TO AP PON TOY IEY YNTOY TH YNTA Eø - APATHPH EI KAI XO IA - EKK H IA TIKA XPONIKA - IAºOPA
εκέµβριος 2001, Aριθµ. 11 T ρθρον το ιευθυντο τ ς Συντάξεως EKK H IA 975 TO BEΛHNEKEΣ TΩN IAΘPHΣKEYTIKΩN IAΛ O ΓΩ N 1. Π ρ ο λ ε γ µ ε ν α Στ προηγο µενο ρθρο µας τονίσαµε τ ν ναγκαι τητα τ ν διαθρησκειακ ν διαλ γων, ο πο οι δη προγραµµατίζονται τ σον στ ν Eλλάδα µ πρωτοβουλία τ ς Eκκλησίας τ ς Eλλάδος, σ ο ν κα σ λλα κέντρα το χριστιανικο κ σµου (Bρυξ έ λ λ ε ς, Aσσίζη κ..) µ πρωτοβουλία τ σον το Σεπτο O κουµενικο Πατριαρχείου κα τ ς Eλληνικ ς Kυβερνήσεως, σον κα το Bατικανο κα λλων φορέων τ ς πνευµατικ ς ζω ς, ς λ.χ. τ ς «Europäischen Akademie der Wissenschaften und der Künste». Tο κ. EYAΓΓEΛOY. ΘEO ΩPOY Οµοτίµου Καθηγητο το Πανεπιστηµίου Αθην ν, Τακτικο Μέλους τ ς Ε ρωπαϊκ ς Ακαδηµίας τ ν Επιστηµ ν κα τ ν Tεχν ν Aλλ ποία ε ναι ρθ µεθοδολογία κα πο ο θ ε ναι τ περιεχ µενο τ ν διαλ γων α τ ν; A ς πιτραπ σ µερικ ρθρα µας στ περιοδικ «Eκκλησία» ν ποµνήσωµε µερικ στοιχε α, π ο θ διαµ ρφωναν µερικ ς διαστάσεις κα συνιστ σες παραµέτρους, ς κα νδεχ µενες µεταβλητ ς τ ν διαθρησκειακ ν διαλ γων κα θ προσδι ριζαν τ βεληνεκ ς α τ ν. T στοιχε α α τ θ ταν δυνατ ν πως πιστε οµε κα λπίζοµε ν χρησιµε ουν κάπως ς προανάκρουσµα ν χουν α τονοήτως µέχρις ν ς ρισµένου σηµείου πιλοτικ χαρακτ ρα γι µερικ ς τουλάχιστον ο σιώδεις πτυχ ς τ ν διαλ γων α τ ν. 2. O γγενε ς δυσκολίες στο ς διαθρησκειακο ς δ ι α λ γ ο υ ς. Στο ς διαθρησκειακο ς διαλ γους πρέπει ν περνικηθο ν µερικ πιπροσθο ντα στ ν πιτυχία τους µπ δια κα µερικ ς γγενε ς δυσκολίες γι τ ν πρ σκοπτη διεξαγωγή τους. T µπ δια α τ κα ο δυσκολίες προκ πτουν κ το γεγον τος τι, ν ο συµµετέχοντες στο ς διαχριστιανικ ο ς, δ ι ε κ κ λ η σ ι α σ τ ι κ ο ς, διοµολογιακο ς διαλ γους χουν κατ τ µ λλον ττον τ ν δία πίστι στ ν Y το Θεο, στ ν Θεάνθρωπο Σωτ ρα κα Λ υ τ ρ ω τ ή, ντιθέτως στο ς διαθρησκειακο ς διαλ γους ο κπρ σωποι τ ν προχριστιανικ ν κα ξωχριστιανικ ν Θρησκει ν ρνο νται τ ν πίστι α τ κα χουν µίαν ντίληψι γι τ ν περβάλλουσα τ νθρώπινα ντα θεία περδ ναµι, ποία κατ τ πλε στον νοε ται ποικιλοτρ πως κ µη κα ντ ς τ ν µονοθεϊστικ ν θρησκει ν. Aλλη δυσκολία στο ς διαθρησκειακο ς διαλ γους ε ναι τι κάθε Θρησκεία χει τ ν ξίωσι τ ς µοναδικ ς σχ ος, τ ς πολυτ τητος κα τ ς ψίστης α θεντίας, ποία µ συναίσθηµα περοχ ς δ ν νέχεται µειοδοσίες κα συµβιβασµο ς ε ς βάρος το περιεχοµένου της, λλ ντιθέτως θέλει δι ναπτ ξεως εραποστολικο ργου ν προσελκ ση λους στ ν δική της πίστι. Γεννιέται λοιπ ν τ ρώτηµα: Π ς θ πιτευχθ στο ς διαλ γους α το ς ποφυγ τ σον το «φ ο ( υ ) ν τ α µ ε ν τ α λ ι- στικο δυϊσµο», σον κα το «θρησκευτικο µο - ν ι σ µ ο» κα π ς θ πικρατήση τ σον προβαλλοµένη σήµερα «ν ο χ» κα «παραδοχ τ ς τε - ρ τητος κα το λλου ς λλου» χωρ ς α τ ν σηµαίνη «συγκρητισµ» κα ρνησι το περιεχοµένου τ ς πίστεως κάστου κ τ ν συµµετεχ ντων στο ς διαλ γους; Aλλο ρώτηµα ε ναι: Θ πάρξη στο ς διαλ γους κοιν προσευχή; Kα ν ναί, πο ο περιεχ µενο πρέπει ν χη α τή; Tί θ πο µε σχετικ ς π ρθ δοξη σκοπι γι τ ν συµπροσευχή; Aλλη δυσκολία σ µερικο ς π το ς διαθρησκειακο ς διαλ γους ε ναι τι µερικ ς θρησκε ες, πως τ ζήσαµε στ ς µέρες µας µ το ς λεονταρισµο ς τ ν Tαλιµπ ν το A φ γ α ν ι σ τ ά ν, χουν νεπίτρεπτες πολιτικ ς πιδιώξεις, τ ς πο ες µάλιστα συσχετίζουν µ τ διδασκαλία τ ν ερ ν τους βιβ λ ί ω ν,λ. χ.το Kορανίου. Aλλ παρ τ ς δυσκολίες α τές, ε ναι σήµερα γενικ τ α τηµα περ ντατικοποιήσεως τ ν προσπαθει ν γι τ διοργάνωσι διαθρησκειακ ν διαλ γων πο θ ποβλέπουν φ ν ς στ ν προβολ κοιν ν νθρωπιστικ ν ξι ν κα στ ν πικράτησι τ ς λευθερίας, τ ς δικαιοσ νης, τ ς γάπης κα
976 EKK H IA εκέµβριος 2001, Aριθµ. 11 τ ς ε ρήνης δίως µέσα στ ς πολυπολιτισµικ ς κα πολυθρησκευτικ ς κοινωνίες κα φ τέρου στ ν περιφρο ρησι τ ν τοµικ ν δικαιωµάτων τ ν µελ ν τ ν διαφ ρων θρησκευτικ ν µειονοτήτων. O µνηµονευθε σες δυσκολίες, πως κα λλες, τ ν ποίων θ γίνη µνεία κατωτέρω, πρέπει ν µελετηθο ν κα περνικηθο ν µ κοιν προσπάθεια, ε λ ι- κρίνεια κα καλ θέλησι. O διαθρησκειακο διµερε ς πολυµερε ς διάλογοι πρέπει πρ τον ν πισηµαίνουν τ σηµε α παφ ς µεταξ τ ν Θρησκει ν, πο διευκολ νουν τ ν κοιν νθρωπιστικ ντιµετώπισι τ ν διεθν ν κα κοινωνικ ν προβληµάτων, κα δε τερον ν προχωρο ν στ συνέχεια στ ν ξέτασι το κανθώδους προβλήµατος τ ν φισταµένων ο σιωδ ν διαφορ ν στ περιεχ µενο τ ν πιστευτέων στ ς διάφορες Θρησκε ες, πο ποκλείουν ο σιώδεις συγκρητιστικο ς νδοτισµο ς κα συµβιβασµο ς. 3. Σηµε α παφ ς ( µοι τητες, ναλογίες κα «παράλληλα» φαιν µενα) µεταξ Xριστιανισµο κα λλων Θρησκει ν. O πιδιώκοντες τ ν προσέγγισι κα λληλοπεριχώρησι Xριστιανισµο κα λλων Θρησκει ν κα ο κήρυκες τ ς θρησκευτικ ς «παγκοσµιοποιήσεως» πρ ς πικράτησιν νιαίας Θρησκείας σ λους το ς λαο ς περιορίζονται συνήθως στ ν προβολ µ νο τ ν σηµείων παφ ς στ διαφορετικ περιεχ µενα τ ς πίστεώς τους. H προβολ α τ γίνεται κατ τρ πον ποσπασµατικ κα κλασµατικ, π ε- ριοριζοµένη στ ν π µνησι µοιοτήτων, ναλογι ν κα «παραλλήλων» φαινοµένων κα ποφε γουσα συχν συνειδητ ς τ χρ σι τ ς στοχευο σης στ θέα τ ς «ο σίας» (We s e n s s c h a u) τ ν θρησκευτικ ν «φαινοµένων» φαινοµενολογικ ς µεθ δου τ ν Edmond Husserl, Max Scheler κα Johannes Hessen. Aναµφιβ λως θ ταν περβολ ν σχυρισ θ ο µ ε, τι «Θρησκειολογία τερµάτισε τ ν σά - λον τ ν παραλλήλων» κα τι µηδένισε τ ν ριθµ τους (Λεωνίδου Iωάν. Φιλιππίδου, Σ γχρονος Θρησκειολογικ Kίνησις, ν Aθήναις 1952, σ. 2 0 ). Eξ λλου µως δ ν πρέπει ν λησµον ται κα τ «ργιον πάτης, ν µετ λθον πρ ς πον µευσιν τ ς πίστεως ε ς τ ν α τοτέλειαν κα ε ς τ ν ποκα - λυπτικ ν χαρακτ ρα το Xριστιανισµο ο µυθευ - τα τ ν παραλλήλων. ι τ ς πιστηµονικ ς κκα - θαρίσεως το ργίου τ ν δ θεν παραλλήλων Θρησκειολογία κατήνεγκε καίριον πλ γµα κατ τ ν πλαστογράφων κα κατ το θρησκειολογι - κο ρασιτεχνισµο, προσδιορίσασα µα π τ ε καιρί α τα τ η κα τ ν τρ πον πιστηµονικ ς χρη - σιµοποιήσεως τ ς συγκρίσως κα πιστηµονικ ς νακρίσεως τ ν νοµιζοµένων κάστοτε παραλλή - λ ω ν» (A τ.). Παρ τ ν κατ ρχ ν ρθ πισήµανσι το ει- µνήστου διακεκριµένου διδασκάλου µας Kαθηγητο Λεωνίδου Iωάν. Φ ι λ ι π π ί δ ο υ,δ ν ε ναι δυνατ ν ν ρνηθο µε τι ναµφιβ λως πάρχουν «παράλληλα» φαιν µενα, δηλαδ µερικ ς τ σον «καθ λ η ν», σον κα ε δολογικ ς µορφολογικ ς µοι τητες κα ναλογίες, πο ναφέρονται σ θεολογικ ο µ ε τ α φ υ σ ι κ έ ς,κ ο σ µ ο θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς,β ι ο θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς, θ ι κ έ ς, σκητικ ς κα λατρευτικ ς κατηγορίες στοχασµο κα κφράσεως σωτερικ ν βιωµάτων τ ν χριστιαν ν κα τ ν παδ ν λλων Θρησκει ν. ειγµατοληπτικ ς µνηµονε οµε µ λλειπτικ ς σ νδετες διατυπώσεις κα χωρ ς συστηµατικ κατάταξι παραδείγµατα τέτοιων «παραλλήλων», µοιοτήτων κα ναλογι ν, πο πισηµαίνονται π διαπρεπε ς θρησκειολ γους σ διµερε ς συναρτήσεις σ πολυµερ πλαίσια: ιηγήσεις περ τ ς δηµιουργίας το νθρώπου συναίσθηµα νοχ ς ς παρξιακ γνώρισµα λπ ς κα ναµον γι λ τρωσι σκησις διαρκ ς γ ν πρ ς κατανίκησι παθ ν πιδίωξις πνευµατικ ς άσεως κα θεραπείας νηστεία διαλογισµ ς πνευµατικ θεωρία α τοστοχασµ ς διαβεβαιώσεις περ σωτερικ ς ποκαλ ψεως ς µυστικο φωτισµο κα λλάµψεως συµβολικ χρ σις χρωµάτων τ ποι προσκυνηµάτων ερ ς ποδηµίες ξηµέρωσις π ρηµίτες γρίων θηρίων χρ σις τ ν χων τ ς καµπάνας θυσία κουρ ς τ ν µαλλι ν θρησκευτικο µνοι µον τονη κα µονοφωνικ παγγελία ερ ν κειµένων µ σχετικ ς νυψώσεις κα χαµηλώµατα τ ς φων ς δηµ σιο κήρυγµα σωτηριολογικ διδασκαλία περ τ ς δο τ ς λυτρώσεως δοξολογικοί, παρακλητικο κα ξιλαστήριοι µνοι κτενε ς προσευχ ς κα δεήσεις ξ γάπης ποία περιλαµβάνει λα τ ζωνταν πλάσµατα παραλλαγ ς το «Πάτερ µ ν» τιµώµενα ερ λείψανα σ πολυτι- µ τατες λειψανοθ κες κανονικ ερ βιβλία, π ο γράφτηκαν σ περιγραφοµένη κατάστασι θείας
εκέµβριος 2001, Aριθµ. 11 EKK H IA 977 µπνε σεως κα ξάρσεως π δειξις το ρθο τρ που προσευχ ς µοναχικ τάγµατα νάλογα πρ ς τ τ ν δίως δυτικ ν χριστιαν ν ( παιτικά, τερτιαρίων κ.τ.τ.) προφητε ες µάρτυρες τ ς πίστεως κδηλώσεις σεβασµο πρ ς κάθε νθρώπινο πρ σωπο σοτιµία µοναστρι ν κα µοναχ ν κδηλώσεις τιµ ς πρ ς θρησκευτικ ς προσωπικ τητες, πο φθασαν στ ν λλαµψι κα στ ν φωτισµ πολλο γιοι (λ.χ. στ ν Bουδδισµ ο Buddas κα B o d h i s a t was) δέα τ ς Xάριτος µονοθεϊστικ ς τάσεις σ µεταγενέστερες µορφ ς Θρησκει ν διδασκαλία τι Θε ς ε ναι γάπη κα καρδι το µεγάλου λέους σωτηριολογικ ς διηγήσεις γιασµο καταφατισµ ς κα ποφατισµ ς θετικ ς κα ρνητικ ς θεολογίας πνευµατικ ντα γγελοι, πο συµµετέχουν στ ν ζω τ ν νθρώπων σχατολογικ διδασκαλία τ π τ ν Rudolf Otto γνωστ ο σιώδη στοιχε α τ ς Θρησ κ ε ί α ς, δηλαδ τ N u m i n o s u m, τ M y s t e r i u m Tremendum κα τ Mysterium Fa s c i n o s u m πειρασµο δρυτ ν Θρησκει ν, νάλογοι πρ ς το ς πειρασµο ς το πειρασθέντος π τ ν Σαταν Iησο περιγραφ ς γι θα µατα, γι λ τρωσι ς µυστικ ε ρήνη κα µακαρι τητα κα γι παραδείσια κατάστασι ορτολ για, πο συναρτ νται πρ ς το ς σταθµο ς τ ς ζω ς τ ν δρυτ ν τ ν Θρησκει ν κα πενθυµίζουν τ ς χριστιανικ ς δεσποτικ ς ορτές. O είµνηστος πιφαν ς Kαθηγητής µας Παναγιώτης Tρεµπέλας χει γράψει σχετικ ς: «ν διεκδικο µεν δι τ ν Xριστιανισµ ν τ µονοπώ - λιον τ ν ννοι ν τ ς θυσίας, τ ς ξιλεώσεως, τ ς πολυτρώσεως τ ς τελετ ς τ ς µυήσεως, τ ο κ α θ α ρ µ ο, το φωτισµο κ.λπ. A ται ποτελο ν στοιχε α ποκείµενα ς βάσεις ν πάσ η θρησκεί α κα ε ρίσκονται ε ς µέγαν ριθµ ν θρησκει ν, κ ε - χωρισµένων π λλήλων δι το διαστήµατος κα το χρ νου κα το τ που, ε ς τρ πον στε ν µ ν χωρ π νοια, τι α ται πέδρασαν π λλή - λ ω ν. Eπ µενον λοιπ ν ε ναι ξωτερικαί τινες να - λογίαι ν πάρχουν µεταξ τ ν ε δωλολατρικ ν κα τ ν χριστιανικ ν τελετ ν Kα α λειτουργι - κα λαι ν τ λατρεί α, πως τ λαιον, τ δωρ, τ έ φ ρ α, καθ ς κα διάφοροι χειρισµοί, ο ον πί - θεσις τ ν χειρ ν, πάρχουν κοινα ε ς πολλ ς θ ρ η σ κ ε ί α ς»( Π α ν. Tρ ε µ π έ λ α, Aρχα κα χαρακτ ρ τ ς χριστιανικ ς λατρείας, A θ ν α ι,1 9 5 2, σ. 8 5 ). Aς θυµηθο µε ς παράδειγµα τ µορφολογικ σηµε α παφ ς µεταξ τ ς Xριστιανικ ς κα τ ς Iουδαϊκ ς Λατρείας. Oπως χοµε τονίσει «ε ς τ ν Xριστιανικ ν Λατρείαν νεσωµατώθησαν χρησίµευσαν ς ε δολογικ µορφολογικ πρ - τυπα ν τ Iουδαϊκ Λατρεί α τελετουργικ χρ σις το δατος, το λαίου, το ρτου, τ ο ο νου α δι το δατος πλ σεις τ ν χειρ ν πρ ς µετάδοσιν ε λογίας χρ σις το θυµιάµατος χρίσις το ρχιερέως κα α στορο µεναι ν τ Π.. χρίσεις τ ν βασιλέων δέα τ ν γκαινίων το ναο π τ ν µφίων το ρχιερέως τοπο - θέτησις κωδωνίσκων α δι νέου περιεχοµένου πληρωθε σαι ορτα το Πάσχα κα τ ς Πεντηκο - στ ς ε ς βδοµάδας διαίρεσις το λου τους καθ πακο ν πιθαν ς κα ντιφωνικ ψαλµ ωδία νάγνωσις βιβλικ ν περικοπ ν µιλία κα ο λ γοι παρακλήσεως τρ πος τ ς παγγελίας κα δι λειτουργικ ν φράσεων πλαισίωσις τ ς ρχ ς κα το τέλους τ ν προ - σευχ ν π τ ν µεσον πίδρασιν τ ς Π.. α ξησις τ ν ρ ν τ ς προσευχ ς ε ς πτά, τ ο ι ε ς τ ς ρας το Oρθρου, τ ς τρίτης, τ ς κτης, τ ς νάτης, το σπερινο, το ποδείπνου κα το µεσονυκτικο (Ψαλµ. ρ ι η, 1 6 4 : «Eπτάκις τ ς µέρας νεσά σε») ναρξις τ ς λειτουργικ ς µέρας π τ ς σπέρας τ ς προηγουµένης τ µεταφερθέντα ε ς τ ν Προαναφοράν Λειτουρ - γίαν τ ν Kατηχουµένων τ ς Kυριακ ς λατρευ - τικ ν τ συναγωγ στοιχε α τ ς πρω ας το ντικατασταθέντος π τ ς Kυριακ ς Σαββάτου χρ σις το «Aµ ν» κα το µελ ωδικ ς ψαλλοµέ - νου «Aλληλο ϊα» µορφολογικά τινα στοιχε α τ ν πισήµων ουδαϊκ ν δείπνων, νσωµατωθέντα ε ς τ ν τελεσιουργίαν τ ς Θείας E χαριστίας, τ ι ς κριβ ς δ θη κατ τ ν διάρκειαν το ν ου - δαϊκ µορφ τελεσθέντος Mυστικο είπνου κ. λ π.» (E αγγ. Θ ε ο δ ώ ρ ο υ, Mαθήµατα Λειτουργ ι κ ς,tε χος A, Aθ ναι 5 1 9 9 1, σ σ. 311-312, π ο υ γίνεται κα παραποµπ στ ν σχετικ Bιβλιογραφ ί α ). Σ µερικ ς Θρησκε ες συναντ νται τ σον δέα τ ς σωτηρίας µ νον µ τ ν πίστι (sola fides), σον κα κδηλώσεις πο συνδυάζουν τ ν v i t a m
978 EKK H IA εκέµβριος 2001, Aριθµ. 11 c o n t e m p l a t i vam µ τ ν vitam activa m. Π ο λ λ Θρησκε µατα σήµερα µιµο νται τ ν θικοκοινωνικ δρ σι τ ν Pωµαιοκαθολικ ν κα τ ν Π ρ ο τ ε σ τ α ν τ ν, πο ε ναι γνωστ ς Caritas κ α ς D i a ko n i a,κα ναπτ σσουν νθρωπιστικ ς κα διακονικ ς δραστηρι τητες (λ.χ. πρ ς περίθαλψι π ρ ο σ φ γ ω ν,πρ ς περάσπισι νθρωπίνων δικαιω µ ά τ ω ν, πρ ς νάπτυξι κινήµατος ε ρήνης, τ ς paece move m e n t). Aλλ κα δη τ ν γ α να πρ Xριστο γεµ ν τ ν Iνδι ν Asoka διηγε ται: «Φ τευσα στο ς δρ µους µπανανι ς κα δέντρα µ ά ν γ κ ο, γι ν παρέχουν σκι ς στο ς νθρώπους κα στ ζ α. Aνοιξα πηγάδια κα πανδοχε α πρ ς χάριν τ ν νθρώπων κα τ ν ζώων» (E αγγ. Θ ε ο- δ ώ ρ ο υ, Iστορία κα Θεωρία τ ς Eκκλησιαστικ ς Kοινωνικ ς ιακονίας, A θ ν α ι,1 9 8 5,σ. 2 5 ). Eπειτα, πως στ ν Xριστιανισµ πάρχουν σχίσµατα κα διαιρέσεις, τσι κα σ ρκετ ς Θρησκε ες πάρχουν διασπάσεις κα µερικ ς φορ ς λληλοσυγκρου µενες α ρέσεις. Eξ φορµ ς τ ν γεγον των το Aφγανιστ ν κατεκλ σθησαν ο σελίδες τ ν φηµερίδων γι τ ς διάφορες φιλειρηνικ ς κα φιλοπ λεµες ποχρώσεις το Iσλαµισ µ ο.mέσα στ ν Bουδδισµ γνωστ ς ε ναι διάφορες διασπάσεις ( ρχα ος Bουδδισµ ς, N ε ο β ο υ δ δ ι- σµ ς, Hinay ~ ana, Mahay ~ ana, Vajray ~ ana, βουδδιστικ ς σχολ ς µ διάφορες κατευθ νσεις στ ς I ν δ ί ε ς, στ ν Kίνα, στ ν Iαπωνία, στ Θιβέτ, σ τ Σρί-Λάνκα, στ Bιετνάµ, στ ν Tαϋλάνδη, στ ν I ν δ ο ν η σ ί α,στ Bίρµα, στ Λάος, στ ν Kαµπ τζη, στ ν A µ ε ρ ι κ ή,στ ν E ρώπη), πο καθιστο ν σή- µερα ναγκα ες τ ς φιλενωτικ ς προσπάθειες το νδοβουδδιστικο O κουµενισµο, νάλογες πρ ς τ ς τ ς διαχριστιανικ ς, τ ς διεκκλησιαστικ ς, τ ς νδοϊσλαµικ ς ο κουµενικ ς κινήσεως. O διαθρησκειακ ς διάλογος θ ε χε καλ τερα ποτελέσµατ α, ν κάστη κ τ ν Θρησκει ν, πο συµµετέχουν ε ς α τ ν, ε χε σωτερικ ν τητα κα νιαία στάσι πρ ς τ ς λλες Θρησκε ες. Γι τ ν ρθ ποτίµησι κα ξιολ γησι τ ν λίγων καθ λην κα πολλ ν ε δολογικ ν µορφολογικ ν µοιοτήτων, ναλογι ν κα «παραλλήλων» µεταξ Xριστιανισµο κα λλων Θρησκει ν ε ναι ναγκαία χρ σις ρθ ς ρµηνευτικ ς µεθ δου κα κατανοήσεως συνδυασµο ναλλακτικ ν ρµηνευτικ ν δυνατοτήτων. Aλλ περ α τ ν θ γίνη λ γος στ π µενο ρθρο µας.