Η εκτροπή του Αχελώου

Η εκτροπή του Αχελώου Μαρία Κοκορότσκου Αρχαιολόγος Μουσειολόγος, Εκπαιδευτικός θεάτρου Υπεύθυνη Εκπαιδευτικών Προγραµµάτων Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης mkokorotskou@gmail.com ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το πρόγραµµα απευθύνεται σε µαθητές Ε -Στ ηµοτικού και Α Γυµνασίου και διαρκεί δύο ώρες (120 ). Πρόκειται για πρόγραµµα Εκπαιδευτικού ράµατος βασιζόµενο στο φωτογραφικό έργο του Κώστα Μπαλάφα σχετικά µε την εκτροπή του Αχελώου. Οι µαθητές σε ρόλους των κατοίκων των χωριών του Αχελώου προβληµατίζονται σχετικά µε τις συνέπειες της επέµβασης στο περιβάλλον και τη χρήση της φωτογραφίας ως µέσο καταγραφής. Ψάχνουν να βρουν απαντήσεις σε ερωτήµατα όπως πώς η τεχνολογία επιδρά στο περιβάλλον, πώς νιώθει κάποιος που αναγκάζεται να εγκαταλείψει το σπίτι του και πώς η προσωπική µατιά του φωτογράφου επηρεάζει το τελικό αποτέλεσµα της φωτογράφισης. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ ΙΑ Φωτογραφία, θέατρο, Αχελώος, Κώστας Μπαλάφας Ο ΚΩΣΤΑΣ ΜΠΑΛΑΦΑΣ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΗΣ ΕΚΤΡΟΠΗΣ Ο ποταµός Αχελώος βρίσκεται στη υτική Ελλάδα. Πηγάζει από την οροσειρά της Πίνδου, διασχίζει την Ήπειρο, την Ευρυτανία και τον Αιτωλικό κάµπο και εκβάλει στο Ιόνιο. Ήδη από την αρχαιότητα οι πληµµύρες του ποταµού κατέστρεφαν τη γύρω περιοχή. Σύµφωνα µε τη µυθολογία ο Ηρακλής πάλεψε µε τον Αχελώο, αλλάζοντας τον ρου του µε σκοπό να προστατευθεί η εύφορη πεδιάδα της Αιτωλίας. Η εκτροπή του ρου του Αχελώου ήταν ένα θέµα για το οποίο γινόντουσαν συζητήσεις ήδη από τη δεκαετία του 1920. Αποτέλεσµα του έργου ήταν η δηµιουργία του φράγµατος στην περιοχή των Κρεµαστών, γνωστό και ως το Υδροηλεκτρικό έργο Κρεµαστών. Το έργο το οποίο εκτελέστηκε από τον Ιανουάριο του 1962 µέχρι και τον εκέµβριο του 1965, είχε ως σκοπό την αξιοποίηση του νερού για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Πριν την κατασκευή των φραγµάτων η ροή του ποταµού ήταν ακανόνιστη, µε πληµµύρες το χειµώνα και µικρή παροχή το καλοκαίρι, ενώ η περιοχή γύρω από το Μεσολόγγι αντιµετώπιζε πρόβληµα ελονοσίας. Τα έργα της ΕΗ εξασφάλισαν εκτός από την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας για ολόκληρη την Ελλάδα, την άρδευση και την ύδρευση που οδήγησε στην αύξηση της γεωργίας, καθώς και στον έλεγχο των πληµµυρών στις γύρω περιοχές. Ωστόσο, για τη δηµιουργία του έργου χρειάστηκε να θυσιάσουν πολλοί άνθρωποι την καθηµερινότητά τους. Για να γίνει το έργο πολλά µεγάλα χωριά της περιοχής σκεπάστηκαν από τα νερά της τεχνητής λίµνης των Κρεµαστών και οι κάτοικοι υποχρεώθηκαν να φύγουν από τον τόπο τους (Πετούνης, 2002). Ο Κώστας Μπαλάφας εργαζόταν στη ΕΗ, η οποία του ανέθεσε να καταγράψει κινηµατογραφικά το έργο. Η ΕΗ στη συνέχεια µε τη χρήση του µοντάζ δηµιούργησε ένα ηµίωρο ντοκιµαντέρ το οποίο θα προβαλλόταν στα 480

Κινηµατογραφικά Επίκαιρα της εποχής για να αυξηθούν οι πωλήσεις των οµολόγων της εταιρείας. Επρόκειτο ουσιαστικά για µία εργασία µε προπαγανδιστικό χαρακτήρα, καθώς έδειχνε µια ωραιοποιηµένη παρουσίαση του έργου και δεν έθιγε κανένα θέµα για τις κοινωνικές συνέπειες που είχε το έργο αυτό. Ο Κώστας Μπαλάφας, όµως παράλληλα µε τα γυρίσµατα του ντοκιµαντέρ φωτογράφισε µε σκοπό να καταγράψει θέµατα που συγκινούσαν τον ίδιο. Έτσι δηµιούργησε µία σειρά φωτογραφιών από το έργο που χαρακτηρίζονται από κοινωνική ευαισθησία και καλλιτεχνική µατιά. Το έργο του διακρίνεται από έντονο ανθρωπιστικό στοιχείο συνοδευόµενο από σκεπτικισµό σχετικά µε τον άκριτο παραγκωνισµό της παράδοσης από τις σύγχρονες τεχνολογικές εξελίξεις (Παπαϊωάννου, 2002). ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ Μέθοδος Στο εκπαιδευτικό πρόγραµµα για την έκθεση αξιοποιήσαµε το Εκπαιδευτικό ράµα για τους εξής λόγους: Η φωτογραφία επιδέχεται πολλές µορφές ερµηνείας ανάλογα µε την ψυχοσύνθεση του θεατή και τις ιδιαίτερες εµπειρίες του. Ένα από τα πιο ευχάριστα πράγµατα στην τέχνη και κάτι που δεν πρέπει να ξεχνάµε να τονίζουµε στα παιδιά είναι πως υπάρχουν πολλές πιθανές ερµηνείες ενός έργου τέχνης, καθώς ο καθένας µας έχει τον δικό του προσωπικό τρόπο να βλέπει και να αντιλαµβάνεται τον κόσµο γύρω του (Berger, 1993). Η συµµετοχή των µαθητών στη διαδικασία του Εκπαιδευτικού ράµατος τους καλεί να ερµηνεύσουν οι ίδιοι τα έργα σύµφωνα µε τις δικές τους εµπειρίες και συναισθήµατα (Αυδή & Χατζηγεωργίου, 2007). Εξάλλου η φωτογραφία όπως και κάθε άλλο εικαστικό έργο µπορεί να έχει διαφορετικό νόηµα για τον κάθε θεατή και να συνδιαλέγεται µαζί του (Αντωνιάδης, 1999). Στόχοι Το πρόγραµµα έχει στόχο να εισαγάγει τα παιδιά στην τέχνη της φωτογραφίας και να παρουσιάσει το έργο του Κώστα Μπαλάφα µε έναν τρόπο που να τοποθετεί τον µαθητή στο κέντρο της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Πιο αναλυτικά οι σκοποί του προγράµµατος είναι: α. να κατανοήσουν οι µαθητές πώς η φωτογραφία χρησιµοποιείται ως µέσο καταγραφής, β. να προβληµατιστούν σχετικά µε το πώς η τεχνολογία επιδρά στο περιβάλλον, γ. να αναρωτηθούν πώς νιώθει κάποιος που αναγκάζεται να εγκαταλείψει το σπίτι του, δ. να θέσουν ερωτήµατα σχετικά µε το πώς η προσωπική µατιά του φωτογράφου επηρεάζει το τελικό αποτέλεσµα της φωτογράφισης. Οµάδες Το πρόγραµµα έχει διάρκεια δύο ώρες και απευθύνεται σε µαθητές Ε, Στ ηµοτικού και Α Γυµνασίου. Τα παιδιά κατά τη διάρκεια του προγράµµατος µπαίνουν στο ρόλο των κατοίκων του χωριού, σε ρόλο δηµοσιογράφων και σε ρόλο δέντρων. Ο δάσκαλος είναι ο αφηγητής της ιστορίας της εκτροπής του ποταµού και κάτοικος της περιοχής. 481

ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ Εισαγωγή στο πρόγραµµα Το πρόγραµµα ξεκινά µε µία εισαγωγή σχετικά µε τον ποταµό Αχελώο, την ανάγκη που οδήγησε στην εκτροπή του, καθώς και στα βιογραφικά στοιχεία του φωτογράφου και τα γενικά χαρακτηριστικά του έργου του. Στην εισαγωγική αυτή φάση συζητούµε για τη φωτογραφία ντοκουµέντο και για τη δυνατότητα που έχουν άλλες µορφές τέχνης να αποτυπώσουν τη στιγµή µε τον ίδιο αποτελεσµατικό τρόπο που το πετυχαίνει η φωτογραφία. ραστηριότητες Μοιράζουµε στους µαθητές αποσπάσµατα από το άρθρο του Βαγγέλη Μπότσαρη που δηµοσιεύθηκε τον Οκτώβριο 2007 στην εφηµερίδα Έθνος, σχετικά µε το φαινόµενο της αποκάλυψης των βυθισµένων χωριών του Αχελώου, µε σκοπό να προβληµατιστούν για το θέµα. άσκαλος σε ρόλο: Ο δάσκαλος σε ρόλο κατοίκου του χωριού, µιλάει για τη ζωή στο χωριό που µεγάλωσε. ιάβασε το άρθρο στην εφηµερίδα και µνήµες άρχισαν να έρχονται στο νου του για τα παιδικά του χρόνια. Έχει κάποιες φωτογραφίες από το χωριό που µεγάλωσε. Αυτές είναι και οι µοναδικές εικόνες που έχει από την εποχή εκείνη. Οι µαθητές του κάνουν ερωτήσεις και προσπαθούν να µάθουν λεπτοµέρειες για εκείνον. Η δηµιουργία του τοπίου - ζωγραφική: Τα παιδιά σε οµάδες αναλαµβάνουν να εικονογραφήσουν ένα άρθρο µε θέµα «Η ζωή κοντά στα δέντρα». Μοιράζονται στα παιδιά οι φωτογραφίες του τοπίου και των κατοίκων και τους ζητείται να δηµιουργήσουν τα χωριά της περιοχής του Αχελώου, συµπληρώνοντας τον γύρω χώρο της φωτογραφίας και δηµιουργώντας έτσι µια µεγαλύτερη κι ενιαία εικόνα. (εικ. 1). Η δραστηριότητα έχει ως στόχο να υποδηλώσει στους µαθητές ότι η φωτογραφία αποτελεί ένα µικρό µόνο µέρος της πραγµατικότητας και να τους παρουσιάσει το φυσικό περιβάλλον της γύρω περιοχής του Αχελώου πριν τη δηµιουργία του έργου. Εικόνα 1: Η δηµιουργία του τοπίου Παγωµένη εικόνα η καθηµερινή ζωή: Ένα παιδί στην οµάδα παριστάνει το δέντρο και τα υπόλοιπα δηµιουργούν γύρω από αυτό σκηνές από την καθηµερινή ζωή που σχετίζονται µε αυτό (εικ. 2). 482

Εικόνα2: Εικόνα από την καθηµερινή ζωή ιήγηση: Μία µέρα, ενώ η ζωή κυλούσε κανονικά στην πλατεία του χωριού Επισκοπή κάποιος κόλλησε δύο τεράστιες φωτογραφίες. Στη συνέχεια εµφανίστηκε ένας εκπρόσωπος της ΕΗ και τους είπε: «Αγαπητοί µου κύριοι και κυρίες. Ήρθα στο χωριό σας για να σας ανακοινώσω την πρόθεση της ΕΗ να φέρει τον ηλεκτρισµό στην περιοχή σας. Είναι ένα καινούριο µεγάλο έργο που πρόκειται να συµβεί στην περιοχή σας. «Όλοι γνωρίζοµαι τι είναι χωρίς ηλεκτρισµό το ελληνικό χωριό: µόνον οι ποιηταί το φαντάζονται ωραίο.. Εις τους κάµπους και τις βουνοπλαγιές, οι 3.000 χαλύβδινοι πύργοι µε τα καλώδια υψηλής τάσεως της ΕΗ θα δώσουν ένα τόνο εις το ελληνικόν τοπίον: τον τόνο της συγχρονισµένης τεχνικής εξελίξεως» (πρόκειται για άρθρο από το περιοδικό ΕΙΚΟΝΕΣ, 1952-1955) «Μετά από λίγες µέρες εκσκαφείς άρχισαν να γκρεµίζουν τα σπίτια εκτός από τις εκκλησίες και οι κάτοικοι άρχισαν να µαζεύουν τα υπάρχοντά τους για να εγκαταλείψουν τα χωριά τους. Άλλοι πήγαν στα γύρω χωριά σε συγγενείς και γνωστούς, άλλοι κατέβηκαν στον κάµπο κι άλλοι πάλι δυσκολεύτηκαν να εγκαταλείψουν τα χωριά τους, έστησαν πρόχειρες παράγκες και να ξεχειµωνιάσουν για όσο χρονικό διάστηµα µπορούσαν να βρουν δουλειά στην κατασκευή του έργου». ηµιουργία διαφηµίσεων της ΕΗ: Όσο τα παιδιά συνεργάζονται για να δηµιουργήσουν την παγωµένη εικόνα, κολλάµε στον τοίχο δύο διαφηµίσεις της ΕΗ. Οι φωτογραφίες προέρχονται από το αρχείο της ΕΗ και έχουν χρησιµοποιηθεί σε εφηµερίδες και περιοδικά (εικ. 3). Τα παιδιά αναλαµβάνουν να συµπληρώσουν µε δικές τους φράσεις τον γύρω χώρο των φωτογραφιών µε σκοπό να πείσουν για την αναγκαιότητα του έργου. Εικόν3: ιαφήµιση της ΕΗ 483

Το ηµερολόγιο - η αναχώρηση. Μοιράζουµε στα παιδιά φωτογραφίες από την αναχώρηση των κατοίκων και τους ζητάµε να διαλέξουν ένα από τα πρόσωπα της φωτογραφίας και να γράψουν µία παράγραφο από το ηµερολόγιο του. Συλλογικός ρόλος - Ο αποχαιρετισµός: Τα παιδιά παίρνουν τη θέση τους στον χώρο και γίνονται δέντρα. Ο δάσκαλος περνά ανάµεσά τους και κάθε δέντρο του λέει κάτι. ιήγηση: «Το χωριό ερήµωσε. Συνεργεία γέµισαν παντού. Και όταν τα έργα τελείωσαν ο ποταµός άρχισε να καλύπτει τα σπίτια, τις εκκλησίες και τα χωράφια. Εκεί που κάποτε υπήρχε ζωή, τώρα υπήρχε µόνο νερό.» Ηχητική αναπαράσταση εικόνων: Μοιράζουµε φωτογραφίες από το έργο και ζητάµε από τα παιδιά να τις αναπαραστήσουν ηχητικά. Οµαδικό γλυπτό: Το φυσικό τοπίο µετά την εκτροπή. ιήγηση: «Σήµερα, 40 χρόνια µετά, το θέµα της δηµιουργίας ενός άλλου φράγµατος στην περιοχή του Αχελώου είναι πάλι επίκαιρο. Αυτή τη φορά στόχος του έργου είναι ένα τµήµα της ποσότητας του νερού που χύνεται στη θάλασσα να εκτραπεί προς τη Θεσσαλική πεδιάδα. Οι απόψεις διίστανται. Υπάρχουν εκείνοι που θεωρούν το έργο ζωτικής σηµασίας και εκείνοι που θεωρούν ότι η οικολογική καταστροφή θα είναι µεγάλη και τα αποτελέσµατα αµφίβολα. Πώς πιστεύετε ότι πρέπει να αντιδράσουν οι σηµερινοί κάτοικοι;» ιατύπωση απόψεων ελτίο Ειδήσεων: Μοιράζονται στα παιδιά σύντοµα κείµενα από εφηµερίδες σχετικά µε το θέµα της νέας εκτροπής του Αχελώου. Τα παιδιά συζητούν µεταξύ τους και σε ρόλο δηµοσιογράφων προτείνουν τη δική τους άποψη για το θέµα. Κάθε οµάδα έχει έναν δηµοσιογράφο που παρουσιάζει το δελτίο ειδήσεων της τηλεόρασης, έναν ρεπόρτερ που παίρνει συνέντευξη από ένα ή δύο πρόσωπα σχετικά µε το θέµα και ένα ειδικευµένο επιστήµονα που απαντά σε ερωτήσεις σχετικά µε το θέµα. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αντωνιάδης, Κ. (1999). Λανθάνουσα Εικόνα. οκίµιο για τη φωτογραφία (β έκδ.). Αθήνα: ΜΩΡΕΣΟΠΟΥΛΟΣ/φωτογραφία. Αυδή, Α. & Χατζηγεωργίου, Μ. (2007). Η τέχνη του ράµατος στην εκπαίδευση, 48 προτάσεις για εργαστήρια θεατρικής αγωγής. Αθήνα: Μεταίχµιο. Berger, J. (1993). Η εικόνα και το βλέµµα. (Μτφρ: Ζαν Κονταράτου), Αθήνα: Ο ΥΣΣΕΑΣ Παπαϊωάννου, Η. (2002). Φωτογραφία, µοντερνισµός και τεχνικά έργα. Κώστας Μπαλάφας. Τα αντίρροπα ρεύµατα του Αχελώου. Θεσσαλονίκη: Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, σελ: 30-57. Πετούνης, Ν. (2002). Το υδροηλεκτρικό φράγµα Κρεµαστών Αχελώου. Κώστας Μπαλάφας. Τα αντίρροπα ρεύµατα του Αχελώου. Θεσσαλονίκη: Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης, σελ: 14-23. 484