ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ. από την Αναστασία Μπουζούκη

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ ΕΒΡΟΥ ΤΗΣ ΙΣΠΑΝΙΑΣ ΜΕ ΤΗ ΜΕΘΟΔΟ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΟΦΕΛΟΥΣ από την Αναστασία Μπουζούκη Εργασία που εκπονήθηκε στα πλαίσια του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών Διεθνής Οικονομική και Χρηματοδοτική Αθήνα, Ιανουάριος 2016

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα διπλωματική εργασία είναι το αποτέλεσμα μιας σειράς αλληλεπιδράσεων με διάφορα άτομα, καθένα από τα οποία έπαιξε ένα σημαντικό ρόλο στην εξέλιξή της. Θα ήθελα λοιπόν να ευχαριστήσω όλους όσους συνέβαλαν με οποιονδήποτε τρόπο στην επιτυχή εκπόνηση αυτής της διπλωματικής εργασίας. Θα ήθελα αρχικά να ευχαριστήσω την κα Φοίβη Κουντούρη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών και επιβλέπων καθηγήτρια της παρούσας μελέτης, για την πολύτιμη επιστημονική καθοδήγηση που μου παρείχε καθ όλη τη διάρκεια της εκπόνησης της μελέτης μου. Στη συνέχεια, θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον διδάκτορα κ. Ιωάννη Σουλιώτη για την εξαιρετική συνεργασία που είχαμε. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά το Ι.Κ.Υ. καθώς η ολοκλήρωση της διπλωματικής εργασίας χρηματοδοτήθηκε από τον οργανισμό αυτόν στο πλαίσιο του προγράμματος χορήγησης υποτροφιών για μεταπτυχιακές σπουδές πρώτου κύκλου στο ΠΜΣ Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών με κατεύθυνση Διεθνής Οικονομική και Χρηματοδοτική στην Ελλάδα με ένταξη στην αγορά εργασίας, ακαδ. έτους 2014-2015. Τέλος, ένα μεγάλο «ευχαριστώ» στα αγαπημένα μου πρόσωπα, στους γονείς μου Ελισάβετ και Δήμο και στον αδερφό μου Αντώνη, για τη συνεχή ενθάρρυνση και συμπαράσταση που μου παρείχαν καθ όλο αυτό το διάστημα. 1

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Αντικείμενο της παρούσας διπλωματικής εργασίας αποτέλεσε η εκτίμηση της οικονομικής αξίας των υπηρεσιών του οικοσυστήματος που παρέχει η λεκάνη απορροής του ποταμού Έβρου της Ισπανίας, μέσα από την Μέθοδο της Μεταφοράς Οφέλους. Αρχικά, στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται λόγος για τα οικονομικά του περιβάλλοντος. Επισημαίνεται, η έννοια της αειφόρου ανάπτυξης και πως αυτή μπορεί να επιτευχθεί. Καθώς, επίσης, και η σπουδαιότητα της διαχείρισης των περιβαλλοντικών αγαθών, στα πλαίσια της προστασίας του περιβάλλοντος, και συγκεκριμένα των υδάτινων πόρων. Στη συνέχεια, περνώντας στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται παρουσίαση των υπηρεσιών του οικοσυστήματος και αναλύεται η έννοια της συνολικής οικονομικής τους αξίας. Επιπρόσθετα, αναφέρονται και οι μέθοδοι οικονομικής αποτίμησης που χρησιμοποιούνται για την εκτίμησή τους, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην περιγραφή της μεθόδου μεταφοράς οφέλους. Στο τρίτο κεφάλαιο της διπλωματικής εργασίας παρουσιάζεται η εφαρμογή της εκτίμησης των υπηρεσιών του οικοσυστήματος με την μέθοδο μεταφοράς οφέλους. Σε πρώτο στάδιο, γίνεται περιγραφή της περιοχής ενδιαφέροντος, δηλαδή της λεκάνης απορροής του ποταμού Έβρου. Στη συνέχεια, αναπτύσσεται η τεχνική που εφαρμόστηκε για τη μεταφορά οφέλους καθώς και οι λόγοι που συνέτρεξαν για την επιλογή της. Ακολουθεί η παρουσίαση και ανάλυση των αποτελεσμάτων και εν τέλει, στο κεφάλαιο τέσσερα παραθέτουμε τα συμπεράσματά μας. 2

Πίνακας Περιεχομένων Κεφάλαιο 1: Οικονομική του Περιβάλλοντος & Υδάτινοι Πόροι... 5 1.1 Εισαγωγή... 5 1.2 Η έννοια της Οικονομικής του Περιβάλλοντος... 6 1.2.1 Ο ρόλος του περιβάλλοντος στην οικονομική επιστήμη... 6 1.3 Αειφόρος Ανάπτυξη... 7 1.4 Χαρακτηριστικά Δημοσίων Αγαθών... 10 1.5 Υδάτινοι Πόροι... 11 1.5.1 Οδηγία Πλαίσιο για τα Νερά (2000/60/ΕΚ)... 12 Κεφάλαιο 2: Αξιολόγηση Υπηρεσιών Οικοσυστημάτων... 15 2.1 Οικοσυστήματα και Βιοποικιλότητα... 15 2.2 Υπηρεσίες Οικοσυστημάτων... 16 2.3 Συνολική Οικονομική Αξία... 17 2.3.1 Αξία Χρήσης... 18 2.3.2 Αξία μη-χρήσης... 19 2.4 Μέθοδοι Περιβαλλοντικής Αποτίμησης... 20 2.5 Μέθοδοι Έμμεσης ή Αποκαλυπτόμενης Προτίμησης (Indirect Methods- Revealed Preference Methods)... 20 2.5.1 Μέθοδος Αποτρεπτικής Συμπεριφοράς (Averting Behavior Method)... 21 2.5.2 Μέθοδος Κόστους Υγείας (Cost of Illness- COI)... 21 2.5.3 Μέθοδος Κόστους Ταξιδιού (Travel Cost Method- TCM)... 22 2.5.4 Μέθοδος Ωφελιμιστικής Αποτίμησης (Hedonic Pricing Method- HPM)... 23 2.6 Μέθοδοι Άμεσης ή Δεδηλωμένης Προτίμησης (Direct Methods- Stated Preference Methods)... 23 2.6.1 Μέθοδος Υποθετικής ή Εξαρτημένης Αξιολόγησης (Contingent Valuation Method- CVM)... 24 2.6.2 Μέθοδος Μοντέλων Επιλογής (Choice Modeling)... 25 2.7 Μέθοδος Μεταφοράς Οφέλους (Benefit Transfer Method)... 26 Κεφάλαιο 3: Μελέτη Περίπτωσης... 31 3.1 Εκτίμηση των υπηρεσιών οικοσυστήματος με την Μέθοδο Μεταφοράς Οφέλους... 31 Κεφάλαιο 4: Συμπεράσματα & Συζήτηση... 37 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α... 39 Βιβλιογραφικές Αναφορές... 42 3

Πίνακας Εικόνων Εικόνα 1: Οι βασικοί πυλώνες της αειφόρου ανάπτυξης... 8 Εικόνα 2: Ο υδρολογικός κύκλος... 11 Εικόνα 3: Συνολική Οικονομική Αξία... 18 Εικόνα 4: Βορειοανατολική Ισπανία Κοιλάδα του ποταμού Έβρου.... 31 Εικόνα 5: Χάρτης Έβρου Ποταμού... 33 Λίστα Πινάκων Πίνακας 1: Αξίες τεσσάρων υπηρεσιών οικοσυστήματος... 36 Πίνακας 2: Μελέτη περιπτώσεων... 39 4

Κεφάλαιο 1: Οικονομική του Περιβάλλοντος & Υδάτινοι Πόροι 1.1 Εισαγωγή Η οικονομική επιστήμη αποτελεί κλάδο των κοινωνικών επιστημών ο οποίος εξετάζει τους παράγοντες που καθορίζουν την παραγωγή, την διανομή και την κατανάλωση αγαθών και υπηρεσιών. Τα τελευταία χρόνια ασχολείται κυρίως με την κατανομή των σπάνιων πόρων, που είναι στην διάθεση των ανθρώπων, έτσι ώστε να μεγιστοποιείται η ευημερία που προκύπτει από τη χρήση των πόρων. Το οικονομικό πρόβλημα κάθε κοινωνίας προέρχεται από τη διαφορά που υπάρχει μεταξύ του πλήθους των αναγκών που οι άνθρωποι επιδιώκουν να ικανοποιήσουν και του περιορισμένου όγκου των αγαθών που υπάρχουν για την ικανοποίηση αυτών των αναγκών. Το ζήτημα που προκύπτει λοιπόν, είναι πως θα μοιραστούν και πως θα χρησιμοποιηθούν αυτοί οι πόροι για να ικανοποιήσουν περισσότερες κατά το δυνατόν ανάγκες. Θα πρέπει λοιπόν να απαντηθούν τα ακόλουθα ερωτήματα: Τι θα παραχθεί; Πόσο θα παραχθεί από το κάθε προϊόν; Πώς θα μοιρασθούν τα παραχθέντα προϊόντα στα μέλη της κοινωνίας; Οι δύο κλάδοι της οικονομικής επιστήμης που εξετάζουν αυτά τα ζητήματα είναι η Μικροοικονομική και η Μακροοικονομική θεωρία. Παράλληλα, η οικονομική επιστήμη καταπιάνεται και με κάποια επιμέρους ζητήματα που συνθέτουν τους ειδικούς κλάδους της οικονομικής θεωρίας. Αυτοί είναι η Οικονομική Ανάπτυξη, η Δημόσια Οικονομική, η Νομισματική πολιτική και τα τελευταία χρόνια εμφανίζεται η Οικονομική του Περιβάλλοντος και των Φυσικών Πόρων (Μπίθας, 2011). 5

1.2 Η έννοια της Οικονομικής του Περιβάλλοντος Αντικείμενο της Οικονομικής του Περιβάλλοντος αποτελεί η εξέταση της αμοιβαίας επίδρασης της οικονομίας με το φυσικό περιβάλλον. Πιο συγκεκριμένα, η επιστήμη της Οικονομικής του Περιβάλλοντος διαπραγματεύεται τη διατύπωση των συνθηκών για την βέλτιστη χρήση των φυσικών πόρων και του περιβάλλοντος, ορίζοντας κάποιους περιορισμούς. Οι περιορισμοί αυτοί αναφέρονται στην εξάντληση των φυσικών πόρων, στη ρύπανση του περιβάλλοντος, και στη δυνατότητα διατήρησης της οικονομικής ανάπτυξης για τη σημερινή γενεά και τις επόμενες γενεές. 1.2.1 Ο ρόλος του περιβάλλοντος στην οικονομική επιστήμη Όσον αφορά την οικονομική επιστήμη, το περιβάλλον αποτελεί ένα πολύπλοκο περιουσιακό στοιχείο που παρέχει ανεκτίμητους πόρους και πολυποίκιλες υπηρεσίες στο άτομο και στην κοινωνία. Συγκεκριμένα: 1) Το περιβάλλον προμηθεύει την οικονομία με πρώτες ύλες και ενέργεια. Αυτές, λοιπόν, μετέπειτα χρησιμοποιούνται ως εισροές στην παραγωγική διαδικασία, από κοινού με το κεφάλαιο και την εργασία, για την δημιουργία προϊόντων και υπηρεσιών. 2) Το περιβάλλον επίσης προσφέρει στον άνθρωπο με άμεσο τρόπο, παραλείποντας δηλαδή την παρεμβολή της παραγωγικής διαδικασίας, υπηρεσίες καθοριστικής σπουδαιότητας για την εξέλιξη και την επιβίωσή του, όπως ο ατμοσφαιρικός αέρας, οι κατάλληλες κλιματικές συνθήκες, υπηρεσίες αναψυχής, και υπηρεσίες πληροφοριών, όπως οι γενετικές πληροφορίες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην ιατρική, κ.λπ. Όπως προαναφέραμε τα αγαθά που παρέχει το περιβάλλον στην παραγωγική διαδικασία, δηλαδή οι πρώτες ύλες και η ενέργεια, και ύστερα ο μετασχηματισμός τους σε ολοκληρωμένα προϊόντα και υπηρεσίες, συνθέτουν τα κομμάτια ενός 6

κύκλου που κλείνει με την επαναφορά των πρώτων υλών και της ενέργειας πίσω στο περιβάλλον με τη μορφή λυμάτων από την παραγωγή και την κατανάλωση. Η όλη αυτή διεργασία επιφέρει δύο κρίσιμα ζητήματα: Το πρώτο ζήτημα διαπραγματεύεται την ρύπανση του περιβάλλοντος. Είναι γνώριμο σε όλους μας πως το περιβάλλον μπορεί να μετασχηματίσει τα οργανικά απορρίμματα, όπως λόγου χάρη τα κατάλοιπα τροφίμων, σε ακίνδυνα για την ύπαρξη στοιχεία. Αντιθέτως, δεν μπορεί να συμβεί αυτό και για επικίνδυνα στοιχεία όπως το κάδμιο ή ο μόλυβδος τα οποία εναποτίθενται στο περιβάλλον. Αξίζει να αναφέρουμε, ότι το περιβάλλον έχει τη δυνατότητά απορρόφησης των απορριμμάτων μέχρι ενός ορίου. Αυτό σημαίνει, ότι εάν οι εκπομπές ρύπων είναι πολύ μεγάλες και υπερβούν του ορίου, τότε θα έχουμε ως επακόλουθο την συγκέντρωση της ρύπανσης στο περιβάλλον. Το δεύτερο ζήτημα που προκύπτει, σχετίζεται με την εξάντληση των φυσικών πόρων. Όπως αναφέραμε και προηγουμένως, οι πρώτες ύλες και η ενέργεια μετά τη χρήση τους στην παραγωγική διαδικασία επανέρχονται στο περιβάλλον με τη μορφή λυμάτων από την παραγωγή και την κατανάλωση. Αυτό σημαίνει, ότι επανέρχονται σε υποδεέστερη μορφή. Μάλιστα, λαμβάνοντας υπόψη και το ενδεχόμενο της ανακύκλωσης ενός ποσοστού αυτών, και πάλι είναι αδύνατον να μετατραπούν ξανά σε μορφές που να έχουν τον ίδιο βαθμό χρησιμότητας με αυτές που είχαν πριν την πρωτογενή εισαγωγή τους στην παραγωγική διαδικασία (Αναστασάκης, 2013). 1.3 Αειφόρος Ανάπτυξη Αειφόρος ανάπτυξη είναι «η ανάπτυξη που ικανοποιεί τις ανάγκες της σημερινής γενεάς χωρίς να υπονομεύει την ικανότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες» (WCED, 1987). 7

Μία άλλη έννοια του όρου αναφέρει ότι «αειφόρο θεωρείται το είδος εκείνο της ανάπτυξης που δεν υπερβαίνει τα όρια της φέρουσας ικανότητας των οικοσυστημάτων που στηρίζουν τη ζωή στον πλανήτη» (IUCN, UNEP, WWF 1991). Σύμφωνα με τον πρώτο ορισμό, γνώμονας της αειφορίας είναι η μεταχείριση των φυσικών πόρων με σεβασμό για τις επόμενες γενεές. Αυτό σημαίνει ότι η τωρινή γενεά μπορεί να χρησιμοποιεί την μέγιστη δυνατή απολαβή των πόρων που προσφέρει το περιβάλλον χωρίς όμως να διακόπτει την φυσική παραγωγή αυτών των προϊόντων σε ικανοποιητική ποσότητα και για τις μελλοντικές γενεές. Εντούτοις, τα συμφέροντα των μελλοντικών γενεών δεν εξασφαλίζονται μόνο με την διατήρηση συγκεκριμένων πόρων αλλά και με την υποκατάσταση αυτών με εναλλακτικούς όταν η διατήρηση δεν είναι εφικτή. Ο δεύτερος ορισμός φανερώνει την αλληλεγγύη που υπάρχει ανάμεσα στο φυσικό περιβάλλον και τα οικοσυστήματα (Φλογαΐτη, 2006). Εικόνα 1: Οι βασικοί πυλώνες της αειφόρου ανάπτυξης 8

Η έννοια της αειφόρου ανάπτυξης περιλαμβάνει τρεις βασικούς πυλώνες: την προστασία του περιβάλλοντος, την κοινωνική ευημερία και την οικονομική αποδοτικότητα που βρίσκονται σε αλληλεξάρτηση και αλληλεπίδραση μεταξύ τους. Για να επιτευχθεί η αειφορία θα πρέπει αυτές οι τρεις παράμετροι να ικανοποιούνται ταυτόχρονα και ισόρροπα, σε όλο τον πλανήτη, τόσο για τις σημερινές όσο και για τις επόμενες γενεές (Azapagic et al., 2003). Η προστασία του περιβάλλοντος είναι ουσιαστική για την αειφόρο ανάπτυξη και για να επιτευχθεί μελετά ζητήματα που σχετίζονται με την προσαρμοστικότητα των οικοσυστημάτων και την παραγωγή ενέργειας, καθώς και με την διαχείριση της εξάντλησης των φυσικών πόρων, της ρύπανση της ατμόσφαιρας και των υδάτων, και των στέρεων απορριμμάτων. Επιπλέον, μελετά ζητήματα που σχετίζονται με την συρρίκνωση της βιοποικιλότητας, την κλιματική αλλαγή και την ερημοποίηση. Η κοινωνική ανάπτυξη για να είναι αειφορική θα πρέπει να επιδιώκει την κοινωνική δικαιοσύνη και συνοχή, την ειρήνη, την δημοκρατία, την ισότητα των φύλων και των φυλών υποστηρίζοντας ταυτόχρονα την περιβαλλοντική προστασία και την οικονομική αποδοτικότητα. Η οικονομία στα πλαίσια της αειφόρου ανάπτυξης, έχει χρέος να αναπτύσσεται με κριτήριο την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Η προσοχή της θα πρέπει να εστιαστεί στην αναδιάρθρωση της παραγωγικής διαδικασίας και των καταναλωτικών συνηθειών με στόχο την διαρκή μείωση της επιβάρυνσης του φυσικού περιβάλλοντος. Παράλληλα, τα αναπτυσσόμενα κράτη θα πρέπει να επιδιώκουν στην αύξηση του κατά κεφαλήν εισοδήματος, χρησιμοποιώντας όσο το δυνατόν περισσότερο τεχνολογίες και πρακτικές φιλικές προς το περιβάλλον (UNESCO, 2005). Συμπεραίνουμε, ότι οι αποφάσεις που λαμβάνονται από την ανθρώπινη κοινωνία και οι περιβαλλοντικές πολιτικές που ακολουθούνται από τα κράτη θα πρέπει να εξετάζουν από κοινού τόσο το κριτήριο της αποτελεσματικότητας όσο και το κριτήριο της αειφορίας. Ο συνδυασμός των δύο αυτών στοιχείων μεγιστοποιεί το καθαρό όφελος και μας οδηγεί στο επιθυμητό αποτέλεσμα. 9

1.4 Χαρακτηριστικά Δημοσίων Αγαθών Τα δημόσια αγαθά, μέρος των οποίων αποτελούν τα περιβαλλοντικά αγαθά, διαθέτουν δύο χαρακτηριστικά. Το πρώτο είναι η αρχή της αδιαιρετότητας που σημαίνει ότι η χρήση από ένα άτομο δεν μπορεί να μειώσει την διαθεσιμότητα για τα υπόλοιπα άτομα της κοινωνίας. Το δεύτερο είναι η αρχή της ελεύθερης πρόσβασης, οι ιδιώτες δηλαδή δεν μπορούν να αποκλειστούν από τη χρήση τους. Αντίθετα, τα ιδιωτικά αγαθά ακολουθούν την αρχή της ιδιοκτησίας, δηλαδή οι ιδιοκτήτες μπορούν να ασκήσουν δικαιώματα ιδιοκτησίας εμποδίζοντας όσους δεν έχουν πληρώσει για τη χρήση του αγαθού (Ostrom, 1999). Οι υπηρεσίες και τα αγαθά του περιβάλλοντος δεν έχουν αποτιμημένη οικονομική αξία αυτή είναι και η αιτία που έχουν αναπτυχθεί τεχνικές και μεθοδολογίες για την αποτίμηση της οικονομικής τους αξίας. Τις περισσότερες όμως φορές διαπιστώνεται μια υποτίμηση της πραγματικής αξίας των περιβαλλοντικών αγαθών. Η επιστήμη που μελετά την οικονομία του περιβάλλοντος βασίζεται στην υπόθεση ότι όλες οι λειτουργίες που παρέχονται από το περιβάλλον έχουν μια οικονομική αξία η οποία θα διακρίνονταν εάν οι λειτουργίες αυτές θα υπάγονταν στα πλαίσια μιας πραγματικής αγοράς (Turner et al., 1994). Από τη μια πλευρά το πρόβλημα της ιδιοκτησίας των δημοσίων αγαθών και η διαφορά μεταξύ αξίας και τιμής από την άλλη, απαρτίζουν τους παράγοντες εκείνους που συντρέχουν στην ανεπάρκεια των μηχανισμών αγοράς, καταλήγοντας στην ύπαρξη εξωτερικών επιδράσεων (Pearse & Turner, 1990, Cropper & Oates, 1992, Turner et al, 1994, Kula, 1994, Κώττης, 1994). Με τον όρο εξωτερικότητα εννοείται η κατάσταση κατά την οποία η ευημερία κάποιου επηρεάζεται άμεσα ή έμμεσα από τις δραστηριότητες κάποιου άλλου. Οι εξωτερικές επιδράσεις μπορούν να είναι είτε θετικές, στη περίπτωση που κάποιος ωφελείται από την εξωτερικότητα είτε αρνητικές, στην περίπτωση που κάποιος ζημιώνεται, οι οποίες ωστόσο δεν αντανακλώνται στις αγοραίες συναλλαγές. Εναλλακτικά, οι εξωτερικές επιδράσεις προκύπτουν όταν οι ενέργειες ενός φορέα επιφέρουν αρνητική ή θετική επίδραση σε έναν άλλον φορέα και ο πρώτος φορέας 10

δεν υφίσταται το κόστος της αρνητικής επίδρασης, αλλά ούτε και απολαμβάνει το όφελος της θετικής επίδρασης που έχει προξενήσει. Στην σημερινή κοινωνία ο παράγοντας που δημιουργεί μια εξωτερική αρνητική επίδραση στο περιβάλλον σπάνια υφίσταται τις συνέπειες της ενέργειάς του (Κώττης, 1994). 1.5 Υδάτινοι Πόροι To νερό αποτελεί ζωτικό στοιχείο για την επιβίωση του ανθρώπου και τη διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος. Οι ανανεώσιμές ποσότητες νερού του πλανήτη ρυθμίζονται από το λεγόμενο υδρολογικό κύκλο, ένα σύστημα συνεχούς κυκλοφορίας. Εικόνα 2: Ο υδρολογικός κύκλος Φαινομενικά, το νερό είναι άφθονο και υπάρχει παντού ωστόσο, η διαθέσιμη ποσότητά του είναι περιορισμένη παρά το γεγονός ότι αποτελεί ανανεώσιμο πόρο. Επιπρόσθετα, στον περιορισμό της διαθεσιμότητάς του συμβάλει και η ρύπανσή του από ανθρωπογενείς δραστηριότητες (αστικές, βιομηχανικές, γεωργικές). 11

Σχεδόν το ένα πέμπτο του παγκόσμιου πληθυσμού έχει έρθει αντιμέτωπο σήμερα με τις συνέπειες της λειψυδρίας, και αυτός ο αριθμός αναμένεται να αυξηθεί UNESCO (2009). Δεν είναι επομένως τυχαίο, που η διαχείριση των υδάτων αποτελεί σημαντικό κοινωνικό και οικονομικό μέλημα για πολλές χώρες. Η ορθολογική διαχείριση του εν λόγω φυσικού πόρου είναι μια σημαντική πρόκληση για τον εικοστό πρώτο αιώνα (Debaere, 2012). Πρώτη φορά το 1992 οι Αρχές του Νερού στο Δουβλίνο υποστήριξαν ότι το νερό αποτελεί ένα οικονομικό αγαθό. Όμως η αντιμετώπιση του νερού ως οικονομικού αγαθού προκαλεί σύγχυση. Κάποιοι θεωρούν ότι το νερό θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως δημόσιο αγαθό που θα παρέχεται ελεύθερα σε όλους τους ανθρώπους (Rogers et al., 2002). Ανάλογα με τις συνθήκες το νερό αποτελεί ιδιωτικό ή δημόσιο, ελεύθερο ή οικονομικό αγαθό. Αυτό που έχει σημασία είναι να δημιουργούνται πολιτικές διαχείρισης των υδάτινων πόρων, διασφαλίζοντας τη διαθεσιμότητα του νερού για κάθε μέλος του οικοσυστήματος. Για την επίτευξη μιας φρόνιμης διαχείρισης προϋπόθεση αποτελεί μια σφαιρική προσέγγιση που δεν θα αντιμετωπίζει τις εκάστοτε χρήσεις ξέχωρα, αλλά με αμοιβαία εξάρτηση μεταξύ τους. Μια προσέγγιση που επιπλέον λαμβάνει σοβαρά υπόψη, όχι μόνο τις ανθρώπινες ανάγκες σε νερό, αλλά και τις ανάγκες των οικοσυστημάτων. Πρόκειται λοιπόν, για έναν πόρο που χρήζει ιδιαίτερης σημασίας. 1.5.1 Οδηγία Πλαίσιο για τα Νερά (2000/60/ΕΚ) Η προσπάθεια για μια ολοκληρωμένη προσέγγιση της διαχείρισης των υδάτινων πόρων έγινε από την Ευρωπαϊκή Ένωση στις αρχές του 2000 με την Οδηγία Πλαίσιο για τα Νερά (2000/60/ΕΚ) και των επί μέρους θυγατρικών Οδηγιών. Βασικός στόχος της είναι να επιτευχθεί η καλύτερη κατάσταση των υδάτινων πόρων σε επίπεδο λεκάνης απορροής ποταμού λαμβάνοντας υπόψη την ευαισθησία των υδάτινων οικοσυστημάτων. Η έννοια της λεκάνης απορροής, περιλαμβάνει τα επιφανειακά ύδατα, τα υπόγεια ύδατα, τα εσωτερικά ύδατα, τα ποτάμια, τις λίμνες, τα 12

μεταβατικά ύδατα, (δέλτα, εκβολές ποταμών) και τα παράκτια οικοσυστήματα (Chave, 2001). Η Οδηγία Πλαίσιο αποτελεί το εργαλείο μέσω του οποίου έχει ανακτηθεί το πλήρες κόστος των υδάτινων υπηρεσιών και ορίζει ως συνιστώσες του το χρηματοοικονομικό κόστος, το περιβαλλοντικό κόστος και το κόστος των φυσικών πόρων. Συγκεκριμένα: Το χρηματοοικονομικό κόστος περιλαμβάνει έξοδα, όπως κόστος επένδυσης και λειτουργίας, κόστος συντήρησης και κόστος διοίκησης. Πρόκειται για απαραίτητο κόστος για να συλλεχθεί, να μεταφερθεί, να επεξεργαστεί και να διανεμηθεί το νερό (WATECO, 2002). Το περιβαλλοντικό κόστος αφορά στην οικονομική ζημιά που φέρνουν οι διάφορες χρήσεις του νερού στο οικοσύστημα και στους χρήστες του οικοσυστήματος (WATECO, 2002). Η ζημιά στο οικοσύστημα διακρίνεται από τη ζημιά στους χρήστες. Η ζημιά στο οικοσύστημα αφορά στις αξίες μηχρήσης και η ζημιά στους χρήστες αφορά στις αξίες χρήσης (DG ECO 2, 2004). Το κόστος φυσικών πόρων ή κόστος ευκαιρίας. Πρόκειται για το κόστος που αφορά στην απώλεια οφέλους λόγω χρήσης και μείωσης των διαθέσιμων υδάτινων πόρων σε μεγαλύτερο βαθμό από το φυσικό ρυθμό της ανανέωσής τους. Παράδειγμα αποτελεί η υπεράντληση του νερού από υπόγειους υδροφόρους ορίζοντες (WATECO, 2002). Το κόστος αυτό περιλαμβάνει το κόστος ευκαιρίας της κατανομής του νερού όταν υπάρχει έλλειψη, στην επιμέρους χρήση και είναι ίσο με τη διαφορά της οικονομικής αξίας της υφιστάμενης χρήσης και της οικονομικής αξίας της καλύτερης εναλλακτικής χρήσης (DG ECO 2, 2004). Η Οδηγία Πλαίσιο για τα Νερά (2000/60/ΕΚ) περιλαμβάνει 26 άρθρα και 10 παραρτήματα εκ των οποίων οι κύριες αναφορές σε οικονομικά στοιχεία και παραμέτρους περιγράφονται στο Άρθρο 9: «Ανάκτηση του κόστους για υπηρεσίες ύδατος», στο Άρθρο 5 «Χαρακτηριστικά της περιοχής λεκάνης απορροής ποταμού, επισκόπηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των ανθρώπινων δραστηριοτήτων 13

και οικονομική ανάλυση της χρήσης ύδατος» και στο Παράρτημα III «Οικονομική ανάλυση» 1. Γενικά, η Οδηγία Πλαίσιο προωθεί μεταξύ άλλων, την έννοια της ολοκληρωμένης διαχείρισης, της διαχείρισης σε επίπεδο υδρολογικής λεκάνης, της παραδοχής των αναγκών σε νερό των οικοσυστημάτων και της αξίας της συμμετοχής του πολίτη στο σχεδιασμό, τη λήψη των αποφάσεων και την παρακολούθηση της εφαρμογής της πολιτικής για τους υδάτινους πόρους. 1 http://www.ypeka.gr/linkclick.aspx?fileticket=f1af2arlhmo%3d&tabid=248&language=el-gr 14

Κεφάλαιο 2: Αξιολόγηση Υπηρεσιών Οικοσυστημάτων 2.1 Οικοσυστήματα και Βιοποικιλότητα Η φύση αποτελείται από οικοσυστήματα. Με τον όρο «οικοσύστημα» εννοούμε μια οργανωμένη και αυτορρυθμιζόμενη ενότητα αβιοτικών στοιχείων (έδαφος, νερό, κλίμα κ.λπ.) και έμβιων όντων (ζωντανοί οργανισμοί) που συνυπάρχουν στο χώρο και υπάρχει αμοιβαία επίδραση μεταξύ τους καθώς ανταλλάσσουν ύλη ή πληροφορίες, με κινητήρια δύναμη την ενέργεια (Βλάχου, 2001). Στα οικοσυστήματα εμπεριέχονται οι οικότοποι. Με τον όρο «οικότοποι» (ή ενδιαιτήματα), εννοούμε τις χερσαίες περιοχές ή τους υγρότοπους που διακρίνονται με γνώμονα των βιοτικών και των αβιοτικών χαρακτηριστικών τους, είτε πρόκειται για εξολοκλήρου φυσικές ή ημιφυσικές περιοχές (φυσικούς ή ημιφυσικούς υγροτόπους) 2. Οι «υγρότοποι» διακρίνονται από έλη, τέλματα, περιοχές τύρφης ή υδάτων φυσικής ή τεχνικής προέλευσης, όπου το νερό, γλυκό ή υφάλμυρο ή αλμυρό, είναι μόνιμα ή παροδικά τρεχούμενο ή στάσιμο, συγκαταλέγοντας και τις εκτάσεις που καλύπτονται από θαλασσινό νερό, το βάθος των οποίων κατά την ρηχία δεν υπερβαίνει τα έξι μέτρα. Συν τοις άλλοις, στους υγροτόπους μπορούν να καταταχθούν και οι παρόχθιες ή παράκτιες ζώνες που γειτονεύουν με υγροτόπους, ή με νησιά, ή με υδάτινες εκτάσεις που είναι βαθύτερες από έξι μέτρα κατά την ρηχία. Ως επί το πλείστων, οι υγρότοποι σφύζουν από ζωή 3. Κάνοντας λόγω για οικοσυστήματα δεν μπορούμε να μην αναφερθούμε στην «βιοποικιλότητα» καθώς είναι δύο συνυφασμένες έννοιες. Ως βιοποικιλότητα ορίζεται η ποικιλομορφία όλων των ζωντανών οργανισμών, κάθε προέλευσης, μηδενός εξαιρουμένου, συμπεριλαμβανομένων, των χερσαίων, θαλάσσιων, και άλλων υδατικών οικοσυστημάτων και οικολογικών συμπλεγμάτων, των οποίων οι 2 ΚΥΑ 33318/3028/1998 (ΦΕΚ 1289 Β) 3 ΝΔ 191/1974 (ΦΕΚ 350 Α) 15

οργανισμοί αποτελούν μέρος. Επιπροσθέτως, περιλαμβάνεται η ποικιλότητα εντός των ειδών, μεταξύ ειδών και οικοσυστημάτων, καθώς και η ποικιλότητα των γονιδίων μέσα και μεταξύ των ειδών 4. O όρος «είδος» χαρακτηρίζει μία από τις βασικές μονάδες της βιοποικιλότητας, καθώς αποτελεί την πρώτη βαθμίδα ταξινόμησης των έμβιων όντων. Την πιο κοινά αποδεκτή διατύπωση του όρου, είχε εκφράσει πρώτος ο βιολόγος Ernst Walter Mayr, σύμφωνα με τον οποίο, τα είδη είναι ομάδες φυσικών πληθυσμών οι οποίες διασταυρώνονται ή μπορούν να διασταυρώνονται μεταξύ τους και οι οποίες είναι αναπαραγωγικά απομονωμένες από άλλες τέτοιες ομάδες (De Queiroz, 2005). 2.2 Υπηρεσίες Οικοσυστημάτων Ως υπηρεσίες οικοσυστημάτων ορίζονται τα οφέλη που λαμβάνουν οι άνθρωποι από τα οικοσυστήματα. (ΜΑ, 2005). Παρά το γεγονός ότι είναι ένας ανθρωποκεντρικός όρος περιλαμβάνει την οικολογία και την αειφορία. Καθώς με την προστασία και την διατήρηση των οικοσυστημάτων επιτυγχάνεται η αύξηση των ωφελειών που θα αποκομίζουν οι άνθρωποι τώρα αλλά και στο μέλλον. Επίσης είναι προσοδοφόρα για την οικονομία και την κοινωνία. Σύμφωνα με την Millennium Ecosystem Assessment οι υπηρεσίες των οικοσυστημάτων ταξινομούνται σε τέσσερις κατηγορίες: υπηρεσίες προμηθευτικές, δηλαδή το σύνολο των αγαθών και των πρώτων υλών που παρέχονται απευθείας από τα ποικίλα οικοσυστήματα (π.χ. τροφή, νερό, ξυλεία, οικοδομικά υλικά, φυσικές ίνες για ένδυση, δέρμα/ φτερά/ τρίχωμα ζώων, φαρμακευτικές ύλες, καύσιμα). υπηρεσίες ρυθμιστικές, δηλαδή οφέλη που προκύπτουν από τις διάφορες φυσικές διεργασίες (π.χ. ποιότητα του αέρα, κλίμα, προστασία από πλημμύρες/ ξηρασία/ μετάδοση μολυσματικών ασθενειών/ επίδραση λοιπών επιβλαβών παραγόντων στις καλλιέργειες, ρύθμιση του κύκλου του 4 Νόμος 3937/2011 (ΦΕΚ 60 Α) 16

νερού, καθαρισμός-φιλτράρισμα του γλυκού νερού, επεξεργασία- βιοαποδόμηση οργανικών ουσιών και αποβλήτων, απομάκρυνση ρύπων). υπηρεσίες υποστηρικτικές, οι οποίες συνιστούν απαραίτητη προϋπόθεση για τις τρεις υπόλοιπες κατηγορίες, ενώ τα οφέλη για τον άνθρωπο εμφανίζονται συνήθως έμμεσα και μακροπρόθεσμα (π.χ. σχηματισμός και διατήρηση εδαφών και ενδιαιτημάτων για οικονομική/ οικιστική εκμετάλλευση, πρωτογενής παραγωγή, ανακύκλωση θρεπτικών συστατικών, άνθρακα και νερού). υπηρεσίες πολιτισμικές, δηλαδή μη υλικά οφέλη (κατά κανόνα), τα οποία ωστόσο είναι εξίσου σημαντικά για την ποιότητα ζωής (π.χ. αναψυχή, οικοτουρισμός, αθλητισμός, περιβαλλοντική εκπαίδευση, πολιτιστική κληρονομιά, θεματολογία/ έμπνευση για την ανάπτυξη των καλών τεχνών, διαμόρφωση κοινωνικών, πνευματικών, αισθητικών και ηθικών αξιών). 2.3 Συνολική Οικονομική Αξία Η ανάγκη για περιβαλλοντική αξιολόγηση και οικονομική αποτίμηση των περιβαλλοντικών αξιών οδηγεί στην ανάγκη δημιουργίας ενός πλαισίου κατάταξης των αξιών αυτών. Η έννοια της συνολικής οικονομικής αξίας (Total Economic Valuation- TEV) χρησιμοποιείται για την εξέταση της αξίας των οικοσυστημάτων και συνιστά το καταλληλότερο πλαίσιο για τον σκοπό αυτόν (Pearce & Warford, 1993). Η συνολική οικονομική αξία διαχωρίζεται σε δυο κατηγορίες, την «Αξία Χρήσης» (use value) και την Αξία μη-χρήσης» (non-use value) όπως προκύπτουν από τις υπηρεσίες που παρέχει το αγαθό. Ειδικότερα, οι αξίες χρήσης είναι το σύνολο των ωφελειών που αποκτώνται από τη χρήση των πόρων, ενώ οι αξίες μηχρήσης είναι οι αξίες που αποδίδονται σε ένα περιβαλλοντικό πόρο, ακόμη και στην περίπτωση που τα άτομα δεν τον αξιοποιούν (Remoundou et al., 2009). 17

Εικόνα 3: Συνολική Οικονομική Αξία 2.3.1 Αξία Χρήσης Η «Αξία Χρήσης» εκφράζει την αξία των υπηρεσιών του οικοσυστήματος που χρησιμοποιούνται από τον άνθρωπο με σκοπό την κατανάλωση ή την παραγωγή. Διαχωρίζεται επίσης σε άμεση και σε έμμεση αξία καθώς και στην αξία επιλογής. Αρχικά, η άμεση αξία χρήσης εκφράζει την αξία εκείνων των υπηρεσιών του οικοσυστήματος που χρησιμοποιούνται είτε απευθείας για κατανάλωση, τη στιγμή που η ποσότητα του αγαθού που διατίθενται στους άλλους χρήστες είναι μειωμένη, είτε για μη καταναλωτικούς σκοπούς, όταν δεν προβλέπεται μείωση της διαθέσιμης ποσότητας. Μερικά παραδείγματα καταναλωτικής χρήσης συνιστούν η συγκομιδή των αλιευτικών προϊόντων, το κυνήγι των ζώων για κατανάλωση και η ξυλεία είτε χρησιμοποιείται ως καύσιμο είτε χρησιμοποιείται για κατασκευή. Από την άλλη πλευρά, παραδείγματα μη καταναλωτικής χρήσης αποτελούν η παρακολούθηση των πουλιών και της άγριας πανίδας, αθλήματα στο νερό και πνευματικά και κοινωνικά οφέλη που δεν χρειάζονται τη συλλογή των προϊόντων. Η έμμεση αξία χρήσης δηλώνει την αξία των υπηρεσιών του οικοσυστήματος που χρησιμοποιούνται ως ενδιάμεσοι συντελεστές για την παραγωγή των τελικών αγαθών και υπηρεσιών για τον άνθρωπο. Σε αυτή τη περίπτωση, παραδείγματα αποτελούν οι ρυθμιστικές υπηρεσίες που καθαρίζουν τον αέρα και το νερό και 18

κατά συνέπεια οδηγούν στη μείωση των κινδύνων της δημόσιας υγείας (ΜΕΑ, 2003). Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να αναφέρουμε ότι οι έμμεσες αξίες χρήσης αντιμετωπίζουν μια αδυναμία όσον αφορά στην ποσοτικοποίηση ή στην χρηματική αποτίμησή τους, από τη στιγμή που πρόκειται για αξίες µη εμπορεύσιμες που συνδέονται έμμεσα µε ένα κύκλο οικονομικών διαδικασιών. Αποτελεί, λοιπόν, συχνό φαινόμενο ο «παραγκωνισµός» των εν λόγω αξιών κατά τη διαδικασία λήψης αποφάσεων σε ζητήματα περιβαλλοντικής διαχείρισης. Η αξία επιλογής σχετίζεται µε το όφελος, από τη διατήρηση της επιλογής της χρήσης ενός φυσικού πόρου, σε κάποια μελλοντική ημερομηνία (ΜΕΑ, 2003). Επιπλέον, προκύπτει από την συσχέτιση της αβεβαιότητας του ατόμου για τη μελλοντική ζήτηση ενός περιβαλλοντικού αγαθού καθώς και από την αβεβαιότητα για το αν το συγκεκριμένο αγαθό θα είναι μελλοντικά διαθέσιμο (Barbier et al., 1997). 2.3.2 Αξία μη-χρήσης Η αξία μη-χρήσης προέρχεται από τα χαρακτηριστικά που ενυπάρχουν στο ίδιο το οικοσύστημα. Επίσης αξία μη-χρήσης ενός περιβαλλοντικού αγαθού ορίζεται το οικονομικό μέγεθος, το οποίο εμπεριέχει τις ακόλουθες τρεις κατηγορίες αξιών: 1. «Αξία Κληροδοτήματος»: που δηλώνει το όφελος που προκύπτει µέσω της διατήρησης του περιβαλλοντικού κεκτημένου για τις μελλοντικές γενιές. 2. «Αξία Ύπαρξης»: που συνδέεται µε το όφελος, την ευημερία και γενικότερα την ψυχική ευφορία, χάρη στη γνώση ότι ένας φυσικός πόρος υπάρχει. 3. «Αλτρουιστική Αξία»: που εκφράζει το όφελος που απορρέει από τη γνώση ότι κάποιος άλλος επωφελείται από τον φυσικό πόρο. Οι διαφορετικές κατηγορίες των αξιών μη-χρήσης είναι σε μερικές περιπτώσεις δύσκολο να διαχωριστούν, τόσο θεωρητικά όσο και εμπειρικά. Εντούτοις, είναι 19

σημαντικό να αναγνωριστεί το γεγονός ότι υπάρχουν διαφορετικά κίνητρα απόδοσης για την αξία μη-χρήσης σε μια οικοσυστημική υπηρεσία, και ότι αυτά τα κίνητρα εξαρτώνται από τις ηθικές, αισθητικές και άλλες πολιτιστικές απόψεις των εμπλεκόμενων φορέων (Hein et al., 2006). 2.4 Μέθοδοι Περιβαλλοντικής Αποτίμησης Ένα από τα βασικά ζητήματα που τίθενται στην περίπτωση της διαχείρισης των περιβαλλοντικών θεμάτων είναι η οικονομική αποτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Το περιβάλλον όπως έχουμε αναφέρει δεν αποτελεί αντικείμενο συναλλαγής σε κάποια διαμορφωμένη αγορά γι αυτό τον λόγο υπάρχουν ειδικευμένες τεχνικές αποτίμησης που κάνουν προσπάθεια να παρακάμψουν τη μη συμμετοχή των περιβαλλοντικών αγαθών σε αγορές. Οι εν λόγω μέθοδοι, στηρίζονται στην παρατήρηση της συμπεριφοράς των παραγωγών και των καταναλωτών και χρησιμοποιούν τις τιμές αγοράς για την εκτίμηση της οικονομικής αξίας που σχετίζεται με τη χρήση των σχετικών προϊόντων. Εφαρμόζονται δηλαδή στις περιπτώσεις όπου τα οικοσυστημικά αγαθά διαπραγματεύονται στην αγορά (ΜΕΑ, 2003). Οι μέθοδοι αποτίμησης περιβαλλοντικών αγαθών που έχουν αναπτυχθεί διαχωρίζονται μεταξύ των μεθόδων έμμεσης ή αποκαλυπτόμενης προτίμησης και άμεσης ή δεδηλωμένης προτίμησης (Söderqvist et al., 2005). 2.5 Μέθοδοι Έμμεσης ή Αποκαλυπτόμενης Προτίμησης (Indirect Methods- Revealed Preference Methods) Οι μέθοδοι της έμμεσης ή αποκαλυπτόμενης προτίμησης δεν βασίζονται στην εκτίμηση του ίδιου του υπό θεώρηση περιβαλλοντικού αγαθού. Απεναντίας, επικεντρώνονται στη σχέση που προκύπτει αναμεταξύ της περιβαλλοντικής επιβάρυνσης και κάποιας επίπτωσης και εξετάζουν την προθυμία πληρωμής για την επίπτωση (Adamowicz et al, 1994). Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν, η Μέθοδος Αποτρεπτικής Συμπεριφοράς (Averting Behavior), η Μέθοδος Κόστους Υγείας (Cost 20

of Illness) και η Μέθοδος Ωφελιμιστικής Αποτίμησης (Hedonic Pricing Method - HPM) όπου αναλύονται παρακάτω. 2.5.1 Μέθοδος Αποτρεπτικής Συμπεριφοράς (Averting Behavior Method) Η εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με την αξία των αγαθών και υπηρεσιών του περιβάλλοντος που στηρίζεται σε μέτρα που λαμβάνουν τα μέλη της κοινωνίας για τη μείωση των κινδύνων της περιβαλλοντικής υποβάθμισης πραγματοποιείται μέσω της μεθόδου της αποτρεπτικής συμπεριφοράς. Παράδειγμα αποτελεί η χρήση φίλτρων του νερού στα νοικοκυριά. Η μέθοδος αυτή περιλαμβάνει τη μέθοδο Κόστους Αποφυγής, τη μέθοδο Κόστους Αποκατάστασης και τη μέθοδο Κόστους Υποκατάστασης. Στην εν λόγω μέθοδο δεν υπάρχει η δυνατότητα παροχής ακριβών μετρήσεων της αξίας του αγαθού ή της υπηρεσίας που εξετάζεται. Ο λόγος είναι διότι θεωρείται πως η αξία του περιβαλλοντικού ή του κοινωνικού αγαθού ταυτίζεται με τη τιμή των εμπορικών αγαθών. Παρ όλα αυτά, οι μέθοδοι αυτές, λόγω της απλότητας και της ευθύτητας, έχουν ευρεία χρήση (Καλιαμπάκος και Δαμίγος, 2008). 2.5.2 Μέθοδος Κόστους Υγείας (Cost of Illness- COI) Η αποτίμηση του κόστους των επιπτώσεων στην υγεία γίνεται με τα έξοδα από την ιατρική περίθαλψη και από τα έσοδα που έχουν χαθεί, εξαιτίας της αποχής από την επαγγελματική δραστηριότητα ή ακόμη και από άλλες δραστηριότητες του ατόμου, όπως είναι η ψυχαγωγία. Οι περιορισμοί των μεθόδων αυτών οφείλονται στο γεγονός ότι παραβλέπουν το ότι οι άνθρωποι πλέον λαμβάνουν μέτρα αποφυγής των επιπτώσεων στην υγεία τους, αγοράζοντας παραδείγματος χάριν εμφιαλωμένο νερό προς κατανάλωση, όταν ο υδροφόρος ορίζοντας είναι ρυπασμένος (Καλιαμπάκος και Δαμίγος, 2008). 21

2.5.3 Μέθοδος Κόστους Ταξιδιού (Travel Cost Method- TCM) Η μέθοδος του Κόστους Ταξιδιού χρησιμοποιείται για την εκτίμηση της αξίας χρήσης των περιοχών που είναι ελεύθερη η παροχή υπηρεσιών όπως σε πράσινες εκτάσεις, δάση, υγροτόπους, σε λίμνες ή σε ποτάμια που οι άνθρωποι ταξιδεύουν για κυνήγι, ψάρεμα ή πεζοπορία. Συνεπώς, δύσκολα αξιολογείται η οικονομική αξία τους με μηχανισμούς αγοράς. Η ανάλυση του Κόστους Ταξιδιού αποτελεί τη προσέγγιση που επιλύει τα εν λόγω προβλήματα- δυσκολίες. Η συγκεκριμένη μέθοδος βασίζεται στην εικασία ότι το κόστος για να επισκεφτεί κάποιος ένα χώρο αναψυχής, φανερώνει την οικονομική αξία του (Birol et al, 2006). Η μέθοδος χρησιμοποιεί τη συνέντευξη με ερωτηματολόγια που διανέμονται σε επισκέπτες χωρών. Οι ερωτήσεις αφορούν το τόπο καταγωγής τους, το μέσο που ταξίδεψαν, το κόστος για το ταξίδι τους, τη χρονική διάρκεια του ταξιδιού τους, τις εναλλακτικές επιλογές που έχουν, το χρόνο που θα παραμείνουν στο χώρο προορισμού, τις δραστηριότητες που θα κάνουν, το οικογενειακό εισόδημά τους, την ηλικία τους και τους παράγοντες που επηρεάζουν τη συχνότητα των επισκεπτών να επιλέγουν το συγκεκριμένο χώρο αναψυχής. Σημαντικοί παράγοντες που επιδρούν στο συνολικό ετήσιο αριθμό των επισκέψεων είναι το εισόδημα, όπου λειτουργεί ανάλογα με τη δυνατότητα για την πραγματοποίηση ταξιδιών αναψυχής και ο αριθμός των εναλλακτικών περιοχών προς επίσκεψη (Turner et al., 1994). Η μέθοδος Κόστους Ταξιδιού αντιμετωπίζει κάποια προβλήματα καθώς είναι πολύ απαιτητική και μπορεί να υποπέσει σε μεροληπτικά δείγματα επίσης αξίζει να σημειωθεί, ότι είναι δύσκολο να οριστεί ποια αξία θα πρέπει να επιδοθεί στις χρονικές δαπάνες του ταξιδιού, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη και το σημείο αναχώρησης. Επιπρόσθετα, η μέθοδος αυτή είναι ικανή να μετρήσει το υποσύνολο των τιμών που οι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να πληρώσουν και όχι την συνολική οικονομική αξία (Κουντούρη, 2015). 22

2.5.4 Μέθοδος Ωφελιμιστικής Αποτίμησης (Hedonic Pricing Method- HPM) Η μέθοδος χρησιμοποιείται για να εκτιμηθούν οι οικονομικές αξίες ενός περιβαλλοντικού αγαθού που επηρεάζουν άμεσα τις τιμές των εμπορεύσιμων αγαθών. Χρησιμοποιείται για να εκτιμηθούν τα κόστη και τα οφέλη που σχετίζονται με την ποιότητα του περιβάλλοντος συμπεριλαμβανομένης της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, της ρύπανσης των υδάτων, του θορύβου, της ποιότητας του εδάφους και άλλων. Εδώ, η ζήτηση αντανακλάται από τη κοστολόγηση των προϊόντων και των υπηρεσιών που διατίθενται και επιτάσσονται οι πρόθυμοι πελάτες να πληρώσουν. Παράδειγμα αποτελούν, η αξία του καθαρού αέρα στις τιμές κατοικίας ανά περιοχή, καθώς και η θέα μιας λίμνης ή θάλασσας σε παράκτιες περιοχές που υπερβαίνουν τις τιμές στο εσωτερικό των περιοχών. Για να βρούμε σε ποιο βαθμό επηρεάζεται η αξία μιας κατοικίας σε σχέση με τα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος της περιοχής αξιοποιούνται δεδομένα από αγοραπωλησίες ακινήτων, τα οποία αναλύονται με τη βοήθεια μοντέλων πολλαπλής παλινδρόμησης. Μειονεκτήματα της μεθόδου αποτελούν τα μικρά μεγέθη των δειγμάτων, η αβεβαιότητα για την επιλογή των σχετικών μεταβλητών, η επιλογή μεροληπτικών δειγμάτων και η πιθανώς λάθος επιλογή των μορφών των συναρτήσεων (Κουντούρη, 2015). 2.6 Μέθοδοι Άμεσης ή Δεδηλωμένης Προτίμησης (Direct Methods- Stated Preference Methods) Οι μέθοδοι άμεσης ή δεδηλωμένης προτίμησης έχουν αναπτυχθεί για την αξιολόγηση των αγαθών που δεν μπορούν να αποτιμηθούν μέσα από την παρατήρηση της πραγματικής συμπεριφοράς των ατόμων. Δημιουργούν μια υποθετική αγορά και επιχειρούν να μετρήσουν τη τιμή της διάθεσης πληρωμής για το προς αξιολόγηση αγαθό. Οι μέθοδοι αυτές βασίζονται σε δεδομένα που 23

προκύπτουν από δημοσκοπήσεις όπου ζητείται από τους ερωτώμενους να εκφράσουν άμεσα τις προτιμήσεις και τις επιλογές τους (Adamowicz et al., 1994). Στις μεθόδους άμεσων ή δεδηλωμένων προτιμήσεων περιλαμβάνονται η Μέθοδος Υποθετικής ή Εξαρτημένης Αξιολόγησης (Contingent Valuation Method) και Μέθοδος Μοντέλων Επιλογής (Choice Modeling Method). 2.6.1 Μέθοδος Υποθετικής ή Εξαρτημένης Αξιολόγησης (Contingent Valuation Method- CVM) Πρόκειται για μία μέθοδο, μέσω της οποίας μπορεί να επιτευχθεί άμεσα η εκτίμηση της οικονομικής αξίας ενός περιβαλλοντικού αγαθού, το οποίο εξαρτάται από τις προτιμήσεις που εκφράζουν τα μέλη της κοινωνίας, δηλαδή άτομα ή νοικοκυριά. Παρακάμπτει την απουσία των αγορών για περιβαλλοντικά αγαθά και υπηρεσίες, παρουσιάζοντας στους καταναλωτές υποθετικές αγορές στις οποίες έχουν τη δυνατότητα να πληρώσουν ή να δεχτούν αποζημίωση για τα περιβαλλοντικά αγαθά και υπηρεσίες (Willingness To Pay WTP or Willingness To Accept WTA). Αναφορικά με τη μέθοδο αυτή, λοιπόν, αξιοποιούνται στοιχεία μέσω ερωτηματολογίων, τα οποία συλλέγονται με τους εξής τρόπους: α) τηλεφωνικά, β) ταχυδρομικά, και γ) μέσω των άμεσων συνεντεύξεων. Είναι σύνηθες φαινόμενο, να τίθεται ένα υποθετικό σχέδιο προς τον ερωτώμενο, αποκαθιστώντας την υφιστάμενη περιβαλλοντική επίπτωσης ή προβάλλοντας το ζήτημα της προστασίας του περιβάλλοντος από μία ενδεχόμενη ζημιά μελλοντικά. Η μέθοδος υποθετικής ή εξαρτημένης αξιολόγησης είναι η πιο αποδεκτή μέθοδος από τους περισσότερους ερευνητές, επειδή μπορεί να εφαρμοστεί σε μεγάλο αριθμό περιβαλλοντικών αγαθών και μπορεί να εκτιμήσει την «αξίας χρήσης» και την «αξίας μη χρήσης» τους. Οι οικονομολόγοι προσπαθούν να βελτιώσουν την μέθοδο με σκοπό η υποθετική κατάσταση στην αγορά να προσεγγίσει όσο το δυνατόν περισσότερο την πραγματικότητα (Κουντούρη, 2015). Η εν λόγω μέθοδος έχει γίνει αποδέκτης αρνητικών κριτικών σχετικά με την αξιοπιστία των αποτελεσμάτων της αναφορικά με τα εξής (Schuman, 1996) : 24

Μεροληψία στρατηγικής Μεροληψία πληροφορίας Μεροληψία υπόθεσης Μεροληψία δείγματος Μεροληψία του τρόπου πληρωμής 2.6.2 Μέθοδος Μοντέλων Επιλογής (Choice Modeling) Η Μέθοδος των Μοντέλων Επιλογής αποτελείται από μια κατηγορία μεθόδων που εκφράζουν οι άνθρωποι τις προτιμήσεις τους για την αποτίμηση της αξίας περιβαλλοντικών αγαθών χρησιμοποιώντας παρόμοιες προσεγγίσεις. Οι μέθοδοι που περιλαμβάνονται είναι οι ακόλουθες (Bateman et al., 2002): Η Μέθοδος Πειραμάτων Επιλογής με την οποία παρουσιάζονται στον ερωτώμενο δύο ή περισσότερες εναλλακτικές εκδοχές του περιβαλλοντικού αγαθού, κάθε μια από τις οποίες περιλαμβάνει διαφορετικά επίπεδα για τα χαρακτηριστικά του αγαθού σε διαφορετικές τιμές. Ο ερωτώμενος καλείται να δηλώσει την προτίμησή του μεταξύ των εναλλακτικών. Η Μέθοδος Εξαρτημένης Ταξινόμησης σύμφωνα με την οποία δίνονται στους ερωτώμενους μια σειρά από διάφορες εκδοχές που πρέπει να βάλουν σε μια σειρά σύμφωνα με τις προτιμήσεις τους. Η Μέθοδος Εξαρτημένης Βαθμολόγησης, όπου εδώ ζητείται από τους ερωτώμενους να βαθμολογήσουν με βάση μια προκαθορισμένη κλίμακα τις διάφορες εκδοχές που τους έχουν δοθεί. Η Μέθοδος Σύγκρισης κατά Ζεύγη, που αποτελεί συνδυασμό της Μεθόδου Πειραμάτων Επιλογής και της Μεθόδου Εξαρτημένης Βαθμολογίας. 25

2.7 Μέθοδος Μεταφοράς Οφέλους (Benefit Transfer Method) Η μέθοδος της μεταφοράς οφέλους έκανε την εμφάνισή της όταν η βιβλιογραφία για την αποτίμηση των περιβαλλοντικών αγαθών μεγάλωσε αρκετά, ώστε να επιτρέπει μια ολοκληρωμένη και διασταυρωμένη μελέτη. Οι πρώτες απόπειρες της εφαρμογής της μεθόδου έγιναν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 (Sorg & Loomis, 1984; Walsh et al., 1988). Το 1990 ο Smith και ο Kaoru δημοσίευσαν την πρώτη εφαρμογή της τεχνικής μετα-ανάλυσης όπου χρησιμοποίησε βιβλιογραφία σχετική με τις τιμές αναψυχής (Smith & Kuoru, 1990). Τον πρώτο καιρό που δεν είχε σαφή θεωρητική δομή κάποιοι την χαρακτήριζαν ως «Οικονομική Αλχημεία» παρά ως επιστήμη (Smith, 1992). Με το πέρασμα όμως του καιρού η μεταφορά του οφέλους μέσα από τη βιβλιογραφία αναπτύχθηκε ραγδαία μετά την αρχική θεωρία προτάθηκαν νέες έννοιες και τεχνικές (Smith et al., 2002). Εμπειρικά πειράματα και δοκιμές πραγματοποιήθηκαν για να εξεταστούν οι πιθανοί περιορισμοί της μεταφοράς οφέλους (Brouwer & Spaninks, 1999; Groothuis, 2005; Kristofersson & Navrud, 2005; Morrison et al., 2002; Piper & Martin, 2001; Viscusi, 2004). Οι εφαρμογές της μεθόδου μεταφοράς οφέλους επεκτάθηκαν στα έθνη σε όλο τον κόσμο δηλαδή και πέρα των εθνικών συνόρων (Barton & Mourato, 2003; Brouwer & Bateman, 2005; Chang et al., 2001; Chotikapanich & Griffiths, 1998; French & Hitzhusen, 2001; Leon et al., 2002; Morrison & Bennett, 2004; Navrud, 2001; Pattanayak, 2004; Robinson, 2002). Με την έναρξη της νέας χιλιετίας η μεταφορά οφέλους μέσα από την βιβλιογραφία έχει εξελιχθεί σε ένα σημαντικό φορέα γνώσης. Αναλυτικότερα, πρόκειται για τη διαδικασία, κατά την οποία μεταφέρονται τα υφιστάμενα δεδομένα περιβαλλοντικής αποτίμησης ενός οικοσυστήματος σε ένα άλλο οικοσύστημα, από μία περιοχή με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά σε κάποια άλλη, με παραπλήσια χαρακτηριστικά. Αυτή η διαδικασία μπορεί να συμβεί όταν είναι αδύνατη η πρωτογενής έρευνα και συλλογή πρωτογενών χαρακτηριστικών γεγονός το οποίο μπορεί να οφείλεται είτε στην έλλειψη χρηματικών πόρων είτε στην έλλειψη χρόνου για την πραγματοποίηση της έρευνας. 26

Η πρωτογενής έρευνα, ωστόσο, αποτελεί τη βέλτιστη επιλογή. Όταν όμως, λόγω των άνωθεν αιτιών, δεν είναι εφικτό να πραγματοποιηθεί αυτή, τότε η δεύτερη καλύτερη λύση είναι η μεταφορά οφέλους, συμβάλλοντας στην σωστότερη λήψη των αποφάσεων με θετικό τρόπο (Rosenberg & Loomis, 2000). Σύμφωνα με τους ερευνητές (Navrud & Ready, 2007) διακρίνονται οι ακόλουθες τεχνικές εφαρμογής της εν λόγω μεθόδου: Μεταφορά μοναδιαίας τιμής: Στη συγκεκριμένη περίπτωση εντοπίζονται μελέτες περιβαλλοντικής αποτίμησης σε σχέση με το αντικείμενο που εξετάζεται και γίνεται μεταφορά της προσαρμοσμένης ή μη προσαρμοσμένης ανά μονάδα αξίας, όπως προέκυψαν από τις περιοχές μελέτης, στην περιοχή ενδιαφέροντος. Οι προσαρμογές γίνονται για να εξαλειφθούν οι διαφορές, όπως είναι το εισόδημα και το επίπεδο τιμών, μεταξύ των περιοχών μελέτης και της περιοχής ενδιαφέροντος. Πρόκειται για μία απλή στην εφαρμογή μέθοδο, που αποτελεί και πλεονέκτημά της, και γι αυτόν τον λόγο είναι η πλέον πιο χρησιμοποιημένη τεχνική της μεθόδου μεταφοράς οφέλους. Μεταφορά συνάρτησης οφέλους: Σε αυτή τη περίπτωση, γίνεται μεταφορά ολόκληρης της συνάρτησης οφέλους από την περιοχή μελέτης προς την ενδιαφερόμενη περιοχή. Η συνάρτηση οφέλους έχει εκτιμηθεί είτε από τις μεθόδους αποκαλυπτόμενης προτίμησης είτε από τις μεθόδους δεδηλωμένης προτίμησης, τις οποίες αναπτύξαμε παραπάνω. Η συνάρτηση οφέλους αποτιμά τη μέση διάθεση για πληρωμή όλου του πληθυσμού στην περιοχή ενδιαφέροντοος βασιζόμενη σε αθροιστικά μεγέθη για τα κοινωνικο- οικονομικά χαρακτηριστικά. Με αυτόν τον τρόπο λαμβάνονται υπόψη όλα τα χαρακτηριστικά της περιοχής μελέτης και όχι μεμονωμένα χαρακτηριστικά όπως στην μεταφορά μοναδιαίας τιμής. Αποτελεί μια πιο απαιτητική τεχνική, και η δυσκολία της βρίσκεται στην εύρεση μελετών στην βιβλιογραφία που να εξετάζουν τους προσδιοριστικούς παράγοντες της 27

διάθεσης πληρωμής. Το γεγονός αυτό βέβαια δεν την κάνει πιο αξιόπιστη τεχνική, καθώς οι στατιστικά σημαντικές μεταβλητές της αρχικής περιοχής δεν είναι ίδιες με αυτές της υπό εξέταση περιοχής, ενώ παράλληλα η μεταφορά σημαίνει και μεταφορά των αρχικών σφαλμάτων. Μετά- επεξεργασία (meta-analysis): Πρόκειται για μία τεχνική που ουσιαστικά προσπαθεί να μειώσει τις σημαντικές αποκλίσεις που προκύπτουν από τη μεταφορά συνάρτησης της προηγούμενης τεχνικής. Γίνεται εδώ χρήση πλήθους μελετών λαμβάνοντας υπόψη κοινωνικές και οικονομικές περιβαλλοντικές μεταβλητές. Συνεπώς, υπάρχει μεγαλύτερη προσέγγιση εκτιμώμενης τιμής των αποτελεσμάτων. Η προσέγγισή της είναι πολυπαραμετρική και συμβάλλει στο βέλτιστο στη μεταφορά των αποτελεσμάτων από διάφορες περιοχές προς τη περιοχή που διερευνάται. Τα μειονεκτήματα της μεθόδου είναι αφενός το ότι οι εγγενείς αδυναμίες επιδρούν στη μέθοδο μεταφοράς και αφετέρου οι υπολογισμοί όταν εφαρμόζονται είναι πολύπλοκοι. Η αποτελεσματικότητα της εφαρμογής της μεθόδου της Μεταφοράς Οφέλους στηρίζεται στην ικανοποίηση συγκεκριμένων συνθηκών και προϋποθέσεων, που είναι οι ακόλουθες (Rosenberg & Loomis, 2000): Να αναγνωριστούν και να εκφραστούν ποσοτικά οι επιπτώσεις σχετικά με το αποτιμώμενο αγαθό ως προς την έκταση και το μέγεθός τους. Να προσδιοριστεί το μέγεθος του πληθυσμού που θα δεχτεί τις συνέπειες από τις επιπτώσεις που συνδέονται με το αποτιμώμενο αγαθό. Να καθοριστούν οι απαιτήσεις των δεδομένων μεταφοράς, όπως είναι το είδος της περιβαλλοντικής αξίας προς καταμέτρηση. Να βασίζονται σε επαρκή δεδομένα που να είναι αποδεκτά από κάθε επιστημονική μεθοδολογία και ορθή πρακτική εφαρμογή. Να προσδίδονται πληροφορίες σχετικά με τη στατιστική σχέση ανάμεσα στα αποτελέσματα και τα χαρακτηριστικά της περιοχής, του προβλήματος και του πληθυσμού. 28

Το περιβαλλοντικό και κοινωνικό αγαθό που μετράται στις περιοχές αναφοράς και μελέτης, από κοινού με το είδος της μεταβολής, να έχει αντίστοιχα χαρακτηριστικά. Οι συνθήκες και η ποιότητα των χρήσεων και των δραστηριοτήτων του περιβαλλοντικού αγαθού που προϋπάρχουν θα πρέπει να είναι ανάλογα. Θα πρέπει να υπάρχει αντιστοιχία μεταξύ των συνθηκών της αγοράς στις περιοχές και στη περίπτωση που εξετάζεται. Παρ όλα αυτά, δεν παύουν να υπάρχουν ποικίλοι παράγοντες που ασκούν μια σειρά από πιθανές στρεβλώσεις που μπορεί να προκύψουν, οι οποίες αφορούν κυρίως τις εγγενείς αδυναμίες της μεθόδου και διάφορα μεθοδολογικά ζητήματα όπως είναι οι ακόλουθοι (Rosenberg & Loomis, 2000; Adamowicz et. al., 1994): Το τελικό αποτέλεσμα καθορίζεται από τη ποιότητα της πρωτογενούς έρευνας. Δεν υπάρχει εκτενής διερεύνηση συγκεκριμένων περιβαλλοντικών αγαθών ή υπηρεσιών, συνεπώς μπορεί να μην προκύψει ικανοποιητικός αριθμός μελετών. Δύσκολα συλλέγονται και κωδικοποιούνται οι μελέτες που χρησιμοποιούνται. Υπάρχουν κάποιες πρωτογενείς μελέτες που δυσκολεύουν στη μεταφορά των αποτελεσμάτων τους, λόγω του αρχικού σχεδιασμού τους. Για να μελετηθεί συγκεκριμένο περιβαλλοντικό αγαθό, επιδρά σημαντικά το γεγονός ότι χρησιμοποιούνται ποικίλες μέθοδοι περιβαλλοντικής οικονομίας και διάφορες τεχνικές στατιστικής επεξεργασίας στη μελέτη. Είναι δύσκολο να διαχωριστούν οι αξίες που δεν εμπλέκονται στη περίπτωση που μελετάται, καθώς καταμετρούνται ποικίλες αξίες, όπως είναι οι αξίες χρήσης και μη χρήσης ταυτόχρονα. Υπάρχουν μελέτες αναφοράς, οι οποίες περιλαμβάνουν τοποθεσίες με μοναδικά χαρακτηριστικά ή έχουν εξειδικευμένες συνθήκες. Επιδρά σημαντικά το γεγονός ότι χαρακτηριστικά περιοχών μελέτης και αναφοράς διαφοροποιούνται σημαντικά. Ομοίως συμβαίνει και στη 29

καταβολή που μετράται ως προς το μέγεθός της, τα ποιοτικά της χαρακτηριστικά, το μέγεθος και τα κοινωνικά και οικονομικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού που επηρεάζεται. Ο παράγων χρόνος είναι καθοριστικός. Υπάρχουν μελέτες που διεξήχθησαν πολλά χρόνια πίσω και καταλαμβάνουν μεγάλη χρονική απόκλιση από τη σύγχρονη, όπου αναφέρονται. Συνεπώς, υπάρχει διττή επίδραση: α) η φύση της περιβαλλοντικής αποτίμησης βασίζεται στις ανθρώπινες αντιλήψεις, που διαφοροποιούνται με το πέρας του χρόνου, β) λόγω της επίδρασης πλήθους παραγόντων, η χρονική απόσταση μπορεί να είναι άλλοτε αντιληπτή και άλλοτε όχι. Επομένως, προκύπτει διαφοροποίηση με το οικονομικό ερευνητικό αποτέλεσμα. Σε κάθε περίπτωση η μεταφορά πληροφοριών από μια περιοχή σε μία άλλη κρίνεται επισφαλής ως προς την ακρίβεια και τη δυνατότητα εφαρμογής. Οπότε, το απαιτούμενο κάθε φορά είναι η ελαχιστοποίηση της απόκλισης από τα δεδομένα της πρωτογενούς έρευνας της αρχικής περιοχής (Rosenberg & Loomis, 2000). 30

Κεφάλαιο 3: Μελέτη Περίπτωσης 3.1 Εκτίμηση των υπηρεσιών οικοσυστήματος με την Μέθοδο Μεταφοράς Οφέλους Η περιοχή στην οποία θα εφαρμόσουμε την μέθοδο της μεταφοράς οφέλους με σκοπό να εκτιμήσουμε τα οφέλη των οικοσυστημικών υπηρεσιών είναι ο ποταμός Έβρος που βρίσκεται στην Ισπανία. Συγκεκριμένα, ο ποταμός Έβρος είναι ο σημαντικότερος ποταμός της βορειοανατολικής Ιβρικής Χερσονήσου και ο μεγαλύτερος ποταμός στην Ισπανία με μήκος 928 χλμ. και λεκάνη απορροής που εκτείνεται στα 85.362 τετραγωνικά χλμ. Πηγάζει από τα Καντάβρια Όρη, διασχίζει αρκετό τμήμα της Αραγονίας και χύνεται στη Μεσόγειο απέναντι περίπου από το νησί Μαγιόρκα. Εικόνα 4: Βορειοανατολική Ισπανία Κοιλάδα του ποταμού Έβρου. 31

Το ποτάμι ρυθμίζεται από φράγματα και κανάλια και περιλαμβάνει σημαντικές γεωργικές και βιομηχανικές περιοχές που φιλοξενούν το 45% του πληθυσμού της λεκάνης. Η μέση ετήσια ροή μειώθηκε κατά 29% κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα. Σε αυτό συνέβαλλαν η κατασκευή των φραγμάτων, οι αυξανόμενες απαιτήσεις για την άρδευση και η εξάτμιση, λόγω των χαμηλών βροχοπτώσεων, της υψηλής ηλιοφάνειας και των ισχυρών και ξηρών ανέμων, από τις δεξαμενές στις λεκάνες απορροής ποταμών. Μελέτες που έχουν ήδη γίνει δείχνουν ότι η ποιότητα του εδάφους και του νερού έχουν υποβαθμιστεί και σε ορισμένες περιοχές αυτό είναι ιδιαίτερα έντονο. Η υποβάθμιση αυτή έχει άμεσο αντίκτυπο στις εκβολές του δέλτα του ποταμού, επειδή η υδρολογική δυναμική της ελέγχεται κατά κύριο λόγο από την απορροή του ποταμού. Περιλαμβάνονται αλυκές, βάλτοι και εκτάσεις καλλιέργειας λαχανικών, εσπεριδοειδών και ιδίως ρυζιού, ενώ διαμένει ικανός αριθμός σπάνιων ειδών της πανίδας και χλωρίδας, καθώς και ένας μεγάλος αριθμός μεταναστευτικών πουλιών (Lopez-Moreno et al., 2011). Χρήσεις του ποταμού: Παροχή νερού για οικιακή, βιομηχανική και εμπορική χρήση. Γεωργική χρήση και κτηνοτροφία. Παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και άλλοι βιομηχανικοί σκοποί Υδατοκαλλιέργεια Ψυχαγωγικές χρήσεις Μεταφορές Άλλοι λόγοι 32

Εικόνα 5: Χάρτης Έβρου Ποταμού Αναφορικά με τα παραπάνω οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι στον ποταμό Έβρο διακρίνονται αξίες χρήσης και αξίες μη-χρήσης που προκύπτουν από τις υπηρεσίες που προσφέρει ο εν λόγω ποταμός. Συνεπώς, μπορούμε να εκτιμήσουμε την αξία των οικοσυστημάτων μέσω της μεθόδου μεταφοράς οφέλους εξάγοντας τις αξίες αυτές μέσα από την βιβλιογραφία που έχει χρησιμοποιηθεί μέχρι σήμερα για τις υπηρεσίες οικοσυστήματος. Ειδικότερα, οι υπηρεσίες που προσφέρει ο ποταμός και που θα μελετήσουμε στην παρούσα εργασία σχετίζονται με την παροχή πόσιμου νερού, την προστασία από τη διάβρωση του εδάφους, την επεξεργασία του νερού του ποταμού για βιοαποδόμηση οργανικών ουσιών ή αποβλήτων και τέλος, την διατήρηση των ενδιαιτημάτων των απειλούμενων ειδών που όπως αναφέραμε διαμένουν στις εκβολές του δέλτα του ποταμού. Από τις τεχνικές της μεθόδου μεταφοράς οφέλους στην μελέτη μας εφαρμόσαμε την μεταφορά μοναδιαίας τιμής, κάνοντας τις απαραίτητες προσαρμογές. Η επιλογή έγινε βάσει δύο κριτηρίων, πρώτων την ευκολία της 33

εφαρμογής της τεχνικής και δεύτερον επειδή έχει δειχθεί ότι σχετίζεται µε λιγότερα σφάλματα στην μέτρηση όταν υπάρχουν αρκετά στοιχεία που να περιγράφουν την ποιότητα και την ποσότητα του αποτιμώμενου αγαθού στην περιοχή ενδιαφέροντος (Ρεμούνδου και Κουντούρη, 2011). Οι προσαρμογές έγιναν ώστε οι τιμές από τις μελέτες με παραπλήσια χαρακτηριστικά να αποδίδουν τα οικονομικά χαρακτηριστικά της χώρας ενδιαφέροντος εκφρασμένες σε τρέχουσες τιμές. Η υπηρεσία που χρησιμοποιήθηκε για να βρεθεί η απαιτούμενη βιβλιογραφία ήταν η διαδικτυακή ιστοσελίδα «Google Scholar». Αρχικά, βρέθηκαν πολλές μελέτες που αναφέρονταν στις οικοσυστημικές υπηρεσίες του νερού χρησιμοποιώντας τις αποδεκτές μεθόδους αποτίμησης που περιγράψαμε στο κεφάλαιο δύο. Ωστόσο, καταλήξαμε σε πέντε μελέτες ανά οικοσυστημική υπηρεσία, όπως παρουσιάζονται στο ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α. Ο λόγος που συνέβη αυτό ήταν επειδή θέλαμε στην εργασία μας να συμπεριλάβουμε τις μελέτες με τη μεγαλύτερη συνάφεια. Αφού, λοιπόν, εντοπίσαμε τις αξίες από τις μελέτες που εντέλει επιλέξαμε, το επόμενο βήμα μας ήταν η προσαρμογή τους στα δεδομένα της Ισπανίας. Λήφθηκαν υπόψη το ενδεχομένως διαφορετικό εισόδημα, η χρονολογία που εφαρμόστηκε η έρευνα και τέλος, η αγοραστική δύναμη και το νόμισμα στις περιπτώσεις που διέφερε. Πιο συγκεκριμένα, για την μετατροπή του εισοδήματος χρησιμοποιήθηκε η παρακάτω εξίσωση: WTP p = WTP s (Y p / Y s ) E (1) όπου: WTPp = προθυμία πληρωμής για την Ισπανία WTPs = προθυμία πληρωμής της χώρας μελέτης Yp Ys E = κατά κεφαλήν εισόδημα της Ισπανίας = κατά κεφαλήν εισόδημα της χώρας μελέτης = εισοδηματική ελαστικότητα της προθυμίας πληρωμής 34