Πρόδρομοι της θεωρίας του δεσμού Βασίζεται σε ηθολογικές, εξελικτικές και ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις. Konrand Lorenz (Αυστρία), θεμελιωτής της ηθολογίας Αποτύπωση στα ζώα ΔΕΣΜΟΣ (ΠΡΟΣΚΟΛΛΗΣΗ) Harry Harlow (ΗΠΑ), ψυχολόγος Αμφιλεγόμενα πειράματα με πιθήκους René Spitz (ΗΠΑ), ψυχίατρος Μελέτες σε ιδρυματικά βρέφη (φιλμ) Αποτύπωση Μάθηση που λαμβάνει χώρα σε μια συγκεκριμένη και σύντομη κρίσιμη/ευαίσθητη φάση, ανεξάρτητα από τις συνέπειες της συμπεριφοράς. Ένας οργανισμός αναγνωρίζει τα χαρακτηριστικά ενός συγκεκριμένου ερεθίσματος, τα οποία αποτυπώνονται στον ίδιο. Βίντεο: Κonrand Lorenz, Αποτύπωση Μητρική αποστέρηση Τα πειράματα του Harry Harlow με τους πιθήκους Ρέζους: Μητρική αποστέρηση, μερική και ολική απομόνωση Μητρική αποστέρηση Υποκατάστατα της μητέρας: Η «ζεστή» μητέρα και η «συρμάτινη» μητέρα τροφός. Το πιθηκάκι προτιμά τη ζεστή μητέρα. Βίντεο: Tα πειράματα του Harlow με τους πιθήκους Ιδρυματισμός René Spitz Ανακλιτική κατάθλιψη Μαρασμός Βίντεο: Psychogenic diseases in infancy (1952) 1
Ιδρυματισμός Ιδρυματισμός Ιδρυματισμός Παιδί σε ορφανοτροφείο της Ρουμανίας (δεκαετία του 1990) Θεωρία του John Bowlby (1969, 1973, 1980, 1988) Είναι σύστημα συμπεριφοράς που, όταν ενεργοποιείται, αυξάνει την πιθανότητα να βρεθεί ο άνθρωπος σε εγγύτητα, ή να διατηρήσει αυτή που έχει, με το σημαντικό πρόσωπο. Ενεργοποιείται κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, όπως το άγνωστο, ένα φοβογόνο ερέθισμα, η κόπωση, η ασθένεια και τερματίζεται πάλι κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, όπως το οικείο περιβάλλον και η διαθεσιμότητα της μορφής δεσμού. Παρατηρείται και στα ζώα. Εξυπηρετεί την επιβίωση. Είναι οικουμενικός. 2
3
Οι γονείς παρέχουν στο παιδί μιαν ασφαλή βάση, από την οποία εξορμά για να εξερευνήσει τον κόσμο και μια ασφαλή «φωλιά»/καταφύγιο, στην οποία αποσύρεται όταν υπάρχει στρες ή κίνδυνος. Δεν είναι όλες οι σχέσεις δεσμοί. Ο δεσμός είναι έκδηλος στο μέσον περίπου του πρώτου έτους της ζωής. Κρίσιμη/ευαίσθητη περίοδος: η βρεφική ηλικία. Η συμπεριφορά δεσμού παραμένει καθ όλη τη διάρκεια της ζωής, «από το λίκνο μέχρι το μνήμα». Σχετίζεται με δύο βασικά άγχη: 1. Άγχος αποχωρισμού 2. Άγχος προς τους ξένους Άγχος αποχωρισμού Το άγχος που βιώνει και εκδηλώνει το παιδί κατά τον βραχύχρονο ή μακρόχρονο αποχωρισμό του από τη μορφή δεσμού. Κορυφώνεται στο τέλος του 1 ου έτους. Άγχος προς τους ξένους Το άγχος που βιώνει και εκδηλώνει το παιδί όταν εκτίθεται σε άγνωστα πρόσωπα. Κορυφώνεται μεταξύ 6 ου και 12 ου μήνα. Αντιδράσεις στον αποχωρισμό (α) Διαμαρτυρία: ένα μίγμα θυμού και κλάματος. Το παιδί κλαίει και απαιτεί την επιστροφή της μορφής δεσμού, προσέχει κάθε ερέθισμα που θα μπορούσε να σημαίνει την επιστροφή, πράγμα που δείχνει την ισχυρή προσδοκία του, ενώ απορρίπτει τη φροντίδα από άλλα πρόσωπα. Αντιδράσεις στον αποχωρισμό (β) Απελπισία: Αν και το παιδί ασχολείται ακόμη με την ιδέα της απούσας μορφής δεσμού, χάνει την ελπίδα του ότι αυτή θα επιστρέψει, γίνεται απαθές, αποσύρεται, χάνει την ενεργητικότητά του με τους ανθρώπους και τα παιχνίδια και φαίνεται να βιώνει πένθος, καθώς κλαίει μονότονα ή με διακοπές. 4
Αντιδράσεις στον αποχωρισμό Αντιδράσεις στον αποχωρισμό (γ) Αποδέσμευση: Το παιδί δεν ενδιαφέρεται για τη μορφή δεσμού, ακόμη και όταν αυτή επιστρέφει, ενώ είναι περισσότερο ρ ενεργητικό και δέχεται τη φροντίδα των άλλων προσώπων, είναι ακόμη και κοινωνικό. Είναι μια μη φυσιολογική συμπεριφορά σε μια ηλικία ισχυρού δεσμού. Laura Βίντεο: James and Joyce Robertson, A two-year old goes to hospital (1952) John Εσωτερικό μοντέλο εργασίας Όρος της Γνωστικής Ψυχολογίας Μια δυναμική νοητική αναπαράσταση του εαυτού, της μορφής δεσμού και των άλλων. «Σχήμα», «σενάριο» των συναισθηματικών συναλλαγών. Βασίζεται στις πραγματικές αλληλεπιδράσεις και στη μνήμη. Με βάση αυτό, διαμορφώνονται προσδοκίες για την ανταπόκριση των άλλων: το άτομο αξιολογεί, προβλέπει και επιλέγει συμπεριφορές. Επιδρά στην ποιότητα των μελλοντικών σχέσεων. Επηρεάζει τις στρατηγικές αντιμετώπισης του στρες και αναζήτησης κοινωνικής υποστήριξης. Ανθίσταται στην αλλαγή. Εσωτερικό μοντέλο εργασίας «Το αναπαραστασιακό μοντέλο δεσμού του παιδιού που βιώνει την ασφάλεια είναι πιθανό να περιλαμβάνει μια μορφή δεσμού διαθέσιμη, που ανταποκρίνεται και βοηθά και έναν εαυτό τουλάχιστον δυνητικά αξιαγάπητο και αξιοσέβαστο ως πρόσωπο. Τέτοιου είδους μοντέλα οικοδομούνται ως αποτέλεσμα θετικών εμπειριών κατά την παιδική ηλικία, σύμφωνα με τις οποίες οι επιθυμίες του παιδιού για αγάπη, ανακούφιση και υποστήριξη γίνονται αντικείμενο σεβασμού και ικανοποιούνται». (Bowlby, 1980, σ. 242) Δοκιμασία «Άγνωστη/Παράξενη Κατάσταση» Βρέφη ηλικίας 12 18 μηνών 30 Ο παρατηρητής φέρνει τη μητέρα και το βρέφος στην αίθουσα παρατήρησης και φεύγει. 3 Η μητέρα μένει αδρανής, ενώ το βρέφος εξερευνά το χώρο. 3 Ένας άγνωστος μπαίνει και στέκεται σιωπηλός ένα λεπτό. Συζητά με τη μητέρα για ένα λεπτό και πλησιάζει το βρέφος για ένα λεπτό ακόμη. Η μητέρα φεύγει διακριτικά στο τέλος των τριών λεπτών. 3 Ο ξένος ανταποκρίνεται στο βρέφος παίζοντας μαζί του και καθησυχάζοντάς το, ανάλογα με την αντίδρασή του. Δοκιμασία «Άγνωστη/Παράξενη Κατάσταση» 3 Η μητέρα εισέρχεται και πάλι στο δωμάτιο, παρηγορεί το βρέφος, το βάζει πάλι να παίξει και φεύγει αποχαιρετώντας το. 3 Το βρέφος μένει μόνο του. 3 Ο ξένος μπαίνει στο δωμάτιο και αλληλεπιδρά με το βρέφος. 3 Η μητέρα επιστρέφει, χαιρετά το βρέφος και το σηκώνει στην αγκαλιά της. Ο ξένος φεύγει διακριτικά. (Ainsworth, Blehar, Waters, & Wall, 1978) Βίντεο: Το πείραμα της Άγνωστης Κατάστασης 5
1. Ασφαλής δεσμός ( 50% 60%) 2. (Bowlby, 1969, 1973, 1980, 1988) 3. Ανασφαλής αποφευκτικός δεσμός ( 25%) 4. Ανασφαλής αμφιθυμικός/αντιστεκόμενος φθ / ό δεσμός ( 10% 15%) (Ainsworth, Blehar, Waters, & Wall, 1978) 5. Ανασφαλής αποδιοργανωμένος/ αποπροσανατολισμένος δεσμός ( 10% 25%) (Main & Solomon, 1986) Ασφαλής δεσμός Συμπεριφορά γονέων: είναι διαθέσιμοι, ανταποκρίνονται, φροντίζουν με ευαισθησία, συντονίζονται με το παιδί. Συμπεριφορά παιδιού: το παιδί εξερευνά το περιβάλλον με την παρουσία τους και, κατά την επανένωση μετά τον αποχωρισμό, επιζητεί τη σωματική επαφή, την εγγύτητα, ανακουφίζεται και ηρεμεί εύκολα, επιστρέφει στην εξερεύνηση και το παιχνίδι. Ασφαλής δεσμός 6ο έτος Κατά την επανένωση, το παιδί αρχίζει τη συζήτηση και την ευχάριστη αλληλεπίδραση με τους γονείς ή με προθυμία ανταποκρίνεται στις προσπάθειες επικοινωνίας των γονέων. Μπορεί να κινείται διακριτικά προς το μέρος τους ή να αναζητεί σωματική επαφή με αυτούς, συνήθως με τη δικαιολογία ότι αναζητά ένα παιχνίδι. Παραμένει ήρεμο συνεχώς. Ασφαλής δεσμός «Οι ενήλικοι είναι αξιόπιστοι και βοηθητικοί. Γνωρίζω ότι μπορώ να τους εμπιστευτώ για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες μου. Γνωρίζω ότι είναι εκεί για μένα. Μου είναι εύκολο να εμπιστευτώ εσένα και τους άλλους. Είμαι ΟΚ όταν είσαι μαζί μου ή όταν είσαι απασχολημένος/η κάνοντας άλλα πράγματα. Βρίσκεις ότι είναι εύκολο να σχετιστείς μαζί μου.» (Bombèr, 2007) (α) Ανασφαλής αποφευκτικός Συμπεριφορά γονέων: είναι αποστασιοποιημένοι, σα να μην υπάρχουν για να σχετιστεί μαζί τους το παιδί, αποθαρρύνουν το κλάμα, ενισχύουν την «ανεξαρτησία» του παιδιού. Συμπεριφορά παιδιού: δεν διαμαρτύρεται πολύ κατά τον αποχωρισμό, κατά την επανένωση αγνοεί ή αποφεύγει τον γονέα, συνεχίζει την εξερεύνηση του περιβάλλοντος. (α) Ανασφαλής αποφευκτικός 6ο έτος Κατά την επανένωση, το παιδί περιορίζει και ελαχιστοποιεί τις ευκαιρίες για αλληλεπίδραση με τους γονείς, κοιτάζοντας ή μιλώντας τους μόνον όταν είναι απαραίτητο και παραμένει απασχολημένο με τα παιχνίδια και τις δραστηριότητές του. Μπορεί να απομακρύνεται διακριτικά από αυτούς, με τη δικαιολογία ότι θέλει να ξαναβρεί ένα παιχνίδι. 6
(α) Ανασφαλής αποφευκτικός «Οι ενήλικοι είναι απορριπτικοί ή παρεμβατικοί. Έτσι, όταν σε συναντώ, θα σε αποφεύγω και θα σε αγνοώ και θα κοιτάζω τον εαυτό μου. Δεν θα σου ζητώ βοήθεια ό,τι και αν αντιμετωπίζω. Δεν είναι ΟΚ να είναι κανείς συναισθηματικός. Αγάπη; Φροντίδα; Γιατί να σε εμπιστευτώ; Δεν έχεις ιδέα τι έχω ανάγκη.» (Bombèr, 2007) (β) Ανασφαλής αμφιθυμικός/αντιστεκόμενος Συμπεριφορά γονέων: ασταθής, αμφιθυμική, άλλοτε αγνοούν σαφή σημεία δυσφορίας του παιδιού, άλλοτε «εισβάλλουν» στον προσωπικό του χώρο. Συμπεριφορά παιδιού: δείχνει εναλλακτικά θυμό και επιθυμία για επαφή, κατά την επανένωση δύσκολα ηρεμεί, αντιστέκεται. (β) Ανασφαλής αμφιθυμικός/αντιστεκόμενος 6ο έτος Κατά την επανένωση, το παιδί αναζητεί την εγγύτητα και την εξάρτηση από τους γονείς, αλλά νιώθει άβολα, εκφράζει ήπια δυσφορία, ακόμη και εχθρότητα. Η εξερεύνηση του περιβάλλοντος είναι μάλλον περιορισμένη. (β) Ανασφαλής αμφιθυμικός/αντιστεκόμενος «Οι ενήλικοι είναι απρόβλεπτοι. Πρέπει να προσπαθήσω για να σε κάνω να με προσέξεις και να βεβαιωθώ ότι οι ανάγκες μου θα ικανοποιηθούν, έστω μερικές από αυτές. Δεν μπορώ να βασιστώ σε σένα και να είμαι βέβαιος/η ότι καταλαβαίνεις τι χρειάζομαι και πότε. Μερικές φορές νιώθεις ότι είμαι «μέσα στα πόδια σου», αλλά πρέπει να καταλάβεις ότι δεν αντέχω να με αγνοείς αυτό με τρομοκρατεί. Θέλω παρηγοριά και ανακούφιση, αλλά και αυτά δεν με βοηθούν.» (Bombèr, 2007) (γ) Ανασφαλής αποδιοργανωμένος/ αποπροσανατολισμένος Συμπεριφορά γονέων: φοβισμένη ή φοβογόνος, αρνητική συναισθηματική διάθεση, σύγχυση ρόλων, ο γονέας παραμελεί, κακοποιεί. Τραύμα. Συμπεριφορά παιδιού: δεν έχει στρατηγική για να χειριστεί τον αποχωρισμό και την επανένωση, δείχνει «χαμένο», σε σύγχυση, με «παγωμένο» ή απλανές βλέμμα, κλαίει και «γαντζώνεται» ή απομακρύνεται. (γ) Ανασφαλής αποδιοργανωμένος/ αποπροσανατολισμένος 6ο έτος Το παιδί φαίνεται να παίζει το ρόλο του γονέα, καθώς προσπαθεί να ελέγξει και να κατευθύνει τη συμπεριφορά του γονέα, με το να τον φέρνει σε δύσκολη θέση, ή να τον ταπεινώνει, ή να δείχνει υπερβολικό ενθουσιασμό για την επανένωση και υπερβολική φροντίδα για αυτόν. 7
(γ) Ανασφαλής αποδιοργανωμένος/ αποπροσανατολισμένος «Οι ενήλικοι είναι είτε φοβιστικοί με το να σε κακοποιούν είτε φοβισμένοι και αβοήθητοι τον περισσότερο καιρό. Δεν γνωρίζω αν πρέπει να σε πλησιάσω ή να τρέξω μακριά από σένα. Νιώθω σύγχυση στη σχέση μου μαζί σου και με τους άλλους. Είμαι κακό παιδί. Είμαι φοβισμένος/η. Γιατί να σε εμπιστευτώ; Αλλά πάλι σε χρειάζομαι μερικές φορές. Πρέπει να κρατήσω τον έλεγχό μου και να είμαι έτοιμος/η. Ποιος ξέρει τι πρόκειται να συμβεί μετά;» (Bombèr, 2007) Σημασία του δεσμού Αποτελέσματα διαχρονικών ερευνών (π.χ. Alan Sroufe και συν., University of Minnesota) Στη νηπιακή και παιδική ηλικία, ο ασφαλής δεσμός συνδέεται συνήθως με υψηλή αυτοεκτίμηση, περιέργεια, ργ, θέληση ηγια μάθηση, η, καλές σχέσεις με τους συνομηλίκους, έκφραση των συναισθημάτων, καλό έλεγχο και ρύθμιση των συναισθημάτων, ικανότητα για επίλυση προβλημάτων και μικρή εξάρτηση από τους δασκάλους. Ο ανασφαλής δεσμός συνδέεται συνήθως με ανυπακοή, επιθετικότητα, κρίσεις θυμού, παθητικότητα, άγχος, απόσυρση και προβλήματα συγκέντρωσης της προσοχής με υπερκινητικότητα. και μάθηση Η μάθηση απαιτεί εξερεύνηση του περιβάλλοντος ανάληψη ρίσκου αναζήτηση βοήθειας όταν είναι ανάγκη συγκέντρωση προσοχής ικανότητα συναισθηματικής ρύθμισης αντιμετώπιση άγχους και ματαίωσης κοινωνική ικανότητα υψηλή αυτοεκτίμηση ανθεκτικότητα. Η μάθηση είναι κυρίως συναισθηματική και κοινωνική εμπειρία. Σχέση μαθητή δασκάλου Κάθε σχέση μαθητή δασκάλου δεν είναι δεσμός. Το παιδί έχει τη βιολογική ετοιμότητα να διαμορφώνει δεσμούς με πρόσωπα που του αφιερώνουν χρόνο και το φροντίζουν. Ιδίως τα μικρά παιδιά έχουν την τάση να διαμορφώνουν δεσμό με το δάσκαλο. Έλλειψη ευκαιριών για δεσμό ή δάσκαλος απόμακρος που δεν ανταποκρίνεται. Πολλές σχέσεις μαθητή δασκάλου είναι και δεν είναι δεσμός προτιμότερος ο όρος «σχέση μαθητήδασκάλου» παρά «δεσμός». Το τρίγωνο της μάθησης Ασφαλής δεσμός Μαθητής Το τρίγωνο της μάθησης Ανασφαλής αποφευκτικόςαποφευκτικός δεσμός Μαθητής Δάσκαλος Ανθεκτικότητα Υψηλή αυτοεκτίμηση Ανεξαρτησία Υψηλή σχολική επίδοση Θετική εικόνα για το σχολείο Έργο Δάσκαλος Αδιαφορία Υπο επίδοση Ευαισθησία στην εγγύτητα με το δάσκαλο Άρνηση ανάγκης για εξάρτηση από το δάσκαλο Η εχθρότητα προς το δάσκαλο διοχετεύεται στο έργο Επιθυμία για αυτονομία Έργο (Geddes, 2006) (Geddes, 2006) 8
Ανασφαλής αποφευκτικόςαποφευκτικός δεσμός Παρεμβάσεις Ο δάσκαλος συνδέεται με αρνητικές προσδοκίες: το παιδί περιμένει ότι θα το απορρίψουν, θα το πληγώσουν. Μαθησιακό έργο σαφές και εύληπτο εξ αρχής δομημένο λίγο γράψιμο, περισσότερο συμπλήρωση συγκεκριμένο, με λίγη απαίτηση για φαντασία εύκολο να το φέρει σε πέρας το παιδί με λίγη βοήθεια μειώνεται το άγχος/η απειλή που προκύπτει από την άγνοια και την έλλειψη υποστήριξης. Παρουσία ενός άλλου παιδιού, εργασία σε δυάδες ή ομάδες: μειώνει την ένταση από την εγγύτητα με το δάσκαλο. Το τρίγωνο της μάθησης Ανασφαλής αμφιθυμικός/αντιστεκόμενος αμφιθυμικός/αντιστεκόμενος δεσμός Δάσκαλος Μαθητής Υψηλό άγχος Υπο επίδοση Αναζήτηση προσοχής Ελλιπής συγκέντρωσηαγνόηση του έργου Εξάρτηση από την υποστήριξη του δασκάλου Φόβος αποχωρισμού Εχθρότητα προς το δάσκαλο στη ματαίωση Έργο (Geddes, 2006) Ανασφαλής αμφιθυμικός αμφιθυμικός δεσμός Παρεμβάσεις Το παιδί έχει άγχος και ανησυχία για τη σχέση με το δάσκαλο, αν ο δάσκαλος το υπολογίζει. Τρόπος εργασίας με μαθητή: μικρά ανεξάρτητα βήματα, ο καθένας με τη σειρά του συνεργασία και όχι συγχώνευση με τον άλλο παρατήρηση και μίμηση προτύπου «ο καθένας με τη σειρά του» σαφήνεια (με/χωρίς καθοδήγηση) για το πότε έχει τελειώσει ένα έργο και η σχέση δασκάλου μαθητή συνεχίζεται, π.χ. «Απάντησε τις πρώτες τρεις ερωτήσεις και θα έρθω να τις δω.» αναγνώριση της διάσπασης του δασκάλου, π.χ. «Με συγχωρείς που δεν ήρθα όταν είπαμε, θα νόμιζες ότι σε ξέχασα, όμως δεν σε ξέχασα.» Ανασφαλής αμφιθυμικός αμφιθυμικός δεσμός Παρεμβάσεις Ενθάρρυνση χρήσης μεταβατικών αντικειμένων (σύνδεση σχολείου σπιτιού) Σαφή σχόλια εντός της τάξης Μικρές ομάδες εργασίας, για διευκόλυνση της συνεργασίας με τους άλλους Προειδοποίηση για αλλαγές και μετακινήσεις της τάξης Ιδιαίτερη προσοχή στις απουσίες Το τρίγωνο της μάθησης Ανασφαλής αποδιοργανωμένος αποδιοργανωμένος δεσμός Δάσκαλος Μαθητής Προσπάθεια για έλεγχο Έντονο άγχος Υπο επίδοση Καχυποψία για την εξουσία Πιθανόν απορρίπτει το έργο από φόβο αποτυχίας ή άγνοιας Έργο (Geddes, 2006) Ανασφαλής αποδιοργανωμένος αποδιοργανωμένος δεσμός Παρεμβάσεις Το παιδί είναι πολύ ευάλωτο, βιώνει την άγνοια ως ταπείνωση, υιοθετεί αντισταθμιστικά την παντοδυναμία κατηγορώντας τους άλλους, χρειάζεται επαρκή αίσθηση του περιέχειν, σωματικού και συναισθηματικού. Αξιόπιστες και προβλέψιμες συνήθειες (ρουτίνα) Αξιόπιστες και προβλέψιμες συνήθειες (ρουτίνα) Σωματικό περιέχειν, ασφαλή βάση Τακτικό έπαινο και θετική ανατροφοδότηση Συνήθειες ασφάλειας (καθορισμός του ελάχιστου προσωπικού) Συγκεκριμένοι στόχοι, π.χ. αντιγραφή, αρίθμηση, ταξινόμηση Χρονοδιαγράμματα, ημερολόγια, για την ενίσχυση της αίσθησης του χρόνου, της έναρξης και λήξης Μοίρασμα γνωστών στρατηγικών και βοήθειας 9
Πότε εμφανίζεται Μετά από έντονο στρες, π.χ.: θάνατος συγγενούς ή κατοικίδιου ασθένεια του ίδιου ή συγγενούς αλλαγή σχολείου διαζύγιο γονέων μετακόμιση καταστροφή που οδήγησε σε αποχωρισμό από μορφές δεσμού έξοδος από την πατρική οικία έναρξη μιας ερωτικής σχέσης απόκτηση παιδιού Α. Αναπτυξιακά δυσανάλογο και υπερβολικό άγχος που αφορά τον αποχωρισμό του παιδιού από τα πρόσωπα με τα οποία έχει διαμορφώσει δεσμό, όπως φαίνεται σε τρία από τα ακόλουθα: 1. Επαναλαμβανόμενη υπερβολική δυσφορία όταν προβλέπεται ή συμβαίνει αποχωρισμός από το σπίτι ή από μορφές δεσμού. 2. Επίμονη και υπερβολική ανησυχία ότι θα χάσει σημαντικές μορφές δεσμού ή ότι μπορεί να συμβεί κακό σε αυτές, όπως ασθένεια, τραυματισμός, καταστροφή ή θάνατος. 3. Επίμονη και υπερβολική ανησυχία ότι ένα δυσάρεστο γεγονός θα το οδηγήσει σε αποχωρισμό από μια σημαντική μορφή δεσμού (θα χαθεί, θα απαχθεί, θα πάθει ατύχημα, θα αρρωστήσει). 4. Επίμονη απροθυμία ή άρνηση να βγει έξω, να πάει στο σχολείο, στη δουλειά, ή οπουδήποτε αλλού εξαιτίας του φόβου αποχωρισμού. 5. Επίμονος και υπερβολικός φόβος ή απροθυμία να μείνει μόνο ή χωρίς σημαντικές μορφές δεσμού στο σπίτι ή σε άλλα πλαίσια. 6. Επίμονη απροθυμία ή άρνηση να κοιμηθεί μακριά από το σπίτι ή να κοιμηθεί χωρίς να είναι κοντά μια σημαντική μορφή δεσμού. 7. Επαναλαμβανόμενοι εφιάλτες που αφορούν το θέμα του αποχωρισμού. 8. Επαναλαμβανόμενες αιτιάσεις σωματικών συμπτωμάτων (π.χ. κεφαλαλγίες, στομαχικοί πόνοι, ναυτία, έμετοι) όταν συμβαίνει ή προβλέπεται αποχωρισμός από σημαντικές μορφές δεσμού. Β. Ο φόβος, το άγχος ή η αποφυγή επιμένει, διαρκώντας τουλάχιστον 4 εβδομάδες στα παιδιά και τους εφήβους και τυπικά 6 μήνες ή περισσότερο στους ενηλίκους. Γ. Η διαταραχή προκαλεί κλινικά σημαντική δυσφορία ή έκπτωση στον κοινωνικό, ακαδημαϊκό, επαγγελματικό ή άλλο σημαντικό τομέα λειτουργικότητας. Δ. Δεν εξηγείται από άλλη ψυχική διαταραχή (π.χ. ΔΑΦ, ψυχωτική διαταραχή, αγοραφοβία, ΓΑΔ, διαταραχή άγχους ασθένειας). Αντιδραστική διαταραχή δεσμού Α. Επίμονα ανεσταλμένη, κοινωνικά απομονωμένη συμπεριφορά προς τους ενηλίκους που έχουν τη φροντίδα του παιδιού, όπως εκδηλώνεται σε δύο από τα ακόλουθα: 1. Το παιδί σπάνια ή ελάχιστα ζητά ανακούφιση όταν είναι βιώνει στρες. 2. Το παιδί σπάνια ή ελάχιστα ανταποκρίνεται στην ανακούφιση όταν βιώνει στρες. Αντιδραστική διαταραχή δεσμού Β. Επίμονη κοινωνική και συναισθηματική διαταραχή, που χαρακτηρίζεται από δύο από τα ακόλουθα: 1. Ελάχιστη κοινωνική και συναισθηματική ανταπόκριση στους άλλους. Π έ θ ό ί θ 2. Περιορισμένο θετικό συναίσθημα. 3. Επεισόδια ανεξήγητης ευερεθιστότητας, λύπης ή φόβου που είναι εμφανή κατά τη διάρκεια μη απειλητικών αλληλεπιδράσεων με ενηλίκους που έχουν τη φροντίδα του. 10
Αντιδραστική διαταραχή δεσμού Γ. Το παιδί έχει βιώσει υπερβολικά ανεπαρκή φροντίδα, όπως φαίνεται από τουλάχιστον ένα από τα ακόλουθα: 1. Κοινωνική παραμέληση ή αποστέρηση με τη μορφή επίμονης έλλειψης ικανοποίησης από τους ενηλίκους που έχουν τη φροντίδα του αναγκών για ανακούφιση, ερεθίσματα και στοργή. 2. Επανειλημμένες αλλαγές πρωταρχικών προσώπων που το φροντίζουν, οι οποίες περιορίζουν τις ευκαιρίες του να διαμορφώσει σταθερούς δεσμούς (π.χ. συχνές αλλαγές ανάδοχων οικογενειών). 3. Ανατροφή σε ασυνήθη πλαίσια που περιορίζουν σοβαρά τις ευκαιρίες του να διαμορφώσει επιλεκτικούς δεσμούς (π.χ. ιδρύματα με υψηλές αναλογίες παιδιώνπροσωπικού). Αντιδραστική διαταραχή δεσμού Δ. Η φροντίδα στο Κριτήριο Γ θεωρείται υπεύθυνη για τη διαταραγμένη συμπεριφορά στο Κριτήριο Α. Ε. Τα κριτήρια δεν πληρούν τη ΔΑΦ. ΣΤ. Η διαταραχή είναι παρούσα πριν το 5ο έτος. Ζ. Το παιδί έχει αναπτυξιακή ηλικία τουλάχιστον 9 μηνών. Με επιφύλαξη η διάγνωση (για πρώτη φορά) άνω του 5ου έτους. Αν δεν αντιμετωπιστεί με την τοποθέτηση του παιδιού σε κατάλληλο πλαίσιο, εμμένει για χρόνια. Ο ρόλος του εκπαιδευτικού Να κανονίζει τη σταδιακή προσέγγιση του σχολείου από το παιδί. Να επιβλέπει την άφιξη του παιδιού ώστε να μειώνει τους απρόβλεπτους παράγοντες. Να υιοθετεί ρουτίνες άφιξης. Να επιτρέπει την καθυστερημένη άφιξη. Να ενθαρρύνει το παιδί να έχει μαζί του ένα «μεταβατικό αντικείμενο» από το σπίτι. Να προσφέρει στο παιδί μια ευχάριστη δραστηριότητα αμέσως μετά την άφιξη, ως θετική ενίσχυση. Να σχεδιάζει μαζί με το παιδί την επικοινωνία με την οικογένεια. Ο ρόλος του εκπαιδευτικού Να επιτρέπει στους γονείς να βάζουν μικρά ενθαρρυντικά σημειώματα μέσα στην τσάντα του παιδιού τους. Να κανονίσει μια συνάντηση με το παιδί για γνωριμία και αλληλεπίδραση, η, εκτός σχολείου. Να φροντίσει ώστε το παιδί να έχει ένα ασφαλές μέρος στο σχολείο, όπου μπορεί να παραμείνει όταν βιώνει πολύ άγχος. Να φέρει το παιδί σε επαφή με συνομηλίκους που θα του κάνουν συντροφιά και θα το βοηθούν. Να μειώσει το στρες που προέρχεται από το σχολικό πλαίσιο: εκφοβισμό, χαώδες και μεγάλο σχολείο, δυσκολίες μάθησης, αποτυχίες σε εξετάσεις κ.ά. 11