Η Βυζαντινή Κοινωνία (μέρος β ): η πολυπολιτισμικότητα του Βυζαντινού Κράτους Ο ελληνικός πολιτισμός υπήρξε μονοπολιτισμός στο Βυζάντιο Βυζάντιο = χοάνη λαών που αφομοίωσε στοιχεία διαφόρων πολιτισμών, προεξάρχοντος του ελληνικού και στηρίχθηκε σε εδάφη που είχε αναπτυχθεί ο ελληνικός πολιτισμός και υπήρχαν ελληνόφωνοι πληθυσμοί. Η γλώσσα των Βυζαντινών: ελληνιστική κοινή (η γλώσσα του Ευαγγελίου: αποδεικνύει πως ήταν κατανοητή από σημαντικό τμήμα του πληθυσμού) πολύγλωσση κοινωνία Αρχικά στο δυτικό τμήμα: λατινικά ως η επίσημη γλώσσα της διοίκησης (πρώιμη περίοδος) Ανατολικό τμήμα (πρώιμη περίοδος) λατινικά και από τον 6ο η γλώσσα της διοίκησης και του στρατού ήταν τα ελληνικά. Σε άλλες επαρχίες πολυγλωσσία στην επικοινωνία: Συρία, Μεσοποταμία και Παλαιστίνη (συριακά, αραμαϊκά και αραβικά), Αλεξάνδρεια (κοπτικά), παραμεθόριες περιοχές (τοπικές γλώσσες) Από τον 7ο αι. οι αραβικές κατακτήσεις απομάκρυναν τους πληθυσμούς εκείνους που μιλούσαν συριακά, αραβικά και κοπτικά. Η αυτοκρατορία περιορίστηκε σε αμιγώς ελληνόφωνες περιοχές. Εν τούτοις, η γλωσσική πολυμορφία παρέμεινε στο Βυζάντιο, κυρίως στα μεγάλα αστικά κέντρα, όπου ζούσαν μικτοί πληθυσμοί. Η ενωτική ιδεολογία των Βυζαντινών Ονόμαζαν τους εαυτούς τους Ρωμαίους ή χριστιανούς. Προσκόλληση στη ρωμαϊκή άποψη περί οικουμενικότητας της αυτοκρατορίας. Η ενωτική ιδεολογία βασίστηκε σε 4 παράγοντες : το ομότροπον: συγκεντρωτικό και μοναρχικό πολίτευμα, με αρχή τον αυτοκράτορα και την πίστη θεοπρόβλητης και θεοστήρικτης αυτοκρατορικής εξουσίας. το ομόγλωσσον: η κοινή ελληνική γλώσσα το ομόδοξον: η χριστιανική θρησκεία Aνθρώπινο μωσαϊκό στις πόλεις και στην αυτοκρατορία /
Πληθυσμός ετερόκλητος, με διαφορετικές γλώσσες, αντιλήψεις, κοινωνική και πολιτισμική αντίληψη. Η πολιτεία έλαβε μέτρα για να γεφυρώσει τις διαφορές: μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών, όπου προέκυπταν δημογραφικά προβλήματα, φυσικές καταστροφές, πολεμικές επιχειρήσεις ή για την αποτροπή κινημάτων ανεξαρτησίας Διπλωματικά μέσα και εκχριστιανισμοί. Αλλοδαποί ευγενείς αφομοιώνονταν στο στρατό και την πολιτική διοίκηση, με αντάλλαγμα την πίστη τους στο χριστιανισμό και τον αυτοκράτορα. Στις πολυπληθέστερες χαμηλές κοινωνικά ομάδες: εκχριστιανισμός και εξελληνισμός. Ενωτικοί παράγοντες: Έντονη συμβολή του χριστιανισμού ως προς την οικουμενικότητα του κράτους: πρόσφερε οργάνωση και συγκρότηση σε αρκετές χώρες (κοινή καλλιτεχνική έκφραση) Οι πολιτιστικές ιδιαιτερότητες λαών εντός των συνόρων εντάχθηκαν στο υπόβαθρο της αυτοκρατορίας (π.χ. σλαβικοί λαοί ή η ιταλική χερσόνησος σε άμεση σχέση με το Βυζάντιο) Η έννοια της πολυπολιτισμικότητας αφορά στη συνύπαρξη ποικίλων κοινωνικών ομάδων με διαφορετικά εθνοτικά και πολιτισμικά στοιχεία. Κάτοικοι (πέραν των ελληνικών πληθυσμών): Αρμένιοι, Σύροι, Εβραίοι, Ίσαυροι, Σλάβοι, Ιταλοί και άλλοι, οι οποίοι συμμετείχαν στην κοινωνική ζωή και τον δημόσιο βίο και είχαν κοινή τύχη. Ομάδες ξένων εντός του Βυζαντίου: 1) Πρόσωπα χωρίς ελληνική καταγωγή που ξεχώρισαν στο Βυζάντιο (π.χ. Αρμένιοι) 2) Ομάδες διαφόρων θρησκειών που δραστηριοποιούνταν εμπορικά (κυρίως στα μεγάλα αστικά κέντρα) και είχαν μόνιμη βάση στους κόλπους της αυτοκρατορίας (π.χ. Εβραίοι, μουσουλμάνοι, δυτικοί) 3) Εθνοτικές ομάδες που χρησιμοποιήθηκαν από την κεντρική εξουσία πολιτικά και στρατιωτικά σε άλλες περιοχές και τελικά απέκτησαν μόνιμη βάση στο Βυζάντιο (π.χ. Μαρδαΐτες) 4) Ξένοι που μετανάστευσαν στα βυζαντινά εδάφη για διάφορους λόγους, πολιτικούς, οικονομικούς στρατιωτικούς (π.χ. Γότθοι και Βάραγγοι) 1) Οι Αρμένιοι
Η περιοχή του Καυκάσου και η Αρμενία υπήρξαν κύρια πηγή προέλευσης νέων στρατολογούμενων για το Βυζάντιο, μετά την εισβολή των Σλάβων στη Βαλκανική (7 ος αι.) Πλούσια εμπορική ομάδα στην Κωνσταντινούπολη Μπήκαν στον διοικητικό μηχανισμό και στο στρατό 7ος αι.: κατάκτηση Αρμενίας από Άραβες (639-642) è μετεγκατάστασή τους στα βυζαντινά εδάφη (κυρίως στη Μ. Ασία)/ Τέλη 8ου αι.: νέες εγκαταστάσεις 9ος αι.: έντονη αρμενική παρουσία στην πρωτεύουσα Από το 867 έως το 1056 δεν υπήρξε ηγεμόνας στο βυζαντινό θρόνο που να μην έχει έστω εν μέρει αρμενική καταγωγή. Χαρακτηριστικότερη η ανάρρηση του Βασιλείου Α (εγκαθίδρυση της Μακεδονικής δυναστείας) Κατά τον 11ο αιώνα, το 10-15% της βυζαντινής αριστοκρατίας ήταν αρμενικής καταγωγής. 1071, μάχη στο Μαντζικέρτ, επακόλουθη απώλεια των ανατολικών και κεντρικών τμημάτων της Μικράς Ασίας από τους Σελτζούκους τερμάτισαν τον αρμενικό εποικισμό Κατά την Κομνήνεια περίοδο (1081-1185) παρουσιάζονται λιγότεροι Αρμένιοι ευγενείς Κατά την τελευταία περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, οι Αρμένιοι εξακολουθούσαν να ζουν στην Κωνσταντινούπολη. Κατά κύριο λόγο έμποροι χωρίς σημαντικό ρόλο στη διοίκηση. Το αρμενικό στοιχείο εμφανίζεται πλήρως αφομοιωμένο στο βυζαντινό κράτος, κοινωνικά και ιδεολογικά ορθόδοξοι δυσπιστία ή και προκατάληψη των Βυζαντινών απέναντι στους Αρμενίους οι αρμενικές πηγές εμφανίζουν σταθερά αρνητική εικόνα των Βυζαντινών Μάλλον εγκατεστημένοι κοντά στο λιμάνι, σε δική τους ξεχωριστή συνοικία Στους Αρμένιους είχε επιτραπεί να χτίζουν τις δικές τους εκκλησίες 2) Οι μουσουλμάνοι στο Βυζάντιο: Η απαρχή της παρουσίας μουσουλμάνων στην Κωνσταντινούπολη πιθανόν τοποθετείται κατά τον 7ο αιώνα και αφορά σε Άραβες εμπόρους.
μουσουλμανικό τέμενος στην Κωνσταντινούπολη: terminus ante quem: αρχές του 10ου αιώνα/ επιστολές του πατριάρχη Νικολάου Μυστικού στον αββασίδη χαλίφη της Βαγδάτης οι βυζαντινές αρχές καθόριζαν ποιος από τους ηγέτες των μουσουλμανικών δυνάμεων θα μνημονευόταν στην προσευχή της Παρασκευής η μνημόνευση στο τέμενος της Κωνσταντινούπολης συνιστούσε πηγή κύρους και για τον αντίστοιχο μουσουλμάνο ηγέτη, αφού προσλαμβανόταν ως αναγνώριση του αντίστοιχου κράτους ως ηγέτιδας δύναμης του ισλαμικού κόσμου. Δεν γνωρίζουμε αν η παρουσία μουσουλμάνων εμπόρων συνοδευόταν από μόνιμη εγκατάσταση κάποιων από αυτούς (όπως συνέβη με τους Βενετούς και Γενουάτες) 3) Οι Εβραίοι στο Βυζάντιο Συνεχής παρουσία από τους πρώτους αιώνες κυρίως σε αστικά κέντρα των Βαλκανίων και της Μ. Ασίας. Έμποροι και τεχνίτες. Έχουν αφομοιώσει μεγάλο μέρος του ελληνικού πολιτισμού, είναι ελληνόφωνοι, και ορισμένοι φέρουν ελληνικά ονόματα. Κατοικούν σε ξεχωριστή συνοικία της πόλης, έχουν ως επικεφαλής ραββίνους Οι σχέσεις μεταξύ Χριστιανών και Ιουδαίων δεν χαρακτηρίζονται φιλικές. Διωγμοί - Προσηλυτισμοί : 542, επί Ιουστινιανού: διωγμός εναντίον εθνικών και των Εβραίων στη Μικρά Ασία 608-610: νέοι διωγμοί εναντίον των Ιουδαίων στη Μέση Ανατολή, οι οποίοι φαίνεται ότι επεκτάθηκαν και στη Μικρά Ασία Ενίσχυση της οικειοθελούς μεταστροφής των Ιουδαίων στον χριστιανισμό και γενικά όχι βίαιοι προσηλυτισμοί. Εξαίρεση το 874 (Βασίλειος Α ): διωγμός Εβραίων που κατακρίθηκε έντονα Εξαναγκάσθηκαν σε μεταστροφή στο χριστιανισμό, η οποία ήταν επιφανειακή 943, νέος διωγμός (Ρωμανός Α ) 1254, ο Ιωάννης Γ Δούκας Βατάτζης εξαπέλυσε διωγμό εναντίον των Εβραίων αναγκάζοντάς τους να βαπτισθούν κατακρίθηκε έντονα Μεταναστεύσεις Εβραίων
τέλη 10ου αι.: Εβραίοι μετανάστευσαν για οικονομικούς λόγους στη Μικρά Ασία από τη Συρία. Αρχές του 11ου αι., νέο κύμα μεταναστών έφθασε στα βυζαντινά εδάφη, μαζί και Εβραίοι, λόγω διωγμών του χαλίφη αλ-χάκαμ (al-hakam), ηγέτης των Φατιμιδών Για πρώτη φορά οι Ιουδαίοι χωρίσθηκαν σε δύο δόγματα, Ραββανίτες και Καραΐτες.. ξεχωριστές συνοικίες στις πόλεις. 4) Το παράδειγμα των Μαρδαϊτών (λαός που χρησιμοποιήθηκε από την αυτοκρατορία και τελικά κατέληξε εντός των εδαφών της) 673, οι Άραβες προχωρούν σε ναυτικό αποκλεισμό της Κωνσταντινούπολης. οι Βυζαντινοί οργανώνουν αντιπερισπασμό μέσω των Μαρδαϊτών στα βουνά από την οροσειρά του Αμανού έως τις παρυφές των Ιεροσολύμων, οι οποίοι διενεργούσαν επιδρομές στη Συρία και το Λίβανο. Οι Άραβες αποσύρονται. Ο Ιουστινιανός Β (685-695, 705-711) χρησιμοποίησε το ίδιο μέσο και το 688 ωθεί τους Μαρδαΐτες να επαναλάβουν τις επιδρομές τους, ενισχύοντάς τους με δυνάμεις ιππικού. Οι Άραβες αναγκάζονται σε νέα συνθήκη ειρήνης με την υποχρέωση εκ μέρους των Βυζαντινών να αποσύρουν τους Μαρδαΐτες. Σύμφωνα με τις πηγές, 30.000 Μαρδαΐτες κατέφυγαν στα βυζαντινά εδάφη - εγκαταστάθηκαν στη νοτιοανατολική Μικρά Ασία. Στις αρχές του 8ου αι. οργανώθηκαν στρατιωτικά στο θέμα Κιβυρραιωτών και ενσωματώθηκαν στις ναυτικές δυνάμεις του θέματος ως αυτόνομος σχηματισμός, με έδρα την Αττάλεια Διοικούνταν από Βυζαντινό αξιωματούχο (κατεπάνω) Απέκτησαν μεγάλη φήμη για τις ναυτικές τους ικανότητες, αλλά και για το μίσος τους προς τους Άραβες της Συρίας. Τον 9ο αι., μέρος των Μαρδαϊτών μεταφέρθηκε στα θέματα Πελοποννήσου, Νικοπόλεως (περιλάμβανε τα εδάφη της Ηπείρου και της Αιτωλοακαρνανίας) και Κεφαλληνίας ως ναυτικά πληρώματα. Οι Μαρδαΐτες της Πελοποννήσου έλαβαν μέρος στις εκστρατείες στη Σικελία και στις εκστρατείες εναντίον των Αράβων της Κρήτης. 5) οι Βάραγγοι Αρχικά ο όρος «Βάραγγοι» υποδήλωνε Σκανδιναβούς και Σλάβους μισθοφόρους στρατιώτες από ή μέσω της Ρωσίας
Από τα τέλη του 11ου αι. η πλειονότητα των Βαράγγων ήταν αγγλοσαξονικής καταγωγής Συμμετείχαν σε σημαντικό αριθμό εκστρατειών και διακρίθηκαν ως τμήμα της σωματοφυλακής των Βυζαντινών αυτοκρατόρων (ονομασίες: «πελεκυφόροι», «Ταυροσκύθαι» ή «Κέλται» κ.ά.) Συνεχής παρουσία στην Κωνσταντινούπολη έως τον 15ο αιώνα. Σώμα με μεγάλες ικανότητες στο πεδίο της μάχης. Υψηλό κύρος, υψηλές αμοιβές: το Βυζάντιο ελκυστικό στους βορειοευρωπαίους στρατιώτες Επί Αλεξίου Α Κομνηνού (1081-1118) μεταβλήθηκε η εθνολογική σύνθεση των Βαράγγων Ένας αριθμός Αγγλοσαξόνων που εγκατέλειψαν την Αγγλία ύστερα από τη νορμανδική κατάκτηση (1066) έφτασαν στο Βυζάντιο. Η πολυγλωσσία στην Κωνσταντινούπολη: πηγή Ιωάννης Τζέτζης Ιωάννης Τζέτζης, έκδ. H. Hunger, Zum Epilog der Theogonie des Johannes Tzetzes, BZ 46 (1953) 302-307.