ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 2

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 2

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ 3 Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 4 Τίτλος ρωτοτύ ου: Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ Συγγραφέας: Κωνσταντίνος Παυλίτσας Γλωσσική ε ιµέλεια: Μακεδονία Πα αθανασίου Σελιδο οίηση σχεδίαση: Γεώργιος Σιούτης Copyright Κωνσταντίνος Παυλίτσας, Α ρίλιος 2013 ISBN: e-mail: konstantinospavlitsas@yahoo.gr

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ 5 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ ΑΘΗΝΑ, 2013

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 6

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ 7 στον Χαραλάµ η, στον Αντώνη και στον Σωκράτη

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 8 Ο Κωνσταντίνος Παυλίτσας γεννήθηκε το 1967 στα Γρεβενά και κατοικεί στη Κοζάνη.Είναι έγγαµος και ατέρας τριών αιδιών. Α οφοίτησε µε ΑΡΙΣΤΑ α ό το Οικονοµικό Τµήµα του Πανε ιστηµίου Πειραιώς και έλαβε ιδακτορικό ί λωµα α ό το Πανε ιστήµιο Θεσσαλίας µε τίτλο: «Η συµµετοχή του συντελεστή εργασία στη διανοµή του εθνικού εισοδήµατος». Έχει εκδώσει, µεταξύ άλλων, τα βιβλία Εισαγωγή στην Οικονοµική, και Η κοινωνία των σοφών.

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ 9 Περιεχόµενα Πρόλογος 10 1. η ύναµη της Αυτογνωσίας 12 2. ροϋ οθέσεις και κανόνες ου εξασφαλίζουν Άριστη υγεία 20 3. όταν ο λόγος είναι φρόνιµος γίνεται αρετή 34 4. η Αβεβαιότητα και Βεβαιότητα της Ζωής 47 5. η Ανακάλυψη του Μικρού Θεού 57 6. ερί ατοµικών και συλλογικών ευθυνών 65

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 10 ΠΡΟΛΟΓΟΣ «Ο Μικρός Θεός» α οτελείται α ό έξι δοκίµια τα ο οία αναλύουν τους τρό ους µε τους ο οίους ο άνθρω ος ολοκληρώνει την ροσω ικότητά του και αυτο ραγµατώνεται. Ειδικότερα, αναλύονται αρχικά, τα βήµατα ου ρέ ει να ραγµατο οιήσει ο άνθρω ος για να γνωρίσει τον εαυτό του ροκειµένου να κατακτήσει τη δύναµη της αυτογνωσίας. Και αυτά τα βήµατα είναι ο εσωτερικός και εξωτερικός διαλογισµός, η υγιής θέλησης, η εξασφάλιση ικανοτήτων, η διαµόρφωση ενός ευνοϊκού φυσικού και κοινωνικού εριβάλλοντος, η ε ί ονη ροσ άθεια στο δρόµο της αρετής και ο διαρκής αυτοέλεγχος. Στη συνέχεια η ανάλυση εστιάζεται στους κανόνες και τις ροϋ οθέσεις ου εξασφαλίζουν άριστη υγεία, χάρη στην ο οία ο άνθρω ος είναι σε θέση να αντιµετω ίσει τους κινδύνους ου ελλοχεύουν στη ζωή. Οι ροϋ οθέσεις είναι η νευµατική, ψυχική, σωµατική, κοινωνική, οικονοµική και ολιτική ισορρο ία. Οι θεµελιώδεις κανόνες ου ρέ ει να τηρεί ο άνθρω ος ροκειµένου να εξασφαλίσει άριστη υγεία είναι η σωστή διατροφή, η καθηµερινή γυµναστική, ε αρκής και οιοτικός ύ νος, η ρόληψη, η δηµιουργία µια δυνατής σχέσης, η δηµιουργική εργασία, η οιοτική και µετρηµένη διασκέδαση, οι ευσυνείδητες ράξεις, η δια βίου σοφία, η καλλιέργεια γόνιµου διαλόγου και η άσκηση ε οικοδοµητικής

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ 11 κριτικής καθώς και η ε αφή µε τη ζωογόνο φύση. Κατό ιν, αναλύεται διεξοδικά γιατί ο φρόνιµος λόγος α οτελεί το διαβατήριο για τον δρόµο της Αρετής. Ειδικότερα, για κάθε άνθρω ο είναι ωφέλιµο για τον ίδιο και την κοινωνία, όχι µόνο να ροσέχει τι λέει, σε οιον το λέει, ότε το λέει, ώς το λέει και γιατί το λέει, αλλά και ε ι λέον να ροάγει τον φρόνιµο λόγο, ώστε οι ράξεις του να είναι ηθικές και ενάρετες. Ακολουθεί η ανάλυση της αβεβαιότητας και της βεβαιότητας στη βάση του γεγονότος ότι η ζωή είναι αβέβαιη και ο άνθρω ος αναζητά τη βεβαιότητα. Η αβεβαιότητα ηγάζει µέσα α ό τους νόµους της αλληλε ίδρασης, της γέννησης του αντιθέτου, της εξέλιξης και της ροόδου. Γι αυτό γεννιέται η ανάγκη της εξασφάλισης βεβαιότητας µέσα α ό τη λογική. Και η ανά τυξη της λογικής ροϋ οθέτει συνειδητο οίηση, οικονοµικο οίηση, οικολογικο οίηση και ολιτικο οίηση του ανθρώ ου. Και ε ειδή, ο ροορισµός του κάθε ανθρώ ου είναι να αγα ά και να βοήθα τους συνανθρώ ους του, ώστε να εξασφαλίσει την οθητή σε όλους υστεροφηµία, αναλύεται στη συνέχεια ο τρό ος µε τον ο οίο ο άνθρω ος µ ορεί να ανακαλύψει το Μικρό Θεό ου κρύβει µέσα του. Η ανακάλυψη του µικρού Θεού βασίζεται στη µελέτη, στο είραµα, στην έρευνα, και στην α όφαση α ό τη µια µεριά, και στην χαλιναγώγηση των αθών του α ό την άλλη, ώστε να γίνει εγκρατής, υ οµονετικός, α λός και τίµιος. Και αυτό θα του ανα τύξει σ ουδαίες εσωτερικές δυνάµεις,

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 12 ου θα τον α οτρέψουν α ό το δρόµο της κακίας και θα τον οδηγήσουν στο δρόµο της αρετής, γιατί στην ψυχή του κάθε ανθρώ ου φωλιάζει και το κακό και το καλό. Το βιβλίο ολοκληρώνεται µε την ανάλυση των ατοµικών συλλογικών ευθυνών. Ειδικότερα, για να είναι κά οιος δίκαιος α έναντι στον εαυτό του και α έναντι στην κοινωνία είναι αναγκαίο να δίνει και να αίρνει δικαιοσύνη. Και αυτό σηµαίνει ότι αναλαµβάνει τις ευθύνες του α έναντι στην κοινωνία και α αιτεί α ό την κοινωνία να αναλάβει τις δικές τις ευθύνες α έναντι στο µεµονωµένο ολίτη. Άρα, άτοµο και κοινωνία συνιστούν µια σχέση ευθύνης και αµοιβαίας αλληλεξάρτησης. Κοζάνη, 2013 Κων/νος Παυλίτσας

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ 13 1. η ύναµη της Αυτογνωσίας Το χάρισµα ου διαφορο οιεί τον άνθρω ο α ό τα άλλα έµβια όντα του ζωικού βασιλείου είναι η αυτογνωσία. Αυτογνωσία είναι η δύναµη ου α οκτά ο άνθρω ος µέσα α ό την ε ίγνωση των σωµατικών, νευµατικών, ψυχικών, οικονοµικών, κοινωνικών και ολιτικών του δυνατοτήτων και αδυναµιών, ελαττωµάτων και ροτερηµάτων, ώστε ανάλογα µε αυτά να ρυθµίζει τη συµ εριφορά του, µε κριτήριο το

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 14 µέτρο και τη λογική. Το λεονέκτηµα αυτό βρίσκεται µόνο στον άνθρω ο και σε κανένα άλλο ον του ζωϊκού βασιλείου. «Είναι στη φύση του ανθρώ ου να γνωρίζει τον εαυτό του και να σωφρονεί» έλεγε ο Ηράκλειτος. Η σηµασία της Αυτογνωσίας είναι µοναδική για τη ζωή του ανθρώ ου. Είναι ο καθρέφτης του εαυτού του, η υξίδα του. Ο άνθρω ος κατακτά την ελευθερία του µόνο όταν γνωρίσει τον εαυτό του. Ζωή χωρίς αυτογνωσία είναι ζωή χωρίς νόηµα: κενή, ανώριµη, ε ι όλαιη και κυρίως δεµένη στο άρµα των αθών. Ο άνθρω ος έχει τόση ανάγκη την αυτογνωσία, όση ο αετός τον ουρανό. Στη διαδροµή της καθορίζει τα όριά του και ανακαλύ τει την ουσία της ύ αρξής του. Γεφυρώνει το χάσµα ανάµεσα στην αντικειµενική ραγµατικότητα και τον εαυτό του. Ανοίγει το αράθυρο να γνωρίσει τον συνάνθρω ό του, το σύµ αν, τον Θεό. Εν κατακλείδι, η Αυτογνωσία είναι η αρχή όλων των αρετών. Ο δρόµος της όµως δεν είναι εύκολος. Α αιτεί διαρκή ενδοσκό ηση και αυτοκριτική. Γι αυτό το λόγο κάθε Πυθαγόρειος το βράδυ ζητούσε α ό τον εαυτό του να µη δεχθεί οτέ στα µάτια του τον ύ νο, ριν εξετάσει ροσεχτικά ένα-ένα τα έργα της ηµέρας εκείνης ρωτώντας τον εαυτό του: «Πού έχω αρεκκλίνει α ό τον ίσιο δρόµο; Τι έχω κάνει ου δεν έ ρε ε να είχα κάνει; Τι δεν έκανα ου έ ρε ε να είχα κάνει;». Και ο Θαλής όταν ρωτήθηκε τι είναι δύσκολο, α άντησε:«το να κατορθώσει κανείς να γνωρίσει τον εαυτό του». Η δυσκολία στην κατάκτηση της αυτογνωσίας βρίσκεται στο γεγονός ότι κάθε άνθρω ος

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ 15 έχει την τάση να υ οεκτιµά τα άθη του, τις αδυναµίες του, τις υ οχρεώσεις του και τους εχθρούς του, ενώ να υ ερεκτιµά τις αρετές του, τις ικανότητες του,τα δικαιώµατά του και τους φίλους του. Κάθε άνθρω ος, δηλαδή, ιστεύει για τον εαυτό του όχι αυτό ου ραγµατικά είναι,αλλά αυτό ου φαινοµενικά νοµίζει ότι είναι. Πρόκειται για µια ίστη, η ο οία ηγάζει α ό τα δεδοµένα της αντικειµενικής ραγµατικότητας, στην ο οία είναι αναγκασµένος να ζει ο άνθρω ος. Αυτή η ραγµατικότητα, αφενός µεν διαµορφώνει καθοριστικά την ροσω ικότητά του, αφετέρου δε ροσδιορίζει τα όρια µέσα στα ο οία µ ορεί να κινηθεί για να γνωρίσει τον εαυτό του. Έτσι, ο άνθρω ος δεν ζει µόνος του αλλά βρίσκεται σε σχέση αλληλε ίδρασης µε την αντικειµενική ραγµατικότητα. Η κυρίαρχη ιδεολογία, η κυρίαρχη κοσµοθεωρία και η κυρίαρχη νοοτρο ία της εκάστοτε κοινωνίας του καθορίζουν τόσο τον τρό ο εσωτερίκευσης των κοινωνικών ε ιταγών, όσο και την υιοθέτηση των ηθικών αξιών και των ιδανικών του. Με α λά λόγια, ροσδιορίζονται τα όρια µέσα στα ο οία κινούνται οι διαδικασίες της κοινωνικο οίησης και της ηθικο οίησης του, στα λαίσια των ο οίων το άτοµο καλείται να γνωρίσει τον εαυτό του. Και αυτό α οτελεί το ιο κρίσιµο και δύσκολο κοµµάτι της Γνώσης του, δηλαδή της ολύ λοκης διαδικασίας, µέσω της ο οίας το άτοµο γνωρίζει ρώτα τον εαυτό του (Αυτογνωσία) και στη συνέχεια,το συνάνθρω ό του (Ετερογνωσία), το Θεό(Θεογνωσία) και τη φύση (Φυσιογνωσία). Άρα, η αυτογνωσία α οτελεί το ρώτο

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 16 και δυσκολότερο βήµα του ανθρώ ου στη διαδικασία κατάκτησης της γνώσης, γιατί «Είναι εύκολη µε τα λόγια αλλά µε τα έργα µόνο ο Θεός τι µ ορεί», ό ως έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες. Όσο δύσκολη, όµως, είναι η διαδικασία κατάκτησης της αυτογνωσίας, τόσο ερισσότερο α αραίτητη γίνεται, γιατί α οτελεί τον υρήνα της γνώσης. Γεννιέται το ερώτηµα: ώς µ ορεί ο άνθρω ος να εισχωρήσει στον δύσκολο δρόµο της αυτογνωσίας και να την κατακτήσει; Υ άρχουν έξι θεµελιώδη βήµατα ου οδηγούν στο «γνώθι σαυτόν»: Ο εσωτερικός και εξωτερικός διαλογισµός, η ισχυρή θέληση, η εξασφάλιση ικανοτήτων, η εξασφάλιση ενός καλού εριβάλλοντος, η ε ί ονη ροσ άθεια στον δρόµο της αρετής και ο διαρκής αυτοέλεγχος. 1 ο Βήµα: Ο εσωτερικός και εξωτερικός διαλογισµός είναι η διαδικασία µέσω της ο οίας ο άνθρω ος Ηρεµεί και Μελετάει εξονυχιστικά τα στοιχεία ου συνθέτουν το Είναι του, ώστε να ανακαλύψει τον ραγµατικό του εαυτό. Η εξέταση ραγµατο οιείται τόσο σε εσωτερικό, όσο και σε εξωτερικό ε ί εδο. Σε εσωτερικό ε ί εδο το άτοµο αντιµετω ίζει µόνο του τον εαυτό του εντο ίζοντας τα ελαττώµατα και τα ροτερήµατα του, ενώ σε εξωτερικό ε ί εδο ελέγχει τον εαυτό του µέσω της κριτικής ου ασκούν οι άλλοι σ αυτόν. Έτσι, ο εξωτερικός διαλογισµός λειτουργεί ως ασφαλιστική δικλείδα για την γνησιότητα των ορισµάτων του εσωτερικού διαλογισµού. Ε ι λέον, µε τον διαλογισµό το άτοµο α οδέχεται και αναγνωρίζει τον εαυτό του, εξε-

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ 17 τάζοντας κοµµάτι-κοµµάτι αυτό ου είναι τώρα. Και έτσι ανακαλύ τει το ραγµατικό του «Είναι», τις αξίες του, τα ιδανικά του και τις κοινωνικές ε ιταγές στις ο οίες υ ακούει. Άρα, ο διαλογισµός είναι το ρώτο βήµα ου ρέ ει να κάνει ο άνθρω ος ροκειµένου να γνωρίσει τον εαυτό του. 2 ο Βήµα: Η υγιής θέληση. Μετά το διαλογισµό, το άτοµο είναι αναγκαίο να εράσει στο δεύτερο βήµα κατάκτησης της αυτογνωσίας, αυτό της υγιούς θέλησης. Υγιής θέληση είναι η εξωτερίκευση της δυναµικής ενέργειας ου είναι α οθηκευµένη στον εσωτερικό κόσµο του κάθε ανθρώ ου, ώστε να είναι σε θέση να αγωνιστεί για να βελτιώσει τον ραγµατικό του εαυτό και τις ραγµατικές του ε ιθυµίες, µε γνώµονα την υ ηρέτηση της αλήθειας και του γενικού καλού. Με την υγιή θέληση το άτοµο α οκτά γνώµη για την ύ αρξή του, για τη ζωή του. Γίνεται ο αναβάτης του αλόγου της ζωής του. Γνωρίζει ού θέλει να άει και είναι έτοιµος να αγωνιστεί για να φτάσει στον ροορισµό του. Έναν ροορισµό, ο ο οίος α έχει τόσο α ό άνοµους και ιδιοτελείς σκο ούς, όσο και α ό την αλαζονεία και εριφρόνηση των συνανθρώ ων του. Είναι ένας ροορισµός ου έχει ως έµβληµά του την Αγά η και τον Αλτρουισµό, τα µοναδικά ιδανικά ου εξυψώνουν ραγµατικά την ανθρώ ινη ψυχή και δίνουν αληθινή ευχαρίστηση σε εκείνον ου τα υ ηρετεί. Ό οιος δίνει Αγά η και Αλτρουισµό εισ ράττει Αγά η και Αλτρουισµό και γίνεται ευτυχισµένος. 3 ο Βήµα: Η εξασφάλιση ικανοτήτων. Το τρίτο βήµα για την κατάκτηση της αυτογνωσίας είναι η

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 18 εξασφάλιση των αναγκαίων ικανοτήτων, ώστε το άτοµο να είναι σε θέση να κρίνει µε σοφία και αντικειµενικότητα τον εαυτό του. Κάτι τέτοιο ε ιτυγχάνεται µε την καλλιέργεια όλων των τυχών (βιολογική, νευµατική, ψυχική, οικονοµική, κοινωνική, ολιτική) ου συνθέτουν την ιδιοσυστασία του, δηλαδή µε την ολό λευρη αιδεία. Μέσω της ολό λευρης αιδείας το άτοµο καλλιεργεί την ροσω ικότητά του κατά τέτοιο τρό ο,ώστε να α οκτά µια ολυδιάστατη αντίληψη για τον εαυτό του, για το συνάνθρω ό του, για τη φύση και για τον Θεό. Και αυτό του δίνει τη δυνατότητα να ανακαλύψει τις ραγµατικές του ε ιθυµίες, το ραγµατικό του «υγιές θέλω» και να βελτιώσει τον εαυτό του. Έτσι, η εξασφάλιση ικανοτήτων είναι ένα µεγάλο βήµα ρος την αυτογνωσία, γιατί αφενός µεν δίνει στο άτοµο τη δυνατότητα να α οκτήσει σαφή και αντικειµενική γνώση του ραγµατικού του εαυτού, αφετέρου δε συνδέει το ραγµατικό του θέλω, µε το µ ορώ να το κάνω ραγµατικότητα. 4 ο Βήµα: Η διαµόρφωση ενός ευνοϊκού φυσικού και κοινωνικού εριβάλλοντος. Η διαµόρφωση ενός ευνοϊκού φυσικού και κοινωνικού εριβάλλοντος α οτελεί ένα άλλο ουσιώδες βήµα για την κατάκτηση της Αυτογνωσίας. Το φυσικό εριβάλλον γίνεται σύµµαχος του ανθρώ ου όταν λειτουργεί ως µια ολότητα αρµονίας, συµµετρίας, τάξης και ισορρο ίας. Το κοινωνικό εριβάλλον, α ό την άλλη µεριά, συµβάλλει στην κατάκτηση της Αυτογνωσίας όταν στηρίζεται στις αρχές της ικαιοσύνης, της Αγά ης,

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ 19 του Αλτρουισµού και της ηµοκρατίας. Άρα, όταν το φυσικό και κοινωνικό εριβάλλον λειτουργούν ως τέτοια συστήµατα, εξασφαλίζονται οι αναγκαίες αντικειµενικές συνθήκες κατάκτησης της Αυτογνωσίας, γιατί συνδέεται το θέλω και µ ορώ του ανθρώ ου µε το αντικειµενικά εφικτό. Αντίθετα, όταν το φυσικό εριβάλλον ρυ αίνεται και καταστρέφεται και στο κοινωνικό εριβάλλον λιµνάζει η αδικία, το µίσος και ο ατοµικισµός, τότε το µεµονωµένο άτοµο χάνει τον ροσανατολισµό του για τη ζωή, για τον εαυτό του και για τον συνάνθρω ό του. Γίνεται υ οχείριο µιας σαθρής κατεστηµένης τάξης ραγµάτων η ο οία τον διαφθείρει και τον α οστεγνώνει συναισθηµατικά. Γι αυτό το λόγο, η διαµόρφωση ενός ευνοϊκού εριβάλλοντος α οτελεί ένα ουσιώδες βήµα για την κατάκτηση της Αυτογνωσίας. 5 ο Βήµα: Η ε ί ονη ροσ άθεια στον δρόµο της αρετής. Η κατάκτηση της αυτογνωσίας α αιτεί ενάρετη ροσ άθεια η ο οία θα ρέ ει να εναρµονίζεται µε την υγιή θέληση του ατόµου. Όταν το άτοµο ξέρει τι ραγµατικά θέλει και τι ραγµατικά είναι ροορισµένο να υ ηρετεί, τότε ξέρει και την ραγµατική του κατεύθυνση. Και αυτή δεν είναι άλλη α ό το δρόµο της αρετής. «Μάθε τώρα ότι η αρετή δεν είναι α λά, ένα ιδανικό αλλά είναι ο νόµος της ζωής», δίδασκε ο Πυθαγόρας. Ένας νόµος ου οδηγεί τον άνθρω ο να ράττει το αγαθό, ε ειδή ραγµατικά το θέλει, και όχι ε ειδή εριµένει αντα οδοτικά οφέλη α ό αυτό. Με αυτή τη λογική, ο ενάρετος είναι άντα συνε ής µε τον εαυτό του, µε τον συνάνθρω ό του, µε

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 20 τη φύση, µε τον Θεό. Με τα λόγια του και µε τις ράξεις του ραγµατώνει το ραγµατικό του θέλω, τον ραγµατικό του ροορισµό. Έναν ροορισµό ου κατευθύνεται α ό ίκαια, Τίµια, Ωφέλιµα και Συνετά έργα, τα ο οία µεταµορφώνουν τον άνθρω ο α ό φαύλο και ανόητο σε Σώφρονα και Γνωστικό. Άρα, ο ενάρετος άνθρω ος µέσα α ό ε ί ονη ροσ άθεια κατευθύνει τα έργα του στον δρόµο της Αρετής, χωρίς να α οβλέ ει στην αντα όδοση, η ο οία σύµφωνα µε τη δικαιοσύνη της ζωής έρχεται α ό µόνη της. 6 ο Βήµα: Ο διαρκής αυτοέλεγχος. Ο αυτοέλεγχος α οτελεί το αναγκαίο µέτρο ελέγχου κάθε λόγου και κάθε ράξης, ώστε το άτοµο να ορεύεται στο δρόµο της αρετής, χωρίς να χάνει τον ροσανατολισµό του. Με τη διαδικασία του αυτοελέγχου ο άνθρω ος εντο ίζει τόσο τα σωστά έργα, όσο και τα εσφαλµένα. Και ενώ τα σωστά έργα τον ενθαρρύνουν να συνεχίσει την ορεία του, τα εσφαλµένα α αιτούν άµεση διόρθωση, ώστε να α οφευχθεί µελλοντικά η ε ανάληψη αρόµοιων καταστάσεων. Έτσι, µε τον αυτοέλεγχο ο άνθρω ος ε ανεξετάζει τα έργα του, ελαχιστο οιεί το κακό, µεγιστο οιεί το καλό και αγωνίζεται διαρκώς να φτάσει στον ροορισµό του, ου δεν είναι άλλος α ό το δρόµο της αρετής. Συνε ώς, η αυτογνωσία α οτελεί για τον άνθρω ο τον θεµέλιο λίθο της ενάρετης συµ εριφοράς. Με αυτή διαµορφώνει τα όρια του εαυτού του µε τον συνάνθρω ό του, µε τη φύση και µε το Θεό. Η κατάκτησή της είναι έργο ε ί ονο και εξαιρετικά δύσκολο. Αλλά εδώ βρίσκεται η µεγάλη ρόκληση. Η

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ 21 διαδικασία της ανυψώνει τον άνθρω ο στον ουρανό, του δίνει φτερά. Και άντα µια εσωτερική δύναµη του υ αγορεύει ότι όσο ψηλά και αν βρεθεί να µη ξεχάσει οτέ ότι είναι άνθρω ος και ότι είναι ανάγκη να αγα ά και να βοηθά τους συνανθρώ ους του. 2. ροϋ οθέσεις και κανόνες ου εξασφαλίζουν Άριστη υγεία Σύµφωνα µε τον ορισµό ου διατυ ώθηκε στο καταστατικό του Παγκόσµιου Οργανισµού Υγείας το 1946, η υγεία είναι «η κατάσταση της λήρους σωµατικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι µόνο η α ουσία ασθένειας ή ανα ηρίας». Έτσι λοι όν,

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 22 η έννοια της υγείας δεν α οδίδεται µόνο α ό την ιατρική αλλά και α ό άλλους αράγοντες, ό ως είναι το εριβάλλον, η οικονοµία, η εργασία κ.α. Με βάση αυτόν τον ορισµό η διατήρηση καλής υγείας ροϋ οθέτει εσωτερική και εξωτερική ληρότητα. Η εσωτερική ληρότητα εξασφαλίζεται µε την νευµατική, σωµατική και ψυχική ισορρο ία του ανθρώ ινου οργανισµού, ενώ η εξωτερική ληρότητα εξασφαλίζεται µε την οικονοµική, κοινωνική και ολιτική του ισορρο ία. Πνευµατική ισορρο ία. Πριν 2500 χρόνια ο Πυθαγόρας δίδασκε τα εξής: «Ο κόσµος είναι ένα ζωντανό ράγµα γεµάτο α ό νοηµοσύνη. Και η νοηµοσύνη είναι η αρχή ου κυβερνάει τα ράγµατα. Στη συγκέντρωση της Πνευµατικής Εντιµότητας αναζήτησε τη συµ εριφορά σου µε το φως της αλήθειας. ύο φορές κάθε µέρα εξέταζε τον εαυτό σου µε ειλικρίνεια και αλήθεια και µε νευµατική τιµιότητα δώσε γνήσια κρίση». Την ίδια ερίοδο κά ου στην άλλη µεριά του λανήτη ο Βούδας δίδασκε κάτι ανάλογο: «Όλοι οι άνθρω οι έχουν βιώσει ψήγµατα της φώτισης. Το τέλος της δυστυχίας είναι η φώτιση. Η φώτιση δεν µ ορεί να εριγραφεί. Μόνο να βιωθεί. εν υ άρχουν έξωθεν σωτήρες θα ρέ ει να βασιστείτε στον εαυτό σας για να ετύχετε ό,τι έτυχα και εγώ». Τόσο ο σοφός Πυθαγόρας όσο και ο εφωτισµένος Βούδας είδαν την νευµατική ισορρο ία ως την α όλυτη ελευθερία ου κατακτά κά οιος, όταν εγκαταλεί ει την ε οίθηση ερί ξεχωριστού «εαυτού». Ο άνθρω ος λοι όν για να είναι υγιής ρέ ει

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ 23 ρώτα να είναι γνωστικός. Και για να είναι γνωστικός ρέ ει να ψάξει µέσα του, να ηρεµήσει και να αναζητήσει την αλήθεια. Γιατί η γνώση είναι η δύναµη ου κατευθύνει την ανθρώ ινη σκέψη στο δρόµο της νευµατικής ισορρο ίας και άρα της ευτυχίας. Και ό ως έλεγε και ο Αισχύλος, «α ό του νου την υγεία ροέρχεται η αγα ητή σε όλους και ολυ όθητη ευτυχία». Σωµατική ισορρο ία. Η εξασφάλιση σωµατικής ισορρο ίας ε ιδρά ευεργετικά στην ανά τυξη όλων των τυχών της ανθρώ ινης ύ αρξης. Γιατί «αν χαθεί η οργανική ισορρο ία του σώµατος και ο άνθρω ος υ οστεί σοβαρές σωµατικές βλάβες, τότε ο βίος του θα γίνει αβίωτος, έστω και αν διαθέτει αφθονία τροφών και οτών, χρήµατα και εξουσία», έλεγε ο Πλάτωνας. Έτσι, η σωµατική ισορρο ία εξασφαλίζεται µε τη διατήρηση καλής υγείας του σώµατος και αυτό µε τη σειρά του οδηγεί στην Ανδρεία. Και «κύριο χαρακτηριστικό της Ανδρείας είναι να µην ταράσσεται κανείς α ό φόβους γύρω α ό το θάνατο και να έχει θάρρος και τόλµη στους κινδύνους και να ροτιµάει να εθάνει τιµητικά αρά σωθεί εξευτελιστικά» δίδασκε ο Αριστοτέλης. Άρα, οι ανδρείοι δεν κάµ τονται α ό το βάρος µιας κακοτυχίας και δεν α ελ ίζονται οτέ τους. εν λήττουν οτέ τον αντί αλο ύ ουλα, αλλά άντα τον αντιµετω ίζουν κατά µέτω ο µε θάρρος και αρρησία και έτσι οι δυσκολίες της ζωής τακτο οιούνται ό ως ρέ ει, γιατί «των συνετών ανδρών το κύριο χαρακτηριστικό είναι ροτού αρουσιαστούν οι δυσκολίες να τις ροβλέψουν, ώστε

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 24 να µη γίνουν. Των ανδρείων όµως ανδρών, όταν γίνουν να τις ταχτο οιήσουν ό ως ρέ ει», έλεγε ο Πιττακός. Ψυχική ισορρο ία. Ψυχική ισορρο ία είναι η λήρης και αρµονική λειτουργία, ώστε να εξασφαλίζεται ψυχική γαλήνη. «Ψυχική γαλήνη είναι η σφραγίδα κάθε ε ιτυχηµένης ζωής και ο αληθινός στόχος των αναζητήσεων», δίδασκε ο Πυθαγόρας. Η ισορρο ία της ψυχής εξασφαλίζεται µε την Εγκράτεια και την Καρτερία. Με την Εγκράτεια ο άνθρω ος κυριαρχεί στα άθη του και οριοθετεί τις ε ιθυµίες του, ενώ µε την Καρτερία υ οµένει και αντέχει την οδύνη της ζωής. Τόσο η Εγκράτεια όσο και η Καρτερία α οτελούν τους θεµέλιους λίθους της Σωφροσύνης. Και Σώφρον είναι αυτός ου µε τη θέλησή του υ οµένει και συγκρατείται. «Και ε ιθυµεί εκείνα ου ρέ ει, και όταν ρέ ει, και ό ως ε ιτάσσει η λογική. Αυτός ου ξέρει δηλαδή να χειρίζεται καταστάσεις ροκλήσεων και ου έχει µια κατάσταση µεσότητας µεταξύ ακολασίας και αναισθησίας», έλεγε ο Αριστοτέλης. Άρα η ψυχική ισορρο ία εξασφαλίζεται µόνο όταν κυριαρχεί σε όλα το µέτρο, γιατί «ό ως τα φυτά, ου µε το µέτριο ότισµά τους τρέφονται, ενώ µε το υ ερβολικό τους νίγονται, έτσι και η ανθρώ ινη ψυχή µε τις σύµµετρες µεν ενέργειες ενδυναµώνεται, ενώ µε τις καταχρήσεις ληµµυρίζεται α ό κακά», έλεγε ο Πλούταρχος. Οικονοµική ισορρο ία. Οικονοµική ισορρο ία δηµιουργείται, όταν τα άτοµα είτε µε την ιδιότητα του καταναλωτή είτε µε την ιδιότητα του αραγωγού σκέφτονται και ενεργούν κατά τέτοιο τρό ο, ώστε να

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ 25 µην α οβλέ ουν µονάχα στην ροσω ική τους ευδοκίµηση, αλλά να αρέχουν και στους άλλους ανθρώ ους τη δυνατότητα να ζήσουν και αυτοί µε µέτρο και αξιο ρέ εια. Με αυτή τη λογική ο άνθρω ος είναι σε θέση να χαλιναγωγήσει το άθος του εγωισµού και να γίνει ίκαιος και Ολιγαρκής, ώστε να σκέ τεται και να ενεργεί µε κριτήριο την ολυ όθητη Μεσότητα, η ο οία θα του εξασφαλίζει έναν ενάρετο και ευτυχισµένο τρό ο ζωής, χωρίς να κατα ατά τα δικαιώµατα των συνανθρώ ων του. Γιατί ραγµατικά ευτυχισµένος είναι ο άνθρω ος ου έχει α αλλαγεί α ό τη µανία του λούτου, η ο οία ό ως ε ισήµανε ο Χίλωνας, είναι «το θησαυροφυλάκιο κάθε κακού, ο ροµηθευτής των δυστυχηµάτων, ο ενισχυτής της ονηρίας». Αντίστοιχα είναι και τα λόγια του Πλούταρχου: «ολλοί νοµίζουν ότι ο λούτος είναι µέγιστο αγαθό, η ψευτιά όµως αυτή στάζει δηλητήριο, τρώει την ψυχή, ξεσηκώνει τα µυαλά, δεν αφήνει αυτόν ου τον ε ιδιώκει να κοιµάται ήσυχος, τον γεµίζει µε ανησυχίες, τον σ ρώχνει στους γκρεµούς, τον νίγει, του αφαιρεί το θάρρος της γνώµης». Άρα, οικονοµικά υγιής είναι εκείνος ου έχει τόσα χρήµατα, όσα του χρειάζονται για να ικανο οιήσει τις ανάγκες του, δίνοντας έτσι τη δυνατότητα και στους άλλους συνανθρώ ους του να ζήσουν µε τον ίδιο τρό ο. Γιατί, ό ως έλεγε και ο Πιττακός, «άριστο είναι το νοικοκυριό αυτό ου δεν αισθάνεται την ανάγκη να ζητήσει τί οτε α τα εριττά, αλλά και δεν του λεί ει τί οτα α ό τα αναγκαία».

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 26 Κοινωνική ισορρο ία. Ένας άνθρω ος είναι κοινωνικά ισορρο ηµένος όταν καλλιεργεί την κοινωνική τυχή της ύ αρξής του ροσφέροντας Αγά η και Αλτρουισµό στους συνανθρώ ους του, χωρίς να α οβλέ ει στην αντα όδοση, αλλά εκουσίως ράττει το καλό. Με τον τρό ο αυτό ο άνθρω ος κατακτά την αρετή της Φιλαλληλίας. Και η αρετή της Φιλαλληλίας είναι Αρµονία, είναι Υγεία, είναι Νόµος της Ζωής, ου κατευθύνει το άτοµο να ζει σωστά. Γιατί, ό ως δίδασκε ο Πυθαγόρας, «το να ζεις δεν είναι αρµοδιότητά σου, αλλά το να ζεις σωστά είναι. Και σωστά σηµαίνει να είσαι καλός αρά να φαίνεσαι έτσι». Καλός λοι όν είναι αυτός ου κάνει ράξη τη Φιλαλληλία. Αυτό σηµαίνει ότι βάζει τα θεµέλια της ηθικής του συµ εριφοράς, γιατί αφενός µεν εξοβελίζει τα αθογόνα σύνδροµα του ατοµικισµού, αφετέρου δε καλλιεργεί την αγά η και τον αλτρουισµό. Άρα, µε τη Φιλαλληλία ο άνθρω ος ζει µια άψογη και αγνή ζωή, χωρίς να κάνει κακό µε τη σκέψη, τα λόγια ή τις ράξεις. Και αυτό του εξασφαλίζει το εισιτήριο της ευτυχίας. «Μία είναι η ροϋ όθεση, ένας ο δρόµος της ευτυχίας: ό οιος µ ορεί ήρεµα, χωρίς έγνοιες τη ζωή του να ερνάει», έλεγε ο Βίαντας. Πολιτική ισορρο ία. Πολιτική ισορρο ία είναι η καθηµερινή ενεργο οίηση της ολιτικής φύσης του ανθρώ ου µε την άµεση συµµετοχή του στα κοινά. Η άµεση συµµετοχή στα κοινά συνδέεται µε δύο βασικά στοιχεία της ανθρώ ινης ροσω ικότητας, την Υ ευθυνότητα και την Εντιµότητα. Τόσο η υ ευθυνότητα όσο και η εντιµότητα οδηγούν τον

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ 27 άνθρω ο στον δρόµο της ηµοκρατίας. Ο δρόµος της ηµοκρατίας είναι ένας ενάρετος δρόµος, ό ου ο άνθρω ος αγωνίζεται καθηµερινά για τα δικαιώµατά του και τις υ οχρεώσεις του και αυτό ολοκληρώνει την ροσω ικότητά του. Τον καθιστά ενεργό συντελεστή της ολιτικής βούλησης, τον καταξιώνει, τον αναδεικνύει και τον ισορρο εί. Άρα, ο ηµοκρατικός ολίτης είναι ένας δηµιουργικός και ωφέλιµος ολίτης ου συµµετέχει ενεργά στα κοινά και αυτό του εξασφαλίζει καλή υγεία. Χαρακτηριστικά, ο Περικλής στον Ε ιτάφιο του Θουκυδίδη ονοµάζει «αχρείον», δηλαδή άχρηστο, εκείνον τον ολίτη ου δεν αίρνει µέρος στα ζητήµατα της όλης. Γεννιέται τώρα ένα βασικό ερώτηµα: Ποιοι είναι οι κανόνες ου ρέ ει να τηρεί ένας άνθρω ος, ώστε να εξασφαλίσει άριστη υγεία; Υ άρχουν δώδεκα τέτοιοι κανόνες. 1 ος Κανόνας: Η συνεχής ροσ άθεια για την κατάκτηση της αυτογνωσίας. Στην ροσ άθεια για την κατάκτηση της αυτογνωσίας ο άνθρω ος µαθαίνει να αυτοδιαχειρίζεται τις σκέψεις και τα συναισθήµατά του και να ε ιτυγχάνει αυτοβελτίωση. Εισ ράττει Θάρρος και ύναµη και αντιµετω ίζει µε ευκολία τις αντιξοότητες της ζωής. Ξέρει τι ραγµατικά θέλει α ό τη ζωή και τη διαµορφώνει µε Μέτρο, µε Τάξη, µε Μέθοδο και µε Αγά η. Είναι α αλλαγµένος α ό τα Πάθη (κά νισµα, αλκοόλ, κέρδος, ολυτέλεια, φιλαργυρία, α ληστία, φιλοδοξία, φθόνο, ζήλια, φιληδονία, φλυαρία) και γι αυτό είναι ελεύθερος. «Και εκείνο ου είναι α ό τη φύση του Ελεύθερο δεν µ ορεί

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 28 να αναχαιτιστεί α ό τί οτα εκτός α ό τον Εαυτό του», δίδασκε ο Πυθαγόρας. Άρα, κάθε άνθρω ος ου θέλει να είναι υγιής έχει ιερό καθήκον να γνωρίσει τον εαυτό του και να εξασφαλίσει έτσι µια Ήρεµη και Ευτυχισµένη Ζωή. 2 ος Κανόνας: Η καθηµερινή Γυµναστική. Ο νόµος της αδράνειας λέει ότι ένα σταµατηµένο αντικείµενο χρειάζεται ολύ µεγαλύτερη οσότητα ενέργειας για να κινηθεί α ό όση βρίσκεται ήδη σε κίνηση. Καθηµερινά α αιτούνται τουλάχιστον 40 µε 60 λε τά Γυµναστικής, ώστε ο ανθρώ ινος οργανισµός να είναι σε θέση να κατα ολεµά την αδρανή ζωή και να διατηρείται σε καλή κατάσταση υγείας. Η γυµναστική για να είναι ολοκληρωµένη ρέ ει να εριλαµβάνει ζέσταµα, αερόβια άσκηση, ασκήσεις µυϊκής ενδυνάµωσης και ασκήσεις χαλάρωσης. Όλες οι ασκήσεις χρειάζεται να εκτελούνται σε καθαρό φυσικό εριβάλλον και ο ρυθµός να µην είναι ούτε ολύ γρήγορος ούτε ολύ αργός, αλλά να έχει ως βάση την αρχαία ρήση «σ εύδε βραδέως». 3 ος Κανόνας: Η ισορρο ηµένη και υγιεινή ιατροφή. Είναι γενικός κανόνας ότι ούτε ο υ ερσιτισµός ούτε η ασιτία κάνουν καλό στον ανθρώ ινο οργανισµό, γιατί ξε ερνούν τα φυσιολογικά του όρια. Άρα, η ιατροφή καταρχάς ρέ ει να είναι ισορρο ηµένη χωρίς ακραίες δίαιτες και να χαρακτηρίζεται α ό τη λήψη τόσων θερµίδων, όσων έχει ανάγκη ο οργανισµός. Το γεγονός αυτό θα εξασφαλίσει ένα φυσιολογικό βάρος, το ο οίο θα αντα οκρίνεται στο σωµατότυ ο του οργανισµού. Κατά

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ 29 δεύτερον, η ιατροφή ρέ ει να είναι υγιεινή, µε την έννοια ότι θα εριλαµβάνει όση άφθονου νερού, 42% θερµίδες ου θα ροέρχονται α ό φρούτα και λαχανικά, 24% θερµίδες ου θα ροέρχονται α ό υδατάνθρακες, 24% θερµίδες ου θα ροέρχονται α ό ρωτεϊνες και γαλακτοκοµικά και τέλος 10% θερµίδες ου θα ροέρχονται α ό λί η. Ε ι λέον, θα ρέ ει κάθε φορά να γίνεται σωστός συνδυασµός των τροφών, µε βάση την αρχή ότι οι ρωτεΐνες και οι υδατάνθρακες συνδυάζονται καλύτερα µε λαχανικά. Άρα, η υγιεινή διατροφή εξασφαλίζει το διαβατήριο για την υγεία και τη µακροζωία. 4 ος Κανόνας: Ο ε αρκής και οιοτικός ύ νος. Ο ύ νος α οτελεί µια ολύ σηµαντική αναζωογονητική διαδικασία ου ε ιδρά στην καθηµερινή λειτουργικότητα του ανθρώ ινου οργανισµού, καθώς ε ίσης και στη σωµατική, στη διανοητική και ψυχική υγεία. Χωρίς ύ νο η ε ιβίωση του ανθρώ ου θα ήταν αδύνατη. Η οσότητα ύ νου ου χρειάζεται ο ανθρώ ινος οργανισµός, για να ανανεώσει τις α ωλεσµένες δυνάµεις, ανέρχεται σε ερί ου οχτώ ώρες την ηµέρα. Βέβαια, ο ύ νος δεν αρκεί µόνο να είναι οσοτικός, αλλά ρέ ει να είναι και οιοτικός. Η εξασφάλιση καλού ύ νου ροϋ οθέτει ήσυχο και σκοτεινό υ νοδωµάτιο, θερµοκρασία ερί ου 20 βαθµών Κελσίου, τακτικές ώρες ύ νου, ελαφρύ δεί νο χωρίς αλκοόλ και καφεΐνη, σωµατική και νευµατική χαλάρωση και θετικές σκέψεις. Άρα, ο ε αρκής και οιοτικός ύ νος συµβάλλει ουσιαστικά στην καλή υγεία

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 30 του οργανισµού, γιατί δηµιουργεί τις ροϋ οθέσεις ανανέωσης και ανατροφοδότησής του. 5 ος Κανόνας: Η ρόληψη. Ο ρολη τικός έλεγχος της υγείας του ανθρώ ινου οργανισµού α οτελεί ίσως τον σηµαντικότερο κανόνα, γιατί «ένα δράµι ρόληψης ισοδυναµεί µε χίλια δράµια θερα είας», δίδασκε ο Ι οκράτης. Και η ρόληψη είναι σηµαντική, διότι µ ορεί να ρολάβει ή να ανιχνεύσει σε αρχικό στάδιο ο οιοδή οτε ρόβληµα υγείας. Έτσι, µ ορεί κανείς έγκαιρα να εντο ίσει αράγοντες κινδύνου ου α ειλούν την υγεία του, ριν αυτοί δηµιουργήσουν ροβλήµατα στον οργανισµό. Βέβαια, εκτός α ό τις ετήσιες γενικές εξετάσεις(αίµατος, γενική ούρων, καθίζηση, ουρία, σάκχαρο, ουρικό οξύ, χοληστερίνη, τριγλυκερίδια, ολικά λι ίδια, καλή χοληστερίνη και κακή χοληστερίνη) ο ρολη τικός έλεγχος για να είναι α οτελεσµατικός ρέ ει να γίνεται µε ρογραµµατισµό και ε ιλογή εξετάσεων ανάλογα µε το φύλο, την ηλικία, το οικογενειακό και ιατρικό ιστορικό του κάθε ανθρώ ου. Άρα, ο ρολη τικός έλεγχος της υγείας θωρακίζει τον οργανισµό, γιατί ανιχνεύει το ο οιοδή οτε ρόβληµα, ριν ακόµη αυτό εκδηλωθεί και άρει διαστάσεις. Και ό ως χαρακτηριστικά έλεγε ο Ι οκράτης, «κάλλιον του θερα εύειν το ρολαµβάνειν». 6 ος Κανόνας: Η δηµιουργία µιας δυνατής σχέσης. Α όλα τα συναισθήµατα η µοναξιά είναι το χειρότερο. Το να νιώθει κανείς µόνος σηµαίνει α λά ότι δεν µ ορεί να είναι ολοκληρωµένος. Η δηµιουργία

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ 31 µιας σχέσης, ό ου θα νιώσει α οδοχή και κατανόηση, είναι το αναγκαίο υ όστρωµα της αρµονικής και υγιούς ζωής του. Βέβαια, κάθε σχέση ου δηµιουργείται δε σηµαίνει ότι έχει και τη δύναµη να κάνει τη ζωή των µελών της αρµονικότερη. Η δύναµη µιας σχέσης ηγάζει α ό το σεβασµό, την εµ ιστοσύνη, την τρυφερότητα, τη συναισθηµατική υ οστήριξη, την κατανόηση και την αγά η ου εκδηλώνει ο ένας για τον άλλον. Και όσο ιο δυνατή είναι µια σχέση, τόσο ερισσότερο συµβάλλει στην αντιµετώ ιση των α ογοητεύσεων και αντιξοοτήτων ου συναντάει ο καθένας στη ζωή του. Άρα, η δηµιουργία µιας δυνατής σχέσης σηµαίνει κοινή ροσ άθεια δύο ανθρώ ων να αντιµετω ίσουν τη ζωή και να την κάνουν υγιέστερη. 7 ος Κανόνας: Η δηµιουργική εργασία. Η εργασία, εκτός του ότι εξασφαλίζει τα α αραίτητα υλικά αγαθά, δίνει νόηµα στη ζωή του ανθρώ ου, τον α οµακρύνει α ό την ανία και την λήξη. Συντελεί στον εξευγενισµό του και τον οδηγεί ρος το ωραίο και το αγαθό. «Το µεν εργάζεσθαι αγαθόν το δε αργείν κακόν», λέει ο ιστορικός Ξενοφώντας. Ε οµένως, µια ζωή χωρίς εργασία είναι ζωή χωρίς εριεχόµενο, χωρίς δηµιουργία, γεµάτη άθη και διαφθορά. Βέβαια, η εργασία για να αρέχει στον άνθρω ο αυτές τις ωφέλειες, ρέ ει να αντα οκρίνεται στις ιδιαίτερες κλίσεις του και στα ιδιαίτερα ενδιαφέροντά του. Και κάτι τέτοιο ροϋ οθέτει σωστή εκλογή του ε αγγέλµατός του, ώστε µέσα α ό αυτό ο άνθρω ος να αισθανθεί τη χαρά της δηµιουργίας και της αυτοέκφρασης. Άρα, η εργασία είναι η ηγή της ζωής.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 32 8 ος Κανόνας: Η οιοτική και µετρηµένη ιασκέδαση. ιασκέδαση σηµαίνει α οµάκρυνση δυσάρεστων συναισθηµάτων, ώστε ένας άνθρω ος να βρεθεί σε εύθυµη και ευχάριστη κατάσταση, η ο οία να τον αναζωογονήσει και να τον ανανεώσει. Για να συµβεί αυτό θα ρέ ει η διασκέδαση να είναι οιοτική και µετρηµένη. Ποιοτική σηµαίνει ότι δεν καταστρέφει την υγεία του ανθρώ ου, µε την έννοια ότι φθείρει κά οιες ή όλες τις τυχές της ύ αρξής του. Τέτοια διασκέδαση είναι τα καλά θεάµατα, οι α ολαύσεις τέχνης, οι εκδροµές στη φύση, τα ταξίδια, οι γόνιµες συζητήσεις και οι φιλικές συντροφιές. Μετρηµένη σηµαίνει ότι γίνεται µε µέτρο και χωρίς στερήσεις και υ ερβολές, ώστε να είναι σύµφωνη µε την αρµονία της φύσης και να µην ροκαλεί διαταραχές στο λειτουργικό σύστηµα του ανθρώ ινου οργανισµού. Γιατί ό ως δίδασκε ο Αριστοτέλης «σε όλα η µέση κατάσταση είναι ε αινετή, οι ακρότητες όµως δεν είναι ούτε ορθές ούτε ε αινετές, αλλά κατακριτέες» 9 ος Κανόνας: Οι ευσυνείδητες ράξεις. Οι ευσυνείδητες ράξεις εξασφαλίζουν µια ενάρετη και άρα υγιή ζωή, χωρίς τύψεις συνειδήσεως. Σχετικά µε αυτή ο Ισοκράτης έλεγε: «µην ελ ίζεις οτέ, αν έκανες κάτι κακό, ως θα ξεφύγεις γιατί κι αν ξεφύγεις α ό τους άλλους, θα γίνεις αντιλη τός α ό τη συνείδησή σου». Η συνείδηση εµφανίζεται ριν και µετά α ό κάθε ράξη. Είναι το «δαιµόνιο» εκείνο ου κατεύθυνε το Σωκράτη να ράττει το ευσεβές και όχι το ασεβές, το καλό και όχι το κακό, το δίκαιο και όχι το άδικο. Με την έννοια αυτή η καθαρή συνείδηση καθοδηγεί τις

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ 33 ράξεις και συµβάλλει στην ηθική τελείωση του ανθρώ ου, γιατί η υγιής συνείδηση τον λυτρώνει α ό τη µάστιγα του χρόνου. Ο Βίας στην ερώτηση «οιο θα ήταν, α αυτά ου έχουν σχέση µε την ανθρώ ινη ζωή, ου δεν θα αισθανόταν το φόβο» α άντησε «η ορθή συνείδηση». Άρα, οι ενσυνείδητες ράξεις εξασφαλίζουν έναν ενάρετο και υγιή τρό ο ζωής, ου σίγουρα συµβάλλει στην αρµονική λειτουργία της κοινωνίας, γιατί «η υ έρσοφη αρετή είναι το να έχεις µια συνείδηση υ οδειγµατική», έλεγε ο Λάο Τσε. 10 ος Κανόνας: Η δια βίου Σοφία. Σοφός δεν είναι αυτός ου κατέχει ολλές γνώσεις, αλλά αυτός ου κατέχει χρήσιµες γνώσεις και τις εφαρµόζει για να ράττει το αγαθό, ου σηµαίνει ευτυχία. «Σαν τη µέλισσα ου κάθεται άνω σε όλα τα άνθη και α ό αντού αίρνει το βέλτιστο, έτσι και όσοι ε ιθυµούν να µορφωθούν ρέ ει α ό αντού να συλλέγουν τα χρήσιµα», δίδασκε ο Ισοκράτης. Με τη δια βίου Σοφία ο άνθρω ος ροσ αθεί διαρκώς να γίνει καλύτερος Άνθρω ος. Μεταµορφώνεται σε Γνωστικό και Σώφρονα και το κυριότερο, ροσφέρει έργο ουσίας στο κοινωνικό σύνολο. Μια τέτοια ροσ άθεια κάνει τον άνθρω ο σοφό και άρα υγιή, γιατί δε φθονεί, δεν αδικεί, δεν αντιµάχεται και δεν κακολογεί κανέναν. Έχει τη συνείδησή του καθαρή και αυτό είναι ένα θεµελιώδες µυστικό της άριστης υγείας, γιατί «αν κάνεις δίκαιες ράξεις θα έχεις τους θεούς µαζί σου», έλεγε ο Μένανδρος. 11 ος Κανόνας: Η καλλιέργεια γόνιµου διαλόγου και η άσκηση ε οικοδοµητικής κριτικής. Τόσο ο

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 34 γόνιµος διάλογος, όσο και η ε οικοδοµητική κριτική α οτελούν λειτουργικά στοιχεία του δηµοκρατικού ολιτεύµατος, ου εξασφαλίζουν καλύτερη υγεία στους ολίτες. Η ε οικοδοµητική κριτική γίνεται καλο ροαίρετα, έρα α ό ροσω ικά κίνητρα και δογµατισµούς και α οβλέ ει στην καλυτέρευση, στην ρόοδο. Καλλιεργεί τη σοβαρότητα και την υ ευθυνότητα, ενώ εριορίζει τις υ ερβολές, τον εγωισµό και το φανατισµό. Παράλληλα, ο γόνιµος διάλογος καθιστά τον διαλογιζόµενο αυθύ αρκτη νευµατική οντότητα. Του καλλιεργεί το ελεύθερο φρόνηµα και τον ο λίζει µε ρωτοβουλία και αυτενέργεια. Του δια λάθει α αράµιλλο ήθος και τον οδηγεί στο δρόµο της φιλίας, της αλληλεγγύης, του σεβασµού και της άµιλλας. Άρα, µε το γόνιµο διάλογο και την ε οικοδοµητική κριτική ο άνθρω ος ολοκληρώνεται, σφυρηλατεί το δηµοκρατικό του ήθος και την υγεία του, και έτσι ροχωρά ελεύθερα άντα µ ροστά. 12 ος Κανόνας: Η ε αφή µε τη ζωογόνο φύση. Η φύση α οτέλεσε και α οτελεί το ζωογόνο αράγοντα της υγείας του ανθρώ ου. Ο άνθρω ος χάνει την ταυτότητά του και τον ροσανατολισµό του, όταν α οµακρύνεται α ό τη φύση. Η συνεχής ε αφή µαζί της δίνει νόηµα και νοή στη ζωή του. Είναι ο ζωοδότης «οµφάλιος λώρος», µέσα α ό τον ο οίον τροφοδοτείται. Είναι η ηγή της ζωής, η ηγή της έµ νευσης, η ηγή της δηµιουργίας. Μόνο κοντά στη φύση ο άνθρω ος αναγνωρίζει τον εαυτό του, α ελευθερώνεται α ό τα δεσµά της καθηµερινότητας,

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ 35 ευαισθητο οιείται και ευτυχεί. «Πηγαίνω στη φύση, ό ως οι µέλισσες στα άνθη, για να άρω το νέκταρ της και να κάνω µ αυτό το µέλι µου», έλεγε ο Μ άρουχ. Συνε ώς, η εξασφάλιση άριστης υγείας ροϋ οθέτει εσωτερική και εξωτερική ληρότητα, δηλαδή νευµατική, σωµατική, ψυχική, οικονοµική, κοινωνική και ολιτική ισορρο ία. Και κάτι τέτοιο είναι εφικτό, µόνο όταν ο άνθρω ος ακολουθεί κανόνες ου τον εξυψώνουν ηθικά και οριοθετούν τις σκέψεις, τα συναισθήµατα, τις ε ιθυµίες, τις ανάγκες, τα άθη και τις ράξεις του, και α ορρέουν α ό διαδικασίες και µέσα ου τον οδηγούν σε έναν ενάρετο και δηµοκρατικό τρό ο ζωής. 3. όταν ο λόγος είναι φρόνιµος γίνεται αρετή Οι άνθρω οι καθηµερινά µέσω του λόγου τους ( ροφορικού ή γρα τού) µεταβιβάζουν ληροφορίες και νοήµατα, χωρίς να δίνουν µεγάλη σηµασία σ αυτό. Ο λόγος όµως, είναι µια νευµατική λειτουργία ου αντικατο τρίζει τον τρό ο σκέψης, τις ιδέες, τα συναισθήµατα και τις ε ιθυµίες ενός ανθρώ ου. Και γι'

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 36 αυτό θεωρείται το σ ουδαιότερο µέσο στην κατάκτηση της Αρετής, αφού Αρετή σηµαίνει να λες και να ράττεις άντα το αγαθό και να α οφεύγεις το ά ρε ο και το ανάρµοστο σε όλη σου τη ζωή. Και σε αυτή τη βάση ο λόγος είναι αναγκαίο να είναι φρόνιµος για να είναι ενάρετος. Και φρόνιµος λόγος είναι ο λόγος του καίριου και συνετού οµιλητή. Ειδικότερα, ο καίριος οµιλητής οργανώνει το Λόγο του µε σαφήνεια, εριεκτικότητα, αλληλουχία και ληρότητα. Αυτό σηµαίνει ότι ο καίριος Λόγος είναι έγκυρος και µεστός λόγος ου λέει όσα ρέ ει, όταν ρέ ει, ό ου ρέ ει και για όσα ρέ ει. εν ακυρολογεί, ούτε φλυαρεί, αλλά εκφράζει το ουσιώδες και το καίριο. «Όχι µε ολλά να λες λίγα, αλλά µε λίγα να λες ολλά», έλεγε ο Πυθαγόρας. Και ο Ισοκράτης ροσθέτει: «σε δύο ερι τώσεις είναι ενδεδειγµένο να µιλάς ή για ό,τι καλά το ξέρεις ή για ό,τι είναι αναγκαίο να το ει είς. Σ αυτές µόνο η οµιλία είναι ανώτερη α ό τη σιγή, ενώ στις άλλες είναι ιο καλό να σιω άς». Άρα, ο καίριος οµιλητής όχι µόνο ξέρει Τι Λέει, σε Ποιον το Λέει και Γιατί το Λέει, αλλά ξέρει ε ίσης και ως το Λέει, ότε το Λέει και ού το Λέει. Τι Λέει, σε Ποιον το Λέει και Γιατί το Λέει. Πίσω α ό κάθε Λόγο υ άρχει ένας σκο ός ου ροσδιορίζει τις ροθέσεις του οµιλητή. Βασική µέριµνα του καίριου οµιλητή, ο ο οίος έχει την ευθύνη διαµόρφωσης του Λόγου του, είναι η σαφήνεια στο σκο ό ου ε ιδιώκει. Όσο

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ 37 ερισσότερο α οσαφηνισµένος είναι ο σκο ός ου ε ιδιώκεται, τόσο ιο καίριος γίνεται ο λόγος και άρα γίνεται ξεκάθαρος και όχι σιβυλλικός. «Σοφόν το σαφές» έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες και α έφευγαν τις δυσνόητες εκφράσεις, οι ο οίες µ ορούσαν να οδηγήσουν σε αρανοήσεις. Παράλληλα, η σωστή διαµόρφωση του λόγου ροϋ οθέτει ε ίσης εριεκτικότητα και συντοµία. Με την εριεκτικότητα ο καίριος οµιλητής συµ υκνώνει τη σκέψη του, ώστε να γίνει ερισσότερο κατανοητός ο σκο ός των όσων λέει και να α οφεύγονται οι σχοινοτενείς εκφράσεις ου οδηγούν σε φλυαρίες και αρανοήσεις. Πώς το λέει, ότε το λέει και ού το λέει. Ο καίριος οµιλητής δίνει µεγάλη έµφαση στον χρόνο, τον τό ο και τον τρό ο µε τον ο οίο οµιλεί, γιατί αυτοί είναι κρίσιµοι αράγοντες ου ροσδιορίζουν το εριεχόµενο του καλού λόγου. Ειδικότερα, µε βάση τον τρό ο, τον χρόνο και τον τό ο της ε ικοινωνίας ο καίριος οµιλητής ροσαρµόζει την εµφάνισή του, τις ιδέες του, τις ε ιθυµίες του και τα συναισθήµατα του, ώστε αφενός να είναι σε θέση να κεντρίσει το ενδιαφέρον του συνοµιλητή για ενεργητική ακρόαση, αφετέρου δε ο λόγος του να χαρακτηρίζεται α ό αλληλουχία και ληρότητα. Και µε την αλληλουχία οι ιδέες διατάσσονται µε λογική σειρά, ώστε σε κατάλληλο χρόνο και χώρο να ε ιτευχθεί καίρια ε ικοινωνία, ενώ µε την

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 38 ληρότητα αρέχονται οι α αραίτητες ληροφορίες για το υ ό εξέταση θέµα, ώστε να α οφεύγονται εµ όδια ου θα δυσχέραιναν την καίρια ε ικοινωνία. Παράλληλα, ο φρόνιµος οµιλητής όχι µόνο τιθασεύει τον κακό λόγο, ώστε να µη ροξενεί βλάβη στους συνανθρώ ους του, αλλά ταυτόχρονα ροάγει τον καλό λόγο, ώστε οι ράξεις του να είναι ηθικές και ενάρετες. Ειδικότερα, ο φρόνιµος άνθρω ος α οφεύγει τον κακό λόγο, γιατί «η γλώσσα κόκαλα δεν έχει και κόκαλα τσακίζει», ό ως έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες. Και αυτό σηµαίνει ότι ο κακός λόγος µ ορεί να ροξενήσει τόσο µεγάλη βλάβη σε κά οιο άτοµο, ώστε να το τσακίσει κυριολεκτικά. Έτσι, ο φρόνιµος άνθρω ος ελέγχει τις σκέψεις του, τις ιδέες του, τα συναισθήµατα του και τις ε ιθυµίες του, ώστε να είναι σε θέση να α οφύγει τους κακούς λόγους ό ως ο υ οκριτικός, ο συκοφαντικός, ο φθονερός, ο κολακευτικός, ο αλαζονικός, ο αισχρός, ο εγωιστικός, ο δογµατικός, ο ροκατειληµµένος, ο καχύ ο τος, ο α ερίσκε τος και ο α αισιόδοξος. Υ οκριτικός λόγος. Θεωρείται α ό όλους τους λόγους ο χειρότερος, γιατί εκδηλώνεται ως φιλική διάθεση, ενώ στην ουσία ροσ αθεί να εξα ατήσει. «Μερικοί άνθρω οι εξωτερικώς υ οκρίνονται το φίλο, ενώ µέσα τους είναι γεµάτοι κακία και σκληρότητα» έλεγε ο Αίσω ος. Με αυτή την έννοια, ο υ οκριτικός

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ 39 λόγος είναι ε ικίνδυνος σαν το δηλητήριο. Έχει το µέλι στα χείλοι και το φαρµάκι στην καρδιά. Συκοφαντικός λόγος. Είναι ο ψεύτικος λόγος ου εκτοξεύεται εναντίον κά οιου µε σκο ό να µειώσει την αξία του. Πρόκειται για ένα α εχθές εργαλείο ου δηµιουργεί ληγές χειρότερες α ό αυτές του κοφτερού ξίφους, γιατί «οι ληγές του ξίφους ε ουλώνονται γρηγορότερα α ό τις ληγές της συκοφαντίας», έλεγε ο Παυσανίας. Και ο Μένανδρος α οκαλούσε συκοφάντες «λύκους» για εκείνους ου βρίσκονται κοντά τους, ενώ ο Αριστοφάνης «ανθρω άρια µοχθηρά, διεστραµµένα, άτιµα και κίβδηλα. Φθονερός λόγος. Είναι ο λόγος ου ηγάζει α ό αισθήµατα δυσαρέσκειας για την ρόοδο του άλλου. Πρόκειται για αλόγιστο άθος ου τυφλώνει τον οµιλητή και τον κατατρώει, ροκαλώντας βλάβη στον ίδιο του τον εαυτό. «Ό ως α ό τη σκουριά ο σίδηρος, έτσι και οι φθονεροί α ' τον χαρακτήρα τους κατατρώγονται» έλεγε ο Αντισθένης. Και ε ι λέον µε το φθονερό λόγο, φθονερό αντίλαλο θ' ακούσεις. «Γι' αυτό να µην κακολογείς τους άλλους αλλιώτικα θα ακούσεις και εσύ λόγια, τα ο οία θα σου ροκαλέσουν λύ η» συµβούλευε ο Χίλων. Κολακευτικός λόγος. Είναι ο υ ερβολικά ε αινετικός λόγος µε στόχο την α όκτηση εύνοιας. Εγκωµιάζει ανύ αρκτα ροτερήµατα,

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 40 ενώ δε δίνει α ολύτως καµία βαρύτητα στα ελαττώµατα. Πρόκειται, δηλαδή, για έναν δουλο ρε ή λόγο, ου µε ε αίνους και εκθειασµούς διαφθείρει τις ψυχές των ζωντανών. Έτσι, «καλύτερα να έσεις στα νύχια των κοράκων αρά σε κόλακες, γιατί οι ρώτοι τρώνε τώµατα, ενώ οι κόλακες τρώνε ζωντανούς», έλεγε ο Αντισθένης. Αλαζονικός λόγος. Είναι ο υ έρµετρα ε ιδεικτικός και σ ουδαιοφανής λόγος, ου έχει ως σκο ό να εξυψώσει τον οµιλητή α έναντι στους άλλους, ροβάλλοντας ροτερήµατα ου συνήθως δεν υ άρχουν. Αυτό, όµως, ροκαλεί δυσαρέσκεια και µίσος ρος τον εαυτό του. Γιατί «το να ερηφανεύεσαι όταν ευτυχείς, είναι το ίδιο µε το να κάνεις αγώνα δρόµου σε δρόµο ου γλιστρά», έλεγε ο Σωκράτης. Και γι αυτό «δεν ρέ ει ο άνθρω ος να µεγαλοφρονεί, µια και είναι θνητός. Γιατί η ερηφάνια όταν ανθίζει, συνήθως καρ ίζει σε στάχυα συµφοράς α ό ου θερίζει θέρισµα γεµάτο δάκρυα», συµ ληρώνει ο Αισχύλος. Αισχρός λόγος. Είναι ο λόγος ου βασίζεται σε χυδαίες και ροσβλητικές εκφράσεις ου έχουν ως στόχο να καλύψουν τις αδυναµίες του οµιλητή. Πρόκειται για αχρείο λόγο ου δεν έχει ντρο ή και εισ ράττει αχρείο λόγο. Χαρακτηριστικά έλεγαν οι αρχαίοι: «όταν εις αισχρά λόγια, αισχρά θα ακούσεις».

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ 41 Εγωιστικός λόγος. Είναι ο λόγος ου α οβλέ ει α οκλειστικά στην ροσω ική ευτυχία, αδιαφορώντας για την ευτυχία των άλλων. Πρόκειται για λόγο ου ροξενεί µόνο συµφορές. «Η δυστυχία του κόσµου οφείλεται στις κακές συνέ ειες του εγωισµού, ου οδηγεί στην α ληστία, τη σκληρότητα, την αδικία, την εκµετάλλευση», έλεγε ο Κρισκαµούρτι. Α ερίσκε τος λόγος. Είναι ο λόγος ου εκφράζεται χωρίς ερίσκεψη. Η γλώσσα δηλαδή ροτρέχει του νου, µε α οτέλεσµα να ροκύ τει ανόητος λόγος. Γι αυτό θα ρέ ει να συγκρατεί ο φρόνιµος τη γλώσσα του, ώστε ο λόγος να µη φέρει δυσάρεστες συνέ ειες. «εν ρέ ει να µετράτε τα ράγµατα µε τη φαινοµενική αξία τους και µόνο, γιατί τότε δεν θα είστε αρά ε ι όλαιοι» αρατηρεί ο Κρισκαµούρτι. Καχύ ο τος λόγος. Είναι ο λόγος ου εκφράζεται µε καχυ οψία α έναντι στους άλλους. Τους θεωρεί ικανούς να τον βλάψουν και γι αυτό δεν τους εµ ιστεύεται. Όµως, «ό οιος δεν εµ ιστεύεται κανέναν, ξέρει ότι ο ίδιος είναι ανάξιος εµ ιστοσύνης» σύµφωνα µε τον Λούερµ αχ και αυτό οδηγεί στην αυτοκαταστροφή. ογµατικός λόγος. Είναι ο λόγος ου εκδηλώνεται µε α όλυτη α οδοχή αντιλήψεων, αρχών και ε οιθήσεων ου θεωρούνται αδιαµφισβήτητες και δεν ε ιδέχονται καµιά α όδειξη. Ο δογµατικός λόγος αγνοεί τις

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 42 αντιρρήσεις και τις αµφιβολίες και γι αυτό δεν ε ιδέχεται το διάλογο. Είναι ένας αρτηριοσκληρωτικός τρό ος σκέψης ου όχι µόνο αγνοεί την ανάγκη των αλλαγών, αλλά και τις συκοφαντεί ως ε ικίνδυνες και νοσηρές. Προκατειληµµένος λόγος. Είναι ο λόγος ου σχηµατίζεται εκ των ροτέρων για κά οιο ρόσω ο ή ράγµα, χωρίς ροηγούµενη λογική εξέταση. Πρόκειται για λόγο ου φυλακίζει τη σκέψη και την εµβάθυνση και γι αυτό οδηγεί σε φανατισµό, αδιαλλαξία, εσφαλµένες κρίσεις και σε µεροληψία. Α αισιόδοξος λόγος. Είναι ο λόγος ου κυριαρχείται α ό αµφιβολία και α ό έλλειψη ελ ίδας σε κάθε δραστηριότητα της ζωής. Παραλύει τη δηµιουργική ικανότητα του οµιλητή και τον µετατρέ ει σε αρνητικό αράγοντα για την ρόοδο του ανθρώ ου. «Ω, Φοίβε. Πόσο δυσάρεστο το να βρίσκεται κανείς σε α όγνωση και όσο τότε θλίβεται για όσα του τυχαίνουν στη ζωή», έλεγε ο οιητής Ανακρέοντας. Παράλληλα, ο φρόνιµος άνθρω ος ε ιδιώκει τον εύσχηµο, καλό λόγο, ου βασίζεται στη ρήση του Ισοκράτη «ό,τι δεν θες να σου κάνουν, µηδέ κι αλλού µην κάνεις». Ένας τέτοιος λόγος µ ορεί να είναι ε αινετικός, συµβουλευτικός, αρηγορητικός, αλτρουιστικός, εγκρατής, συνε ής, υ εύθυνος,

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ 43 δηµοκρατικός, ευσυνείδητος, αρρησιακός, οραµατικός, δίκαιος. Ε αινετικός λόγος. Είναι ο λόγος ου εκφράζει ε ιδοκιµασία ρος το έργο του συνοµιλητή. Λέγεται χωρίς υστεροβουλία, σε αντίθεση µε την κολακεία, αλλά µε µοναδικό κίνητρο την αναγνώριση της αξίας του συνοµιλητή. Και αυτό α οτελεί την µεγαλύτερη ηθική αµοιβή του ανθρώ ου. «Είναι ωραίο ράγµα να ε αινούνται οι ωραίες ράξεις, ενώ ο έ αινος για κακές ράξεις χαρακτηρίζει άνθρω ο κίβδηλο και α ατεώνα», έλεγε ο ηµόκριτος. Συµβουλευτικός λόγος. Είναι ο λόγος ου ροτρέ ει το συνοµιλητή ρος τη λήψη µιας συγκεκριµένης α όφασης, η ο οία όµως ρέ ει να είναι ωφέλιµη και όχι ευχάριστη για αυτόν. «Συµβούλευε τους ολίτες όχι τα ολύ ευχάριστα αλλά τα ολύ ωφέλιµα» έλεγε ο Σόλων. Και αυτό, γιατί τα ωφέλιµα τις ερισσότερες φορές δυσαρεστούν το συνοµιλητή αλλά α οδεικνύονται ευεργετικά γι αυτόν. Παρηγορητικός λόγος. Είναι ο λόγος ου ροκαλεί ανακούφιση στη λύ η του συνοµιλητή και τον ενθαρρύνει να την ξε εράσει. Με δεδοµένο ότι ο συνοµιλητής βιώνει έντονο ψυχικό όνο, τα αρηγορητικά λόγια α οτελούν το βάλσαµο στην ψυχή του. Τον εµψυχώνει και του δίνει την ελ ίδα για κάτι καλύτερο α ό αυτό ου βιώνει.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 44 Αλτρουιστικός λόγος. Είναι ο λόγος ου εκδηλώνεται µε συναισθήµατα αγά ης ρος το συνοµιλητή και µε µοναδικό κίνητρο το ανιδιοτελές ενδιαφέρον να του ροσφέρει βοήθεια. Πρόκειται για λόγο υψηλού ήθους ου θέλει και ε ιδιώκει το καλό του άλλου, χωρίς αντάλλαγµα. «Κάνε το καλό και ρίξ το στο γιαλό» λέει µια ελληνική αροιµία. Εγκρατής λόγος. Είναι ο λόγος ου υ οτάσσει το άρµα των αθών και των συναισθηµάτων στον ηνίοχο του Λογικού, α αλλάσσοντας τον οµιλητή α ό αράλογες ε ιθυµίες. Είναι λόγος ψύχραιµος και νηφάλιος ου χαλυβδώνει τις ψυχικές ικανότητες και οδηγεί στο δύσκολο δρόµο της Αρετής. «ύσκολο να µάχεται κανείς µε τις ε ιθυµίες του. Η εγκράτεια είναι γνώρισµα φρόνιµου ανθρώ ου», έλεγε ο ηµόκριτος. Συνε ής λόγος. Είναι ο λόγος ου είναι σύµφωνος µε τις αρχές, τις αντιλήψεις, τις ιδέες και τις ε οιθήσεις του οµιλητή. Με αυτή την έννοια ο συνε ής στο λόγο του είναι υ εύθυνος και σταθερός άνθρω ος. Ανα τύσσει την εµ ιστοσύνη, την αξιο ιστία και τον σεβασµό στους άλλους. Παράλληλα, δηµιουργεί ροϋ οθέσεις φιλίας και συνεργασίας µαζί τους. Άρα, ο συνε ής λόγος καθρεφτίζει µια ολοκληρωµένη ροσω ικότητα. Υ εύθυνος λόγος. Είναι ο λόγος ου

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ 45 χαρακτηρίζεται α ό αίσθηµα σοβαρότητας και ευθύνης για τυχόν αραλείψεις α ό τις υ οχρεώσεις του οµιλητή. Ο υ εύθυνος οµιλητής αγα άει την ευθύνη και έχει ηθικό χρέος α έναντι στον εαυτό του και τους άλλους να εκ ληρώσει στο ακέραιο τις υ οχρεώσεις και τα καθήκοντά του. «Να αγα άς την ευθύνη. Να λες: εγώ, εγώ µονάχος µου έχω χρέος να σώσω τη γη. Αν δε σωθεί, εγώ φταίω», έλεγε ο Καζαντζάκης. ηµοκρατικός λόγος. Είναι ο λόγος ου αφενός µεν ασκεί ε οικοδοµητική κριτική σε κάτι, αφετέρου δε δίνει τη δυνατότητα στον συνοµιλητή να εκφράσει τον αντίλογό του. Λόγος χωρίς αντίλογο είναι νεκρό στοιχείο, ενώ λόγος µε αντίλογο είναι δηµιουργία. Και αυτό σηµαίνει ότι στον δηµοκρατικό λόγο αρουσιάζονται αντίλογοι ου οδηγούν σε δηµιουργική ζύµωση διαλεγοµένων και κατάληξη σε ένα κοινά α οδεκτό συµ έρασµα. Γιατί «α ό δύο έτρες βγαίνει το αλεύρι», λέει η ελληνική λαϊκή αροιµία. Ενσυνείδητος λόγος. Είναι ο λόγος ου βασίζεται στο νόµο της καθαρής συνείδησης και αυτό σηµαίνει ότι ο ενσυνείδητος οµιλητής έχει ως κριτήριο στα όσα λέει, το γεγονός ότι δεν θα υ άρξουν ούτε τύψεις συνειδήσεως ούτε α οδοκιµασία α ό την κοινή γνώµη. Άρα ο ενσυνείδητος λόγος είναι καθαρός, ό ως «το γάργαρο νερό» και γι αυτό νικάει το φόβο.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 46 «Μόνο η συνείδησή µας στέκεται ψηλότερα α ό το φόβο», έλεγε ο Βίαντας. Παρρησιακός λόγος. ιακρίνεται α ό αληθινή και ανυ οχώρητη αρρησία και «είναι το κάλλιστο α όκτηµα του ανθρώ ου», έλεγε ο ιογένης. Η αρρησία εξυψώνει ηθικά τον άνθρω ο, γιατί του δίνει τη δυνατότητα να εκφράσει µε θάρρος και ειλικρίνεια τις γνώµες και τις σκέψεις του. Γιατί «το αληθινό είναι σοφό, όταν µάλιστα συµβαίνει αυτό να είναι α λό και σύντοµο, ενώ το ψέµα κρίνεται κακό και ανόητο, ακόµα και όταν φαίνεται διακοσµηµένο µε δύναµη και καλλιέ εια ρητορική», έλεγε ο Ισίδωρος. εν ρέ ει όµως να µετατρέ εται σε θράσος, γιατί τότε αρασύρει σε ανόητες α οφάσεις. «Το θάρρος της γνώµης ρέ ει να το διακρίνει σοβαρότητα και ήθος», έλεγε ο Πλούταρχος. Οραµατικός λόγος. Είναι ο λόγος ου εκφράζεται µε ελ ίδα και αισιοδοξία για ένα καλύτερο αύριο. Η καθηµερινή ζωή ε ιβεβαιώνει την αλήθεια ότι ο οραµατικός λόγος είναι µια εσωτερική ίστη µε ε ιµονή και υ οµονή για την ρόοδο. Χωρίς όραµα ο άνθρω ος δεν ροοδεύει, µετατρέ εται σε ζωντανό νεκρό. Βέβαια, οι έχοντες όραµα ρέ ει να έχουν και λογική, γιατί «οι ελ ίδες των λογικών ανθρώ ων είναι ραγµατο οιήσιµες, των ασύνετων όµως

Ο ΜΙΚΡΟΣ ΘΕΟΣ 47 ανεκ λήρωτες» έλεγε ο ηµόκριτος. ίκαιος λόγος. Είναι ο λόγος ου βασίζεται σε αµερόλη τη και οξυδερκή κρίση, ώστε να α οδίδει στον καθένα ό,τι του ανήκει και ότι του αξίζει. Πρόκειται για λόγο άτρωτο ου εξετάζει όλες τις δυιστάµενες λευρές, ώστε να µην τιµωρεί κανέναν άδικα. Γιατί «είναι ροτιµότερο να αθωώσεις εκατό ενόχους αρά να καταδικάσεις έναν άνθρω ο αθώο» έλεγε ο Σωκράτης. Και σε αυτή τη βάση ο δίκαιος λόγος α ονέµει δικαιοσύνη και βρίσκεται άντα µεταξύ των αντιµαχόµενων λευρών, αφού «η δικαιοσύνη βρίσκεται στο µεταίχµιο µεταξύ της υ ερβολικής ε ιείκειας και της ιο στυγνής σκληρότητας», σύµφωνα µ τον Ντιντερό. Α ό τα ανωτέρω γίνεται σαφές ότι ο λόγος για να είναι ενάρετος ρέ ει να είναι και φρόνιµος. Και ο φρόνιµος λόγος είναι καίριος και συνετός λόγος. Ο άνθρω ος ου µιλάει καίρια εκφράζει την ουσία, ενώ όταν µιλάει συνετά α οφεύγει τον κακό λόγο και ροάγει τον καλό. Άρα, α ό τα λόγια κά οιου κατανοούµε τον χαρακτήρα του. Σύµφωνα µε τον Σόλωνα, «Τα λόγια είναι ο καθρέφτης για τα έργα µας».

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΥΛΙΤΣΑΣ 48 4. η Αβεβαιότητα και Βεβαιότητα της Ζωής Σύµφωνα µε τον Αναξίµανδρο: «Αρχή των όντων είναι το ά ειρο. Α ό αυτό ροέρχονται όλα τα όντα και αυτό είναι η αιτία και της φθοράς στην ο οία κατ ανάγκη υ όκεινται, ληρώνοντας το ένα στο άλλο την οφειλόµενη οινή σύµφωνα µε την τάξη του χρόνου.» Αυτό σηµαίνει ότι καθετί αναδύεται µέσα α ό το ρωταρχικό αδιαφορο οίητο υλικό α οκτά ατοµική ύ αρξη και στην συνέχεια είναι καταδικασµένο στον αέναο µετασχηµατισµό Υ όκειται στη φθορά του χρόνου. Γεννιέται και εθαίνει. Μ αυτή τη λογική η δηµιουργία της ραγµατικότητας βασίζεται σε µια ρωτογενής α ροσδιόριστη ουσία, η ο οία δε µ ορεί να γίνει αντιλη τή ούτε µε τις αισθήσεις ούτε µε ε ιστηµονικά όργανα. Η ουσία αυτή θα ονοµάζεται α ό δω και στο εξής θεϊκό. Α ό το θεϊκό ανα τύχθηκαν µέσω µιας διαδικασίας συνεχών µορφο οιήσεων τα 110 γνωστά, χηµικά, στοιχεία. (92 α ό αυτά δηµιουργούνται α ό τη φύση και άλλα 18 αρασκευάζονται στα εργαστήρια.) Κάθε στοιχείο έχει ιδιότητες ου το καθιστούν µοναδικό και ενώνεται σε σταθερές αναλογίες α ό τις