κοινές αξίες και οι κανόνες, η πίστη στη φιλία του άλλου Από τα 11 ως τα 13, αυξάνεται η σημασία των κοινών ενδιαφερόντων και της αλληλοκατανόησης Στη συνέχεια, αρχίζει η αυτοαποκάλυψη 27
Φιλία Σε όλες τις ηλικίες, η επιλογή των φίλων βάσει των ομοιοτήτων τους με το άτομο Σε διαφορετικές ηλικίες, αναζητούμε διαφορετικού τύπου ομοιότητες προσχολική ηλικία: επιδιώκουμε ομοιότητα ως προς το φύλο, την ηλικία και την εθνικότητα σχολική ηλικία: επιδιώκουμε ομοιότητα ως προς τα παραπάνω ΚΑΙ ως προς τη στάση προς το σχολείο και τη γενικότερη συμπεριφορά εφηβική ηλικία: επιδιώκουμε ομοιότητα ως προς τα παραπάνω ΚΑΙ ως προς τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά άνοιγμα προς το άλλο φύλο 28
Πώς κάνουμε φίλους; Από τα παιδιά που είναι διαθέσιμα, κάνουμε τελικά φίλους αυτά με τα οποία: βρίσκουμε γρήγορα κάτι κοινό να κάνουμε μπορούμε να επικοινωνήσουμε με σχετική σαφήνεια ανταλλάσσουμε πληροφορίες για τον εαυτό μας μπορούμε να διευθετήσουμε αποτελεσματικά τις συγκρούσεις μας υπάρχει αμοιβαία ανταπόκριση στις συμπεριφορές μας Η δημιουργία, διατήρηση & ενίσχυση των φιλικών δεσμών είναι ικανότητες που τα παιδιά πρέπει να μάθουν 29
Αναπτυξιακές λειτουργίες φιλίας Προαγωγή γνωστικής ανάπτυξης Υποστήριξη σε αντιμετώπιση νέων καταστάσεων ιδιαίτερα στη σχολική ηλικία Πλαίσιο εξάσκησης κοινωνικών δεξιοτήτων, μοντέλα συμπεριφοράς, παροχή ανατροφοδότησης, ενίσχυση ή τιμωρία 30
Αναπτυξιακές λειτουργίες φιλίας Παροχή πληροφοριών για κόσμο, τον εαυτό μας και τους άλλους Διασκέδαση και ανακούφιση από το στρες της καθημερινής ζωής Παροχή προτύπων σχέσεων για αργότερα 31
32
Τι είναι; Εννοιολογική κατασκευή που περιλαμβάνει τις σκέψεις & τα συναισθήματα του ατόμου για τον εαυτό του Οι πεποιθήσεις, δηλώσεις και περιγραφές του ατόμου για τον εαυτό του συναποτελούν την αυτοαντίληψη Οι περιγραφές αυτές αναφέρονται στον πραγματικό («πώς θεωρώ ότι είμαι») ιδανικό («πώς θα ήθελα να είμαι ιδανικά») δεοντικό εαυτό («πώς πιστεύω ότι θα έπρεπε να είμαι») 33
Τι είναι; Τα συναισθήματα του ατόμου για τον εαυτό του συναποτελούν την αυτοεκτίμηση Τόσο η αυτοεκτίμηση όσο και η αυτοαντίληψη περιέχουν το στοιχείο της αυτοαξιολόγησης Ενίοτε, οι όροι αυτοί χρησιμοποιούνται αδιακρίτως 34
Σημασία Μια θετική εικόνα του εαυτού σχετίζεται με καλή προσαρμογή χαμηλό βαθμό άγχους Ανεξαρτησία καλές διαπροσωπικές σχέσεις ισχυρό κίνητρο για επιτυχία 35
Ανάπτυξη αυτοαντίληψης Προαπαιτούμενο, η συνειδητοποιήση του παιδιού ότι είναι χωριστό ον από τη μητέρα του (~ 2-3 έτη) Η περιγραφή του εαυτού βασίζεται κυρίως σε εμφάνιση, δραστηριότητες, σχέσεις με τους άλλους και ψυχολογικά χαρακτηριστικά 36
Ανάπτυξη αυτοαντίληψης Παρουσιάζεται μια αναπτυξιακή πορεία από τη συγκεκριμένη & έκδηλη συμπεριφορά & τα σωματικά χαρακτηριστικά στη αφηρημένες περιγραφές & τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά Είναι πιθανό οι ιδιότητες που αναφέρουν τα παιδιά να είναι αυτές που τα καθιστούν διαφορετικά από τα άλλα παιδιά 37
Ανάπτυξη αυτοαντίληψης Ειδικότερες αναπτυξιακές αλλαγές είναι οι ακόλουθες: 2 ½ - 3 έτη: Ιδιαίτερη σημασία έχει το φύλο 3-5 έτη: Ιδιαίτερη σημασία έχει η ηλικία 12 έτη - : Οι γενικοί χαρακτηρισμοί αντικαθίστανται από συγκεκριμένες αλληλεπιδράσεις ψυχολογικών χαρακτηριστικών & καταστάσεων 38
Ανάπτυξη αυτοαντίληψης Επίσης: Ως τα 7, τα παιδιά κρίνουν με απόλυτο τρόπο την επίδοσή τους, ενώ μετά τη συγκρίνουν με αυτή των συνομηλίκων τους Κατά τη σχολική ηλικία, τα παιδιά έχουν ευρεία επαφή με το κοινωνικό περιβάλλον & επιδιώκουν να ισορροπήσουν ανάμεσα στις προσωπικές ανάγκες & τις κοινωνικές απαιτήσεις Είναι λιγότερο εγωκεντρικά και, άρα, περισσότερο ικανά να λάβουν υπόψη την άποψη των άλλων (γονείς, δάσκαλοι, συμμαθητές) 39
Ανάπτυξη αυτοαντίληψης Σαφής διαφοροποίηση ως προς πολυπλοκότητα απαντήσεων 4-7 έτη: ταύτιση κατά κατηγορίες (π.χ., φοράω γυαλιά) 8-11 έτη: συγκριτικές εκτιμήσεις (π.χ., είμαι πιο αδύνατος από τα άλλα παιδιά) 12-15 έτη: διαπροσωπικές συνεπαγωγές (π.χ., φοράω γυαλιά κι όλοι με κοροϊδεύουν) 40
Ανάπτυξη αυτοαντίληψης Άλλες αλλαγές είναι οι ακόλουθες: Ως τα 6, τα παιδιά αρνούνται ότι αυτό που λένε οι άνθρωποι μπορεί να είναι διαφορετικό από αυτό που σκέφτονται Από τα 6, αρχίζουν να πιστεύουν ότι εσωτερική εμπειρία & εξωτερική εμφάνιση είναι διαφορετικές, αλλά πιστεύουν ότι πρέπει να μοιάζουν μεταξύ τους Από τα 8, συνειδητοποιούν ότι μπορεί & να διαφέρουν. Αντιλαμβάνονται έτσι ότι κάθε άτομο έχει και έναν ιδιωτικό, υποκειμενικό εαυτό που δεν αποκαλύπτει πάντα τη συμπεριφορά του 41
Παράγοντες διαμόρφωσης Προσωπική ιστορία του ατόμου Π.χ., η βίωση τραυματικών γεγονότων (θάνατος γονέα, θάνατος αδελφού ή αδελφής, αιμομιξία, βιασμός, πυρκαγιά, ατύχημα που κατέληξε σε σοβαρή αναπηρία Ενεργητικός ρόλος του ατόμου Π.χ., ο τρόπος που αυτό βλέπει τα πράγματα, οι εμπειρίες που επιλέγει να έχει 42
Παράγοντες διαμόρφωσης Προσωπική ιστορία του ατόμου Π.χ., η βίωση τραυματικών γεγονότων (θάνατος γονέα, θάνατος αδελφού ή αδελφής, αιμομιξία, βιασμός, πυρκαγιά, ατύχημα που κατέληξε σε σοβαρή αναπηρία Ενεργητικός ρόλος του ατόμου Π.χ., ο τρόπος που αυτό βλέπει τα πράγματα, οι εμπειρίες που επιλέγει να έχει 43
Παράγοντες διαμόρφωσης Ο ρόλος του σχολείου Κατά το φαινόμενο του Πυγμαλίωνα (αυτοεκπληρούμενη προφητεία), ο δάσκαλος μέσα από τη συμπεριφορά του μπορεί να οδηγήσει το μαθητή να φερθεί σύμφωνα με τις δικές του προσδοκίες, & να επηρεάσει έτσι την αυτοαντίληψή του. Στο σχολείο, το παιδί έχει την ευκαιρία (αλλά & τη γνωστική ικανότητα) να συγκρίνει τον εαυτό του με τους συνομηλίκους 44
Παράγοντες διαμόρφωσης Ο ρόλος του σχολείου Στην ελληνική πραγματικότητα, ιδιαίτερη σημασία αποδίδεται στη σχολική επίδοση. Είναι πιθανό τα παιδιά να χρησιμοποιούν τη σχολική τους επίδοση ως κριτήριο της προσωπικής τους αξίας ή ικανότητας. Το παιδί που «αποτυγχάνει» ίσως να αποσυρθεί κοινωνικά ή να γίνει επιθετικό προκειμένου να «περισώσει» ό,τι απέμεινε από την αυτοεκτίμησή του. 45
Παράγοντες διαμόρφωσης Ο ρόλος του σχολείου Έρευνες από το διεθνή χώρο έχουν δείξει ότι η χαμηλή σχολική επίδοση είναι ιδιαίτερα προβληματική όταν το παιδί έρχεται στο σχολείο με μια προϋπάρχουσα αρνητική αυτοαντίληψη. Τότε, η σχολική αποτυχία αποτελεί μια επιβεβαίωση ότι το παιδί δεν τα καταφέρνει. Η σχολική επίδοση είναι τόσο σημαντική που η επιτυχία σε άλλους τομείς μπορεί να μην είναι ικανή να εξισορροπήσει τα συναισθήματα κατωτερότητας που συνοδεύουν τη σχολική αποτυχία 46
Αναπτυξιακές θεωρίες Θεωρία συμβολικής αλληλεπίδρασης Η αυτοαντίληψη καθορίζεται κοινωνικά Το τι πιστεύω για μένα καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από αυτό που πιστεύω ότι οι άλλοι πιστεύουν για μένα ή από την αξία που αποδίδουν οι άλλοι στα χαρακτηριστικά μου Φαινομενολογική θεωρία Βάση της αυτοαντίληψης αποτελεί ο τρόπος με τον οποίο εγώ βλέπω τις ανάγκες μου, τις αδυναμίες & τις αξίες μου 47
Αναπτυξιακές θεωρίες Ψυχαναλυτική θεωρία Έμφαση στις ιδιαιτερότητες του κάθε ατόμου μέσα από την ανάλυση της δομής του ψυχισμού του Νεότερες γνωστικά προσανατολισμένες θεωρίες θεωρούν την αυτοαντίληψη ως μια γνωστική δομή που αναπτύσσεται ως αποτέλεσμα των εμπειριών του ατόμου & της επακόλουθης επεξεργασίας των σχετικών πληροφοριών 48
Ανάπτυξη αυτοεκτίμησης Ως τα 8, τα παιδιά μπορούν να αξιολογήσουν την ικανότητά τους μόνο σε επιμέρους τομείς Αργότερα μπορούν να αξιολογήσουν την ικανότητά τους & συνολικά Ως τα 8, τα παιδιά δεν πτοούνται από τις αποτυχίες τους Αργότερα αποδίδουν την αποτυχία τους σε ένα μόνιμο χαρακτηριστικό τους, και, συνεπώς, απογοητεύονται & παραιτούνται. 49
Ανάπτυξη αυτοεκτίμησης Η αυτοεκτίμηση συνδέεται ιδιαίτερα με το γονεϊκό στυλ: επίπεδα αποδοχής του παιδιού ύπαρξη σαφώς καθορισμένων ορίων σεβασμός της ατομικότητας του παιδιού 50
Ρόλος του φύλου Εξαρτάται από βιολογικούς, γνωστικούς και κοινωνικούς παράγοντες 51
Βιολογικοί παράγοντες Γονιδιακός προσδιορισμός (ΧΧ, ΧΥ) Προγενετική έκθεση σε γενετικές ορμόνες 52
Γνωστικοί παράγοντες Θεωρία του Kohlberg Η κατάκτηση της σταθερότητας της έννοιας του φύλου στις πρώτες τάξεις του Δημοτικού συνδέεται με την κατάκτηση της διατήρησης (βλ. Piaget) Αφού το παιδί καταλάβει ότι το φύλο του είναι σταθερό, θα μάθει ποια χαρακτηριστικά συνδέονται με το φύλο αυτό 53
Γνωστικοί παράγοντες Θεωρία του σχήματος του φύλου Αφού το παιδί μάθει να θέτει την ετικέτα «αγόρι» ή «κορίτσι», στη συνέχεια μαθαίνει τα «σχετικά με τα αγόρια» & τα «σχετικά με τα κορίτσια» ως προς παιχνίδια, ρόλους, επαγγέλματα, συμπεριφορές, ρούχα, κλπ. 54
Κοινωνικοί παράγοντες Τα παιδιά μαθαίνουν να φέρονται αντίστοιχα με το φύλο τους Μάθηση μέσω τιμωρίας/ενίσχυσης Γονείς & δάσκαλοι τιμωρούν συμπεριφορές που θεωρούνται χαρακτηριστικές του αντίθετου φύλου & ενισχύουν τις συμπεριφορές του ιδίου φύλου Πιο έντονο στα αγόρια Μάθηση μέσω παρατήρησης Το παιδί μαθαίνει αρμόζουσες συμπεριφορές μέσω παρατήρησης φυσικών ατόμων (γονείς, δάσκαλοι, συμμαθητές) ή συμβόλων (λογοτεχνικοί ή τηλεοπτικοί ήρωες) 55
Στερεότυπα και πραγματικές διαφορές Οι στερεοτυπικές αντιλήψεις των διαφορών μεταξύ αγοριών και κοριτσιών συχνά δεν είναι ακριβείς Ερευνητικά, έχουν βρεθεί διαφορές στους μέσους όρους 56
Στερεότυπα και πραγματικές διαφορές Έτσι, τα κορίτσια είναι: λιγότερο επιθετικά πιο αλτρουιστικά πιο ικανά στις γλωσσικές ικανότητες λιγότερο ικανά στις οπτικο-χωρικές και ποσοτικές ικανότητες λιγότερο δραστήρια πιο αγχώδη 57
Στερεότυπα και πραγματικές διαφορές Ενώ τα αγόρια προτιμούν τη λεκτική επίθεση από το κουτσομπολιό προσπαθούν να περάσουν το δικό τους με τη βία, όχι με πειθώ 58
Στερεότυπα και πραγματικές διαφορές Παρατηρήσεις: Οι ομοιότητες είναι πολύ περισσότερες από τις διαφορές Οι διαφορές μέσων όρων δεν μας λένε τίποτα για τις τυχούσες διαφορές συγκεκριμένων παιδιών 59