1. Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΤΡΕΒΛΩΣΕΙΣ ΤΟΥ

1. Ο ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΤΡΕΒΛΩΣΕΙΣ ΤΟΥ Οι δυνάμεις της αγοράς Ζήτηση και συμπεριφορά καταναλωτή Προσφορά και συμπεριφορά παραγωγού Ισορροπία προσφοράς-ζήτησης Η τέλεια αγορά Αποδοτική κατανομή πόρων Στρεβλώσεις της αγοράς Δομή της αγοράς Κρατικές παρεμβάσεις Εξωτερικές οικονομίες Ανυπαρξία δικαιωμάτων ιδιοκτησίας 1 Αγορά και περιβάλλον ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Αγαθά & υπηρεσίες Φυσικοί πόροι ΠΑΡΑΓΩΓΟΙ ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΕΣ Περιβαλλοντικά αγαθά Συντελεστές παραγωγής Απόβλητα Απορρίμματα 2 1

Αγορά: Αγορά και τιμές ο τρόπος επικοινωνίας μεταξύ καταναλωτών και παραγωγών ο τρόπος αλληλεπίδρασης μεταξύ ζήτησης και προσφοράς Τιμές: το σήμα έκφρασης των επιθυμιών των καταναλωτών και των δυνατοτήτων των παραγωγών το μέσο εξισορρόπησης ζήτησης και προσφοράς 3 Οι καμπύλες προσφοράς & ζήτησης ΖΗΤΗΣΗ ΝΕΡΟΥ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΝΕΡΟΥ Ποσότητα Ποσότητα (εκατ. (εκατ. κουτιά κ.μ./ / χρόνο) Ποσότητα (εκατ. κ.μ./ χρόνο) 4 2

Οι δυνάμεις προσφοράς & ζήτησης Χαμηλή τιμή: 2 / κ.μ. αποθάρρυνση παραγωγών χαμηλή προσφορά (7 εκ. κ.μ.) ενθάρρυνση καταναλωτών υψηλή ζήτηση (15 εκ. κ.μ.) Υπερβάλλουσα Ζήτηση αύξηση τιμής Υψηλή τιμή: 4 / κ.μ. ενθάρρυνση παραγωγών υψηλή προσφορά (15 εκ. κ.μ.) αποθάρρυνση καταναλωτών χαμηλή ζήτηση (10 εκ. κ.μ.) Υπερβάλλουσα Προσφορά μείωση τιμής 5 Σχέση τιμής - ζήτησης Με την άνοδο της τιμής η ζητούμενη ποσότητα μειώνεται: Ως ς αποτέλεσμα υποκατάστασης: οι καταναλωτές στρέφονται σε φθηνότερα προϊόντα που μπορούν να καλύψουν την ίδια ανάγκη Ως αποτέλεσμα περιορισμού: οι καταναλωτές δεν διαθέτουν το απαραίτητο εισόδημα και αρκούνται σε μικρότερη ποσότητα Οι δύο αυτές τάσεις δεν είναι ίδιες σε όλα τα αγαθά λόγω διαφορετικής αντίδρασης των καταναλωτών: Σε αγαθά πρώτης ανάγκης, ή αγαθά χωρίς υποκατάστατα η αύξηση της τιμής δεν οδηγεί σε αισθητή μείωση της ζήτησης (η ανάγκη πρέπει να καλυφθεί σε βάρος άλλων αναγκών) ΑΓΑΘΑ ΑΝΕΛΑΣΤΙΚΗΣ ΖΗΤΗΣΗΣ Σε αγαθά πολυτελείας, η αύξηση της τιμής θα μειώσει αισθητά τη ζήτηση (η ανάγκη δεν είναι πιεστική) ΑΓΑΘΑ ΕΛΑΣΤΙΚΗΣ ΖΗΤΗΣΗΣ 6 3

Η έννοια της ελαστικότητας Η ελαστικότητα δείχνει το λόγο της ποσοστιαίας μεταβολής της ζήτησης ενός αγαθού (ΔQ/Q) προς την ποσοστιαία μεταβολή της τιμής (Δp/p) ή προς την ποσοστιαία μεταβολή του εισοδήματος (ΔΙ/Ι) Q (Q Q 2 1 Αν για p 1 Q 1 και για p 2 Q 2 E Q D Q 1 = E D p (p p 2 1 p p1 Αν p 2 -p 1 >0 τότε Q 2 -Q 1 <0, γιατί η καμπύλη ζήτησης έχει αρνητική κλίση Κατά συνέπεια η ελαστικότητα ζήτησης ως προς την τιμή είναι πάντα αρνητική ) ) 7 Ελαστικότητα ζήτησης νερού οικιακής χρήσης Το νερό καλύπτει πολλές ανάγκες, επομένως γίνεται αντιληπτό ως αγαθό πρώτης ανάγκης Researchers Date Location Thomas and Syme Price Elasticity Indoor Outdoor Total 1979 Perth, Australia -0,04-0,31-0,18 Veck and Bill 3 1998 Alberton &Thokoza, South Africa -0,13-0,38-0,17 http://www.fwr.org/wrcsa/790100.htm 8 4

Άσκηση 1 Επιβάλλεται περιβαλλοντικός φόρος ύψους 0.06 /κ.μ. στους καταναλωτές νερού σε μία αγροτική περιοχή. Η αρχική τιμή ήταν 0.57 /κ.μ. μ και η αρχική ετήσια ζήτηση 180 εκ. κ.μ. α) Αν η ελαστικότητα του προϊόντος είναι -0.15 πόσο θα μεταβληθεί η ζήτηση νερού στην περιοχή; β) Σε τι ύψος ανέρχονται τα έσοδα από τον φόρο για το δημόσιο και πως θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν, ώστε να επιτευχθεί μελλοντικά μία πιο ορθολογική διαχείριση των υδάτινων αποθεμάτων; (Q2-180) - 0.15 180 (0.06) -2.84 = Q 2-180 Q 2 = 177.16 0.57 Έσοδα: 0.06 177.16 10 6 = 10.64 εκ. 9 Η χρησιμότητα: το κριτήριο του καταναλωτή Η χρησιμότητα εκφράζει την ευχαρίστηση του καταναλωτή από την απόκτηση ενός αγαθού Η χρησιμότητα εξαρτάται από την ποσότητα του αγαθού. Κάθε πρόσθετη μονάδα είναι λιγότερο χρήσιμη (φθίνουσα οριακή χρησιμότητα) Ο καταναλωτής θα αγοράσει τόσες μονάδες αγαθού μέχρι η χρησιμότητα της τελευταίας μονάδας να εξισωθεί με την τιμή του. Ο καταναλωτής επιλέγει το μίγμα και τις ποσότητες αγαθών που μεγιστοποιούν τη συνολική του χρησιμότητα. Με δεδομένο το εισόδημα του 10 5

Το όφελος του καταναλωτή Το όφελος ή πλεόνασμα του καταναλωτή προκύπτει από τη διαφορά μεταξύ: της συνολικής χρησιμότητας που απολαμβάνει από την απόκτηση όλων των μονάδων που αγοράζει, και της συνολικής αξίας που πληρώνει, η οποία βασίζεται στην τιμή που προκύπτει από την (χαμηλή) οριακή χρησιμότητα της τελευταίας μονάδας τιμή & ή χρησιμότητα οριακή Η καμπύλη της ζήτησης ης D ταυτίζεται με την καμπύλη της οριακής χρησιμότητας Οφελος τιμή προϊόντος D Q ποσότητα προϊόντος 11 Σχέση τιμής - προσφοράς Με τη μείωση της τιμής η προσφερόμενη ποσότητα μειώνεται: Ως αποτέλεσμα μείωσης της παραγωγής: οι παραγωγοί μειώνουν την παραγωγή για να περιορίσουν το κόστος παραγωγής Ως αποτέλεσμα μετατόπισης της παραγωγής: οι παραγωγοί στρέφονται σε προϊόντα χαμηλότερου κόστους εγκαταλείποντας την παραγωγική δραστηριότητα Οι δύο τάσεις δεν είναι ίδιες σε όλα τα αγαθά Διαφορετική κλίση της καμπύλης προσφοράς ανάλογα με τις δυνατότητες της επιχείρησης και την ευελιξία της παραγωγής 12 6

Το κόστος παραγωγής: το κριτήριο του παραγωγού Το κόστος παραγωγής προσδιορίζει τη δυνατότητα του παραγωγού να προσφέρει στην αγορά τη ζητούμενη ποσότητα. Το κόστος παραγωγής εξαρτάται από την ποσότητα του αγαθού Αν ο παραγωγός αξιοποιεί πλήρως τους συντελεστές παραγωγής, κάθε πρόσθετη μονάδα έχει υψηλότερο κόστος (αύξον οριακό κόστος). Ο παραγωγός θα παράγει τόσες μονάδες αγαθού μέχρι το κόστος της τελευταίας μονάδας να εξισωθεί με την τιμή Ο παραγωγός επιλέγει την ποσότητα παραγωγής και το μίγμα των εισροών που ελαχιστοποιεί το συνολικό του κόστος. Με δεδομένη την τεχνολογία του 13 Το όφελος του παραγωγού Το όφελος ή πλεόνασμα του παραγωγού γ προκύπτει από τη διαφορά μεταξύ: της συνολικής αξίας που εισπράττει, η οποία βασίζεται στην τιμή που προκύπτει από το (υψηλό) οριακό κόστος της τελευταίας μονάδας και του συνολικού κόστους παραγωγής που καταβάλλει για την παραγωγή όλων των μονάδων που προσφέρει στην αγορά τιμή & κόστος προϊόντος οριακό Η καμπύλη της προσφοράς S ταυτίζεται με την καμπύλη του οριακού κόστους S τιμή προϊόντος Οφελος Q ποσότητα προϊόντος 14 7

Κόστος και όφελος καταναλωτή και παραγωγού Για μία δεδομένη τιμή, η ζήτηση έχει ύψος στο οποίο μεγιστοποιείται η χρησιμότητα του καταναλωτή. Για μία δεδομένη τιμή, η προσφορά έχει ύψος στο οποίο ελαχιστοποιείται το κόστος του παραγωγού. pτιμή καθαρό όφελος ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΧΡΗΣΙΜΟΤΗΤΑ τιμή p S: καμπύλη προσφοράς καθαρό όφελος D: καμπύλη ζήτησης ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΚΟΣΤΟΣ Q ποσότητα Q ποσότητα 15 Ισορροπία προσφοράς και ζήτησης Η αγορά ισορροπεί στο επίπεδο τιμών p* όπου το οριακό κόστος του παραγωγού ισούται με την οριακή χρησιμότητα του καταναλωτή. Στο σημείο ισορροπίας της αγοράς μεγιστοποιείται το καθαρό όφελος για την κοινωνία. Οφελος καταναλωτή τιμή S ΚΑΘΑΡΟ ΟΦΕΛΟΣ Οφελος παραγωγού P* D ποσότητα 16 8

Οι δυνάμεις της αγοράς Η αγορά επιτρέπει την κατανομή των πεπερασμένων αγαθών στα μέλη της κοινωνίας. Κινητήρια δύναμη της αγοράς είναι η ζήτηση και η προσφορά. Η ανταλλαγή αγαθών στην αγορά βασίζεται στις τιμές οι οποίες ποσοτικοποιούν: τις επιθυμίες των αγοραστών (χρησιμότητα ζήτηση) τους περιορισμούς των πωλητών (κόστος παραγωγής προσφορά) Σε συνθήκες τέλειας αγοράς οι αποφάσεις λαμβάνονται σε ατομικό επίπεδο και δεν χρειάζεται κεντρική παρέμβαση για την εξισορρόπηση προσφοράς και ζήτησης. Σε συνθήκες τέλειας αγοράς οι ατομικές αποφάσεις κινούμενες από το αόρατο χέρι της οικονομίας οδηγούν σε αποδοτική κατανομή των πόρων (άριστη κατά Pareto). 17 Το περιβάλλον ως οικονομικό αγαθό Το περιβάλλον αδυνατεί να παρέχει ικανοποιητικά και επ άπειρο τις υπηρεσίες του. Βρίσκεται σε συνθήκες σπανιότητας. Τα διαθέσιμα αποθέματα των περισσότερων πόρων είναι πεπερασμένα. Οι αφομοιωτικές δυνατότητες των φυσικών αποδεκτών είναι πεπερασμένες Ολο και σπανιότερα βρίσκονται φυσικά τοπία ή άλλα περιβαλλοντικά αγαθά που προσφέρουν ευχαρίστηση Κάθε αγαθό που χαρακτηρίζεται από σπανιότητα είναι ένα οικονομικό αγαθό και μπορεί (πρέπει;) να υπόκειται στους νόμους της αγοράς. 18 9

Αποδοτική κατανομή πόρων (efficient resource allocation) Η αποδοτική κατανομή των πόρων: ταυτίζεται με το σημείο ισορροπίας μεταξύ προσφοράς και ζήτησης και επιτυγχάνεται αυτόματα σε συνθήκες τέλειας αγοράς. σημαίνει ότι δεν είναι δυνατή η αύξηση του οφέλους ενός παίκτη της αγοράς (παραγωγού ή καταναλωτή) χωρίς ταυτόχρονα να ζημιωθεί ο άλλος παίκτης. οδηγεί στη μεγιστοποίηση ενός μέσου επιπέδου κοινωνικής ευημερίας Στατική αποδοτικότητα: η κατανομή αναφέρεται στα μέλη της παρούσας γενιάς. Τα οφέλη κατανέμονται ομοιόμορφα σε όλη την κοινωνία; Τι γίνεται με τους ζημιωμένους από την κατανομή; Δυναμική αποδοτικότητα: η κατανομή αναφέρεται στην παρούσα και όλες τις επόμενες γενιές. Πώς λαμβάνονται υπόψη τα κόστη και οφέλη των επόμενων γενιών; 19 Οι συνθήκες της τέλειας αγοράς (τέλειος ανταγωνισμός) Mεγάλος αριθμός επιχειρήσεων που προσφέρoυν ένα αγαθό καμμία επιχείρηση δεν μπορεί να επηρεάσει την τιμή του αγαθού Το αγαθό αυτό είναι ομοιογενές η τιμή είναι ενιαία για όλες τις επιχειρήσεις Υπάρχει πλήρης πληροφόρηση στους καταναλωτές δίνεται η δυνατότητα εκτίμησης της χρησιμότητας του αγαθού Υπάρχει δυνατότητα εισόδου νέων επιχειρήσεων που παράγουν το ίδιο αγαθό η τεχνολογία παραγωγής είναι γνωστή και εύκολα προσβάσιμη 20 10

Μορφές ατέλειας της αγοράς Στρεβλώσεις του μηχανισμού της αγοράς Η δομή της αγοράς (μονοπωλιακές καταστάσεις, κλειστά επαγγέλματα κλπ.) ) Κρατικές παρεμβάσεις (έλεγχος τιμών, επιδοτήσεις, φόροι) Ανεπάρκεια-ανυπαρξία του μηχανισμού της αγοράς Απουσία δικαιωμάτων ιδιοκτησίας (ελεύθερη -χωρίς αντίτιμοπρόσβαση σε αγαθά) Εξωτερικές οικονομίες (αλληλεπίδραση οικονομικών μονάδων -επιχειρήσεις, νοικοκυριά- έξω από το μηχανισμό της αγοράς) Οι ατέλειες της αγοράς δημιουργούν κοινωνικά και περιβαλλοντικά προβλήματα. Τα περιβαλλοντικά προβλήματα προκύπτουν κυρίως από ανεπάρκεια ή ανυπαρξία του μηχανισμού της αγοράς. 21 την Οι συνέπειες των ατελειών Μη αποτελεσματική κατανομή πόρων μεταξύ των μελών της σημερινής γενιάς (intra-generational) Δεν μεγιστοποιείται το συνολικό κοινωνικό όφελος που δημιουργείται σήμερα (δεν αξιοποιούνται πλήρως οι παραγωγικές δυνατότητες της οικονομίας) Ζημιώνονται οι καταναλωτές ή οι παραγωγοί ή και οι δύο Μη αποτελεσματική κατανομή πόρων μεταξύ διαφορετικών γενιών (inter-generational) Δεν μεγιστοποιείται η παρούσα αξία του συνολικού κοινωνικού οφέλους που προκύπτει από σήμερα μέχρι το χρόνο t Ζημιώνονται συνήθως οι επόμενες γενιές Υπονομεύεται η αειφορία του συστήματος 22 11

Η επίδραση του μονοπωλίου στο κοινωνικό όφελος Τέλεια αγορά Μονοπώλιο τιμή S τιμή S Οφελος καταναλωτή p μ p α p α Κοινωνική ζημιά Οφελος παραγωγού D Q ποσότητα Οικονομική Περιβάλλοντος α & Υδατικών Πόρων Q μ Q α D ποσότητα 23 Εμπόδια εισόδου στην αγορά Υψηλό κόστος εισόδου: λόγω ακριβής τεχνολογίας και υψηλού παγίου κόστους λίγες επιχειρήσεις μπορούν να δραστηριοποιηθούν (φυσικά μονοπώλια) Τα φυσικά μονοπώλια χαρακτηρίζονται από υψηλές οικονομίες κλίμακας Η εξέλιξη της τεχνολογίας υπονομεύει τα φυσικά μονοπώλια (π.χ. ηλεκτροπαραγωγή) Νομικά εμπόδια: προστασία παραγωγών από την πολιτεία: Διπλώματα ευρεσιτεχνίας για ορισμένο αριθμό ετών Δασμοί, ποσοστώσεις σε διεθνές εμπόριο Επιχειρήσεις κοινής ωφελείας Διαφήμιση και διαφοροποίηση προϊόντος Οι παραγωγοί δημιουργούν συνθήκες που αποθαρρύνουν επίδοξους ανταγωνιστές 24 12

Κρατικές παρεμβάσεις: Έλεγχος τιμών & δραστηριοτήτων Ελεγχος ή καθορισμός τιμών: για λόγους προστασίας των καταναλωτών (συνθήκες μονοπωλίων ή ολιγοπωλίων ή/και προϊόντα πρώτης ανάγκης και χωρίς υποκατάστατα) για λόγους ελέγχου του πληθωρισμού Θέσπιση ορίων ως προς το ύψος της δραστηριότητας ή η πλήρης απαγόρευση της για λόγους χωροταξικής και περιβαλλοντικής πολιτικής 25 Παράδειγμα 1: Ανώτατο όριο τιμής σε αγαθό ανελαστικής ζήτησης Η επιβολή ανώτατης τιμής είναι πιθανό να δημιουργήσει έλλειμμα προσφοράς: Κάποιοι καταναλωτές θα ωφεληθούν Κάποιοι δεν θα μπορέσουν να προμηθευτούν το αγαθό γιατί θα μειωθεί η προσφορά (πλεόνασμα ζήτησης) Κίνδυνοι μαύρης αγοράς Ανώτατη τιμή Έλλειμμα Ποσότητα 26 13

Παράδειγμα 2: Περιορισμός προσφοράς Με την παρέμβαση αυτή οι καταναλωτές ζημιώνονται: Οι καταναλωτές προμηθεύονται μικρότερη ποσότητα σε υψηλότερη τιμή Η συνολική επίπτωση για την κοινωνία??? Μετά τον περιορισμό Πριν τον περιορισμό Ποσότητα 27 Κρατικές παρεμβάσεις: Φόροι & επιδοτήσεις Φόροι: μετατόπιση καμπύλης προσφοράς προς τα άνω για την ανακατανομή του εισοδήματος για λόγους δημοσιονομικής πολιτικής για λόγους περιβαλλοντικής πολιτικής (πράσινοι φόροι) Επιδότηση/επιχορήγηση παραγωγών: μετατόπιση καμπύλης προσφοράς προς τα κάτω για την ενίσχυση κάποιας παραγωγικής δραστηριότητας για την ενίσχυση συγκεκριμένων δράσεων ή γεωγραφικών περιφερειών Επιδότηση/επιχορήγηση καταναλωτών: φαινομενική μείωση τιμής για ενίσχυση συγκεκριμένων προϊόντων-τεχνολογιών (π.χ. διείσδυση φυσικού αερίου) 28 14

Η επίδραση των φόρων Τέλεια αγορά Φόρος S φ τιμή S τιμή S Οφελος καταναλωτή p φ p α p α Οφελος παραγωγού Κοινωνική ζημιά??? D Q ποσότητα Οικονομική Περιβάλλοντος α & Υδατικών Πόρων Q φ Q α D ποσότητα 29 Το κοινωνικό κόστος/όφελος των φόρων/επιδοτήσεων Οι φόροι περιορίζουν τις δυνάμεις της αγοράς και επιβάλλουν ισορροπία σε χαμηλότερο επίπεδο παραγωγής/ζήτησης (έχουμε στρέβλωση;) Όχι, αν ο περιορισμός αυτός είναι επιβεβλημένος γιατί οι τιμές δεν δίνουν το σωστό σήμα (είναι πολύ χαμηλές). Οι επιδοτήσεις ωθούν τις δυνάμεις της αγοράς και επιβάλλουν ισορροπία σε υψηλότερο επίπεδο παραγωγής/ζήτησης (έχουμε στρέβλωση;) Όχι, αν η ώθηση αυτή είναι επιβεβλημένη γιατί οι τιμές δεν δίνουν το σωστό σήμα (είναι πολύ υψηλές). 30 15

Παράδειγμα: Φόρος σε αγαθό ανελαστικής ζήτησης Ποιός πληρώνει το φόρο;; Η επίπτωση του φόρου εξαρτάται από την ελαστικότητα ζήτησης: Στο συγκεκριμένο παράδειγμα: Οι καταναλωτές πληρώνουν το 90% Οι παραγωγοί το 10% Τι εισπράττει το κράτος??? Πόσο μειώνεται η ποσότητα??? Ποσότητα 31 Άσκηση 2 Η τιμή του εμφιαλωμένου νερού (συμπεριλαμβανομένου ΦΠΑ 9%) είναι κατά μέσο όρο 1 /λ και η ετήσια ζήτηση ανέρχεται σε 733 εκ.λίτρα. Αν ο ΦΠΑ αυξηθεί στο 13% και υποθέτοντας ότι δεν υπάρχει άλλος παράγοντας μεταβολής της ζήτησης (μείωση εισοδήματος, τουριστική μείωση κλπ) ) παρατηρούμε ότι η ζήτηση η μειώνεται στα 722 εκ.λ. Αν η ελαστικότητα ζήτησης του εμφιαλωμένου νερού είναι -0.5: α) Ποια είναι η νέα τιμή αγοράς του εμφιαλωμένου νερού; β) Τι % της αύξησης του φόρου μετακύλισε στους καταναλωτές; Βρίσκουμε αρχικά τη συνολική επίπτωση του φόρου: Τιμή χωρίς ΦΠΑ: 1/1.09 = 0.917 Επ αυτής της τιμής εφαρμόζουμε τον αυξημένο ΦΠΑ: 0.917*1.13= 1.036 Αν μετακυλούσε το 100% της αύξησης ΦΠΑ, θα αυξανόταν η τιμή κατά 3.6 cents/λ Από τον τύπο της ελαστικότητας βρίσκουμε την πραγματική αύξηση της τιμής που δικαιολογεί τη μείωση της ζήτησης κατά 11 εκ.λ. (722-733) - 0.5 733 Δp 1 Δp = 0.03 /λ % μετακύλισης: 0.03/0.036 = 83.3% 32 16

Εξωτερικές Οικονομίες Εξωτερική οικονομία υπάρχει αν ισχύουν 2 συνθήκες: Οι ενέργειες ενός οικονομικού υποκειμένου Α προκαλούν μεταβολή στην ευημερία ενός άλλου οικονομικού υποκειμένου Β. Ο Β δεν αποζημιώνεται από τον Α (αν μειώνεται η ευημερία του) και δεν πληρώνει τον Α (αν αυξάνεται η ευημερία του), ενώ δεν έχει τη δυνατότητα να ελέγξει ή να παρεμποδίσει τη δραστηριότητα του. Οι εξωτερικές οικονομίες προέρχονται: Από παραγωγούς και καταναλωτές και επηρεάζουν την ευημερία άλλων παραγωγών ή καταναλωτών Οι εξωτερικές οικονομίες δεν εντάσσονται στο μηχανισμό της αγοράς ως παράμετροι μεταβολής: Της συνολικής χρησιμότητας του καταναλωτή Του συνολικού κόστους του παραγωγού 33 ιάκριση εξωτερικών οικονομιών Ανάλογα με την κατεύθυνση μεταβολής της ευημερίας: Θετική ή εξωτερικό όφελος: Αύξηση η ευημερίας Αρνητική ή εξωτερικό κόστος: Μείωση ευημερίας Ανάλογα με το είδος του αγαθού που προκαλεί την αύξηση ή μείωση της ευημερίας: Περιβαλλοντική εξωτερική οικονομία (διευκολύνεται από την απουσία δικαιωμάτων ιδιοκτησίας) Μη περιβαλλοντική εξωτερική οικονομία Ανάλογα με τη δυνατότητα μεταβίβασης τους με τιμές: Χρηματική: το εξωτερικό κόστος ή όφελος εκφράζεται άμεσα σε χρηματικές μονάδες Τεχνολογική: το εξωτ. κόστος ή όφελος μπορεί να μετρηθεί σε φυσικές μονάδες ή να εκτιμηθεί σε ποιοτική κλίμακα ` 34 17

Περιβαλλοντικές εξωτερικές οικονομίες Τα περιβαλλοντικά αγαθά συμβάλουν στην ευημερία: Είτε παρέχοντας ευεξία Είτε ί αξιοποιούμενα άμεσα ή έμμεσα στην παραγωγή Αν αυξηθεί η ευημερία που μας παρέχει ένα περιβαλλοντικό αγαθό εξ αιτίας της δράσης κάποιου άλλου και δεν χρειαστεί να πληρώσουμε: Έχουμε μία θετική εξωτερική οικονομία (π.χ. ένα πάρκο στη γειτονιά μας) Αν μειωθεί η ευημερία που μας παρέχει ένα περιβαλλοντικό αγαθό εξ αιτίας της δράσης κάποιου άλλου και δεν αποζημιωθούμε: μ Έχουμε μία αρνητική εξωτερική οικονομία (π.χ. θόρυβος από γειτονικό κέντρο, μείωση ορατότητας λόγω ρύπανσης) Η ρύπανση του περιβάλλοντος αποτελεί μία αρνητική εξωτερική οικονομία Το εξωτερικό κόστος που προκαλεί η ρύπανση δεν εντάσσεται στο μηχανισμό της αγοράς 35 Οι εξωτερικές οικονομίες και ο μηχανισμός της αγοράς Από τις καμπύλες προσφοράς (S) και ζήτησης (D) ενός προϊόντος φαίνεται ότι: Το σημείο ισορροπίας επιτυγχάνεται σε Q και p Αν η παραγωγή δημιουργεί ένα εξωτερικό κόστος, ο μηχανισμός της αγοράς αδυνατεί να το ενσωματώσει: Το κόστος αυτό διαχέεται στην κοινωνία Ο παραγωγός γ δεν επωμίζεται μζ το κόστος Αν το εξωτερικό κόστος ενσωματωθεί στο κόστος παραγωγής η καμπύλη προσφοράς μετατοπίζεται στο S*: Το νέο σημείο ισορροπίας επιτυγχάνεται στο Q* και p* τιμή p* p Q* Q S S D 36 18

Τι συμπεραίνουμε; Το ύψος της παραγωγικής δραστηριότητας που δημιουργεί εξωτερικό κόστος είναι πιο υψηλό από το ύψος που θα εξασφάλιζε αποδοτική κατανομή των πόρων. Όσο δεν ενσωματώνεται το εξωτερικό κόστος στο κόστος παραγωγής ο παραγωγός δεν έχει κίνητρο να αναζητήσει λιγότερο ρυπογόνους αλλά ακριβότερουςτρόπους παραγωγής. Η τιμή του προϊόντος που προέρχεται απ αυτή τη δραστηριότητα είναι πιο χαμηλή από την τιμή που θα εξασφάλιζε αποδοτική κατανομή των πόρων. Όσο δεν αυξάνεται η τιμή του προϊόντος ο καταναλωτής δεν έχει κίνητρο να αναζητήσει άλλα πιο φιλικά στο περιβάλλον αλλά ακριβότερα- υποκατάστατα. 37 Εσωτερίκευση εξωτερικών οικονομιών Η μείωση της ρύπανσης προϋποθέτει τη διόρθωση της ανεπάρκειας της αγοράς με την -άμεση ή έμμεση- ενσωμάτωση του εξωτερικού κόστους στις τιμές: Υποχρεωτική χρήση αντιρρυπαντικής τεχνολογίας ή/και άλλων καθαρότερων (και ακριβότερων) πρώτων υλών & ενεργειακών πόρων Επιβολή φόρου από την πολιτεία για την αντιστάθμιση του εξωτερικού κόστους που επιβαρύνει την κοινωνία Και στις δύο περιπτώσεις: Αύξηση κόστους παραγωγής μετατόπιση της καμπύλης προσφοράς αύξηση τιμής μείωση της ζήτησης Εναλλακτικά είναι απαραίτητη: Η επιβολή χαμηλότερου επιπέδου παραγωγής (μείωση της προσφοράς αύξηση τιμής), ή Η πλήρης απαγόρευση της παραγωγικής δραστηριότητας 38 19

Πόσο πρέπει να μειωθεί η ρύπανση; Η μείωση της ρύπανσης δημιουργεί όφελος στην κοινωνία (ή κάποια μέλη της) Το εξωτερικό κόστος που αποφεύγεται Όμως, η μείωση της ρύπανσης δημιουργεί και ένα κοινωνικό κόστος: Στους παραγωγούς, λόγω αύξησης του κόστους παραγωγής Στους καταναλωτές, λόγω αύξησης της τιμής των προϊόντων και αποστέρησης από χρήσιμα αγαθά που συμβάλλουν στην κοινωνική ευημερία Ποιο είναι το άριστο επίπεδο της ρύπανσης; 39 Παράδειγμα Μία βιομηχανική επιχείρηση Χ ρίχνει τα απόβλητα της σε έναν κόλπο. Σε ένα άλλο σημείο του κόλπου βρίσκεται μία τουριστική επιχείρηση Υ. Το όφελος που έχει ο Χ με το να μην επεξεργάζεται τα απόβλητα ή να μην περιορίζει την παραγωγή του, συνοδεύεται από κόστος για τον Υ Η επιχείρηση Χ είναι ο παραγωγός εξωτερικού κόστους Η επιχείρηση Υ είναι ο αποδέκτης του εξωτερικού κόστους Η χρήση του φυσικού πόρου δεν είναι αποδοτική γιατί δεν μεγιστοποιείται το όφελος των δύο χρηστών. Παράλληλα, ο φυσικός πόρος υποβαθμίζεται και μειώνεται η χρησιμότητα του για άλλους σημερινούς ή μελλοντικούς χρήστες. 40 20

Το άριστο επίπεδο ρύπανσης κόστος/όφελος ΜΒ*=ΜC* ΜC x ΜΒ y MCx: οριακό κόστος περιορισμού της ρύπανσης Αφορά τον παραγωγό Χ ΜΒy: οριακό όφελος περιορισμού της ρύπανσης = οριακό εξωτερικό κόστος: Αφορά τον αποδέκτη Υ P*: άριστο επίπεδο ρύπανσης Pmax Px P* Py Pmin Px: O παραγωγός επωφελείται σε βάρος του αποδέκτη Py: O αποδέκτης επωφελείται σε βάρος του παραγωγού Δp=περιορισμός ρύπανσης Η ρύπανση θα πρέπει να περιορισθεί μέχρι το σημείο εξίσωσης του επιπλέον κόστους το οποίο πρέπει 41 να επωμισθεί ο παραγωγός της ρύπανσης με το επιπλέον όφελος που θα απολαύσει ο αποδέκτης. Γιατί άριστο; Στο άριστο επίπεδο ρύπανσης μεγιστοποιείται το κοινωνικό όφελος, δηλαδή η διαφορά μεταξύ: Του οφέλους που απολαμβάνει ο αποδέκτης από τη μείωση της ρύπανσης κατά Δp Του κόστους που πληρώνει ο παραγωγός για τη μείωση της ρύπανσης κατά Δp Αν μειωθεί λιγότερο η ρύπανση το κόστος που αποφεύγει ο παραγωγός είναι μικρότερο από το όφελος που θα μπορούσε να έχει ο αποδέκτης Αν μειωθεί περισσότερο η ρύπανση το επιπλέον κόστος που καταβάλει ο παραγωγός είναι μεγαλύτερο από το όφελος που θα έχει ο αποδέκτης 42 21

Άσκηση 3 Οι συνολικές ετήσιες απορρίψεις υγρών αποβλήτων σε ένα ποτάμι είναι 26 χιλ. κ.μ. Σε αυτό το επίπεδο ρύπανσης, το κόστος για τον περιορισμό 1 κ.μ. είναι C 0 =100 και το αντίστοιχο όφελος για την κοινωνία είναι Β 0 =700 Με την παραδοχή ότι οι καμπύλες οριακού κόστους και οφέλους είναι γραμμικές και οι αντίστοιχοι συντελεστές (αύξησης και μείωσης, αντίστοιχα) είναι c=0.04 /κ.μ και b= 0. 01 /κ.μ : 1. Το άριστο ποσό περιορισμού των απορρίψεων Δp* και το άριστο επίπεδο ρύπανσης p* 2. Το ανώτατο μοναδιαίο κόστος περιορισμού που είναι κοινωνικά επιθυμητό C* 3. Το συνολικό κοινωνικό όφελος Βολ, το αντίστοιχο κοινωνικό κόστος Cολ. και το καθαρό κοινωνικό όφελος ΝΒ που θα προκύψουν από τον περιορισμό των ρύπων στο άριστο επίπεδο. 43 Λύση 1. C*= C 0 + c Δp B*= B 0 -b Δp C*=B* C 0 + c Δp = B 0 -b Δp B 0 -C 0 = (c+b) Δp 0 p 0 p 0 0 ( ) p Δp*=(B 0 -C 0 )/(c+b) Δp*= 12 χιλ.κ.μ P* = 14 χιλ.κ.μ 2. C*= C 0 + c Δp* C*= 580 = B* B 0 C*=B* C 0 A 0 p* 3. Bολ = το εμβαδόν 0Β 0 AΔp* = B* Δp*+ ½((B 0 -B*) Δp* = 7.68 εκ. C Cολ = το εμβαδόν 0C 0 AΔp* = C 0 Δp*+ ½((C*-C 0 ) Δp* = 4.08 εκ. NB = η διαφορά τους =εμβαδόν Β 0 C 0 A p = 3.6 εκ. 44 22

Ερωτήσεις Αν το αρχικό οριακό κόστος περιορισμού C 0 είναι υψηλότερο (200 ), ο ρυθμός αύξησης c ο ίδιος, και τα στοιχεία οφέλους τα ίδια θα έπρεπε να μειωθεί περισσότερο ή λιγότερο η ρύπανση; Αν το οριακό όφελος από τον περιορισμό της ρύπανσης θεωρηθεί σταθερό στα 700 /t ποιό θα ήταν το άριστο επίπεδο ρύπανσης; Σε ένα άλλο ποτάμι Β έχουν ήδη ληφθεί κάποια μέτρα περιορισμού της ρύπανσης. Αν περιορισθεί και εδώ κατά Δp η απομένουσα ρύπανση θα υπάρξει μεγαλύτερο ή μικρότερο καθαρό όφελος; 45 Το θεώρημα του Coase O R. Coase (βραβείο Νόμπελ στην Οικονομία) δημοσίευσε το 1960 μία εργασία στην οποία αποδεικνύει ότι: «σε περίπτωση ρύπανσης σε έναν πόρο ελεύθερης πρόσβασης, αν παραχωρηθεί το δικαίωμα ιδιοκτησίας σε οποιοδήποτε από τα δύο μέρη (τον παραγωγό ή τον αποδέκτη της ρύπανσης) θα αναπτυχθεί αυτόματα μηχανισμός συναλλαγής που θα οδηγήσει στο άριστο επίπεδο ρύπανσης» Παραδοχές του θεωρήματος Coase: Ο αριθμός των συναλλασσόμενων είναι μικρός, έτσι ώστε να μπορέσει να υπάρξει συνεύρεση και καθορισμός του αντιτίμου Το κόστος συναλλαγής (transaction cost) είναι μικρό, έτσι ώστε να μην αποθαρρύνονται οι συναλλασσόμενοι. 46 23

ικαίωμα ιδιοκτησίας στον παραγωγό της ρύπανσης Χ (Ο αποδέκτης Υ πρέπει να πληρώσει για να πετύχει περιορισμό της ρύπανσης) κόστος/όφελος Cx ΜC x MCx: οριακό κόστος περιορισμού της ρύπανσης Αφορά τον παραγωγό Χ ΜΒy: οριακό όφελος περιορισμού της ρύπανσης = οριακό εξωτερικό κόστος: Αφορά τον αποδέκτη Υ By ΜΒ y Pmax Px Py Pmin περιορισμός ρύπανσης O Υ πληρώνοντας ποσό By απαιτεί μείωση της ρύπανσης τουλάχιστον μέχρι το Ρy Για ποσό By ο παραγωγός είναι διατεθειμένος να μειώσει τη ρύπανση μόνο μέχρι το Px Εναλλακτικά, για περιορισμό της ρύπανσης μέχρι το σημείο Py απαιτεί αμοιβή Cx47 ικαίωμα ιδιοκτησίας στον αποδέκτη της ρύπανσης Υ (Ο παραγωγός Χ πρέπει να πληρώσει για να έχει το δικαίωμα ρύπανσης) κόστος/όφελος By ΜC x MCx: οριακό κόστος περιορισμού της ρύπανσης Αφορά τον παραγωγό Χ ΜΒy: οριακό όφελος περιορισμού της ρύπανσης = οριακό εξωτερικό κόστος: Αφορά τον αποδέκτη Υ Cx ΜΒ y Pmax Px Py Pmin περιορισμός ρύπανσης Ο Χ πληρώνοντας το ποσό Cx απαιτεί να περιορίσει τη ρύπανση μόνο μέχρι το Px Για το ποσό Cx ο Υ απαιτεί μείωση της ρύπανσης τουλάχιστον μέχρι το σημείο Py Εναλλακτικά, είναι διατεθειμένος να δεχθεί ρύπανση Px για μία αμοιβή By 48 24

Κριτική και υπεράσπιση του θεωρήματος Coase Κριτική: Οι δύο παραδοχές δεν είναι εύκολο να επιτευχθούν στην πράξη Παραβιάζεται η αρχή Ο ρυπαίνων πληρώνει και γίνεται αποδεκτή η δυνατότητα να πληρώνει ο θιγόμενος για την περιβαλλοντική υποβάθμιση, ενθαρρύνοντας τις ρυπαίνουσες δραστηριότητες Υπεράσπιση: Ο στόχος όος του θεωρήματος είναι να αναδείξει αδείξε τη σημασία των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας των περιβαλλοντικών πόρων και τη συμβολή του μηχανισμού της αγοράς στην αποδοτική χρήση τους. 49 «Το μαγευτικό τοπίο που είδα σήμερα το πρωϊ σχηματίζεται αναμφίβολα από είκοσι ή τριάντα περίπου αγροκτήματα. Ο Μίλερ είναι ιδιοκτήτης αυτού του αγρού, ο Λοκ του άλλου, και ο Μάνινγκ του κτήματος παραπέρα. Κανένας όμως δεν είναι ιδιοκτήτης του τοπίου. Υπάρχει μία ιδιοκτησία στον ορίζοντα που δεν ανήκει σε κανέναν παρά μόνο σ εκείνον το μάτι του οποίου μπορεί να ενώσει όλα τα κομμάτια, δηλαδή στον ποιητή. Πρόκειται για το καλύτερο τμήμα των κτημάτων των ανθρώπων αυτών, μόνο που γι αυτό τα συμβόλαια τους δεν τους δίνουν κανένα τίτλο ιδιοκτησίας.» Ralph Wald Emerson, Φύση (1836) Μεταφορά από: Τ.Tietenberg, «ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ του ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ και των ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ», Εκδ. Gutenberg 50 25

ικαιώματα ιδιοκτησίας (Property Rights) Τα δικαιώματα ιδιοκτησίας αποτελούν ένα σύνολο θεσμικών κανόνων (προνομίων και υποχρεώσεων) στους οποίους υπόκεινται οι ιδιοκτήτες των αγαθών. Ένα αποτελεσματικό σύστημα ιδιοκτησίας χαρακτηρίζεται από: Καθολικότητα: όλα τα αγαθά έχουν ένα σαφές ιδιοκτησιακό καθεστώς και όλα τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις του ιδιοκτήτη είναι πλήρως καθορισμένα. Αποκλειστικότητα: όλα τα οφέλη και κόστη από την κατοχή και χρήση των αγαθών αποδίδονται στον ιδιοκτήτη τους και μόνο σ αυτόν. Δυνατότητα μεταβίβασης: όλα τα δικαιώματα ιδιοκτησίας μπορούν να μεταφερθούν σε άλλον ιδιοκτήτη με εκούσια ανταλλαγή. Δυνατότητα νομικής προστασίας: όλα τα δικαιώματα ιδιοκτησίας προστατεύονται από ακούσια κατάληψη ή καταπάτηση από τρίτους. 51 Συστήματα ιδιοκτησιακών καθεστώτων Ατομική ιδιοκτησία Καθορισμός δικαιωμάτων και υποχρεώσεων στον ιδιοκτήτη Κοινή ιδιοκτησία (νομικά κατοχυρωμένη ή εθιμική) Ανάγκη συμφωνίας των συνιδιοκτητών σε κοινά αποδεκτούς κανόνες χρήσης Κρατική ιδιοκτησία Ανάγκη καθορισμού των κανόνων χρήσης των πόρων, πρόσβασης από τρίτους και αποτελεσματικού ελέγχου Απουσία ιδιοκτησίας (αγαθά ελεύθερης πρόσβασης) Τα αγαθά θεωρούνται κοινόκτητα χωρίς να υπάρχουν σαφή δικαιώματα και υποχρεώσεις για κανέναν. 52 26

ικαιώματα ιδιοκτησιακών καθεστώτων Πηγή: Kevin Guerin, Property Rights and Environmental Policy, 2003 53 Φυσικοί Πόροι Περιβαλλοντικά αγαθά Εδαφος και υπέδαφος (καλλιεργήσιμη γη και αποθέματα υλικών και ενεργειακών πόρων) Υδατικοί πόροι και ιχθυοαποθέματα Αέρας Βιοποικιλότητα (πανίδα και χλωρίδα) Φυσικά τοπία (συνδυασμοί των παραπάνω) Άλλοι πόροι ανήκουν σε ιδιώτες, άλλοι αποτελούν δημόσια αγαθά ή πόρους ελεύθερης πρόσβασης Και στις δύο περιπτώσεις υπάρχουν κίνδυνοι μη αποδοτικής χρήσης τους 54 27

Παραδείγματα μη αποδοτικής χρήσης φυσικών πόρων Καλλιεργήσιμη γη: ιδιωτικό αγαθό Εντατική καλλιέργεια μείωση της γονιμότητας Κυνήγι σπάνιων ειδων: αγαθό ελεύθερης πρόσβασης Εντατικό κυνήγι εξαφάνιση του είδους Ορυκτά αποθέματα: ιδιωτικό αγαθό Εντατική εκμετάλλευση εξάντληση αποθέματος Λίμνη: αγαθό ελεύθερης πρόσβασης Εντατική αξιοποίηση αλιευτικού πλούτου, απόρριψη αποβλήτων, αισθητική καταστροφή λόγω τουριστικής αξιοποίησης καταστροφή λίμνης. Σε όλες τις περιπτώσεις η μη αποδοτική χρήση του πόρου έχει ως συνέπεια τη μείωση του οφέλους της σημερινής κοινωνίας ή/και των επόμενων γενεών 55 Οι ανεπάρκειες της ατομικής ιδιοκτησίας Η ατομική ιδιοκτησία και ο μηχανισμός της αγοράς δεν εγγυώνται: Στατικάά αποδοτική χρήση των πόρων (ατελής ή ή λανθασμένη αξιοποίηση): Λόγω στρεβλώσεων της δομής της αγοράς Λόγω ελλιπούς πληροφόρησης Δυναμικά αποδοτική χρήση των πόρων (διατήρηση των πόρων): Λόγω απόκλισης του ιδιωτικού και κοινωνικού συμφέροντος όπως εκφράζεται με τη χρήση διαφορετικών επιτοκίων προεξόφλησης Δεν είναι πρακτικά δυνατή και ηθικά αποδεκτή η κατοχή ορισμένων περιβαλλοντικών αγαθών από ιδιώτες. 56 28

Αρχές αξιολόγησης για τον ιδιώτη Ο ιδιώτης εκτιμά την απόδοση της δραστηριότητας του αξιολογώντας με βάση τη χρονική αξία του χρήματος (time value of money): Επιδιώκει υψηλότερη και ταχύτερη αμοιβή για τη δέσμευση των κεφαλαίων του έτσι ώστε να μειώσει το οικονομικό ρίσκο της δραστηριότητας του. ένα χρηματικό ποσό σήμερα είναι περισσότερο χρήσιμο από ένα ίσο ποσό που θα είναι διαθέσιμο στο μέλλον. ανθρώπινη προτίμηση αρχές χρηματο-οικονομικού συστήματος Η σημερινή αξία PV ( παρούσα αξία ) ενός ποσού C που προκύπτει το χρόνο t υπολογίζεται με χρήση ενός επιτοκίου προεξόφλησης i: PV C t ( 1 i ) 57 Ιδιωτικό και κοινωνικό επιτόκιο προεξόφλησης Όσο μεγαλύτερο το t μικρότερη η παρούσα αξία Όσο μεγαλύτερο το i μικρότερη η παρούσα αξία Η επιδίωξη του ιδιώτη για άμεσο κέρδος εκφράζεται με υψηλότερο επιτόκιο προεξόφλησης μελλοντικών ωφελειών σε σχέση με το κοινωνικό επιτόκιο: Ιδιωτικό επιτόκιο: 8-10% (για πληθωρισμό 3%) Κοινωνικό επιτόκιο: 3-6% (επιθυμητός ρυθμός ανάπτυξης ΑΕΠ) Η ιδιωτική ιδιοκτησία ενθαρρύνει δράσεις και πρακτικές που αποφέρουν οφέλη σε μικρό χρονικό διάστημα. Δράσεις με μακροπρόθεσμα οφέλη δεν αντισταθμίζουν το κόστος επένδυσης που καταβάλλεται σήμερα. 58 29

Απουσία δικαιωμάτων ιδιοκτησίας Η παντελής απουσία δικαιωμάτων ιδιοκτησίας σημαίνει ότι δεν λειτουργεί ο μηχανισμός της αγοράς και δεν επιτυγχάνεται η αποδοτική χρήση των πόρων. Όλοι έχουν ελεύθερη πρόσβαση (Free Riding), ενώ δεν υπάρχουν κανόνες για τη χρήση τους Κανένας δεν έχει κίνητρο να περιορίσει ή να κάνει πιο σωστή χρήση τους Κανένας δεν έχει δικαίωμα να επιβάλλει κανόνες χρήσης. Εκτός από την πολιτεία Η κρατική περιουσία μεταφράζεται συχνά ως απουσία ιδιοκτησίας Το πρόβλημα της ελεύθερης πρόσβασης συνιστά την «Τραγωδία των Δημόσιων Αγαθών» ( Tragedy of the Commons, Hardin, 1968) 59 Οι αιτίες της «Τραγωδίας των ημόσιων Αγαθών» Απουσία δικαιωμάτων ιδιοκτησίας: Δεν υπάρχει: Κίνητρο για την αποτελεσματική χρήση των πόρων Υποχρέωση διαφύλαξης της αξίας τους Δικαίωμα προστασίας τους Ιδιοτελή κίνητρα μεμονωμένων χρηστών Ελλιπής πληροφόρηση: Δεν υπάρχει επαρκής γνώση για: Τη χρησιμότητα και τους περιορισμούς στη χρήση τους Τις επιπτώσεις από την υποβάθμιση τους Τις δυνατότητες και το κόστος/όφελος περιορισμού των επιπτώσεων Ατελής οργάνωση χρηστών: δεν γίνεται εφικτή: Η έκφραση των προτιμήσεων τους Η συνεύρεση και συνεννόηση για τον τρόπο χρήσης 60 30