Το παρόν έντυπο τυπώθηκε το φθινόπωρο του 2011 σε χίλια αντίτυπα στην τυπογραφική κολλεκτίβα Rotta. Η χρήση του είναι ελεύθερη για τους σκοπούς του

Το παρόν έντυπο τυπώθηκε το φθινόπωρο του 2011 σε χίλια αντίτυπα στην τυπογραφική κολλεκτίβα Rotta. Η χρήση του είναι ελεύθερη για τους σκοπούς του κοινωνικού ανταγωνισμού, στην οποία περίπτωση θα μας άρεσε η αναφορά στην έκδοση αυτή. delirium@espiv.net

Πρόλογος Οι delirium απόπειρες παρέκκλισης είναι μια πολιτική ομάδα που από το 2009 ασχολείται με ζητήματα ψυχικής «υγείας» και «ασθένειας», κανονικότητας και παρέκκλισης, «φυσιολογικού» και «παράξενου», προσπαθώντας να αποδομήσει τα κυρίαρχα δίπολα και τους επιστημονικούς μονόδρομους. Η επιλογή για την ενασχόληση με αυτό το θέμα δεν έχει να κάνει με ένα «θεωρητικό ενδιαφέρον» αλλά με την αναγνώριση ότι η ψυχική υγεία και οι πρακτικές κανονικοποίησης των κοινωνικών συμπεριφορών είναι ζητήματα που αφορούν εμάς τους ίδιους ως άτομα και τις ζωές μας. Παράλληλα, παρατηρούμε μια έλλειψη παραγωγής κριτικής προς αυτήν την κατεύθυνση από κινηματική σκοπιά, σε τέτοιο βαθμό που πέρα από την ευκαιριακή έκφραση ενός σχετικού λόγου, το ζήτημα αυτό παραμένει ένα θέμα ταμπού. Για αυτούς τους λόγους επιλέξαμε στην παρούσα φάση να ασχοληθούμε με το ζήτημα των ψυχοφαρμάκων. Αφενός είναι ένα ζήτημα που αφορά εμάς και τον περίγυρό μας, κι αφετέρου η χρήση ψυχοφαρμάκων (παντός τύπου και για κάθε σκοπό) αποτελεί μια καλά εδραιωμένη κοινωνική πραγματικότητα, που ξεπερνάει κατά πολύ το αποκλεισμένο περιβάλλον του ασύλου και μέσα στην οποία το φάρμακο παρουσιάζεται ως μια ατομική λύση σε ατομικά προβλήματα. Γι αυτό, σ αυτό το κείμενο μας ενδιαφέρει η κατανόηση του ζητήματος των ψυχοφαρμάκων, η ιστορική του διάσταση, πάνω σε ποια θέσφατα περί υγείας και ασθένειας πατάει το όλο ζήτημα καθώς και ποια λειτουργία επιτελεί μέσα στις τωρινές κοινωνικές σχέσεις. Κι αυτό, όχι για να κάνουμε αφορισμούς ή να προτείνουμε άλλες μαγικές και μοναδικές λύσεις. Αλλά ως ένα βήμα συνειδητοποίησης μιας κατάστασης στην πορεία για το συλλογικό ξεπέρασμά της. derilium απόπειρες παρέκκλισης

H υγεία και ο άνθρωπος-μηχανή Θεωρούμε σκόπιμο να ξεκινήσουμε με το ίδιο το ζήτημα της υγείας, την έννοια της, τον ορισμό της ή μάλλον καλύτερα τις διαφοροποιήσεις του ορισμού της- και σίγουρα το κατά πόσο η ψυχική υγεία θεωρείται αναπόσπαστο κομμάτι του γενικού πλέγματος της. Η υγεία μέσα στο χρόνο Ο αρνητικός ορισμός της υγείας ως «έλλειψης αναπηρίας ή νόσου του ατόμου» αποτελεί ίσως την πιο κεντρική προσέγγιση της έννοιας της υγείας -υπό το πρίσμα πάντα του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού. Πρόκειται για μία αντίληψη που γίνεται πιο κατανοητή αν την εντάξουμε στο γενικότερο πλαίσιο της μετάβασης από την ολιστική στην τεχνοκρατική προσέγγιση των εννοιών, μιας μετάβασης που ήρθε ως αποτέλεσμα των ιστορικών συνθηκών, των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών ανακατατάξεων που επιτελέστηκαν στη Δύση ήδη από το 17ο και κυρίως μετά τον 18ο αιώνα. Αν δούμε πιο αναλυτικά πώς προσεγγίζεται η έννοια της υγείας διαχρονικά (στη Δύση), θα διαπιστώσουμε πως από την αρχαιότητα και για πολύ μεγάλο διάστημα επικρατούσε στη κλασσική φιλοσοφική σκέψη μια ολιστική αντίληψη υγείας, μια θεώρηση του ανθρώπου ως ενιαίου και ως συνόλου με τον κόσμο. Η υγεία ήταν η εσωτερική ισορροπία σώματος και νου και η ισορροπία του ανθρώπου με το περιβάλλον του, ως αρμονικά και αλληλεπιδρώντα στοιχεία του κόσμου. Άλλωστε, προγενέστερες αντιλήψεις της ασθένειας ως θεϊκής τιμωρίας διασώζονται μέσω του Χριστιανισμού μέχρι και το Μεσαίωνα με την ασθένεια να θεωρείται ως φύση του τιμωρημένου έκπτωτου ανθρώπου και να συνδέεται με τη φθαρτή «σάρκα». 1 Η ρήξη με την παραδοσιακή ολιστική προσέγγιση ξεκινά το 17ο αι. όταν ο Ντεκάρτ και ο Χομπς, έχοντας αποσυναρμολογήσει τον κόσμο στα επιμέρους στοιχεία του για να τον ερμηνεύσουν, διαχώρισαν, αντίστοιχα, τον άνθρωπο σε νου, πνεύμα και σώμα. Έτσι, η νέα επιστήμη μέσα στο νέο κοινωνικό-πολιτικό πλαίσιο -όπως αυτό διαμορφώνεται στη δύση μετά το 18ο αι. και με την αλματώδη βιομηχανική και τεχνολογική ανάπτυξη και την επικράτηση του καπιταλισμού- επιβάλλει μια μηχανιστική και σταδιακά τεχνοκρατική θεώρηση του κόσμου και του ανθρώπου. Το σώμα αποτελεί πλέον για την οικονομία εργαλείο και για την επιστήμη αντικείμενο επέμβασης, μελέτης και πειραματισμού. Ο άνθρωπος ιδωμένος ως μηχανή, αποκόβεται από το περιβάλλον του. Το σώμα -το μόνο αρχικά μέρος του ανθρώπου πρόσφορο για επιστημονική μελέτη- κατακερματίζεται πρώτα σε μέλη (με την ανατομία), μετά σε όργανα και ιστούς κ.ο.κ. και προσεγγίζεται ως ένα σύνολο στοιχείων που επιτελούν συγκεκριμένες λειτουργίες. Τελικά, το ενδιαφέρον της επιστήμης στρέφεται και στο νου, και η ψυχολογία αναλαμβάνει την αποκωδικοποίηση των μηχανισμών της σκέψης. Η υγεία του ανθρώπου-μηχανής, του «βιομηχανικού ανθρώπου» ορίζεται αρνητικά ως η έλλειψη νόσου ή αναπηρίας, ως η έλλειψη δυσλειτουργιών των επιμέρους συστημάτων του ανθρώπινου σώματος-μηχανής. Η επιστήμη αποκτά καθοριστικό ρόλο στην «πρόοδο» της ανθρωπότητας επεμβαίνοντας στο σώμα ή στο μυαλό για να διορθώσει τις ανωμαλίες,να απομακρύνει ή να εξοντώσει εξωγενή ζημιογόνα στοιχεία ή -όταν αργότερα αναδεικνύονται και τα κοινωνικά πολιτικά αίτια ασθένειας- επεμβαίνοντας διορθωτικά στο περιβάλλον. Η προσέγγιση της υγείας αποκτά στη συνέχεια και μία ακόμα διάσταση: ο υγιής 1 Εδώ, μπορούμε να μιλήσουμε και για ένα πρώτο δυισμό άφθαρτου πνεύματος - φθαρτού σώματος. 3

άνθρωπος είναι ο έχων πλήρη -σωματική, ψυχική και κοινωνική- ευεξία (Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, Π.Ο.Υ 1946), αυτός που συμμετέχει σωματικά και διανοητικά στις κοινωνικές σχέσεις και έχει την ικανότητα να τροποποιεί ή να συμβιβάζεται με το περιβάλλον (Καταστατικός Χάρτης Διεθνούς Συνεδρίου για την Προαγωγή της Υγείας, Οτάβα 1986). Ο τεχνοκρατικός ορισμός της υγείας θέλει, δηλαδή, επιπλέον τον υγιή άνθρωπο ικανό να παράγει, να καταναλώνει και να εντάσσεται αρμονικά στο κοινωνικό περιβάλλον. Ωστόσο, θεωρούμε πως η υγεία ως απόλυτη έννοια δεν υπάρχει. Αποτελεί μια αφαίρεση, μια έννοια που παραπαίει μεταξύ θανάτου και ζωής, μεταξύ ατόμου και περιβάλλοντος, μεταξύ σώματος και διάθεσης. Μια ολιστική αντίληψη της υγείας (όπως αυτή που επικρατούσε και στο μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας) προϋπέθετε την εναρμόνιση του ανθρώπου με το περιβάλλον του, με την ίδια την ιδέα του θανάτου (προσδίδοντας ίσως και μεταφυσικά στοιχεία σε αυτή τη σχέση). Η εμφάνιση της επιστήμης ως μιας νέας θρησκείας, ως μιας νέας αλήθειας, ανήγαγε τα χαρακτηριστικά της υγείας μέσα στον ίδιο τον ανθρώπινο οργανισμό, και στις αιτιακές σχέσεις των πιο μικρών «κατοίκων» του, τόσο μεταξύ τους όσο και σε σχέση με τα πιο μικρά σωματίδια και την ενέργειά τους στο περιβάλλον. Ο άνθρωπος ως σύνολο θωρακίστηκε μέσα στην μονάδα του, και η υγεία ταριχεύθηκε μέσα σε σχέσεις σχεδόν μαθηματικού τύπου όπου τα συμπτώματα και η πρόληψη θεωρούνται πλέον το παν. Η επιστήμη έχοντας ως γνώμονα τις λειτουργικές ανάγκες των κοινωνικών συστημάτων και αποτελώντας τις περισσότερες φορές ένα εργαλείο της αναπαραγωγής τους μέσα από την πραγματικά ευφάνταστη «εξελικτική» τροχιά τους, ακολούθησε πιο τεχνοκρατικούς ορισμούς της υγείας, έτσι ώστε να οπλίσει το λεξιλόγιο των σύγχρονων κρατικών πολιτικών στον τομέα της υγείας και της εργασίας. Τον 20ο αι. -με την διόγκωση του τριτογενούς τομέα, την εισαγωγή του φορντισμού, του εργάτη-καταναλωτή- η υγεία αποκτά, εκτός από την αρχική της λειτουργία ως προαπαιτούμενο της εργασίας και μια νέα ως εμπόρευμα, που γεννά μια νέα βιομηχανία: αυτή της υγείας. Η υγεία είτε ως προϋπόθεση της εργασίας είτε ως εμπόρευμα είτε ως προϋπόθεση της συντήρησης των κοινωνικών σχέσεων γίνεται αναγκαίος όρος της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Σήμερα, με την κατάτμηση του σώματος σε όλο και μικρότερα σωματίδια και βρίσκοντας πως αδυνατεί να προχωρήσει παρακάτω, η επιστήμη προσβλέπει σε μια νέα προσέγγιση, μια νέα ολιστική και παράλληλα μηχανιστική ιδέα για τον άνθρωπο: ολιστική ως προς την προσέγγιση ανθρώπου-ύλης-πνεύματος-περιβάλλοντος που αποτελούνται από κοινή ύλη και αλληλεπιδρούν, αλλά έντονα μηχανιστική, με τον άνθρωπο να αναλύεται σε γονιδιακά συμπλέγματα και τη ζωή να υποβιβάζεται σε άθροισμα dna. Μιλάμε σήμερα, λοιπόν, για μια ταύτιση περισσότερο από ποτέ του υγιούς ανθρώπου με τον ιδεότυπο του άφθαρτου ανθρώπου, μιας καλοκουρδισμένης χαρούμενης και παραγωγικής μηχανής, χάρη στη «βοήθεια» της επιστήμης, της τεχνολογίας και της ιατρικής-φαρμακευτικής βιομηχανίας. Και όταν η επιστήμη διακηρύττει πως σύντομα θα είναι σε θέση να κυριαρχήσει στον άνθρωπο και να ελέγχει το φυσικό περιβάλλον -ανεξάρτητα από το κατά πόσο κάτι τέτοιο είναι εφικτό- οι διαθέσεις των τεχνοκρατών είναι προφανείς. Γιατί τα λέμε όμως όλα αυτά; 4 Οι ιδέες αυτές, από το 17ο αι μέχρι σήμερα, έχουν επιβάλει βίαια μια κανονικότητα, που (ανα)προσαρμόζεται μέσα στα πολιτισμικά, κοινωνικά και πολιτικά πλαίσια και συστήματα

και κατηγοριοποιεί τα άτομα με βάσει το δίπολο υγείας ασθένειας. Η υγεία ή η ασθένεια ορίζεται άνωθεν, ετεροπροσδιορίζεται με κριτήρια «αντικειμενικά», μαζικά, απαξιώνοντας την αντίληψη του ατόμου για τη σχέση του με το σώμα του και το μυαλό του. Ως επιστημονικός, ο εκάστοτε ορισμός της υγείας είναι και αληθινός, δεν επιδέχεται αμφισβήτηση, και άρα όσα χαρακτηριστικά των ανθρώπων βαφτιστούν από τον αρμόδιο ιατρικό ή ψυχιατρικό κλάδο ως ασθένεια μπορούν (ή θα μπορέσουν στο μέλλον) και πρέπει να «θεραπεύονται». Έτσι, η έννοια του υγιούς ή του ασθενούς όταν δεν εσωτερικεύεται επιβάλλεται, αφήνοντας όλο και λιγότερο χώρο στο υποκείμενο για αυτοπροσδιορισμό, αυτοδιάθεση του σώματος και του νου του, αναζήτησης μιας ισορροπίας βάσει του άμεσου βιώματος μέσα στο κοινωνικό και φυσικό του περιβάλλον. Χάρη στο ιδεολόγημα του ανθρώπου μηχανής, τον παραλληλισμό αν όχι ταύτιση- του ανθρώπινου με το μηχανικό η επιστήμη μπορεί να ορίσει, να επέμβει και να επιδιορθώσει τον άρρωστο ή ακόμα να μετασχηματίσει τον ασθενή ώστε να ανταπεξέλθει και να προσαρμοστεί στις ανάγκες της καθημερινότητας. Το δίπολο της υγείας με την ασθένεια είναι κομβικό πάνω στην ίδια την αντίληψη για τη ζωή. Κάθε άνθρωπος κατηγοριοποιείται ως υγιής- ασθενής για περιορισμένη ή όχι χρονική περίοδο, και μάλιστα στη δεύτερη περίπτωση υπο-κατηγοριοποιείται ανάλογα με το βαθμό μη ικανότητας του ή ακόμα και επικινδυνότητάς του σε σχέση με τους άλλους ή τον εαυτό του (όπως σε αρκετές περιπτώσεις που έχουν να κάνουν με τη ψυχική υγεία). Η βιωματική αντίληψη πάνω στην υγεία εκμηδενίζεται, ή εμφανίζεται καμουφλαρισμένη, ενώ από πίσω βρίσκεται για μια ακόμα φορά η επικράτηση της αιτιοκρατίας, η κυριαρχία του σκοπού της εξέλιξης- ανάπτυξης, με όρους οικονομικούς και όρους κοινωνικής ένταξης. \\Η ψυχική υγεία Ειδικότερα για την ψυχική υγεία, είναι σαφές -από τους ορισμούς που δίνονται από τους επίσημους διεθνείς οργανισμούς και οργανώσεις- ότι από τα μέσα του 20ου αιώνα και μετά η ψυχική υγεία αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της υγείας. Η αλλαγή της στάσης των οργανισμών αυτών όσον αφορά τον προσδιορισμό της υγιούς κατάστασης από ένα «αρνητικό» πρίσμα Επιλέξαμε από δω και πέρα να χρησιμοποιούμε τους όρους «υγεία», «ασθένεια», κ.τ.λ. χωρίς εισαγωγικά, όχι γιατί υιοθετούμε τους ορισμούς ή την έννοια που τους δίνεται, αλλά για λόγους μη επανάληψης και χάριν ευκολίας. (π.χ. υγιές είναι το άτομο που δεν είναι άρρωστο) σε μια «θετική» κατεύθυνση (π.χ. σωματική, πνευματική ευεξία, ικανότητα για εργασία, επικοινωνία, κοινωνική θέση) δημιούργησε και δημιουργεί ακόμα περισσότερα ζητήματα όσον αφορά το κομμάτι της ψυχικής υγείας. Πάνω στις οδηγίες προτάσεις των διάφορων αυτών οργανισμών, παίρνουν θέση και ρόλους οι επιστήμες που ασχολούνται με τη ψυχική υγεία. Είναι ακριβώς αυτή η στιγμή περίοδος όπου η θετικά προσδιορισμένη ψυχική υγεία εργαλειοποιείται και παύει να αποτελεί ένα στόχο καθεαυτό. Η ψυχική υγεία αποτελεί ένα μέσο για να υπάρχει αρμονία και παραγωγή, για να υπάρχει κοινωνική συνοχή και κατανάλωση. Οι δυο κύριες άμεσα σχετιζόμενες επιστήμες, ψυχιατρική και ψυχολογία, έρχονται να συντελέσουν σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο, να αποτελέσουν τους κοινωνικούς αυτούς λειτουργούς που θα επι(σ)τρέψουν στο (ασθενές) άτομο τη δυνατότητα να είναι παραγωγικό μέσα το πολύπλοκο κοινωνικό πλέγμα της εποχής. 5

Τόσο η ψυχιατρική όσο και η ψυχολογία, έχοντας το μονοπώλιο του λόγου πάνω στο κανονικό, αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της αναπαραγωγής των συνθηκών που οδηγούν στην κατασκευή της ιδέας της παρέκκλισης. 2 Η θέση που κυριαρχεί στα σπλάχνα και των δυο είναι η ατομική ευθύνη και η προσωπική αντιμετώπιση κάθε ζητήματος, κάθε «παρεκκλίνουσας» συμπεριφοράς, αδιαφορώντας τις περισσότερες φορές για τις γενικότερες συνθήκες. Οι λύσεις που προτείνουν είναι συνήθως κατασταλτικές (φάρμακα-εγκλεισμός), αναθεωρητικές (αλλαγή της στάσης του ατόμου) και υποχωρητικές, χωρίς να αποτελούν ένα βήμα για τους ίδιους τους ασθενείς να προβάλλουν τους πραγματικούς λόγους και τις πραγματικές λύσεις που οι ίδιοι/ες θεωρούν δυνατές. Για εμάς, η ψυχική υγεία αποτελεί βασικό κομμάτι του πλέγματος της υγείας και δε διαχωρίζεται απόλυτα από τη σωματική υγεία. Περιλαμβάνει τόσο τις νοητικές και πνευματικές ικανότητες και δυνάμεις κάθε ατόμου, όσο και τις διαθέσεις και τις συμπεριφορές του. Η ψυχική υγεία δε δύναται να οριστεί εύκολα ούτε με «θετικό» ούτε με «αρνητικό» πρόσημο, ούτε με ηθικούς κανόνες, ούτε με ετεροκαθορισμένες προτάσεις και αυτό οφείλεται κυρίως στα λεπτά όρια που υπάρχουν όσον αφορά τις αιτίες, τα συμπτώματα και τις αλληλεπιδράσεις με το ίδιο το σώμα, όπως επίσης και στην πολυπλοκότητα της σχέσης ατόμου ομάδας, ατόμου - κοινωνίας. Η αυτονομία και η ελευθερία του καθενός και της καθεμίας ελέγχονται και αναδύονται μέσα από τη διάθεση του κάθε ατόμου όπως αυτή εντοπίζεται και διαταράσσεται μέσα στις γενικές κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές συνθήκες. Ο ετεροπροσδιορισμός της ψυχικής υγείας κάθε ανθρώπου, έρχεται αντιμέτωπος με την αυτοδιάθεση του σώματος και των διαθέσεών μας, καθώς η λειτουργική αντίληψη για την υγεία (ανα)προσαρμόζεται μέσα στα πολιτισμικά, κοινωνικά και πολιτικά πλαίσια και συστήματα. Ψυχική υγεία και φάρμακα Εκεί έρχεται και κατασκευάζεται και η σύγχρονη θεώρηση για τη ψυχική φαρμακευτική θεραπεία, μια θεώρηση που αδιαφορεί για τις αιτίες της ασθένειας, που απλώς θέλει να «εμποδίσει» τα συμπτώματα, να καταστείλει τις φυσικές αντιδράσεις του οργανισμού, τις διαθέσεις ή ακόμα και τους ίδιους τους ανθρώπους, αν θεωρηθούν επικίνδυνοι. Επικίνδυνοι ή αμέτοχοι στις παραγωγικές και καταναλωτικές σχέσεις είναι το ένα και το αυτό για τη θεραπεία, είναι ακριβώς το κοινωνικό σύνολο που μπορούν πάνω του διάφορες φαρμακοβιομηχανίες να «πειραματίζονται», να μετράνε τα mg που χορηγούνται από το κάθε συστατικό, να θεραπεύουν επαναπροωθώντας ανθρώπους στην καθημερινότητα και να ανάγουν τα πάντα σε διαβιβαστές, ορμόνες και λάθη του οργανισμού. Είναι ακριβώς αυτή η θεώρηση που θεοποιείται, που αποκτά το πλεονέκτημα της επιρροής στο πιο μικρό μόριο του ανθρώπινου σώματος, που αδιαφορεί για τις κοινωνικές σχέσεις και περιβάλλοντα, που «ξεχνάει» τις συνθήκες και τις αιτίες και που ξεχνιέται μέσα σε ατέρμονες ανακαλύψεις νέων συστατικών και προϊόντων. Μια θεραπεία που πλέον μέσα στην κυριαρχία της, μεταξύ των άλλων ανα- κατασκευάζει τον άνθρωπο, ώστε να μπορέσει να είναι ικανός, δημιουργικός και αρεστός, όπου και όταν προστάζουν οι λειτουργικές ανάγκες του περιβάλλοντος. 6 2 Δεν αναφερόμαστε σε όλα τα στοιχεία και υποκείμενα που καλύπτουν το φάσμα των δυο επιστημών, αλλά στους ρόλους που έχουν αναλάβει οι επιστήμες αυτές στον καπιταλισμό.

Η ασθένεια: συλλογικό φαντασιακό και επιστημονικοί καθορισμοί Κάθε εποχή έχει τις «δικές της» ασθένειες και κάθε ασθένεια αναπαρίσταται και βιώνεται διαφορετικά σε κάθε εποχή, καθοριζόμενη από τις μορφές του κοινωνικού ανταγωνισμού. Για πολλούς αιώνες, από την αρχαιότητα μέχρι και το 18ο περίπου αιώνα, οι επιδημίες αποτελούν τη κυρίαρχη μορφή ασθένειας (πανώλη, λέπρα, ελονοσία, φυματίωση κ.ά.). Οι επιδημίες καθιστούν την ασθένεια ένα συλλογικό φαινόμενο που αφορά όλο τον πληθυσμό μιας κοινότητας. Ταυτίζονται με το Κακό και τη θεία τιμωρία, προκαλούν το φόβο και η αντιμετώπιση τους δεν είναι θεραπευτική αλλά κατασταλτική. Η μοίρα που επιφυλάσσεται για τους ασθενείς είναι η απομάκρυνση και ο αποκλεισμός τους από την κοινότητα ενώ πολλές φορές παρατηρείται η φυγή του υγιούς πληθυσμού από τις περιοχές εμφάνισης της επιδημίας. Μετά το τέλος του Μεσαίωνα και με την εμφάνιση της φυματίωσης, έχουμε το πέρασμα από μια «ασθένεια συλλογικό βίωμα» σε μια ασθένεια που βιώνεται «ατομικά», αναδεικνύοντας τη φιγούρα του αρρώστου, της κατάστασής του και του τρόπου ζωής του. Ο αποκλεισμός εξακολουθεί να είναι η κύρια αντιμετώπιση του ασθενούς μέσα σε μια διαδικασία εξατομίκευσης και αντικειμενοποίησής του. Αυτό το διάστημα, η ιατρική καθιερώνεται ως θεραπευτική τεχνική ενώ παράλληλα ηθικοποιεί την ασθένεια ως απόρροια του τρόπου ζωής (κυρίως της αναπτυσσόμενης εργατικής τάξης). Οι πρακτικές του στιγματισμού και του διαχωρισμού θα εξακολουθήσουν να αποτελούν τις πιο σημαντικές μορφές διαχείρισης της ασθένειας. Την περίοδο αυτή, ο θετικισμός διαμορφώνει το θεωρητικό πλαίσιο των αναπτυσσόμενων επιστημών ενώ η ιατρική και η φυσιολογία αποκτούν ένα σαφή βιολογικό προσανατολισμό. Η κυρίαρχη αντίληψη για την ασθένεια, έχοντας ενσωματώσει το αρχαϊκό δίπολο «Καλό-Κακό», της αποδίδει ένα οντολογικό μανιχαϊστικό περιεχόμενο, κατά το οποίο η ασθένεια είναι το «ξένο σώμα» που εισχωρεί στον «υγιή» οργανισμό. Η κανονιστική λειτουργία της υγείας είναι ευανάγνωστη: κανονικό είναι το Καλό, αμόλυντο σώμα και η ασθένεια είναι το μη κανονικό που πρέπει να εξαφανιστεί. Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου, αυτή η ποιοτική αντίληψη για την ασθένεια θα ανταγωνίζεται μια ποσοτική (καταρχήν στους κόλπους της επιστημονικής κοινότητας). Διαμορφώνεται, λοιπόν, μια θεωρία «για τις σχέσεις ανάμεσα στο κανονικό και το παθολογικό, σύμφωνα με την οποία τα παθολογικά φαινόμενα των ζωντανών οργανισμών δεν είναι τίποτα περισσότερο από ποσοτικές παραλλαγές, αυξομειώσεις των αντίστοιχων φυσιολογικών φαινομένων» 3. Η ασθένεια δεν αποτελεί παρά σύμπτωμα και οι διαταραχές των ζωτικών λειτουργιών θα οφείλονται σε βλάβες των οργάνων ή των ιστών. Έτσι, οι ασθένειες αποδίδονται «στο πλεόνασμα ή στην έλλειψη διέγερσης των διαφόρων ιστών, πάνω ή κάτω από το βαθμό που συνιστά η κανονική κατάσταση» 4. Δηλαδή, τα φαινόμενα της ασθένειας συμπίπτουν με αυτά της υγείας και διαφέρουν μόνο ως προς την ένταση. 5 Αφού, όμως, έχουμε μια ταύτιση της «φύσης» της υγείας και της ασθένειας, του κανονικού και του παθολογικού (αρχή της ομοιογένειας), προκύπτει το ερώτημα με 3 Ζορζ Καγκιλέµ, Το κανονικό και το παθολογικό, Αθήνα: Νήσος, 2007, σελ. 65 4 Μπρουσέ στο Καγκιλέμ ό.π., σελ. 72 5 Σ αυτό το σημείο αξίζει να σημειωθούν δυο πράγματα: αφενός, ότι η εμφάνιση μιας μη οντολογικής αντίληψης για την υγεία μέσα στον «επιστημονικό κόσμο» δε σημαίνει ότι έγινε κυρίαρχη μέσα σ αυτόν, ούτε μετέβαλε καθοριστικά το συλλογικό φαντασιακό της ασθένειας. Αφετέρου, στο βαθμό που αυτή η «ποσοτική» αντίληψη της υγείας συμπλήρωσε την ποιοτική οντολογική, βοήθησε στην περαιτέρω βιολογικοποίηση της ασθένειας. Επίσης, στοιχεία κάθε μιας από τις δύο ανταγωνιστικές θεωρήσεις της υγείας συνυπήρχαν και στις δύο. 7

8 ποιους όρους δημιουργείται η διαφοροποίησή τους. Η απάντηση που έδωσαν οι επιστήμες της υγείας ήταν το να ορίσουν το κανονικό, να του αποδώσουν θετικές αξιολογικές κρίσεις και να παθολογικοποιήσουν κάθε απόκλιση από αυτό. Ο ορισμός της ασθένειας θα καθοριστεί από το τι είναι υγιές, δηλαδή κανονικό, χωρίς να υπάρχει κανένα αντικειμενικό και αμετάβλητο κριτήριο ως προς τον ορισμό του τελευταίου. Στο βαθμό που ασθένεια είναι αυτό για το οποίο «πάμε στο γιατρό» επειδή αναστέλλει τις λειτουργίες της κανονικής ζωής, τη δραστηριότητα και την εργασία, η υγεία είναι η διατήρηση του ανθρώπου στον κοινωνικό του ρόλο, στη θέση εργασίας του και στο βαθμό αποδοτικότητας που απαιτείται. Δηλαδή, η ίδια η έννοια της υγείας είναι σχετική και ο ρόλος της είναι κανονιστικός ως προς τις ισχύουσες κοινωνικές νόρμες. Οργανική και ψυχική ασθένεια Η ψυχική ασθένεια δομήθηκε με τον ίδιο τρόπο της αντίστοιχης οργανικής. «Όπως η οργανική ιατρική, η ψυχική ιατρική προσπάθησε πρώτα να αποκρυπτογραφήσει την ουσία της αρρώστιας, μέσα από τη διαδοχική σειρά των σημείων που τη δηλώνουν. Έτσι δημιουργήθηκε μια συμπτωματολογία στην οποία επιλέχθηκαν οι σταθερές ή απλά οι συχνές συσχετίσεις ανάμεσα σε ένα συγκεκριμένο τύπο αρρώστιας και σε μία συγκεκριμένη νοσηρή εκδήλωση έτσι η ακουστική ψευδαίσθηση θεωρήθηκε σύμπτωμα μιας συγκεκριμένης παραληρηματικής δομής η διανοητική σύγχυση σα σημείο μιας συγκεκριμένης μορφής άνοιας. Έτσι, συγκροτήθηκε επιπλέον και μια νοσογραφία, στην οποία αναλύονταν οι ενεργές μορφές της αρρώστιας, περιγράφονταν τα στάδια εξέλιξής της και ταξινομούνταν οι παραλλαγές που μπορούσαν να παρουσιαστούν: υπήρχαν οι οξείες νόσοι και οι χρόνιες γινόταν περιγραφή για καθεμιά από τις παραδοσιακές εκδηλώσεις, τις τροποποιήσεις των συμπτωμάτων και την εξέλιξή τους κατά την πορεία της αρρώστιας» 6.. Η βιολογικοποίηση της ψυχικής ασθένειας Από πολύ νωρίς, οι επιστήμες της υγείας απέδωσαν στις ψυχικές ασθένειες ένα βιολογικό υπόβαθρο και πιο συγκεκριμένα τις χαρακτήρισαν ασθένειες του εγκεφάλου. Ο εγκέφαλος αποτέλεσε το κατεξοχήν υπεύθυνο όργανο για τις ψυχικές ασθένειες, κάνοντας έτσι τη νευρολογία να έχει λόγο πάνω στην ψυχική διαταραχή. Η 6 Μισέλ Φουκώ, Ψυχική αρρώστεια και ψυχολογία, Αθήνα: Ελεύθερος τύπος, 1988, σελ. 9

ανθρώπινη συμπεριφορά, συμπεριλαμβανομένης της σκέψης, δεν είναι παρά αποτέλεσμα της ηλεκτρικής και βιοχημικής δραστηριότητας του εγκεφάλου. Οι επιθυμίες, οι προθέσεις, τα συναισθήματα δεν είναι παρά αποτέλεσμα των νευρωνικών διεγέρσεων. Κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα θα αντιστοιχεί σε (με άλλα λόγια θα προκαλείται από) μια συγκεκριμένη βιολογική λειτουργία (με τον τάδε λοβό σκεφτόμαστε, με το δείνα λοβό μιλάμε κλπ). Στο βαθμό που ένας απλουστευμένος βιολογικός αναγωγισμός δεν μπορούσε να αποδειχτεί, η ψυχιατρική όριζε τις ψυχικές ασθένειες ως λειτουργικές διαταραχές, χωρίς όμως να σταματά να επιδιώκει την ανεύρεση βιολογικών αιτίων. 7 Δημιουργείται, λοιπόν, μια εικόνα της ψυχικής ασθένειας ως προϊόντος βιολογικών διεργασιών και σ ένα τέτοιο εννοιολογικό οικοδόμημα πατά η αντίληψη του φαρμάκου ως αποκλειστικού θεραπευτικού μέσου. Αφού η μη κανονική συμπεριφορά και η ανικανότητα προσαρμογής στο κανονικό βρίσκονται κρυμμένες μέσα στις «αχανείς εγκεφαλικές λειτουργίες», ο μόνος τρόπος για επαναφορά στο κανονικό δεν μπορεί παρά να βασίζεται στη βιοχημική δράση του ψυχοφάρμακου. «Αν η ψυχική αρρώστια ορίζεται με τις ίδιες εννοιολογικές μεθόδους όπως η οργανική αρρώστια, αν τα ψυχολογικά συμπτώματα απομονώνονται και ομαδοποιούνται σαν συμπτώματα φυσιολογίας, αυτό συμβαίνει γιατί, πάνω από όλα, η αρρώστια, είτε ψυχική είτε οργανική, θεωρείται ως μια φυσική οντότητα που εκδηλώνεται με ιδιάζοντα συμπτώματα. Ανάμεσα σε αυτές τις δύο μορφές παθολογίας, λοιπόν, δεν υπάρχει μια πραγματική ενότητα, παρά μόνο, και διαμέσου αυτών των δύο αξιωμάτων, ένας αφηρημένος παραλληλισμός. Και το πρόβλημα της ανθρώπινης ενότητας και της ψυχοσωματικής ολότητας παραμένει τελείως ανοιχτό.» 8 7 «Ο Κρέπελιν περιέγραψε το φαινόμενο της παραφροσύνης, της τρέλας, ως μιας ψυχικής αρρώστιας κατά τα πρότυπα της σωματικής αρρώστιας. Προσπάθησε να περιγράψει «νοσολογικές οντότητες», αλλά, καθώς δεν μπορούσε να βασίσει την ταξινόμηση αυτών των οντοτήτων σε αιτιολογική βάση, τη βάσισε στην περιγραφή και στην ομαδοποίηση των συμπτωμάτων... Ήδη από τότε, θεωρείται ότι η Ψυχιατρική γίνεται «επιστημονική» όταν αποσκοπεί στην ανεύρεση της οργανικής / βιολογικής βάσης μιας ψυχικής διαταραχής, ανάγοντάς την έτσι σε μιαν εγκεφαλική δυσλειτουργία, ακόμα και αν αυτό είναι κάτι που αναμένεται να πιστοποιηθεί και να εγκαθιδρυθεί από ανακαλύψεις στο μέλλον». [Θεόδωρος Μεγαλοοικονόµου, «Εγκέφαλος, νευροεπιστήµες και ψυχική διαταραχή», περιοδικό Ουτοπία, τεύχος 69, Αθήνα: Ελληνικά γράµµατα, 2006, σελ. 95] 8 Μισέλ Φουκώ, ό.π., σελ. 13 9

Η ιστορία των ψυχοφαρμάκων 10 Στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα, για την αντιμετώπιση των ψυχικών ασθενειών γινόταν χρήση περισσότερο σωματικών θεραπειών παρά φαρμάκων, αν και χρησιμοποιούνταν και αυτά σε μεγάλο βαθμό. Τα ψυχοφάρμακα που χορηγούνταν μέχρι τότε (κυρίως ως ηρεμιστικά) ήταν οπιοειδή, βαρβιτουρικά, αμφεταμίνη, βρωμιούχα, παραλδεϋδη, κ.ά. Στις σωματικές θεραπείες συγκαταλέγεται το ινσουλινικό κώμα, η λοβοτομή, η πρόκληση πυρετού ελονοσίας, η υδροθεραπεία, το ηλεκτροσόκ, διάφορες εγχειρήσεις, για παράδειγμα στείρωση κ.ά. Θα πρέπει να σημειώσουμε εδώ, για να φανούν οι γενικότερες κατευθύνσεις της θεραπείας των ψυχικά ασθενών της περιόδου, ότι πέρα από τις σωματικές θεραπείες και τα φάρμακα, η μόνη άλλη διαδεδομένη θεραπευτική μέθοδος ήταν η ψυχαναλυτική, της οποίας ωστόσο τα αποτελέσματα ήταν αμφισβητούμενα και ταυτόχρονα κόστιζε πολύ και λάμβανε χώρα κυρίως σε ιδιωτικές κλινικές και ιατρεία. Η ιστορία των ψυχοφαρμάκων με τη μορφή που έχουν σήμερα ξεκινά στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Το 1949 ο John Cade ερευνά τη χρήση και διαπιστώνει τα αποτελέσματα του λιθίου σε ασθενείς με μανία (το λίθιο χρησιμοποιούνταν και νωρίτερα ως ηρεμιστικό και υπνωτικό), η χρήση του, όμως, δεν είχε γίνει μαζική μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1960, οπότε και ο ψυχίατρος Mogens Schou επανεισήγαγε τη χρήση του σε ασθενείς με μανία και διπολική διαταραχή. Η μαζική χρήση φαρμάκων σε ψυχιατρικούς ασθενείς στα νοσοκομεία ξεκίνησε με τη σύνθεση (το 1950) και την εισαγωγή της χλωροπρομαζίνης 9 (με τους Jean Delay και Pierre Deniker να κάνουν την πρώτη κλινική μελέτη το 1952 στο Παρίσι). Η χλωροπρομαζίνη θεωρούνταν αρχικά χημική λοβοτομή και συγκρινόταν με τις σωματικές λοβοτομές από τους ίδιους τους ψυχιάτρους. Γύρω στο 1960, ωστόσο, η αντίληψη γι αυτά τα νέα ψυχοφάρμακα άλλαξε και άρχισαν να θεωρούνται κατάλληλα για συγκεκριμένες θεραπείες, όπως της σχιζοφρένειας και της ψύχωσης. Η θεώρηση αυτή -και κυρίως η σύνδεσή τους με την ψύχωση- οδήγησε στη μετέπειτα ονομασία τους: αντιψυχωτικά. Την ίδια εποχή πραγματοποιήθηκαν και οι πρώτες έρευνες για τα αντικαταθλιπτικά: o Irving Selikoff και o Edward Robitzek έκαναν κλινικές μελέτες της ισονιαζίδης και ιπρονιαζίδης και ο Roland Kuhn λίγο αργότερα (1955) ερεύνησε τη δράση και τα αποτελέσματα του τρικυκλικού αντικαταθλιπτικού ιμπραμίνη, που εισήγαγε με τη σειρά του την ιδέα δημιουργίας και χρήσης συγκεκριμένων αντικαταθλιπτικών φαρμάκων. Αυτό που χαρακτηρίζει την εποχή εκείνη είναι η ιδέα της δημιουργίας και χρήσης φαρμάκων εξειδικευμένων σε συγκεκριμένες ψυχικές ασθένειες, καθώς και η αύξηση του ενδιαφέροντος των ψυχιάτρων προς αυτά. Ταυτόχρονα, οι σωματικές θεραπείες μειώνονται σημαντικά και αντικαθίστανται από τα νέα αυτά φάρμακα, τα οποία κρίνονται πολύ πιο αποτελεσματικά (όχι μόνο από τις σωματικές θεραπείες αλλά και από τις ουσίες που χορηγούνταν παλαιότερα). Επειδή πλέον οι ψυχίατροι μπορούν να είναι σίγουροι για τη δυνατότητα μιας μεγάλου βαθμού καταστολής των συμπτωμάτων με τη χρήση των ψυχοφαρμάκων από τους ασθενείς στο σπίτι, σίγουροι δηλαδή για τη δυνατότητα ένταξής τους στον «κανονικό» πληθυσμό, ένας μεγάλος αριθμός ασθενών βγαίνει από τα συνωστισμένα μέχρι τότε ψυχιατρεία 10. Η σωματική καταστολή έχει πλέον αντικατασταθεί από τη χημική. 9 Η χλωροπρομαζίνη κυκλοφόρησε στην αγορά με το όνομα Thorazine στην αμερική και Largactil στον υπόλοιπο κόσμο. 10 Ας αναφέρουμε εδώ, για την αποφυγή παρεξηγήσεων, ότι, ενώ μπορεί κανείς να πετύχει αναφορές στην έξοδο πολλών ασθενών από τα ψυχιατρεία στις οποίες την χαρακτηρίζουν αποασυλοποίηση, ουδεμία σχέση έχει με το κίνημα για την αποασυλοποίηση που ξεκίνησε τη δεκαετία του 1960.

Τα σημερινά ψυχοφάρμακα είναι ουσιαστικά οι απόγονοι αυτών που εισήχθηκαν τις δεκαετίες του 50 και του 60 και παρά τις ιατρικές εξελίξεις και κυρίως αυτές που αφορούν τη μελέτη του νευρικού συστήματος, παραμένουν φάρμακα που ελέγχουν και καταστέλλουν τα συμπτώματα και μάλιστα με πολλές και, σε αρκετές περιπτώσεις, σοβαρές παρενέργειες και όχι φάρμακα που μπορούν να οδηγήσουν σε κάποια μόνιμη θεραπεία. 11

Βιολογική διάσταση και κατηγορίες ψυχοφαρμάκων Επειδή η βάση της ψυχιατρικής σχετικά με την εμπλοκή φυσιολογίας και συναισθήματος/ διάθεσης προέρχεται από τη βιολογία, είναι σημαντικό να δούμε συνοπτικά τη λειτουργία των βιοχημικών ουσιών του οργανισμού, προκεμένου να κατανοήσουμε τη σύνδεση που κάνει η βιολογία μεταξύ οργανικών λειτουργιών και συμπεριφοράς. Όπως ισχυρίζεται η βιολογία, τρεις κύριοι νευροδιαβιβαστές 11 εμπλέκονται στο συναίσθημα και τη συμπεριφορά: η ντοπαμίνη, η νορεπινεφρίνη και η σεροτονίνη. Είναι αυτοί για τους οποίους γίνεται συχνότερα λόγος από τους ψυχίατρους, καθώς υποστηρίζουν ότι παίζουν ρόλο στη λειτουργία του εγκεφάλου επηρεάζοντας τη διάθεση, το άγχος, την εγρήγορση, την ηρεμία, την επιθετικότητα κ.τ.λ. Συγκεκριμένα, κάθε νευροδιαβιβαστής λειτουργεί ως εξής: η νορεπινεφρίνη είναι κυρίως ένας διεγερτικός νευροδιαβιβαστής του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος (ΚΝΣ), που επικοινωνεί με το μεταιχμιακό σύστημα (εγκεφαλικές δομές που εμπλέκονται στο συναίσθημα) και τους μετωπιαίους λοβούς (υπεύθυνοι για τον έλεγχο της κίνησης και το σχεδιασμό της μελλοντικής δράσης) και υποτίθεται ότι είναι η κυρίως υπεύθυνη για διαταραχές ύπνου. Η σεροτονίνη παίζει σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση της διάθεσης, στον έλεγχο της λήψης τροφής, στον ύπνο και την εγρήγορση, στη ρύθμιση του πόνου και στη ψυχαναγκαστική συμπεριφορά και αναφέρεται κυρίως στις διαταραχές διάθεσης, όπως η κατάθλιψη και η διπολική διαταραχή. Η ντοπαμίνη εμπλέκεται στη ρύθμιση της συμπεριφοράς, την κίνηση, τη μάθηση, τη διάθεση και την προσοχή, ενώ μπορεί να έχει και διεγερτική και ανασταλτική δράση στον εγκέφαλο. Γι αυτό και ουσίες, όπως οι αμφεταμίνες και η κοκαΐνη, στοχεύουν στην αύξηση της ντοπαμινεργικής δραστηριότητας. Στη δραστηριότητα αυτή, μάλιστα, έχουν αποδοθεί και τα κύρια συμπτώματα της σχιζοφρένειας. Ωστόσο, οι θεωρίες αυτές κινούνται σε υποθετική βάση, καθώς πολλές φορές είναι αντιφατικές μεταξύ τους και συνεχώς νέες έρευνες συγκρούονται με παλιότερες. Τα ψυχοτρόπα φάρμακα μπορούν να αλλάξουν τη συμπεριφορά, παρεμβαίνοντας ή διαταράσσοντας τη λειτουργία των νευροδιαβιβαστών και άρα καθεμία από τις διεργασίες της επικοινωνίας μεταξύ των νευρώνων. Μετά τη χορήγηση και την απορρόφηση στο φλεβικό σύστημα, τα φάρμακα κατανέμονται σε όλο το σώμα μέσω του κυκλοφορικού συστήματος. Το ήπαρ είναι το πρώτο όργανο που συναντούν τα φάρμακα που λαμβάνονται από το στόμα και το οποίο μεταβολίζει (διασπά) κάποια ποσότητά τους. Έπειτα, το φάρμακο διανέμεται στο όργανοστόχο. Για τα ψυχοτρόπα φάρμακα, στόχος είναι το ΚΝΣ. Ακριβώς επειδή η νευρωνική επικοινωνία είναι πολύπλοκη, τα ψυχοφάρμακα δεν είναι να δυνατό να περιορίσουν σε πολύ συγκεκριμένη λειτουργία τη δράση τους. Το εθνικό συνταγολόγιο περιλαμβάνει υπό τον τίτλο «Φάρμακα παθήσεων κεντρικού νευρικού συστήματος» δεκαπέντε κατηγορίες φαρμάκων: αγχολυτικά και υπνωτικά, αντιψυχωσικά, φάρμακα κατά της μανίας και της διπολικής διαταραχής, αντικαταθλιπτικά, αντιεπιληπτικά, φάρμακα χορηγούμενα σε παρκινσονισμό και συναφείς παθήσεις, φάρμακα κατά της ημικρανίας, αντιμυασθενικά, διεγερτικά του κεντρικού νευρικού συστήματος-φάρμακα επί υπερκινητικών συνδρόμων, αγγειοδιασταλτικά εγκεφαλικών αγγείων, οπιοειδή αναλγητικά, φάρμακα απεξάρτησης από ουσίες, φάρμακα κατά της άνοιας, αντιεμετικά- 12 11 Στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα (ΚΝΣ), οι νευρώνες επικοινωνούν μεταξύ τους μεταφέροντας μηνύματα, για τη μεταφορά των οποίων υπεύθυνα είναι μικρά κυστίδια που περικλείουν χημικούς αγγελιοφόρους, τους νευροδιαβιβαστές

αντιιλιγγικά και φάρμακα κατά της παχυσαρκίας. Από τις δεκαπέντε αυτές κατηγορίες τέσσερις συγκροτούν τον πυρήνα των ψυχοφαρμάκων: τα αντιψυχωσικά (νευροληπτικά), τα αντικαταθλιπτικά, τα αγχολυτικά και μια τέταρτη ομάδα που περιλαμβάνει σταθεροποιητές διάθεσης και λίθιο 12. Τα αντιψυχωσικά (νευροληπτικά) χορηγούνται σε άτομα με διαγνώσεις ψυχωσικών διαταραχών όπως σχιζοφρένεια 13, ψυχωσικά επεισόδια, παράνοια, σε διαγνώσεις ψύχωσης, μανίας, διπολικής διαταραχής και κάποιες φορές σε συγκεκριμένες μορφές κατάθλιψης. Τα αντιψυχωσικά θεωρείται ότι δρουν κυρίως στους ντοπαμινικούς υποδοχείς, πιο συγκεκριμένα ότι αποκλείουν έναν από τους πέντε υποδοχείς της ντοπαμίνης. Χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, τα κλασικά και τα άτυπα. Ο όρος κλασικά αναφέρεται στην πρώτη γενιά των αντιψυχωσικών, σε αυτά, δηλαδή, που ανακαλύφθηκαν και άρχισαν να χρησιμοποιούνται από τη δεκαετία του 1950, ενώ τα άτυπα είναι νεότερα φάρμακα που κυκλοφόρησαν τη δεκαετία του 1990 14 και θεωρείται ότι εκτός από τους ντοπαμινικούς υποδοχείς, δρουν και στους υποδοχείς της σεροτονίνης. Οι αρχικές υποθέσεις ήταν ότι τα άτυπα ήταν περισσότερο αποτελεσματικά και δεν είχαν τις παρενέργειες των κλασικών αντιψυχωσικών, αλλά με την πάροδο του χρόνου φάνηκε ότι και οι δύο ομάδες έχουν παρόμοια αποτελεσματικότητα και περίπου ίδιο αριθμό παρενεργειών. Γενικότερα οι παρενέργειες των αντιψυχωσικών αφορούν σε διάφορες νευρολογικές διαταραχές (οι περισσότερες από τις οποίες ονομάζονται εξωπυραμιδικά συμπτώματα 15 ), παχυσαρκία, διαβήτη, ξηροστομία, δυσκοιλιότητα, σεξουαλικές διαταραχές, καρδιολογικές, ηπατολογικές κ.ά. διαταραχές, διαταραχές στον ύπνο, κόπωση και διάφορες άλλες, ενώ πολλές από αυτές διαφέρουν ανάλογα με το φάρμακο που χρησιμοποιείται. Τα αντιψυχωσικά έχουν συσχετιστεί και με το κακόηθες νευροληπτικό 12 Στην ταξινόμηση του ΕΟΦ τα βρίσκουμε ως «φάρμακα κατά της μανίας και της διπολικής διαταραχής». 13 Εδώ πρέπει να αναφερθεί ότι δεν θεραπεύουν τη σχιζοφρένεια, αλλά καταστέλλουν κάποια από τα συμπτώματά της. 14 Εκτός από την κλοζαπίνη, φάρμακο που κυκλοφόρησε από τη δεκαετία του 60, αποσύρθηκε λόγω επικίνδυνων παρενεργειών και επανακυκλοφόρησε αργότερα. 15 Βλάβες δηλαδή στο εξωπυραμιδικό σύστημα του εγκεφάλου, το οποίο έχει να κάνει με τη ρύθμιση της κίνησης. Το εξωπυραμιδικό σύστημα είναι υπεύθυνο για την εκτέλεση αυτόματων κινήσεων όπως π.χ. το περπάτημα, αλλά συμβάλλει και στην εκτέλεση των εκούσιων κινήσεων. αντιψυχωσικά που βρίσκονται στην ελληνική αγορά Abilify Aloperidin Calmoflorine Clopixol Darleton Dipiperon Dogmatyl Flupidol Geodon Leponex Nozinan Nylipark Pirium Restful Risperdal Risperdal Consta Seroquel Sevium Solian Stamonervol Stelazine Stelium Tiapridal Valirem Wisperdon Largactil Solidon Zuledine (αντιψυχωσικό, αντιεμετικόαντιιλιγγικό) Minitran (συνδυασμός αντικαταθλιπτικού και αντιψυχωσικού) 13

Anchocalm Antipsichos Apollonset Aripax Atarviton Bespar Boronex Buspirone Centrac Dorm Epsilat Evangelin Frisium Hiremon Hobatstress Inderal Lanamont Lebilon Ledion Lexotanil Loxapin Nervostal Nevrorestol Nifalin Norbal Notorium Novhepar Oasil Pascalium Saturnil Stedon Stesolid Stressigal Svitalark Tavor Tensispes Titus Trenxene Umolit Xanax τα αγχολυτικά που βρίσκονται στην ελληνική αγορά σύνδρομο, παρενέργεια σοβαρή που μπορεί να οδηγήσει σε θάνατο, της οποίας ο κίνδυνος εμφάνισης θεωρείται ότι αυξάνεται με την αύξηση της δόσης φαρμάκων. Τα αγχολυτικά χορηγούνται κυρίως για την αντιμετώπιση του άγχους, της αϋπνίας, της διαταραχής πανικού και της διαταραχής άγχους. Τα περισσότερα αγχολυτικά ανήκουν στις βενζοδιαζεπίνες, ομάδα φαρμάκων με ηρεμιστικές, αγχολυτικές και μυοχαλαρωτικές ιδιότητες, αλλά χρησιμοποιούνται, επίσης, οι αζαπυρόνες. Ανάλογα με την ισχύ και το χρόνο δράσης τους ταξινομούνται στις εξής ομάδες: α) μεγάλης ισχύος/μακράς διάρκειας, β) μεγάλης ισχύος/μικρής διάρκειας, γ) μικρής ισχύος/ μακράς διάρκειας και δ) μικρής ισχύος/μικρής διάρκειας. Οι βενζοδιαζεπίνες προκαλούν πολύ γρήγορα εξάρτηση (σωματική και ψυχική), γι αυτό και η χορήγησή τους πρέπει να γίνεται με μεγάλη προσοχή, για μικρό χρονικό διάστημα και η διακοπή τους να γίνεται με σταδιακή μείωση της ημερήσιας δόσης. Οι παρενέργειες των αγχολυτικών περιλαμβάνουν υπνηλία, καταστολή, κόπωση, ίλιγγο, μείωση της συγκέντρωσης και της εγρήγορσης, σεξουαλικές δυσλειτουργίες, ναυτία κ.ά. Σταθεροποιητές διάθεσης & λίθιο: Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει το λίθιο (άλατα λιθίου) και διάφορα φάρμακα που παλαιότερα χρησιμοποιούνταν ως αντιεπιληπτικά 16 και τώρα ονομάζονται σταθεροποιητές διάθεσης. Κάποιες φορές χρησιμοποιούνται και ως σταθεροποιητές διάθεσης συγκεκριμένα άτυπα αντιψυχωσικά που θεωρείται ότι έχουν τέτοιες ιδιότητες. Χορηγούνται σε άτομα με διάγνωση διπολικής διαταραχής, μανιακών επεισοδίων και σε περιπτώσεις οριακής (μεταιχμιακής) διαταραχής προσωπικότητας. Οι παρενέργειες όσον αφορά τη χρήση λιθίου (που είναι η πρώτη επιλογή ανάμεσα στα φάρμακα αυτής της ομάδας) περιλαμβάνουν ναυτία, μυϊκή αδυναμία, διάρροια, υποθυρεοειδισμός, αύξηση βάρους κ.ά., ενώ όσον αφορά τη χρήση αντιεπιληπτικών περιλαμβάνουν ναυτία, εμετούς, αλλαγές στο βάρος, ηπατική βλάβη, υπνηλία, κεφαλαλγία, πεπτικές διαταραχές, σύγχυση κ.ά. Το λίθιο συνταγογραφείται με τα εξής ονόματα: Lithiofor, Milithin και τα αντιεπιληπτικά που χρησιμοποιούνται ως σταθεροποιητές διάθεσης είναι τα 14 16 Η επιληψία δεν είναι ψυχική ασθένεια αλλά θεωρείται «χημική ή δομική διαταραχή της λειτουργίας του εγκεφάλου» που οφείλεται στην ένταση της ηλεκτρικής δραστηριότητάς του και οδηγεί σε προσωρινές κρίσεις. Το γεγονός ότι τα αντιεπιληπτικά φάρμακα χορηγούνται και ως ψυχοφάρμακα δείχνει και τον τρόπο με τον οποίο ανακαλύπτονται οι θεραπευτικές τους ιδιότητες: κατά τύχη.

εξής: Depakine και Depakine Chrono, Lamictal, Tegretol. Τα αντικαταθλιπτικά χρησιμοποιούνται για την αντιμετώπιση της κατάθλιψης και κάποια από αυτά χορηγούνται επίσης σε περιπτώσεις διαταραχών άγχους και πανικού, βουλιμίας και μετατραυματικού στρες. Οι βασικές τους κατηγοριοποιήσεις είναι τρικυκλικά και τετρακυκλικά αντικαταθλιπτικά, αναστολείς της μονοαμινοξειδάσης (ΜΑΟ), εκλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης (SSRI), αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης και νοραδρεναλίνης (SNRI) και νοραδρενεργικά και ειδικά σεροτονινεργικά αντικαταθλιπτικά (NaSSA). Τα τρικυκλικά ήταν τα πρώτα αντικαταθλιπτικά που συνταγογραφήθηκαν μαζικά, αλλά οι σοβαρές και δυσάρεστες παρενέργειες τους οδήγησαν στην προτίμηση άλλων αντικαταθλιπτικών και στη σπάνια πλέον χορήγησή τους. Τα πιο ευρέως χορηγούμενα αντικαταθλιπτικά σήμερα είναι οι εκλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης (SSRI). Η δράση των αντικαταθλιπτικών θεωρείται ότι σχετίζεται με τους νευροδιαβιβαστές σεροτονίνη και νορεπινεφρίνη. Πιστεύεται από πολλούς πως η παρεμπόδιση επαναπρόσληψης της σεροτονίνης (κυρίως) και της νορεπινεφρίνης, με αποτέλεσμα τα επίπεδα των συγκεκριμένων νευροδιαβιβαστών στις συνάψεις του εγκεφάλου να ανεβαίνουν, έχει άμεση σχέση με τη θεραπευτική δράση των φαρμάκων αυτών όσον αφορά την κατάθλιψη. Ταυτόχρονα, υπάρχουν κι άλλες θεωρίες, κάποιες που βασίζονται σε παρόμοιες υποθέσεις σχετικά με τη σεροτονίνη, κι άλλες με εντελώς διαφορετική επιχειρηματολογία, χωρίς βέβαια καμία από τις παραπάνω να έχει αποδειχτεί. Οι παρενέργειες διαφέρουν ανάλογα με την ομάδα αντικαταθλιπτικών και περιλαμβάνουν ναυτία, σεξουαλική δυσλειτουργία, αύξηση βάρους, νευρικότητα, άγχος, διαταραχές της όρεξης, ψυχικές διαταραχές, διαταραχή του ύπνου, εφίδρωση, καταστολή και αντιχολινεργική δράση (στα τρικυκλικά αντικαταθλιπτικά) κ.ά. Παρόλο που οι κατηγοριοποιήσεις των ψυχοφαρμάκων δίνουν την εντύπωση ότι κάθε κατηγορία αντιστοιχεί σε συγκεκριμένες ψυχικές διαταραχές, αυτό δε σημαίνει ότι κάποιος που έχει διαγνωστεί παραδείγματος χάριν με κατάθλιψη θα πάρει μόνο αντικαταθλιπτικά. Πολλές φορές σε περιπτώσεις κατάθλιψης δίνεται από τους ψυχίατρους ένα αντικαταθλιπτικό και επιπλέον ένα αγχολυτικό ή μπορεί να δοθεί λίθιο ή κάποιο αντιψυχωσικό. Άλλο συνταγογραφούμενα αντικαταθλιπτικά στην ελλάδα Anafranil Aurorix Cipralex Dagrilan Dinalexin Dumyrox Efexor Efexor XR Entact Exostrept Flonital Fluoxetine/Generics Fluxadir Fokeston Hapilux Ladose Ludiomil Orthor Pricital Remeron Saroten Sartuzin Seropram Seroxat Sinequan Sofelin Stephadilat Thiramil Trittico Zinovat Zoloft 15

παράδειγμα είναι η διάγνωση διπολικής διαταραχής για την οποία μπορεί να χορηγείται όχι μόνο ένας σταθεροποιητής διάθεσης αλλά και ένα αντιψυχωσικό ταυτόχρονα. Η χορήγηση δύο ή περισσότερων φαρμάκων, βέβαια, συνεπάγεται ότι οι παρενέργειες γι αυτόν που τα παίρνει πολλαπλασιάζονται. Ακόμα χειρότερη είναι η κατάσταση για άτομα που έχουν διαγνωστεί με πιο πολύπλοκες διαταραχές και φυσικά για τους λεγόμενους χρόνιους ασθενείς. Ενώ ο ακριβής τρόπος λειτουργίας των φαρμάκων δεν είναι γνωστός και παρά τις σοβαρές και πολλές παρενέργειές τους, οι ψυχίατροι πειραματίζονται: αλλάζουν τα φάρμακα όταν θεωρούν ότι δεν έχουν αποτελέσματα, προσθέτουν ή αφαιρούν όταν θεωρούν ότι το ένα, τα δύο ή τα τρία δεν είναι αρκετά, παίζουν με τις δοσολογίες κοκ. Κι επειδή οι παρενέργειες των ψυχοφαρμάκων δεν είναι μόνο σωματικές αλλά πολλές φορές και ψυχολογικές, αλλαγές στη διάθεση που οφείλονται στα φάρμακα ερμηνεύονται συνήθως από τους ψυχίατρους σαν συμπτώματα της ασθένειας, με αποτέλεσμα να χορηγούν επιπλέον φάρμακα. Επίσης, καθώς ανήκουν στην κατηγορία των ψυχοτρόπων ουσιών και συνήθως η χορήγησή τους είναι μακροχρόνια, προκαλούν και σοβαρό εθισμό. Οι παρενέργειες των ψυχοφαρμάκων δεν είναι απλά μια λίστα λέξεων σ ένα κομμάτι χαρτί, αλλά επιπτώσεις άμεσες στη ζωή όσων τα παίρνουν, που πολλές φορές κάνουν την καθημερινότητα πολύ χειρότερη απ ότι ήταν εξαιτίας της ψυχικής ασθένειας πριν τη λήψη τους. Το DSM IV 17 έχει ειδικό κεφάλαιο δεκαεπτά σελίδων μόνο για τις διαταραχές κίνησης που προκαλούνται από τη χρήση νευροληπτικών. Διαταραχές όπως ο παρκινσονισμός, το κακόηθες νευροληπτικό σύνδρομο, η οξεία δυστονία, η οξεία ακαθησία, η όψιμη δυσκινησία, ο τρόμος θέσης και άλλες διαταραχές κίνησης που δεν περιλαμβάνονται στις παραπάνω. Υπόταση, καρδιακή αρρυθμία και άλλα καρδιακά προβλήματα, διαταραχές όρασης, γαστρεντερολογικές διαταραχές και ηπατικά βλάβες είναι μερικές μόνο από τις σωματικές ασθένειες που, μαζί με τις παραπάνω διαταραχές κίνησης, προκαλούνται από τη χρήση ψυχοφαρμάκων. Οι ιατρογενείς ασθένειες (ακόμα και χρόνιες), που προκαλούνται από τη χρήση ψυχοφαρμάκων ή από τον εθισμό σε αυτά, έρχονται να προστεθούν στις υπόλοιπες παρενέργειες που προαναφέρονται και να αποτελέσουν ένα ακόμα περιθώριο έρευνας και παραγωγής νέων σκευασμάτων για την αντιμετώπισή τους. Από την άλλη, υπάρχουν περιπτώσεις φαρμάκων 18, πέραν της ψυχιατρικής αγωγής, που προκαλούν ή συμβάλλουν στην εμφάνιση ψυχολογικών ή ψυχοσωματικών συμπτωμάτων, συντελώντας με αυτόν τον τρόπο σε έναν αέναο κύκλο χορήγησης και χρήσης φαρμάκων για τον ασθενή. Παράλληλα, οι παρενέργειες 19 και η εκ νέου συνταγογράφηση για την αντιμετώπισή τους, δυσκολεύουν ακόμα περισσότερο την κατηγοριοποίηση των ψυχοφαρμάκων, καθώς οι αγωγές που χορηγούνται από τους ψυχιάτρους σε διάφορες περιπτώσεις (όπως π.χ. αναφέρεται πιο πάνω η περίπτωση των αντικαταθλιπτικών) περιλαμβάνουν ακόμα περισσότερα χάπια. Όλη αυτή η προσπάθεια λεπτομερούς κατηγοριοποίησης έχει οδηγήσει στην ιατρικοποίηση της διάθεσης και της κοινωνικής συμπεριφοράς, στο διαχωρισμό της σε καλή και κακή, υγιή και ασθενή, περιχαρακώνοντας την στα όρια που επιτάσσει μια τέτοια βιολογικοποίηση. Πράγματι, το σώμα μας αποτελεί ένα πεδίο αλληλεπίδρασης οργανικών λειτουργιών και διάθεσης, σε 16 17 Το DSM (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders), είναι ένα διαγνωστικό και συμβουλευτικό εγχειρίδιο το οποίο αποτελεί το βασικό εργαλείο της ψυχιατρικής και το οποίο κατατάσσει βάσει συμπτωμάτων και ιατρικοποιεί συμπεριφορές κατασκευάζοντας ασθένειες. Χαρακτηριστικό είναι ότι η ομοφυλοφιλία συμπεριλαμβανόταν στο DSM ως διαταραχή σεξουαλικής ταυτότητας, μέχρι και το 1980, οπότε και εκδόθηκε το DSM-III από το οποίο αφαιρέθηκε. 18 Όπως για παράδειγμα το Lonarid, ισχυρό αναλγυτικό-σε μεγάλες δόσεις χρησιμοποιείται ως αναισθητικό. 19 Χρησιμοποιούμε τον όρο «παρενέργειες» έτσι όπως χρησιμοποιείται στις οδηγίες χρήσης των ψυχοφαρμάκων, αλλά πρέπει εδώ να επισημάνουμε πως συχνά έτσι βαφτίζονται αποτελέσματα τα οποία συνδέονται άμεσα και αιτιακά με τη λήψη των φαρμάκων, ακριβώς επειδή είναι ανεπιθύμητα.

καμία περίπτωση όμως, αυτό δε σημαίνει ότι είμαστε έρμαια των νευροδιαβιβαστών μας. Ωστόσο, το σώμα μας έχει μετατραπεί σε έδαφος άσκησης βιοεξουσίας 20, ενισχύοντας το ρόλο του κοινωνικού ελέγχου επάνω στις ζωές μας. Η ιατρικοκεντρική επικέντρωση στο άτομο και τον οργανισμό του διευκολύνει τη μετατόπιση των ζητημάτων από το συνολικό στο ατομικό και μάλιστα με έναν τρόπο βιολογικού ντετερμινισμού. Η κοινωνική κατάσταση και οι κοινωνικές συνθήκες παραλείπονται χάριν ενός εξατομικευμένου και επιστημονικά καλά δουλεμένου μοντέλου, το οποίο συμφέρει πολύ περισσότερο, καθώς έτσι την ευθύνη δε φέρει άλλος από το ίδιο το άτομο. Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα στο οποίο έρευνες δείχνουν ότι η έλλειψη εργασίας οδηγεί το άτομο σε επιβάρυνση της ψυχικής του υγείας. Με ένα συλλογισμό που ζαλίζει από τα εντυπωσιακά λογικά άλματα, ο άνεργος παθαίνει συχνότερα κατάθλιψη όχι τόσο επειδή στερείται των αναγκαίων μέσων διαβίωσης, αλλά επειδή του λείπει η εργασία! Επιπλέον, στο πλαίσιο του κοινωνικού ελέγχου, ο ατομοκεντρικός αυτός λόγος ενισχύεται και από ένα δόγμα πρόληψης, η οποία εντοπίζει τα αίτια στις συνήθειες του ατόμου και προωθεί μια κουλτούρα υγιεινισμού. Παρατηρείται ένας κυρίαρχος λόγος ο οποίος προβάλλει το άτομο ως κατεξοχήν υπεύθυνο για τα όποια προβλήματα παρουσιαστούν. Το νέο μοντέλο ανθρώπου απαιτεί γυμνασμένα σώματα, γυμναστήριο, υγιεινή ζωή χωρίς τσιγάρα και αλκοόλ, φρούτα και λαχανικά, αισιοδοξία, μεγάλα χαμόγελα, αγάπη για τη δουλειά, στοιχειώδη ευαισθητοποίηση, άντε και καμιά δενδροφύτευση με τον σκάι. Και βέβαια βιταμίνες, φυτικά εκχυλίσματα, αγχολυτικά, άντε και κανένα λεξοτανίλ για ήσυχο ύπνο. Πρόληψη δηλαδή, ώστε σωματική και ψυχική υγεία να είναι εξασφαλισμένες. 20 Με το ζήτημα της βιοεξουσίας, παρότι εξαιρετικά ενδιαφέρον, δεν μπορούμε να ασχοληθούμε σε αυτή τη δουλειά. Είναι ωστόσο χρήσιμο να κάνουμε ένα σχόλιο, όπως το εισήγαγε ο Μ. Φουκό στην ιστορία της σεξουαλικότητας: «[ ] το σώμα-είδος, το σώμα που διασχίζεται από τη μηχανική του ζώντος και που χρησιμεύει σα στήριγμα στις βιολογικές διαδικασίες: πολλαπλασιασμός, γεννήσεις και θνησιμότητα, επίπεδο υγείας, διάρκεια ζωής, μακροβιότητα και όλες οι συνθήκες που κάνουν τις διαδικασίες αυτές να ποικίλουν. [ ] η ανάληψή τους γίνεται με μια ολόκληρη σειρά από επεμβάσεις και ρυθμιστικούς ελέγχους: μια βιοπολιτική του πληθυσμού. Συντελείται, λοιπόν, μια έκρηξη πολλών και διαφορετικών τεχνικών για επιτευχθεί η καθυπόταξη των σωμάτων και ο έλεγχος των πληθυσμών. Ανοίγει έτσι, η εποχή της «βιο-εξουσίας». [Μισέλ Φουκώ, Ιστορία της σεξουαλικότητας: η δίψα της γνώσης, Αθήνα: Ράππας, 1978, σελ. 170-171] «Η σημασία των μη οικονομικών συνεπειών της εργασίας τεκμηριώνεται από έρευνες που έχουν γίνει κυρίως στις σκανδιναβικές χώρες. Στην περιοχή της Στοκχόλμης οι άνεργοι που ανέφεραν περισσότερη δραστηριότητα και κοινωνικές επαφές είχαν καλύτερη ψυχική υγεία από τους άλλους άνεργους. Όσοι, εξάλλου, εργάζονταν ακόμα και με χαμηλούς μισθούς ήταν πιο δραστήριοι και ψυχικά πιο υγιείς από τους άνεργους. Σε άλλη έρευνα, στη Φινλανδία, όσοι από τους άνεργους βιομηχανικούς εργάτες έβρισκαν ξανά εργασία παρουσίαζαν σημαντική βελτίωση της ψυχικής τους υγείας, ανεξάρτητα από την οικονομική τους κατάσταση πριν ή μετά την επαναπρόσληψή τους. Στην Ιταλία τέλος, απολυμένοι εργάτες παρουσίαζαν επιδείνωση της ψυχικής και σωματικής τους υγείας, παρά το γεγονός ότι συνέχιζαν να λαμβάνουν κανονικά τον μισθό τους.» [Γιάννης Τούντας, «Ανεργία και ψυχική υγεία», στο http://www.enet.gr/?i=news. el.article&id=201807] 17

Αναγκαστική χορήγηση φάρμακων σε συνθήκες εγκλεισμού 18 Ήδη, από τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα εφαρμόζονταν στα ψυχιατρεία «θεραπευτικές» μέθοδοι, όπως η πυρετοθεραπεία, η ινσουλινοθεραπεία, η σπασμοθεραπεία 21, οι οποίες -αν και δεν μπορούν να ενταχθούν στην έννοια της ψυχοφαρμακευτικής αγωγής- συμπεριλάμβαναν τη χρήση φαρμακευτικών ουσιών, κατευναστικών και άλλων φαρμάκων 22 με σκοπό την πρόκληση σωματικών συμπτωμάτων στον ασθενή. Πρόκειται για θεραπείες συμπτωματικές, που εφαρμόζονταν βάσει αποτελεσμάτων, βάσει πειραμάτων, δηλαδή, στους εγκλείστους, χωρίς φυσικά τη συναίνεσή τους 23. Το πρώτο ψυχοφάρμακο με τη σημερινή έννοια -το πρώτο, δηλαδή, σκεύασμα ευρείας κυκλοφορίας που παρασκευάζονταν και προωθούνταν από φαρμακοβιομηχανίες-, ήταν το Largactil και ήρθε στην ελλάδα το 1953-54. Η χρήση ψυχοφαρμάκων στα ιδρύματα, συνέβαλε οπωσδήποτε στη μείωση του φυσικού περιορισμού των εγκλείστων. Ασθενείς που ήταν για χρόνια δεμένοι μπόρεσαν να σηκωθούν. Και μέσα στο πλαίσιο των εξελίξεων στο χώρο της ψυχιατρικής, με τη διατύπωση νέων αντιλήψεων από την «αντιψυχιατρική», και τις διάφορες σχολές της «δημοκρατικής» και «κοινοτικής» ψυχιατρικής στη δυτική Ευρώπη, η χορήγηση ψυχοφαρμάκων φάνηκε να ανοίγει το δρόμο για τη μεταρρύθμιση, τον εκσυγχρονισμό και εξανθρωπισμό του συστήματος ψυχικής υγείας, με την αποϊδρυματοποίηση των χρόνιων ασθενών και την ανάπτυξη υπηρεσιών ψυχικής υγείας εκτός ασύλων. Ας μην ξεχνάμε, όμως, πως πέρα από τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και την απάλυνση του πόνου του ασθενούς, βασικός λόγος χορήγησης ψυχοφαρμάκων σε εγκλείστους είναι ο έλεγχος της συμπεριφοράς τους και η διατήρηση της ιδρυματικής τάξης. Ο ρόλος της χορήγησης ψυχοφαρμάκων στα ιδρύματα ήταν και παραμένει διττός. Με δεδομένη τη μόνιμη έλλειψη προσωπικού στις ελληνικές δομές, ο «χημικός έλεγχος» των «επικίνδυνων» ασθενών και η φαρμακολογική συμπτωματική αντιμετώπιση των υπολοίπων μέσω των ψυχοφαρμάκων είναι η σημερινή πραγματικότητα 24. 21 Από το 1925 λ.χ. εφαρμοζόταν στο Δρομοκαΐτειο η πυρετοθεραπεία σε ασθενείς με διάγνωση σχιζοφρένειας. Πρόκειται για την πρόκληση πυρετικών παροξυσμών μέσω της χορήγησης πυρετογόνων ουσιών (πλασμωδίων καλοήθους τριταίου, ελαιώδους διαλύματος θείου, αντιτυφικού εμβολίου) και μετά το 1936 η κωματώδης ινσουλινοθεραπεία. Μετά το 1935 για τη θεραπεία ψυχώσεων χορηγούνταν ενέσεις καρδιαζόλ (σπασμοθεραπεία). 22 λουμινάλ, χλωράλης, οπίου, σκοπαλαμίνης, τερεβεβινθίνης 23 «Στην ινσουλινοθεραπεία του κάναν του αρρώστου μια ένεση όταν κοιμότανε. Έπρεπε να κοιμηθεί ορισμένες ώρες και την ώρα που έπρεπε να ξυπνήσει έπρεπε να τον σωληνήσεις. Έβαζες δηλαδή σε μια κανάτα ζάχαρη και πολύ νερό και τους σωλήνιζες, από τη μύτη. Τότε ξύπναγε. Αυτή ήταν η θεραπεία. Η επιστήμη αυτό έλεγε τότε» [προφορική μαρτυρία του νοσοκόμου Γιάννη Παντελάρου στο Μαρία Σ. Φαφαλιού, Ιερά Οδός 343: µαρτυρίες από το Δροµοκαΐτειο, Αθήνα: Κέδρος, 1995, σελ. 141] «Το καρδιαζόλ είναι κάτι φρικτό. Οδυνηρό, όχι με την έννοια πόνου φυσικού, σωματικού πόνου, αλλά με την έννοια ότι είχες το αίσθημα ότι θα πεθάνεις. Είχαν την αίσθηση ότι θα πεθάνουν μέχρι τη στιγμή που χάναν τη συνείδησή τους και γινόταν ο πυρετικός παροξυσμός [ ] Αυτή ήταν η θεραπεία με το καρδιαζόλ. Και γινόταν κατ αυτό τον τρόπο. Μπαίναμε εμείς μέσα στο θάλαμο [ ] Να φανταστείς ένα κρεβάτι πέφτανε πάνω του τέσσερις- πέντε άνθρωποι, καθόταν ο ένας του πιανε το ένα χέρι του αρρώστου, ο άλλος το άλλο του το χέρι, ένας το ένα του πόδι, άλλος το άλλο του πόδι, κι ο Αυγ.., αυτός ο μανιακός απάνω στο στήθος του. Φοβόντουσαν, όλοι φοβόντουσαν, οι πάντες» [μαρτυρία του ψυχίατρου Γ.Κ. Λυκέτσου, ό.π., σελ.181] 24 «Με έβαλαν στον θάλαμο, με έριξαν σε ένα κρεβάτι και μου έδεσαν το πόδι. Όταν ζήτησα να πάω στην τουαλέτα, αρνήθηκαν να με λύσουν... Δεν με εξέτασε κανένας γιατρός, η οικογένειά μου δεν έμαθε ποτέ τη διάγνωση. Πρωί και βράδυ ερχόταν ένας νοσοκόμος και μου έδινε χάπια, απειλώντας πως αν δεν τα πάρω θα μου κάνει ένεση[ ] Επί τέσσερις ημέρες δεν ήξερα τι μου συμβαίνει και γιατί βρίσκομαι εκεί. Οσες φορές ρώτησα πού είναι ο γιατρός και γιατί δεν έρχεται να με εξετάσει, δεν πήρα απάντηση.