1 Frideric Handel /Γεώργιος Φρειδερίκος Χέντελ (1685-1759) O Γκέοργκ Φρήντριχ Χέντελ (Georg Friedrich Händel, ή George Frideric Handel) ήταν Γερµανός συνθέτης της ύστερης περιόδου της µουσικής µπαρόκ, που διακρίθηκε κυρίως για τα ορατόριά του. Έζησε το µεγαλύτερο µέρος της ζωής του στην Αγγλία, και απέκτησε την αγγλική ιθαγένεια το 1726. Συνέθεσε concerti grossi, όπερες και ορατόρια. Το πιο διάσηµο έργο του είναι το ορατόριο Μεσσίας. Επηρέασε βαθιά πολλούς από τους µεταγενέστερους συνθέτες, µεταξύ των οποίων ήταν ο Φραντς Γιόζεφ Χάυντν, ο Μότσαρτ και ο Μπετόβεν, ενώ το έργο του συνέβαλε στη µετάβαση από την εποχή της µουσική µπαρόκ στην κλασική µουσική. Οι συνθέσεις του περιλαµβάνουν περίπου 50 όπερες, 23 ορατόρια και πολλές συνθέσεις εκκλησιαστικής µουσικής, καθώς και ορχηστρικά κοµµάτια. Βιογραφία Ο Χέντελ γεννήθηκε στις 23 Φεβρουαρίου 1685 στο Χάλλε της Γερµανίας, την ίδια χρονιά µε τον Γιόχαν Σεµπάστιαν Μπαχ και τον Ντοµένικο Σκαρλάτι. Από νεαρή ηλικία έδειξε ιδιαίτερη κλίση στη µουσική, αν και ο πατέρας του, που ήταν κουρέας-χειρουργός στην υπηρεσία του δούκα της Σαξονίας, δεν επιθυµούσε να εξελιχθεί ο γιος του σε µουσικό. Με παρέµβαση του δούκα, που εκτίµησε τα µουσικά χαρίσµατα του οκτάχρονου Χέντελ, ξεκίνησε µαθήµατα εκκλησιαστικού οργάνου υπό την εποπτεία του συνθέτη Friedrich W. Zachow. Ο πατέρας του πέθανε όταν ήταν στην ηλικία των έντεκα ετών και το 1702, από σεβασµό στην επιθυµία του, γράφτηκε στη νοµική σχολή του Πανεπιστηµίου του Χάλλε, ενώ εργαζόταν παράλληλα και ως οργανίστας στον καθεδρικό ναό της πόλης. Τον επόµενο χρόνο µετακόµισε στο Αµβούργο, όπου εργάστηκε ως βιολονίστας στην ορχήστρα της τοπικής όπερας, θέση που εγκατέλειψε όµως προκειµένου να περιοδεύσει στην Ιταλία κατά την περίοδο 1706-10. Εκεί ήρθε σε επαφή µε µερικούς από τους σπουδαιότερους Ιταλούς συνθέτες της εποχής, όπως τον Αλεσάντρο Σκαρλάτι και τον γιο του Ντοµένικο. Στην Ιταλία συνέθεσε αρκετά µουσικά έργα και το ύφος του σηµείωσε σηµαντική εξέλιξη, ενώ την ίδια περίοδο ο Χέντελ άρχισε να γνωρίζει διεθνή αναγνώριση. Στα τέλη του 1710 ταξίδεψε για πρώτη φορά στην Αγγλία, ενώ τον επόµενο χρόνο παρουσίασε την όπερα Rinaldo στο Λονδίνο, γνωρίζοντας µεγάλη επιτυχία. Εκεί άλλαξε και το όνοµά του και το προσάρµοσε, χρησιµοποιώντας το από κει και πέρα επίσηµα στην αγγλική γραφή. Το 1712 εγκαταστάθηκε µόνιµα στην Αγγλία, όπου συνέχισε τη σταδιοδροµία του ως θεατρικός επιχειρηµατίας, αντιµετωπίζοντας ισχυρό ανταγωνισµό. Το 1737 οδηγήθηκε σε χρεοκοπία, γεγονός που συνοδεύτηκε από µία επιδείνωση της υγείας του και προσωρινή παράλυση του δεξιού χεριού του, πιθανώς εξαιτίας ενός εγκεφαλικού επεισοδίου. Μετά την ανάρρωσή του, ξεκίνησε να συνθέτει το δηµοφιλέστερο ορατόριό του, τον Μεσσία, που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στις 13 Απριλίου του 1742 στο ουβλίνο. Από το 1751 άρχισε να αντιµετωπίζει προβλήµατα όρασης που οδηγούσαν σταδιακά στην τύφλωσή του. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, συνέθεσε το 1752 το ορατόριο Ιεφθάε (ο Θρίαµβος του Χρόνου και της Αλήθειας, έργο του 1757, στηρίχθηκε κυρίως σε προγενέστερο υλικό του Χέντελ). Πέθανε το Πάσχα του 1759 και η ταφή του έγινε µε τιµές στο αβαείο του Ουεσµίνστερ.
2 Κυριότερα έργα Όπερες (πάνω από σαράντα και περιλαµβάνουν): την Αλµίρα (1705), τον Ρινάλδο»(1711), τον Ιούλιο Καίσαρα (1724), τον Ορλάνδο (1733) Ορατόρια: Ισραήλ στην Αίγυπτο (1739), Μεσσίας (1742), Ιούδας Μακκαβαίος (1747), Σολωµόντας (1749), Ιεφθάε (1752). Φωνητικά έργα: Άγις και Γαλάτεια (1718), Ωδή για την Εορτή της Αγ. Καικιλίας (1739) Κοσµική φωνητική µουσική που περιλαµβάνει: σόλο και ντούο καντάτες/άριες. Ορχηστρική µουσική που περιλαµβάνει: τα 12 Μεγάλα Κονσέρτα, τη Μουσική των νερών (1717), τη Μουσική των Βασιλικών πυροτεχνηµάτων (1749) Μουσική δωµατίου: σόλο και τρίο σονάτες ΟΡΑΤΟΡΙΟ Το ορατόριο είναι µεγάλης κλίµακας µουσική σύνθεση για ορχήστρα, σόλο φωνές και χορωδία. Η δοµή του είναι πανοµοιότυπη µε αυτή της όπερας, διαφέρει όµως στο ότι δεν περιέχει καθόλου σκηνική θεατρική δράση. Επιπλέον, η πλοκή των ορατορίων είναι κατά κανόνα λιγότερο σύνθετη από την δραµατική πλοκή µιας όπερας. Στην πλειοψηφία τους, τα ορατόρια χαρακτηρίζονται από µία θεµατολογία βασισµένη σε βιβλικές αναφορές και είναι κατά βάση ένα είδος θρησκευτικής µουσικής. Αρκετοί ωστόσο συνθέτες, όπως για παράδειγµα ο Χέντελ, παρουσίασαν και ορατόρια στηριγµένα σε θέµατα της ελληνικής ή ρωµαϊκής µυθολογίας. Τα ορατόρια διακρίνονται συνήθως από τα εξής µουσικά µέρη: µία εισαγωγή (ouverture) διάφορες άριες, για σόλο φωνές το ρετσιτατίβο, για την προώθηση της πλοκής του έργου χορωδιακά µέρη, συνήθως µεγαλειώδη και επιβλητικά. Οι χορωδίες συνοδεύονται συχνά και από τύµπανα ή τροµπέτες. Ανάµεσα στα σηµαντικότερα και πιο δηµοφιλή ορατόρια βρίσκονται ο Μεσσίας του Χέντελ, το Ορατόριο των Χριστουγέννων του Μπαχ και η ηµιουργία του Χάυντν. Το κείµενο του ορατορίου λέγεται λιµπρέτο.
3 ΜΕΣΣΙΑΣ George Frideric Handel /Γεώργιος Φρειδερίκος Χέντελ (1685-1759) Το ορατόριο Μεσσίας είναι γραµµένο στην Αγγλική γλώσσα από το συνθέτη George Frideric Handel (Χέντελ), και είναι ένα από τα πιο δηµοφιλή έργα που συναντάµε στη δυτική χορωδιακή λογοτεχνία. Το λιµπρέτο του γαιοκτήµονα και προστάτη των τεχνών Charles Jennens είναι επηρεασµένο εξ ολοκλήρου από τη τη Μεγάλη Βίβλο (ερµηνεία βασιλιά James), και ερµηνεύει το χριστιανικό δόγµα του Μεσσία 1. Το έργο Μεσσίας (το οποίο και συχνά αλλά λανθασµένα αποκαλείται Ο Μεσσίας ) είναι ένα από τα πιο διάσηµα έργα του Handel. Κατά την περίοδο των Χριστουγέννων, συνηθίζεται να ακούγεται συχνότερα το πρώτο από τα τρία µέρη, µε µια µικρή αλλαγή: το γνωστό Αλληλούια (που αρχικά περιλαµβάνεται στο δεύτερο µέρος) αντικαθιστά το His Yoke is Easy που ανήκει στο πρώτο µέρος. Το έργο Μεσσίας γράφτηκε στο Λονδίνο το καλοκαίρι του 1741, και έκανε πρεµιέρα στο ουβλίνο της Ιρλανδίας στις 13 του Απρίλη το 1742. Είχε επανειληµµένα αναθεωρηθεί από τον Handel, φθάνοντας στην πιο γνωστή του µορφή κατά την εκτέλεση που έγινε προς όφελος ενός βρεφοκοµείου το 1754. Το 1789, ο Μότσαρτ ενορχήστρωσε µια γερµανική εκδοχή του έργου, µε επιπρόσθετα µέρη ξύλινων πνευστών, και µαζί µε την έκδοση που ακολούθησε από τον συνθέτη, µουσικοδιδάσκαλο και συγγραφέα Ebenezer Prout, ακούγονταν συχνά µέχρι τα µέσα του 20ου αιώνα. Το έργο Μεσσίας παρουσιάζει µια ερµηνεία της χριστιανικής άποψης του Μεσσία, σαν "ο εκλεκτός", όπως είναι ο Ιησούς Χριστός. Χωρισµένο σε τρία µέρη (Χριστούγεννα, Πάσχα, Λύτρωση), το λιµπρέτο καλύπτει τις προφητείες για τον ερχοµό του Χριστού, τη Γέννηση, τα θαύµατα, τη Σταύρωση, την Ανάσταση και Ανάληψη του Ιησού, και τέλος τη νίκη του κατά του θανάτου και της αµαρτίας. Αν και το έργο προοριζόταν για το κοσµικό θέατρο και πρωτοπαρουσιάστηκε κατά τη διάρκεια της Σαρακοστής, µετά το θάνατο του Handel επικράτησε να εκτελείται περισσότερο κατά την περίοδο των νηστειών των Χριστουγέννων (15-24 εκεµβρίου), και όχι την Σαρακοστή ή το Πάσχα. Το έργο Μεσσίας, συχνά εκτελείται σε εκκλησίες καθώς και σε αίθουσες συναυλιών. Στις Χριστουγεννιάτικες συναυλίες παίζεται το πρώτο µέρος του, συν το "Hallelujah" (από το δεύτερο µέρος), αν και ορισµένα σύνολα παρούσιάζουν ολόκληρο το έργο ως Χριστουγεννιάτικη συναυλία. Το έργο εκτελείται και κατά την περίοδο του Πάσχα, µε επιλογές που περιέχουν θέµατα από την Ανάσταση. Η βασιλική φιλαρµονική της Μελβούρνης κατέχει το ρεκόρ συνεχούς εκτέλεσης του έργου, παίζοντάς το τουλάχιστον µια φορά το χρόνο, από τότε που ιδρύθηκε το 1853. Η γνωστή άρια (soprano) I know that my Redeemer liveth, εκελείται σε τελετές χριστιανικών κηδειών. Πάνω στον τάφο του Handel, στο αβαείο Ουέστµινστερ υπάρχει ένα µνηµείο/άγαλµα του συνθέτη το οποίο κράτα στα χέρια του την παρτιτούρα της πιο πάνω άριας. 1 Μεσσίας: Ο όρος µεσσίας αποτελεί ελληνική µεταφορά του εβραϊκού όρου µασιάχ, που σηµαίνει «χρισµένος», ενώ η πάγια ελληνική απόδοση του όρου είναι Xριστός.
4 ΜΕΡΟΣ Ι ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ Η ουβερτούρα, αναγράφεται Sinfony στην παρτιτούρα, ανοίγει το τµήµα της Γέννησης µε ένα γκράβε (αργό, επίσηµο) σε µια µελαγχολική Μι ελάσσονα. Τα έγχορδα εδώ εκφράζουν ένα συναίσθηµα έντονου πάθους. Εδώ ο Χέντελ επιστρέφει στη γαλλική εισαγωγή η οποία αποτελείται από δύο τµήµατα: ένα αργό σε ύφος επιβλητικό µε παρεστιγµένες αξίες που ακολουθείται από ένα allegro σε µιµητικό ύφος πάνω σε ένα σύντοµο θέµα που εύκολα θυµάσαι. Το µεγαλοπρεπές εναρκτήριο τµήµα του Χέντελ οδηγεί σε µια τρίφωνη φούγκα. Το ρετσιτατίβο Comfort ye, my people υπογραµµίζει την παρηγορηµατική σηµασία των λέξεων αντικαθιστώντας τη Μι ελάσσονα της εισαγωγής µε τη Μι µείζονα. Ο Handel ήταν γνώστος για την χρησιµοποίηση ζωγραφικών λέξεων (µια τεχνική κατά την οποία η µελωδία µιµείται επακριβώς το νόηµα των στίχων) σε πολλά έργα του. Το πιο γνωστό παράδειγµα µε αυτή την τεχνική το συναντάµε στην άρια του τενόρου Every valley shall be exalted στο πρώτο µέρος του Μεσσία. Στο πιο κάτω παράδειγµα βλέπουµε πως ο Handel χρησιµοποιεί την τεχνική αυτή στη µελοποίηση των πιο κάτω στίχων: "...and every mountain and hill made low; the crooked straight and the rough places plain." Οι νότες φτάνουν το ψηλό φα# στην πρώτη συλλαβή της λέξης moun-tain (βουνό) καταλήγοντας στη δεύτερη συλλαβή µια οκτάβα χαµηλότερα. Οι τέσσερις νότες της λέξης hill (λόφος) δείχνουν σχηµατικά ένα µικρό λόφο και καταλήγουν στη λέξη low (χαµηλά) στην πιο χαµηλή νότα της φράσης. Στη λέξη crooked (καµπουριασµένος) οι νότες δύο φορές εναλλάσονται µεταξύ του ντο# και του σι (λέξη straight). Η λέξη plain (απλός, σκέτος) είναι γραµµένη σχεδόν εξ ολοκλήρου στη νότα µι ψηλό για τρία µέτρα, µε µικρές παρεκκλίσεις στη ρε#. Εφαρµόζει την ίδια στρατηγική κατά τη διάρκεια της τελευταίας φράσης στη λέξη plain στην οποία χρησιµοποιεί απλές, µακροσκελείς σε αξίες, κατιούσες νότες για τρία µέτρα. Χρησιµοποιεί την ίδια τεχνική συχνά και στην υπόλοιπη άρια, είδικα στη λέξη exalted (εξυψωθούν) που περιέχει αρκετά µελίσµατα σε αξίες δέκατων έκτων και δύο άλµατα προς τη νότα µι ψηλό.
Όπως ήταν συνηθισµένο χαρακτηριαστικό της Αγγλικής ποίησης της τότε εποχής, η κατάληξη -ed του αορίστου και της µετοχής αορίστου της αγγλικής γραµµατικής, στα ασθενή ρήµατα προφερόταν σαν ξεχωριστή συλλαβή όπως βλέπουµε στο πιο κάτω παράδειγµα από το And the glory of the Lord. 5 Το πρώτο χορωδιακό And the glory of the Lord είναι ένα δυνατό allegro σε Λα µέιζονα µε πολλές επαναλήψεις κειµένου. Η θεία δόξα εδώ παρουσιάζεται µέσα από αντιστικτική υφή, σφοδρές συγχορδίες και ορµητικό µπάσο. Επίσης συνταρακτική είναι η παρατεταµένη παύση πριν το τέλος. Από τις καλύτερες στιγµές του πρώτου µέρους είναι το χορωδιακό For unto us a Child is born του οποίου το θέµα είναι δανισµένο από τα Ιταλικά ντουέτα του Χέντελ ενισχυµένο βέβαια και από τα αρµονικά και αντιστικτικα στοιχεία της µουσικής µπαρόκ. ΜΕΡΟΣ ΙΙ ΠΑΣΧΑ Το έργο φτάνει στην κορύφωση του στο δεύτερο µέρος, που αναφέρεται στο Πάσχα, µε το χορωδιακό Αλληλούια. Εδώ τα τύµπανα κτυπούν, οι τροµπέτες βουίζουν και η µουσική τραγουδά για έναν Κύριο θριαµβευτή που την ακολουθία του αποτελεί ένας στρατός µε λάβαρα. "Hallelujah" (Αλληλούια) Η πιο γνωστή κίνηση του έργου ΜΕΣΣΙΑΣ είναι το χορικό "Hallelujah" που περιλαµβάνεται στο δεύτερο από τα τρία µέρη. Το κείµενο είναι δανισµένο από τρία χωρία της Καινής ιαθήκης, το βιβλίο της Αποκάλυψης. Με την ανατροπή της Βαβυλώνας όλοι στον ουρανό και στη γη ξεσπούν σε δοξολογία, επειδή το τέλος της Βαβυλώνας είναι πρόγευση του ολοκληρωτικού τέλους της αµαρτίας Και ύστερα απ αυτά άκουσα σαν µια δυνατή φωνή από ένα µεγάλο πλήθος µέσα στον ουρανό που έλεγε: Αλληλούια, η σωτηρία και η δόξα, και η τιµή, και η δύναµη ανήκουν στον Κύριο τον Θεό µας δεδοµένου ότι οι κρίσεις του είναι αληθινές και δίκαιες επειδή, έκρινε τη µεγάλη πόρνη, η οποία έφθειρε τη γη µε την πορνεία της, και εκδίκησε από το χέρι της το αίµα των δούλων του. Και για δεύτερη φορά είπαν: Αλληλούια. Και ο καπνός της ανεβαίνει στους αιώνες των αιώνων Αποκάλυψη Κεφάλαιο 19:1-3 Αλληλούια! Σε πολλά µέρη του κόσµου, είθισται το κοινό να σηκώνεται όρθιο σε αυτό το µέρος του έργου και η παράδοση αυτή φέρεται να έµεινε από την πρώτη εκτέλεση του ΜΕΣΣΙΑ στο Λονδίνο στην οποία παρευρέθηκε ο βασιλιάς Γεώργιος ΙΙ. Καθώς ακούστηκαν οι πρώτες νότες από το θριαµβευτικό χορικό «Αλληλούια» ο βασιλιάς στάθηκε όρθιος µέχρι και το τέλος του χορικού. Επειδή το βασιλικό πρωτόκολλο επέβαλε κάθε φορά που σηκωνόταν ο βασιλιάς το ίδιο να πράττουν και οι παρευρισκόµενοι, έτσι όλος ο κόσµος µαζί και η ορχήστρα στάθηκαν όρθιοι, πράγµα που έγινε παράδοση και επεκράτησε περισσότερο από δύο αιώνες.
6 ΧΟΡΩ ΙΑΚΟ ΑΛΛΗΛΟΥΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΕΡΓΟ ΜΕΣΣΙΑΣ Allegro Σε σχέση µε τα άλλα µέρη, το δεύτερο έχει πιο πλούσια ενορχήστρωση και περιλαµβάνει continuo (σύνολο οργάνων που παίζουν το µέρος του αριθµηµένου µπάσου), έγχορδα, τροµπέτα, και κρουστά παράλληλα µε τη συνεχή χρήση µικτής χορωδίας (SATB). Ένα σηµαντικό γεγονός είναι πως το µέρος είναι γραµµένο εξ ολοκλήρου στη Ρε µείζονα, µιας και η Ρε µείζονα ήταν η κλίµακα της δόξας κατά την περίοδο µπαρόκ γι αυτό και προφανώς προτιµήθηκε από τον Χέντελ. Το µοτίβο Αλληλούια χρησιµοποιεί το αρµονικό σχήµα I - V σε δεύτερη αναστροφή - I, το οποίο και επαναλαµβάνεται κατά τη διάρκεια του µέρους. Στο µέτρο 25 ακούµε για πρώτη φορά την τροµπέτα η οποία προσθέτει χρώµα στη υφή διπλασιάζοντας µέρη που τραγουδά η χορωδία ενώ παράλληλα συνοδεύουν και τα βιολιά divisi.
7 Κάθε µοτίβο στο έργο εκτελείται από τουλάχιστο δύο µέρη δίνοντας έτσι την εντύπωση ανθρώπων που απευθύνονται στον κόσµο µε χαρά και αγαλίαση. Αυτό τονίζεται αρµονικά από την τονική (Ι) στη δεσπόζουσα (V) και περιστασιακά περνώντας από την επιτονική (II) πίσω στην τονική. Στο µέτρο 61 έχουµε µετατροπία στην Μι µείζονα (ΙΙ), στο µέτρο 64 µετατροπία στη Φα# µείζονα (ΙΙΙ), στο µέτρο 67 στη Σολ µείζονα (IV) καταλήγοντας στη Λα µείζονα (V). Παράλληλα η σοπράνο τραγουδά την τονική κάθε νέας κλίµακας σε παρατεταµένο πεντάλ. Η ανοδική ακολουθία στη µελωδία και τις κλίµακες ενισχύει το µεγαλείο της πρόβλεψης προς την κορύφωση.
8 Προς το τέλος του δεύτερου µέρους η αντιφωνική υφή χάνεται και επιστρέφει και πάλι η οµοφωνία και το αρµονικό δέσιµο της χορωδίας δίνοντας έτσι το µήνυµα της αγάπης του κόσµου προς το Θεό. Τέλος ασφαλίζοντας το µέρος αυτό στη Ρε µείζονα, τελειώνει θριαµβευτικά µε τρέµολο από timpani και µια µεγάλη πλάγια πτώση πάνω στις λέξεις Αλληλούια. Πτώση: Σπύρος Σπύρου, Καθηγητής Μουσικής Μάρτιος 2011