Σχολή Διοίκησης & Οικονομίας Τυήυα: Διοίκηση Επιχειρήσεων Πτυχιακή Εργασία Θέμα: «Επιπτώσεις του τουρισμού στις μικρές κοινωνίες. Περίπτωση Παραλίου Άστρους Κυνουρίας» Επιμέλεια: Μπακάλη Θωμαΐς (Α.Μ):3872 Επιβλέπων Καθηγητής: κ. Δημητριάδης Ευστάθιος Καβάλα, 2011
Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω πολλούς ανθρώπους που στάθηκαν δίπλα μου στην προσπάθεια ολοκλήρωσης της παρούσας εργασίας, ιδιαίτερα όμως ευχαριστώ τον καθηγητή μου, κύριο Δημητριάδη, για τις πολύτιμες συμβουλές αλλά και την καθοδήγηση που μου παρείχε. Ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τους κατοίκους του Παραλίου Άστρους που βοήθησαν στη διεξαγωγή της έρευνας απαντώντας στο ερωτηματολόγιο. Τέλος, θέλω να ευχαριστήσω την οικογένεια μου για όλη τη στήριξη που μου παρείχε όλον αυτόν τον καιρό καθώς επίσης και τον φίλο και συγγραφέα κύριο Παύλο Ιωαννίδη για την πολύτιμη βοήθεια του. 2
Περίληψη Η προώθηση της τουριστικής ανάπτυξης μικρών κοινωνιών που βασίζεται στην ήπια διαχείριση των φυσικών πόρων, στον εκσυγχρονισμό των τουριστικών επιχειρήσεων, καθώς και στην εκμετάλλευση του δυναμικού του ανθρωπίνου κεφαλαίου και των νέων τεχνολογιών επιβάλλεται από τους, ιδιαίτερα ανταγωνιστικούς και απαιτητικούς, κανόνες που διαμορφώνουν οι δραστικές μεταβολές στο εξωτερικό περιβάλλον. Μέσα από την ανάδειξη της πολιτιστικής και τουριστικής κληρονομιάς με τη βοήθεια του τουριστικού μάρκετινγκ, οι μικρές κοινωνίες μπορούν να αποκτήσουν ένα στρατηγικό πλεονέκτημα και να διαμορφώσουν μια σύγχρονη τουριστική πολιτική. Ο τουρισμός, αποτελεί αναμφίβολα για τις οικονομίες, εθνικές ή τοπικές, μέγεθος σημαντικό, και για κάποιους τουριστικούς προορισμούς ίσως το κυριότερο. Στην παρούσα εργασία θα παρουσιαστούν οι επιπτώσεις του τουρισμού στις μικρές κοινωνίες, με ιδιαίτερη αναφορά στο Παράλιο Άστρος Κυνουρίας, όσο και η συμβολή του στην τουριστική ανάπτυξη. Για την επίτευξη του παραπάνω στόχου, η εργασία χωρίζεται σε δύο βασικά μέρη, το θεωρητικό και το ερευνητικό. Στο θεωρητικό μέρος, αναλύεται η διάσταση του τουριστικού φαινομένου, η σχέση του με τις τοπικές κοινωνίες καθώς επίσης και οι επιπτώσεις του ασκεί σ' αυτές. Στο ερευνητικό μέρος, παρουσιάζεται το Παράλιο Άστρος Κυνουρίας, τα στοιχεία που συλλέχθηκαν από τη διεξαγωγή της έρευνας καθώς τα συμπεράσματα που εξήχθησαν για τις επιπτώσεις του τουρισμού στο Παράλιο Άστρος Κυνουρίας. 3
Πίνακας Περιεχομένων Ευχαριστίες... Περίληψη... Πίνακας Περιεχομένων... Εισαγωγή... Μέρος Α' - Θεωρητική Διερεύνηση... Κεφάλαιο 1ο - Η διάσταση του τουριστικού φαινομένου... 1.1. Η δυναμική του τουρισμού και οι επιδράσεις του... 1.2. Οι παράγοντες που συμβάλλουν στην ανάπτυξη του τουρισμού... 1.3. Η ανάπτυξη προσδοκιών και προβληματισμών μέσω του τουρισμού... 1.4. Τα κίνητρα και τα εμπόδια της τουριστικής μετακίνησης... 1.5. Δομή και χαρακτηριστικά ανάπτυξης του τουριστικού τομέα... 1.6. Τα χαρακτηριστικά του τουρισμού στην Ελλάδα... Κεφάλαιο 2ο - Τουρισμός και μικρές κοινωνίες... 2.1. Η εννοιολογική προσέγγιση της οικονομικής περιφέρειας... 2.2. Μικρά αστικά κέντρα και τουριστική ανάπτυξη: χαρακτηριστικά και εξαρτήσεις... 2.2.1. Χαρακτηριστικά μικρών αστικών κέντρων με τουριστική ανάπτυξη... 2.2.2. Παράγοντες εξάρτησης από τον τουρισμό των μικρών αστικών κέντρων με τουριστική ανάπτυξη... 2.3. Ο προγραμματισμός της τουριστικής ανάπτυξης στις μικρές κοινωνίες... 2.4. Η προσπάθεια ανάπτυξης του τουρισμού σε περιφερειακό επίπεδο... 2.5. Η σημασία εφαρμογής μιας περιφερειακής τουριστικής πολιτικής... 2.6. Μικρά αστικά κέντρα με τουριστική ανάπτυξη: πρόσφατες εξελίξεις και προοπτικές... 4
Κεφάλαιο 3ο - Οι επιπτώσεις του τουρισμού στις μικρές κοινωνίες... 3.1. Η έννοια της τοπικής ανάπτυξης... 3.2. Οι σκοποί πολιτικής τοπικής ανάπτυξης... 3.3. Η διχογνωμία για τις επιπτώσεις του τουρισμού στις μικρές κοινωνίες... 3.4. Οι γενικές επιπτώσεις της τουριστικής ανάπτυξης μικρών κοινωνιών... 3.5. Οι επιπτώσεις του τουρισμού σε περιφερειακό επίπεδο... 3.6. Η τόνωση της οικονομικής δραστηριότητας στην περιφέρεια μέσω του τουρισμού... 3.7. Οι κοινωνικές επιπτώσεις του τουρισμού στις μικρές κοινωνίες... 3.8. Οι επιπτώσεις του τουρισμού στο πολιτισμικό επίπεδο των μικρών κοινωνιών... 3.9. Ο ρόλος του τουρισμού στην υποβάθμιση ή αναβάθμιση του περιβάλλοντος των μικρών κοινωνιών... 3.9.1. Οι αντίθετες σχέσεις τουρισμού και περιβάλλοντος στα μικρά αστικά κέντρα... 3.10. Η αντιμετώπιση των προβλημάτων στις μικρές κοινωνίες από τα διογκούμενα ρεύματα τουρισμού... 3.10.1. Μέτρα δράσης και αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων.... 3.10.2. Η ποιοτική βελτίωση της τουριστικής πελατείας... 3.10.3. Η δημιουργία νέων τύπων τουριστικών καταλυμάτων... 3.10.4. Η βελτίωση των συγκοινωνιών... 3.10.5. Η απρόσκοπτη τροφοδοσία των τουριστών... 3.10.6. Η αναβάθμιση των τουριστικών και άλλων υπηρεσιών... 3.10.7. Η ποσοτική και ποιοτική βελτίωση των μέσων ψυχαγωγίας τουριστών. 3.11. Οι μελλοντικές τάσεις του τουρισμού στις μικρές κοινωνίες... Μέρος Β' - Εμπειρική Διερεύνηση... Κεφάλαιο 4ο - Η περίπτωση του Παράλιου Άστρους Κυνουρίας... 4. 1. Παρουσίαση Παραλίου Άστρους... 5
4.2. Εισαγωγή... 4.2.1. Συλλογή δεδομένων... 4.3. Δείγμα... 4.4. Μέτρηση μεταβλητών... 4.5. Στατιστική ανάλυση... Επίπεδο εκπαίδευσης... Μηνιαίο εισόδημα... Επιρροή επαγγέλματος από τον τουρισμό Φυλετικές διαφορές... Διερευνητική ανάλυση συσχετίσεων... 4.6. Συμπεράσματα έρευνας... Επίλογος... Βιβλιογραφία... Παράρτημα... Κατάλογος Πινάκων - Διαγραμμάτων. Φόρμα Ερωτηματολογίου... 6
Εισαγωγή Η μελέτη επιπτώσεων του τουρισμού συνδέεται άμεσα με την επικράτηση του προτύπου του μαζικού τουρισμού διακοπών που είναι η πλέον διαδεδομένη μορφής τουρισμού την τελευταία τριακονταετία. Αυτή η εξέλιξη οδήγησε σε εντυπωσιακές κοινωνικοοικονομικές ανακατατάξεις σε περιοχές που διέθεταν κάποιο πόρο που μπορούσε να θεωρηθεί ελκτικός για τους τουρίστες όπως για παράδειγμα θάλασσα, βουνό, περιβάλλον, πολιτισμός. Σε μια πρώτη ιστορική περίοδο (1950-1970) ο αριθμός των περιοχών ή χωρών που αναπτύσσονται τουριστικά με μαζικό τρόπο είναι σχετικά μικρός και γεωγραφικά περιορισμένος. Μια σειρά όμως διεθνών εξελίξεων όπως η εμπόδιση του κοινωνικού κράτους, η σταθερή οικονομική ανάπτυξη, η βελτίωση των συγκοινωνιών, η συνεχής αύξηση του ελεύθερου χρόνου, η οργανωτική ανάπτυξη των εταιρειών τουρισμού και η ταύτιση του ταξιδιού διακοπών με τα νέα κοινωνικά πρότυπα των μεσοαστικών στρωμάτων των αναπτυγμένων χωρών ανατρέπουν αυτήν την εικόνα. Ακολούθησε μ αυτόν τον τρόπο ένας πολλαπλασιασμός των χωρών ή περιοχών που μπορούν να χαρακτηριστούν «τουριστικές». Τα τελευταία είκοσι χρόνια λόγω αυτών των εξελίξεων πληθαίνει διαρκώς ο αριθμός των περιοχών που μπορούν να θεωρηθούν άμεσα εξαρτημένες από τον τουρισμό και ένα ιδιαίτερα υψηλό ποσοστό από αυτές εξαρτώνται από τον αλλοδαπό τουρισμό. Παράλληλα με τις εξελίξεις που οδηγούν στην δημιουργία όλο και περισσότερων τουριστικών περιοχών σημαντικές είναι και οι ανακατατάξεις στην έννοια της τουριστικής περιοχής και των αντίστοιχων κοινωνικών και περιβαλλοντικών επιπτώσεων που δημιουργούνται από την τοπική τουριστική ανάπτυξη. Η χωρική διάσταση είναι καθοριστικός παράγοντας σε αυτό το ζήτημα αφού υπάρχει μια ευθεία συσχέτιση του τύπου του τουρισμού και των επιπτώσεων που αυτός δημιουργεί με το μέγεθος της περιοχής και τις υποδομές που αυτή αναπτύσσει για την υποδοχή των τουριστών. Η ένταση λοιπόν και η έκταση των επιπτώσεων συνδέονται με τον αριθμό των τουριστών, τον χρόνο παραμονής τους, τα κίνητρα του ταξιδιού τους και τις 7
αντίστοιχες χωρικές υποδομές που αυτά προϋποθέτουν. Επιπλέον η αναζήτηση διαρκώς νέων τουριστικών «προϊόντων» και «πόρων» τα τελευταία χρόνια κατέληξε στην ανατροπή του τύπου της τουριστικής περιοχής διακοπών (θάλασσας ή βουνού) αφού η τουριστική ανάπτυξη στρέφεται σε μικρότερους οικισμούς της υπαίθρου με ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά, πολιτιστικά ή περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά. Είναι προφανές ότι αυτή η τάση αυξάνει τους συμμέτοχους της τουριστικής ανάπτυξης αλλά παράλληλα και τους τύπους των κοινωνικών επιπτώσεων που εμφανίζονται σε αυτές τις «νέες» τουριστικές περιοχές. 8
Μέρος Α' - Θεωρητική Διερεύνηση 9
Κεφάλαιο 1ο - Η διάσταση του τουριστικού φαινομένου 1.1. Η δυναμική του τουρισμού και οι επιδράσεις του Κύριο χαρακτηριστικό του τουρισμού είναι αναμφίβολα ο δυναμισμός με τον οποίο αναπτύσσεται. Άλλο χαρακτηριστικό του είναι ότι η ανάπτυξη του επιτεύχθηκε ουσιαστικά από το τέλος του Β' Παγκόσμιου Πολέμου και μετά. Ο μαζικός τουρισμός, σαν αναγνωρίσιμο οικονομικό και κοινωνικό φαινόμενο, άρχισε να γίνεται εμφανής προς το τέλος της δεκαετίας του '50 και έκτοτε η ανάπτυξη της τουριστικής βιομηχανίας συνεχίζεται, συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο μεταξύ άλλων στις οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές που λαμβάνουν χώρα σε πολλές χώρες υποδοχής τουριστών. Ήδη από τα μέσα περίπου της δεκαετίας του '70 είχε διαφανεί ότι η περίοδος της συνεχούς ανάπτυξης του τουρισμού είχε πλέον τελειώσει οριστικά. Αυτό βέβαια δεν σήμαινε ότι η ανάπτυξη του τουρισμού μελλοντικά θα είναι μηδενική. Σήμαινε ' ' 1 όμως ότι1: 1) Η συνολική ανάπτυξη του τουρισμού πιθανόν να είναι σε χαμηλότερα ποσοστά απ' ό,τι ήταν αυτή στο παρελθόν. 2) Η ανάπτυξη του τουρισμού θα είναι περισσότερο άνισα κατανεμημένη τόσο από πλευράς ανάπτυξης τουριστικών αγορών όσο και από πλευράς τουριστικών προορισμών και υπηρεσιών. 3) Ο ανταγωνισμός μεταξύ τουριστικών προορισμών και υπηρεσιών θα είναι μελλοντικά εντονότερος, γι' αυτό και οι προωθητικές δραστηριότητες του τουριστικού μάρκετινγκ θα πρέπει να επικεντρώνονται μάλλον σε διευρύνσεις των μεριδίων των υφιστάμενων τουριστικών αγορών, παρά σε διεισδύσεις σε νέες τουριστικές αγορές. 4) Η ζήτηση τουριστικών υπηρεσιών θα είναι περισσότερο επιλεκτική και κατατετμημένη, δηλαδή θα εξαρτάται από την ικανότητα 1 Lickorish, L., Jenkins, Carson, L., Κιτιδη, Κ., Τσαρτας, Π., «Μια εισαγωγή στον τουρισμό», Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα, 2004 10
των χωρών υποδοχής τουριστών να προσφέρουν ποιότητας τουριστικά πακέτα σε ανταγωνιστικές τιμές, που θα ικανοποιούν συγκεκριμένες τουριστικές ανάγκες ή επιθυμίες ομάδων πιθανών πελατών τους σε μια ορισμένη τουριστική αγορά. Ο τουρισμός σαν κλάδος οικονομικής δραστηριότητας αναμφίβολα αποτελεί σημαντικότατο παράγοντα οικονομικής ανάπτυξης ή μεγέθυνσης. Κατά συνέπεια η συμβολή του στη γενικότερη προσπάθεια των λαών και των πολιτικών εξουσιών τους για καλύτερες ημέρες πρέπει κάτω από προϋποθέσεις να θεωρείται δεδομένη. Η διεθνής πρακτική έχει αποδείξει ότι για πολλές χώρες και ιδιαίτερα για τις αναπτυσσόμενες, ο τουρισμός μπορεί κάτω από προϋποθέσεις να αποτελέσει μια από τις κυριότερες συναλλαγματοφόρες πηγές τους. Και ακόμα ότι μπορεί να συμβάλει αποφασιστικά στην ανάπτυξη άλλων κλάδων οικονομικής δραστηριότητας. Πέρα όμως από σημαντικός κλάδος οικονομικής δραστηριότητας ο τουρισμός μπορεί να είναι και σημαντικός εργοδότης, αφού χάρη σε αυτόν βρίσκουν απασχόληση, έστω και εποχιακά, πολλοί άνεργοι αλλά και πολλοί υποαπασχολούμενοι σε αγροτικές περιοχές της περιφέρειας. Το σημαντικότερο, όμως, απ' όλα ίσως είναι ότι ο τουρισμός μπορεί και δημιουργεί θέσεις εργασίας εκεί που συνήθως άλλοι κλάδοι οικονομικής δραστηριότητας, όπως για παράδειγμα η βιομηχανία, η γεωργία με την ευρύτερη έννοια του όρου κλπ., για λόγους που έχουν σχέση με τις εξωτερικές οικονομίες του τόπου όπου επιχειρείται η ανάπτυξη του αδυνατούν να δημιουργήσουν. Έτσι λοιπόν με την ανάπτυξη του τουρισμού σε περιοχές μιας χώρας, όπου άλλοι κλάδοι οικονομικής δραστηριότητας, για λόγους που έχουν σχέση με τις εξωτερικές οικονομίες του τόπου στον οποίο επιχειρείται η ανάπτυξη του, αδυνατούν να δημιουργήσουν. Εκτός όμως από θέσεις εργασίας ο τουρισμός δημιουργεί και έσοδα για τους πληθυσμούς των περιοχών όπου αναπτύσσεται και εξασφαλίζει πρόσθετα εισοδήματα, ενώ παράλληλα συμβάλλει και στον περιορισμό του ανοίγματος της ψαλίδας που υπάρχει ανάμεσα στα εισοδήματα των κατοίκων των αστικών κέντρων και εκείνων της περιφέρειας. 11
Οι θετικές επιδράσεις του τουρισμού σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο γίνονται αισθητές μόνο εφόσον η ανάπτυξη ή μεγέθυνση του πραγματοποιείται ορθολογιστικά, προγραμματισμένα και κυρίως με συνεχή και λεπτομερή έλεγχο σε κάθε μια από τις διανυόμενες αναπτυξιακές φάσεις, ειδικότερα δε όταν αυτή συνοδεύεται από μια παράλληλη προσπάθεια ανάπτυξης ή μεγέθυνσης του πρωτογενούς και δευτερογενούς τομέα της οικονομίας. Με αυτόν τον τρόπο περιορίζονται σημαντικά οι αρνητικές επιδράσεις του τουρισμού και αυτό γιατί αποφεύγεται ο συγκεντρωτισμός και το φαινόμενο της εξάρτησης του τουριστικού προορισμού από έναν και μόνο κλάδο οικονομικής δραστηριότητας και συγκεκριμένα τον τουρισμό, αμβλύνεται η εποχιακή απασχόληση του ανθρώπινου δυναμικού του τουριστικού προορισμού, αυξάνεται η χρονική διάρκεια εκμετάλλευσης των τουριστικών εγκαταστάσεων, μετριάζεται η αντιμετώπιση του ντόπιου τουρίστα σαν ανεπιθύμητου πελάτη, περιστέλλεται η υποβάθμιση και πολύ περισσότερο η καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος, καθώς επίσης της πολιτιστικής κληρονομιάς, μειώνεται σημαντικά η ποιοτική υποβάθμιση των προσφερόμενων τουριστικών προϊόντων και παύει βαθμιαία να θυσιάζεται η ανταγωνιστικότητα του τουρισμού χάρη στο εύκολο και γρήγορο κέρδος και στα τεράστια οικονομικά συμφέροντα των μεσαζόντων του τουρισμού. Η αποδοτικότητα του τουρισμού σαν τμήματος του παραγωγικού μηχανισμού μιας οικονομίας πρέπει να αξιολογείται όχι μόνο με κριτήρια επίτευξης στόχων σε βραχυχρόνια ορίζοντα, μέσα στο στενό πλαίσιο του κλάδου της τουριστικής οικονομίας, αλλά και με μακροχρόνιες προοπτικές ουσιαστικής συμβολής του στην επίτευξη των γενικότερων οικονομικών και κοινωνικών στόχων του προγράμματος οικονομικής ανάπτυξης ή μεγέθυνσης μιας χώρας. Με αυτήν την έννοια, διάφορες απόψεις που έχουν αναπτυχθεί στο παρελθόν για τη θέση του τουρισμού στις οικονομίες, θα πρέπει να εξεταστούν κάτω από το πρίσμα της αναζήτησης του βαθμού αποδοτικότητας του τουρισμού, σαν κλάδου οικονομικής δραστηριότητας, ο οικονομικού και κοινωνικού κόστους που δημιουργείται2 μέσα στο ευρύτερο φάσμα του 2 Ηγουμενακης, Ν., «Τουρισμός και ανάπτυξη», Εκδόσεις ΙπΙθΓδοοΚε, Αθήνα, 2000 12
Η αξιολόγηση της οικονομικής θέσης του τουρισμού σε ορισμένο τόπο υποδοχής τουριστών και χρόνο μπορεί να γίνει θετικά με τη μέτρηση των επενδύσεων που πραγματοποιούνται στην τουριστική οικονομία και αρνητικά με τον προσδιορισμό των αρνητικών επιδράσεων που προκαλούνται σε άλλους κλάδους οικονομικής δραστηριότητας, εξαιτίας μιας υπερβολικής ή και μονόπλευρης προώθησης του τουρισμού. Τόσο οι θετικές όσο και οι αρνητικές επιδράσεις του τουρισμού πρέπει οπωσδήποτε να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη κατά την αξιολόγηση του κόστους και των αποτελεσμάτων των τουριστικών επενδύσεων, ώστε να αποφεύγεται η εκτέλεση αντιπαραγωγικών έργων στον τουρισμό, κατ' ο επέκταση δε και οι αρνητικές επιδράσεις τους σε αυτόν3. 1.2. Οι παράγοντες που συμβάλλουν στην ανάπτυξη του τουρισμού Ο τουρισμός αποτελεί την προσωρινή μετακίνηση ανθρώπων σε τουριστικούς προορισμούς που βρίσκονται εκτός των τόπων της μόνιμης κατοικίας τους, την ανάπτυξη τουριστικών δραστηριοτήτων κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στους τουριστικούς προορισμούς που επισκέπτονται και τη χρησιμοποίηση των τουριστικών εγκαταστάσεων που δημιουργήθηκαν για να ικανοποιούν τις τουριστικές τους ανάγκες ή επιθυμίες κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο4. Η μελέτη του τουρισμού αποτελεί ουσιαστικά μελέτη των ανθρώπων που βρίσκονται για τουριστικούς λόγους μακριά από τους τόπους στους οποίους κατοικούν μόνιμα, των τουριστικών εγκαταστάσεων που βρίσκονται στους τουριστικούς προορισμούς και που ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις των τουριστών που κάνουν χρήση τους και τέλος των επιδράσεων που ασκούν αυτοί από οικονομικής, κοινωνικής, πολιτιστικής και περιβαλλοντικής άποψης στους τουριστικούς τους προορισμούς κατά την πρόσκαιρη διαμονή τους σε 3 Ηγουμενακης, Ν., «Προϋποθέσεις για τη χάραξη και εφαρμογή μιας ρεαλιστικής πολιτικής τουριστικής ανάπτυξης», Εκδόσεις Ινστιτούτου Τεχνολογικής Εκπαίδευσης, Αθήνα, 2000 4 Gartner, W., Κορρές, Γ., Δρακόπουλος, Σ. Αποστολοπούλου, Α., ««Τουριστική ανάπτυξη: αρχές διαδικασίας και πολιτικές», Εκδόσεις Έλλην, Αθήνα, 2001 13
αυτούς. Πέρα από αυτό όμως η μελέτη του τουρισμού συνεπάγεται τη μελέτη των κινήτρων και των εμπειριών των τουριστών, των προσδοκιών των μόνιμων κατοίκων των τουριστικών προορισμών και των προσαρμογών που έκαναν αυτοί προκειμένου να δικαιωθούν οι προσδοκίες τους, καθώς επίσης τους ρόλους που διαδραματίζουν όλοι όσοι με οποιαδήποτε ιδιότητα και με οποιοδήποτε τρόπο παρεμβάλλονται μεταξύ αυτών και των τουριστών στη διαδικασία παραγωγής, διάθεσης και κατανάλωσης ή χρήσης τουριστικών αγαθών και υπηρεσιών. Ο τουρισμός αν και είχε πια «εκδημοκρατιστεί», δεν παύει να αποτελεί ένα είδος πολυτελείας. Μέχρι τα μέσα περίπου του προηγούμενου αιώνα ο τουρισμός αποτελούσε προνόμιο των πλούσιων και της αριστοκρατίας, δηλαδή των λίγων, και συγκεκριμένα αυτών που διέθεταν και χρήματα αλλά και ελεύθερο χρόνο για τουρισμό. Σήμερα όμως στις αναπτυγμένες, τουλάχιστον, χώρες του κόσμου ο τουρισμός αποτελεί χωρίς άλλο τρόπο ζωής. Ο αυξημένος ελεύθερος χρόνος στη διάθεση των εργαζόμενων σε συνδυασμό με τα υψηλότερα εισοδήματα τους και τις θεσμοθετημένες πληρωμένες διακοπές σε συνδυασμό με μια αυξημένη κινητικότητα των ανθρώπων συνέβαλαν στο να κάνουν τουρισμό ολοένα και περισσότερα άτομα κάθε χρόνο. Οι σημαντικές βελτιώσεις στις συγκοινωνίες και τα διάφορα μεταφορικά μέσα, ο πολλαπλασιασμός των τουριστικών καταλυμάτων, η αύξηση της παραγωγής και διάθεσης τουριστικών πακέτων διακοπών και όχι μόνο, καθώς επίσης και άλλων σχετικά φτηνών μορφών διακοπών και ταξιδιών συνέβαλαν ακόμα περισσότερο στη δημιουργία μεγαλύτερων ευκαιριών για την πραγματοποίηση ταξιδιών για διακοπές και ευχαρίστηση. Σήμερα η πλειοψηφία των ανθρώπων στις αναπτυγμένες χώρες, καθώς επίσης ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι στις αναπτυσσόμενες χώρες έχουν τη δυνατότητα να κάνουν κάποιας μορφής τουρισμό και με αυτόν τον τρόπο να ικανοποιήσουν στο μέτρο του εφικτού συγκεκριμένες τουριστικές τους ανάγκες ή επιθυμίες. Δεν θα αποτελούσε υπερβολή αν υποστηριζόταν η άποψη ότι ο τουρισμός αποτελεί πια ένα γενικά αποδεκτό, συνηθισμένο και αναμενόμενο τρόπο ζωής ενός μεγάλου και συνεχώς αυξανόμενου αριθμού ανθρώπων σε όλα τα μέρη του κόσμου. Ειδικότερα ο διεθνής τουρισμός 14
αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα εξαγόμενα είδη σε παγκόσμιο επίπεδο και ακόμα ότι σε πολλές χώρες του κόσμου αποτελεί αυτός τη σημαντικότερη εξαγωγική τους βιομηχανία, κατ' επέκταση μια από τις σημαντικότερες πηγές Γ συναλλαγματικών τους εσόδων5. 1.3. Η ανάπτυξη προσδοκιών και προβληματισμών μέσω του τουρισμού Η σημασία του τουρισμού γενικά και ιδιαίτερα η οικονομική σημασία του έχει τύχει της αναγνώρισης τόσο των αναπτυγμένων όσο και των αναπτυσσόμενων χωρών. Αυτό μπορεί εύκολα να διαπιστωθεί από το ενδιαφέρον που εκδηλώνεται μεταξύ άλλων και από τις πολιτικές τους εξουσίες με διάφορους τρόπου, όπως για παράδειγμα με τη δημιουργία υπουργείων τουρισμού, εθνικών οργανισμών τουρισμού κλπ., με την πραγματοποίηση σημαντικών έργων τουριστικής υποδομής και με την προώθηση της τουριστικής ανάπτυξης ή μεγέθυνσης σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο. Επίσης με τον πολλαπλασιασμό των εθνικών και πολυεθνικών τουριστικών επιχειρήσεων, συμβάλλοντας έτσι αποφασιστικά στην ανάπτυξη ή μεγέθυνση του τουρισμού και στην αύξηση των οικονομικών και όχι μόνο ωφελειών που προκύπτουν από αυτήν. Εξαιτίας όλων αυτών και ο μεγάλος οπτιμισμός για τον τουρισμό, που θεωρείται ότι κάτω από προϋποθέσεις μπορεί χωρίς άλλο να αποτελέσει ένα από τους σημαντικότερους παράγοντες οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης. Αναμφίβολα η ανάπτυξη του τουρισμού συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας, στην πραγματοποίηση σημαντικών επενδύσεων σε έργα τουριστικής υποδομής και στην αντιμετώπιση του ελλείμματος του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, στην τόνωση της οικονομικής δραστηριότητας της περιφέρειας και στη δημιουργία εσόδων για τον οικονομικά ενεργό πληθυσμό, για το κράτος και για την τοπική αυτοδιοίκηση. 5 Ανδριώτης, Κ., «Τουριστική ανάπτυξη και σχεδιασμός», Εκδόσεις Σταμούλης, Αθήνα, 2005 15
Στο ίδιο όμως χρονικό διάστημα η ανάπτυξη του τουρισμού δημιούργησε πολλά ερωτηματικά για τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις της στους τουριστικούς προορισμούς, καθώς επίσης για τη συμβολή της στην οικονομική ανάπτυξη ή μεγέθυνση μιας χώρας υποδοχής και φιλοξενίας τουριστών. Έρευνες που έχουν γίνει μέχρι σήμερα από διάφορους ερευνητές, οι οποίοι χρησιμοποίησαν προς το σκοπό αυτό διαφορετικές ερευνητικές μεθόδους, τεκμηρίωσαν μερικές από τις οικονομικές, κοινωνικές, πολιτιστικές και περιβαλλοντικές επιδράσεις του τουρισμού. Στο παρελθόν υπήρξαν μερικές προσπάθειες να ενοποιηθούν τα πορίσματα διάφορων ερευνητών για τις επιδράσεις του τουρισμού, πλην όμως οποιαδήποτε προσπάθεια εκτίμησης του κόστους και των ωφελειών που συνεπάγεται η τουριστική ανάπτυξη απαιτεί την πλήρη εκτίμηση όλων των πιθανών επιδράσεων της που παρουσιάζουν ανομοιότητες και περιπλοκότητες. Παρ' όλα αυτά όμως μια αντικειμενική εκτίμηση των επιδράσεων του τουρισμού είναι απόλυτα αναγκαία αν θέλουν οι υπεύθυνοι για τον τουρισμό φορείς, οι αρμόδιοι για τον προγραμματισμό της τουριστικής ανάπτυξης, οι επενδυτές στον τουρισμό και οι διάφοροι τουριστικοί επιχειρηματίες να είναι σε θέση να εκτιμήσουν τις συνεπαγωγές των ενεργειών τους6. 1.4. Τα κίνητρα και τα εμπόδια της τουριστικής μετακίνησης Η πραγματοποίηση τουριστικής μετακίνησης, για λόγους ευχαρίστησης, είναι μια ανθρώπινη συμπεριφορά που διδάσκεται. Κατά συνέπεια οι άνθρωποι πρέπει να παρακινούνται να ταξιδεύουν για ευχαρίστηση. Από τη στιγμή που θα πραγματοποιήσουν το πρώτο τους τουριστικό ταξίδι είναι πιθανό να θέλουν να το επαναλάβουν ολοένα και συχνότερα. Ο τουρισμός αποφέρει ικανοποιήσεις που μόνο οι τουριστικές εμπειρίες μπορούν να εξασφαλίσουν. 6 Ηγουμενάκης, Ν., Κραβαρίτης, Κ., «Τουρισμός: βασικές έννοιες», Εκδόσεις ΙπΙθΓόοοΚε, Αθήνα, 2004 16
Όπως είναι γνωστό, ο άνθρωπος ταξιδεύει συνήθως για περισσότερους από ένα λόγο. Τα βασικά κίνητρα για να πραγματοποιήσει ένα τουριστικό ταξίδι μπορούν να διακριθούν σε τέσσερις κατηγορίες και συγκεκριμένα στις εξής7: 1) Φυσικά και κλιματολογικά κίνητρα. Σ αυτήν τη κατηγορία τουριστικών κινήτρων ανήκουν φυσικά και κλιματολογικά στοιχεία που ασκούν ισχυρή έλξη στους τουρίστες, όπως είναι για παράδειγμα η μορφολογία του εδάφους, η βλάστηση, η ηλιοφάνεια, η θερμοκρασία κλπ. Τα κίνητρα αυτά συμβάλλουν αποφασιστικά τη διαμόρφωση ορισμένων μορφών τουρισμού και συγκεκριμένα του τουρισμού χειμερινών σπορ, του θαλάσσιου τουρισμού, του τουρισμού παραχείμασης, του ορεινού τουρισμού κλπ. 2) Πολιτιστικά κίνητρα. Σ αυτήν την κατηγορία τουριστικών κινήτρων ανήκουν όλα εκείνα τα πολιτιστικά στοιχεία που συνθέτουν την πολιτιστική κληρονομιά μιας χώρας υποδοχής και φιλοξενίας τουριστών, όπως είναι για παράδειγμα ιστορικοί χώροι, αρχαιολογικά μνημεία, μουσεία, πινακοθήκες, λαϊκή τέχνη κλπ. Τα κίνητρα αυτά ασκούν περιορισμένη επίδραση στους σημερινούς τουρίστες και ειδικότερα σε αυτούς που κάνουν μαζικό τουρισμό. 3) Οικονομικά κίνητρα. Ανήκουν όλα εκείνα τα οικονομικά στοιχεία που συνθέτουν το κόστος ζωής στις χώρες υποδοχής και φιλοξενίας τουριστών, το κόστος του ταξιδιού, το κόστος του τουριστικού πακέτου κλπ. Τα στοιχεία αυτά επηρεάζουν καθοριστικά τις μεγάλες μάζες των τουριστών, που ανήκουν στις μεσαίες εισοδηματικές τάξεις, να επισκεφτούν έναν τουριστικό προορισμό. 4) Ψυχολογικά κίνητρα. Σ αυτήν την κατηγορία τουριστικών κινήτρων ανήκουν οι εσωτερικές παρορμήσεις των τουριστών που επισκέπτονται έναν τουριστικό προορισμό και που οφείλονται στην ψυχολογική ανάγκη που αισθάνονται για αλλαγή, δηλαδή για κάτι νέο ή διαφορετικό. Τα κίνητρα αυτά, σε συνδυασμό με την αύξηση του κατά κεφαλή εισοδήματος των ανθρώπων και τη βελτίωση του βιοτικού τους 7 Ηγουμενάκης, Ν., Κραβαρίτης, Κ., «Τουρισμός: βασικές έννοιες», Εκδόσεις ΙπϊθΓόοοΚε, Αθήνα, 2004 17
επίπεδου, επηρεάζουν καθοριστικά τη λήψη αποφάσεων εκ μέρους τους να επισκεφτούν γνώριμους ή νέους τουριστικούς προορισμούς. Τα κίνητρα δεν έχουν πάντα την ίδια επίδραση στα άτομα, αλλά διαφέρει αυτή βασικά ανάλογα με την ηλικία και το μορφωτικό τους επίπεδο. Η ηλικία μπορεί χωρίς άλλο να παίξει ένα σημαντικό ρόλο στους τύπους των τουριστικών εμπειριών που αποτελούν πόλο έλξης για τα μεμονωμένα άτομα. Οι νέοι άνθρωποι έχουν υψηλή ανεκτικότητα για όλους τους τύπους καινούργιων τύπων τουριστικών εμπειριών και τούτο γιατί αυτοί είναι περισσότερο δεκτικοί νέων ιδεών και λιγότερο επιρρεπείς σε παλιές αντιλήψεις. Οι νέοι άνθρωποι ενδιαφέρονται συνήθως για νέους τουριστικούς προορισμούς και νέες τουριστικές εμπειρίες. Για τα μεσήλικα άτομα οι ανέσεις μπορεί να είναι περισσότερο σημαντικές. Τα άτομα αυτά έχουν κάποια κοινωνική θέση και επιθυμούν να έχουν ανέσεις που συνδέονται με τη θέση αυτή. Μερικοί επιθυμούν να ταξιδεύουν ομαδικά. Αυτή η προτίμηση τους θα πρέπει να αποδοθεί κατά κύριο λόγο στην παρέα που επιθυμούν να έχουν κατά τη διάρκεια της τουριστικής τους μετακίνησης και της πρόσκαιρης βραχυχρόνιας παραμονής τους στον τουριστικό προορισμό που επισκέπτονται, καθώς επίσης στη σιγουριά και την ασφάλεια που αισθάνονται όταν ταξιδεύουν ομαδικά και κυρίως όταν υπάρχει και συνοδός στο γκρουπ. Σε πιο προχωρημένη ηλικία τα άτομα αναπτύσσουν συνήθως μια απέχθεια για τουριστικές μετακινήσεις στο εξωτερικό και ταυτόχρονα μια βαθμιαία προτίμηση για εσωτερικό τουρισμό. Συγκεκριμένη όμως ηλικία για να συμβεί αυτό δεν υπάρχει. Διαφορές στο μορφωτικό επίπεδο, επηρεάζουν τους τύπους των νέων τουριστικών εμπειριών που ένα άτομο είναι πρόθυμο να βιώσει. Όπως είναι γνωστό, άτομα με υψηλό μορφωτικό επίπεδο συνήθως κερδίζουν περισσότερα χρήματα και έχουν υψηλότερη κοινωνική θέση από αυτά των οποίων το μορφωτικό επίπεδο είναι χαμηλότερο. Όσα μάλιστα από αυτά κατέχουν διοικητικές θέσεις σε επιχειρήσεις είναι υποχρεωμένα να ταξιδεύουν συχνά στο εξωτερικό αλλά και στο εσωτερικό για επαγγελματικούς λόγους. Είναι φυσικό λοιπόν η κατηγορία αυτών των ατόμων να βρίσκονται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος όλων όσων ειδικεύονται στην παροχή 18
μεμονωμένων ή συνδυασμένων τουριστικών υπηρεσιών, όπως είναι για παράδειγμα οι τουρ οπερέιτορς, οι ταξιδιωτικοί - τουριστικοί πράκτορες, οι αεροπορικές εταιρίες κλπ. Υπάρχουν ορισμένοι λόγοι για τους οποίους οι άνθρωποι δεν ταξιδεύουν πολύ ή δεν ταξιδεύουν καθόλου. Οι λόγοι που αποτελούν προϊόν ψυχολογικών αναλύσεων, κάθε άλλο παρά σαν τελικές απαντήσεις μπορούν να θεωρηθούν στα ερωτήματα που τίθενται σχετικά με το γιατί ταξιδεύουν οι άνθρωποι και που ταξιδεύουν. Παρ' όλα αυτά όμως από μελέτες που έχουν γίνει, παρέχεται η δυνατότητα να ταξινομηθούν οι φραγμοί της τουριστικής μετακίνησης των ανθρώπων σε έξι μεγάλες κατηγορίες και συγκεκριμένα στις εξής8: 1) Κόστος. Οι καταναλωτές ενεργούν μέσα στο πλαίσιο νομισματικών περιορισμών, που σημαίνει ότι οι δαπάνες για τουρισμό πρέπει να ανταγωνιστεί με τις άλλες δαπάνες που πραγματοποιούν αυτοί από το διακριτικό τους εισόδημα. Το διακριτικό εισόδημα, όπως είναι γνωστό, είναι αυτό που απομένει από το καθαρό εισόδημα μετά την αφαίρεση των βιοτικών δαπανών. Οι καταναλωτές λοιπόν, δηλαδή οι πιθανοί τουρίστες, αν συμπεριφέρονται ορθολογιστικά, θα πρέπει να διαλέξουν αυτά τα τουριστικά αγαθά και υπηρεσίες και σε αυτές τις ποσότητες, ποιότητες και ποικιλίες που τους επιτρέπει το διακριτικό τους εισόδημα, έτσι ώστε από την κατανάλωση η χρήση τους να μεγιστοποιείται η ωφέλεια ή χρησιμότητα τους. 2) Έλλειψη χρόνου. Μια από τις απαραίτητες προϋποθέσεις για να μπορέσει κανείς να κάνει τουρισμό είναι αναμφισβήτητα η ύπαρξη ελεύθερου χρόνου. Θα πρέπει όμως να διευκρινιστεί ότι απέχθεια για τουριστικές μετακινήσεις στο εξωτερικό και ταυτόχρονα μια βαθμιαία προτίμηση για εσωτερικό τουρισμό. 3) Περιορισμοί υγείας. Η κατάσταση της υγείας των ανθρώπων, η αρτιμέλεια τους κλπ. πολλές φορές βάζει φραγμούς στην τουριστική τους μετακίνηση, ενώ ορισμένες φορές την κάνει και απαγορευτική. Αυτά τα άτομα είναι συνήθως καταδικασμένα να μένουν σπίτι τους όλο 8 Βαρβαρέσος, Σ., Κιμέρης, Θ., «Τουρισμός οικονομικές προσεγγίσεις», Εκδόσεις Προπομπός, Αθήνα, 2000 19
το χρόνο, εκτός αν τα οικονομικά τους από τη μια πλευρά και από την άλλη η φυσική τους κατάσταση το επιτρέπουν θα κάνουν τουρισμό υγείας ή θεραπευτικό, όπως χαρακτηρίζεται και αλλιώς, ή τουρισμό αναπήρων ή ατόμων με ειδικές ανάγκες, όπως χαρακτηρίζεται και αλλιώς. 4) Οικογενειακή κατάσταση. Οι γονείς και τα παιδιά τους, ιδιαίτερα όταν αυτά είναι μικρά αντιμετωπίζουν πολλές φορές προβλήματα, τα οποία αν δεν βάζουν φραγμό στην τουριστική τους μετακίνηση τουλάχιστον τη δυσκολεύουν σημαντικά. Τα προβλήματα αρχίζουν όταν και οι δυο γονείς είναι εργαζόμενοι. 5) Έλλειψη ενδιαφέροντος. Η έλλειψη πληροφόρησης για τουριστικούς προορισμούς, που θα μπορούσαν να προσφέρουν στους επισκέπτες του ικανοποίηση και ευχάριστες εμπειρίες, αποτελεί φραγμό στην τουριστική μετακίνηση ορισμένων ατόμων. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι τα άτομα για τα οποία ο λόγος δεν έχουν καμιά σχέση με τα άτομα εκείνα τα οποία δεν κάνουν τουρισμό επειδή δεν έχουν χρήματα ή και ελεύθερο χρόνο. 6) Φόβος. Υπάρχει μια κατηγορία ανθρώπων που για λόγους φοβίας δεν μετακινούνται τουριστικά και ιδιαίτερα στο εξωτερικό. Οι λόγοι είναι πολλοί και διάφοροι. Έτσι λοιπόν υπάρχουν άτομα που δεν ταξιδεύουν σε τουριστικούς προορισμούς που το μεταφορικό μέσο είναι αποκλειστικά και μόνο το αεροπλάνο, επειδή φοβούνται τα αεροπορικά ταξίδια. Άλλα πάλι άτομα φοβούνται να ταξιδέψουν με άλλα μεταφορικά μέσα και σε περίπτωση που δεν προσφέρονται εναλλακτικά μεταφορικά μέσα με τα οποία δεν φοβούνται να ταξιδέψουν, τότε θα προτιμήσουν να μην ταξιδέψουν καθόλου. Εκτός από τα άτομα που διακρίνονται για τη φοβία που έχουν να χρησιμοποιήσουν κάποιο μεταφορικό μέσο για την τουριστική τους μετακίνηση, υπάρχουν και άλλα που έχουν άλλες φοβίες, οι οποίες τα εμποδίζουν να ταξιδέψουν για τουριστικούς σκοπούς. Τέτοιου είδους φόβους μπορούν να προκαλούν οι πόλεμοι, οι κοινωνικές αναταραχές, οι επιδημίες και η αρνητική δημοσιότητα για έναν τουριστικό προορισμό ή μια ευρύτερη τουριστική περιοχή. 20
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να διευκρινιστεί ότι όταν η παρακίνηση για την πραγματοποίηση ενός τουριστικού ταξιδιού είναι ισχυρή, πολλοί από τους φραγμούς της τουριστικής μετακίνησης που αναφέρονται πιο πάνω θα μπορούσαν να εξουδετερωθούν και κυρίως οι τέσσερις πρώτοι. 1.5. Δομή και χαρακτηριστικά ανάπτυξης του τουριστικού τομέα Είναι συχνό φαινόμενο στη μελέτη των κοινωνικών επιπτώσεων του τουρισμού να μη λαμβάνεται υπόψη η ανάπτυξη και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του τουριστικού τομέα. Κάτι τέτοιο, όμως, αφ' ενός δεν επιτρέπει την πρισματική αντιμετώπιση του ζητήματος και αφ' ετέρου δε λαμβάνει υπόψη ότι σημαντικές σύγχρονες εξελίξεις στη δομή του τουριστικού τομέα τείνουν να διεθνοποιήσουν το τουριστικό φαινόμενο και να συσχετίσουν την πολιτική των χωρών αποστολής τουριστών, την πολιτική των εταιρειών που ασχολούνται με αυτό το έργο και τέλος την πολιτική των χωρών υποδοχής τουριστών. Υπό αυτή την έννοια, οι κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις σε κάθε περιοχή μιας χώρας υποδοχής τουριστών είναι αποτέλεσμα, εκτός όσων αναφέρθηκαν, και μιας σειράς σύνθετων και συχνά αλληλοσυγκρουόμενων οικονομικών και πολιτικών διεργασιών στο διεθνή χώρο. Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημανθεί ότι οι κοινωνικές επιπτώσεις διαφέρουν ανάλογα με το στάδιο ανάπτυξης και αυτό γιατί διαφέρουν αφ' ενός οι τύποι των τουριστών και αφ' ετέρου ο αριθμός τους. Η δομή και τα χαρακτηριστικά του τουριστικού τομέα επηρεάζονται άμεσα από μια σειρά παραγόντων. Ειδικότερα9: 1) Κρατική και τοπική τουριστική πολιτική της χώρας υποδοχής. 2) Έλεγχος του τουριστικού τομέα (ζήτηση και προσφορά) από τους τουρ οπερέιτορς. 3) Τουριστική πολιτική αναπτυγμένων χωρών αποστολής τουριστών. 4) Διεθνοποίηση του τουρισμού. 9 Ηγουμενάκης, Ν., Κραβαρίτης, Κ., «Τουρισμός: βασικές έννοιες», Εκδόσεις ΙπΙθΓόοοΚε, Αθήνα, 2004 21
Η κρατική και τοπική τουριστική πολιτική, ιδιαίτερα σε χώρες αναπτυσσόμενες, επιδιώκει σχεδόν πάντα τη γρήγορη και μαζική τουριστική ανάπτυξη. Σ' αυτή την επιδίωξη της συνεπικουρείται και από τους ντόπιους επενδυτές αλλά και από τους κατοίκους της υπό ανάπτυξη περιοχής, που συνήθως προσβλέπουν στον τουρισμό σαν το εισιτήριο για την ανάπτυξη. Όσον αφορά το ρόλο της τοπικής τουριστικής πολιτικής, όπως αυτή εκφράζεται με το θεσμό της τοπικής αυτοδιοίκησης, μόνο σε χώρες όπου αυτός ο θεσμός έχει παράδοση (Γαλλία, Ιταλία, Μ. Βρετανία) υπάρχουν παραδείγματα παρεμβάσεων στην ασκούμενη τουριστική πολιτική. Ο έλεγχος του τουριστικού τομέα από τους τουρ οπερέιτορς, ξεκινώντας σταδιακά στη δεκαετία του '60 έφτασε σε εντυπωσιακά επίπεδα στη δεκαετία του '80. Γεγονός που βοήθησε αυτόν τον έλεγχο είναι το ότι στο σύνολο της μεταπολεμικής περιόδου τόσο η τουριστική προσφορά όσο και η τουριστική ζήτηση αφορούν σε ποσοστά 75% - 80% στις αναπτυγμένες χώρες (Ευρώπη, ΗΠΑ, Καναδάς, Ιαπωνία). Μια άλλη σημαντική εξέλιξη ήταν ότι οι τουρ οπερέιτορς, ξεκινώντας από την οριζόντια οργάνωση των επιχειρήσεων τους έφτασαν τα τελευταία χρόνια στην κάθετη οργάνωση. Η τουριστική πολιτική των αναπτυγμένων χωρών αποστολής τουριστών κινείται σε σημαντικό βαθμό παράλληλα με την πολιτική των τουρ οπερέιτορς που άλλωστε από αυτές προέρχονται. Οι διακυμάνσεις αυτής της πολιτικής οφείλονται συνήθως στην πτώση εισοδημάτων στις χώρες αυτές ή σε πολιτικά προβλήματα στις χώρες υποδοχής, γεγονός που οδηγεί σε μείωση των αφίξεων από τις χώρες αυτές. Ένα άλλο στοιχείο που αρχίζει να έχει σημασία τα τελευταία χρόνια είναι οι πολιτικές ανακατατάξεις στις χώρες του τρίτου κόσμου και της ανατολικής Ευρώπης. Στην πρώτη περίπτωση η αναζήτηση νέων διαφορετικών αγορών οδήγησε πολλούς Ευρωπαίους τουρίστες προς τις χώρες αυτές, ενώ στη δεύτερη περίπτωση η ανάγκη να ενισχυθούν πολιτικά και οικονομικά οι ανατολικές χώρες μπορεί να οδηγήσει και άλλους τουρίστες από τις αναπτυγμένες χώρες προς αυτές. Όπως είναι φυσικό, τέτοιες εξελίξεις θα επηρεάσουν αρνητικά παραδοσιακές τουριστικές αγορές όπως τις χώρες της Μεσογείου. 22
Η βιομηχανοποίηση του τουρισμού είναι ουσιαστικά η διαδικασία που συνδέει όλους τους προηγούμενους παράγοντες σε ένα σύστημα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υπάρχουν πάντα κοινές επιδιώξεις. Αντίθετα, συχνά οι παράγοντες αυτοί (ή κάποιοι από αυτούς) συγκρούονται και εκφράζουν διαφορετικοί συμφέροντα. Η διεθνοποίηση του τουρισμού είναι ουσιαστικά η απόδειξη της παγκοσμιότητας και ιδιαίτερα του χαρακτήρα της τουριστικής ανάπτυξης. 1.6. Τα χαρακτηριστικά του τουρισμού στην Ελλάδα Η επιλογή του τουρισμού ως ενός από τους τομείς που θα οδηγούσαν την ελληνική οικονομία στην ανάπτυξη είχε σε όλη τη μεταπολεμική περίοδο μια μονοσήμαντη οικονομική διάσταση. Ο τουρισμός θεωρείται καταρχήν σαν ένας τομέας η ανάπτυξη του οποίου έχει θετικές επιπτώσεις στην κάλυψη των ελλειμμάτων του ισοζυγίου πληρωμών, γεγονός που γίνεται ιδιαίτερα κρίσιμο στη δεκαετία του '70 όταν αρχίζει η μείωση του μεταναστευτικού και ναυτιλιακού συναλλάγματος. Η δεύτερη θετική συμβολή του τομέα ήταν η προσφορά εργασίας που οδήγησε σε συγκράτηση της μετανάστευσης στους αγροτικούς τουριστικούς νομούς. Τέλος, εξίσου σημαντικές θεωρούνταν οι πολλαπλασιαστικές επιδράσεις της τουριστικής ανάπτυξης σε άλλους κλάδους της οικονομίας. Με βάση αυτές τις παραδοχές η τουριστική πολιτική χαράσσεται με στόχο την αύξηση του τουριστικού συναλλάγματος και την αύξηση της περιφερειακής ανάπτυξης. Η επίτευξη του πρώτου στόχου είναι αμφισβητήσιμη αν ληφθούν υπόψη η μείωση της δαπάνης ανά τουρίστα, η σημαντική διαρροή του συναλλάγματος λόγω της ανάπτυξης μιας ιδιότυπης τουριστικής παραοικονομίας και η σημαντική συμβολή του κράτους στη δημιουργία της τουριστικής υποδομής. Όσον αφορά το δεύτερο στόχο, αναμφισβήτητα υπάρχουν σημαντικές επιτυχίες σε πολλούς νομούς της χώρας, οι οποίες όμως συνοδεύονται και από πλήθος προβλημάτων όπως άναρχη και αυθαίρετη δόμηση, χωροταξικά και περιβαλλοντικά προβλήματα, απόλυτη κυριαρχία του τουρισμού στην 23
οικονομία και συχνά απόλυτη εξάρτηση από τον αλλοδαπό τουρισμό, κοινωνικά και πολιτιστικά προβλήματα ιδιαίτερα στην ύπαιθρο. Η συνειδητοποίηση των αδυναμιών της πολιτικής αυτής γίνεται αναγκαία, ιδιαίτερα κάτω από το πρίσμα μιας σειράς νέων δεδομένων. Τα νέα αυτά δεδομένα είναι συνοπτικά τα εξής10: 1) Η μελέτη της τουριστικής ανάπτυξης προσεγγίζει τον τομέα συστηματικά λαμβάνοντας υπόψη και τις κοινωνικές, πολιτισμικές και περιβαλλοντικές διαστάσεις του φαινομένου. 2) Ο τύπος του τουρισμού (κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά τουριστών, μαζικότητα) είναι άμεσα συνυφασμένος με τις κοινωνικές επιπτώσεις στον τόπο υποδοχής. 3) Αναπτύσσεται η ευαισθησία στα περιβαλλοντικά θέματα σε όλες τις χώρες αποστολής τουριστών (Ευρώπη, ΗΠΑ), ενώ, παράλληλα, ο μαζικός τουρισμός θεωρείται υπεύθυνος για τα περιβαλλοντικά προβλήματα που εμφανίζονται στις χώρες υποδοχής. 4) Αναπτύσσονται οι νέες μορφές τουρισμού σαν ένα διαφορετικό πρότυπο από αυτό του μαζικού, φτηνού τουρισμού. 5) Αναδεικνύεται ο σημαντικός ρόλος των εταιρειών που ελέγχουν τη ζήτηση και πολύ συχνά και την προσφορά. Είναι φανερό ότι η μελέτη των κοινωνικών επιπτώσεων του τουρισμού στην Ελλάδα πρέπει να ξεκινήσει από την ανάλυση της σχέσης που συνδέει τη ζήτηση με την προσφορά. Παράλληλα, όμως, πρέπει να συσχετιστεί αυτή η ανάλυση και με την ιδιαίτερη θέση και παρουσία της χώρας σε μια ευρύτερη ομάδα μεσογειακών «τουριστικών» χωρών με κοινά χαρακτηριστικά στην τουριστική τους προσφορά, δηλαδή τουρισμός διακοπών, μεσαίων και χαμηλών εισοδημάτων. Θα επιτευχθεί μ' αυτόν τον τρόπο η ανάδειξη του ρόλου του τουρισμού στο ζήτημα των κοινωνικών επιπτώσεων. 10 Βαρβαρεσος, Σ., «Τουρισμός: έννοιες, μεγέθη, δομές. Η ελληνική πραγματικότητα», Εκδόσεις Προπομπός, Αθήνα, 2000 24
Κεφάλαιο 2ο - Τουρισμός και μικρές κοινωνίες 2.1. Η εννοιολογική προσέγγιση της οικονομικής περιφέρειας Ως προς το εννοιολογικό περιεχόμενο της οικονομικής περιφέρειας επικρατεί κάποια σύγχυση, αφού δεν είναι λίγοι εκείνοι που πιστεύουν ότι αυτό είναι ταυτόσημο με εκείνο του οικονομικού χώρου. Η αντίληψη αυτή, βέβαια, κάθε άλλο παρά σωστή μπορεί να θεωρηθεί, γιατί υπάρχει κάποια διαφορά μεταξύ των δυο πιο πάνω εννοιών. Συγκεκριμένα η περιφέρεια από οικονομική άποψη, αποτελεί μια συνεχόμενη και γεωγραφικά προσδιορισμένη έκταση, ενώ ο χώρος από την ίδια άποψη, αποτελεί τμήμα του γεωγραφικού χώρου, που κυριαρχείται από οικονομικές μεταβλητές και το οποίο είναι απαραίτητο για την ικανοποίηση των αναγκών ή επιθυμιών. Οι ξενοδοχειακές μονάδες, για παράδειγμα, μιας τουριστικής επιχείρησης, που βρίσκονται διασπαρμένες σε διάφορα γεωγραφικά σημεία ενός κράτους, αποτελούν τον οικονομικό χώρο. Επειδή, όμως, δεν έχουν το χαρακτηριστικό της συνέχειας δεν μπορούν να θεωρηθούν σαν οικονομική περιφέρεια11. Με βάση όσα εκτέθηκαν πιο πάνω, θα μπορούσε η οικονομική περιφέρεια ή απλά περιφέρεια να οριστεί σαν μια δυναμική και συνεχόμενη γεωγραφική ενότητα, που τα συστατικά της στοιχεία μεταβάλλονται στη διάρκεια του χρόνου και επηρεάζουν τα όρια της. Επίσης θα πρέπει να ειπωθεί ότι το περιφερειακό πρόβλημα εμφανίζεται με διαφορετική μορφή και ένταση. Στην πραγματικότητα όλες οι περιφέρειες χαρακτηρίζονται από ένα μικρό ή μεγάλο βαθμό προβληματικότητας, που για να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά πρέπει οπωσδήποτε να εφαρμοστεί μια ανάλογη περιφερειακή πολιτική. Έτσι, λοιπόν, οι αναπτυγμένες περιφέρειες, για παράδειγμα, αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα οργάνωσης του χώρου, αποκέντρωσης των 11 Κοκκώσης, Χ., Τσάρτας, Π. «Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη και περιβάλλον», Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα, 2001 25
οικονομικών δραστηριοτήτων, προστασίας του περιβάλλοντος κλπ. Οι φθίνουσες περιφέρειες, πάλι, έχουν ανάγκη ενίσχυσης της οικονομίας τους με νέες δυναμικές οικονομικές δραστηριότητες, αντιμετώπισης της αδυναμίας τους να αναπτυχθούν αυτοδύναμα λόγω ανεπάρκειας φυσικών πόρων κλπ. Πέρα από όλα αυτά, όμως, θα πρέπει να ειπωθεί ότι ειδικά οι αναπτυσσόμενες περιφέρειες έχουν ανάγκη οργάνωσης του δικτύου οικισμών, περιορισμού της μετανάστευσης σε φυσιολογικά όρια, πραγματοποίησης διαρθρωτικών μεταβολών στην οικονομία τους, κατασκευής έργων υποδομής κλπ12. 2.2. Μικρά αστικά κέντρα και τουριστική ανάπτυξη: χαρακτηριστικά και εξαρτήσεις Στην συγκεκριμένη ενότητα θα γίνει προσπάθεια να καταγραφούν τα χαρακτηριστικά των μικρών αστικών κέντρων με τουριστική ανάπτυξη και τους παράγοντες που οδηγούν σε εξάρτηση από τον τουρισμό. 2.2.1. Χαρακτηριστικά μικρών αστικών κέντρων με τουριστική ανάπτυξη Η εννοιολογική οριοθέτηση του μικρού αστικού κέντρου δεν θα ακολουθήσει τις προδιαγραφές των στατιστικών πληθυσμού όπου αστικά κέντρα είναι πόλεις με μόνιμο πληθυσμό άνω των 5.000 κατοίκων. Θεωρείται ότι αυτή η προσέγγιση δεν λαμβάνει υπόψη τις ιδιαιτερότητες των τουριστικών περιοχών όπου παρατηρούνται αφενός εντυπωσιακές μετακινήσεις πληθυσμού (1.000-2.000 άτομα μόνιμοι κάτοικοι τον χειμώνα, 10.000 άτομα το καλοκαίρι) και αφετέρου ημιαστικοί ή και αγροτικοί οικισμοί με μικρό σχετικά πληθυσμό (1.000-2.000 κάτοικοι) έχουν όλα τα χαρακτηριστικά (κοινωνικά, οικονομικά, υποδομή κ.λ.π) ενός μικρού αστικού κέντρου. 12 Βαρβαρεσος, Σ., Κιμερης, Θ., «Τουρισμός οικονομικές προσεγγίσεις», Εκδόσεις Προπομπός, Αθήνα, 2000 26
Αναφορικά με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των μικρών αστικών κέντρων με τουριστική ανάπτυξη καταλήγει κανείς σε μια πρώτη προσέγγιση που μπορεί να θεωρηθεί ότι τουριστικές χώρες και περιοχές με διαφορετικά χαρακτηριστικά ανάπτυξης13: 1) Παραθαλάσσια θέρετρα. Κυρίαρχο στοιχείο στην περίπτωση αυτή είναι η εντυπωσιακή σε όγκο και λειτουργικές διαπλοκές υποδομή που δημιουργείται για την εξυπηρέτηση των τουριστών. Καθοριστική και ολιστική όσον αφορά τις επιπτώσεις είναι συνήθως η παρουσία του τουρισμού στις περιοχές αυτές και πολλά τα προβλήματα σχεδιασμού με κυρίαρχα τα χωροταξικά και περιβαλλοντικά. Το σύνολο σχεδόν των κατοίκων απασχολείται στον τομέα ενώ ένα σημαντικό ποσοστό εργαζομένων είναι μετανάστες από άλλες περιοχές. Μεγάλο μέρος της τουριστικής υποδομής σχετίζεται τέλος με την εστίαση και την ψυχαγωγία. 2) Ορεινά θέρετρα. Πολλά από αυτά αναπτύχθηκαν με στόχο το χειμερινό αθλητικό τουρισμό (χιονοδρομικά κέντρα κ.λ.π.) και έχουν ιστορική παράδοση μικρότερη από τα παραθαλάσσια οικονομικά από την τουριστική ανάπτυξη ενός κοντινού αστικού κέντρου, μικρού ή μεγάλου, με τουριστική ανάπτυξη. Πρόκειται συνήθως για οικισμούς «δορυφόρους» που προμηθεύουν το εργατικό δυναμικό για την τουριστική ανάπτυξη ενός οικισμού «κέντρου» που ελκύει τον τουρισμό μιας περιοχής. Σ' αυτούς τους οικισμούς οι επιπτώσεις περιορίζονται στο οικονομικό και κοινωνικό πεδίο αλλά ανάλογη με τον βαθμό εξάρτησης που έχουν είναι και η ένταση και έκταση των επιπτώσεων. 3) Οικισμοί που βρίσκονται σε συγκοινωνιακούς κόμβους τουριστικής σημασίας. Οι οικισμοί αυτοί διαθέτουν συνήθως μια υποδομή που τα χαρακτηριστικά της είναι άμεσα συσχετισμένα με τον συγκοινωνιακό κόμβο που τις διασχίζει. Στις περιπτώσεις αυτές οι επιπτώσεις αφορούν κυρίως στην τοπική οικονομία και το περιβάλλον ενώ η 13 Τσαρτας, Π. «Κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις του τουρισμού σε μικρά αστικά κέντρα με τουριστική ανάπτυξη: εξαρτήσεις, διαπλοκές, προοπτικές», Εκδόσεις Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (Ε.Κ.Κ.Ε.), Αθήνα, 1998 Εξάντας 27
έκταση τους σχετίζεται με το βαθμό εμπλοκής του τοπικού πληθυσμού στην τουριστική απασχόληση. 2.2.2. Παράγοντες εξάρτησης από τον τουρισμό των μικρών αστικών κέντρων με τουριστική ανάπτυξη Οι κυριότεροι παράγοντες εξάρτησης είναι οι ακόλουθοι14: 1) Ύπαρξη τουριστικών πόρων που παρουσιάζουν υψηλή ζήτηση από τους τουρίστες. Τέτοιοι πόροι μπορεί να είναι για παράδειγμα το φυσικό αλλά και το δομημένο παραδοσιακό περιβάλλον, οι υψηλών προδιαγραφών υπηρεσίες εστίασης και αναψυχής κ.λ.π. Χαρακτηριστικό αυτών των πόρων είναι η σταθερή και συχνά αυξανόμενη ζήτηση που παρουσιάζουν οι περιοχές που τους διαθέτουν. 2) Η γεωγραφική θέση σε σχέση με τη διεθνή τουριστική ζήτηση. Οι οικισμοί που ανήκουν σε χώρες ή περιοχές με ιδιαίτερη παράδοση και ζήτηση στον τουρισμό, είναι πολύ περισσότερο εξαρτημένοι από τον οργανωμένο μαζικό τουρισμό σε σχέση με τις νεότερες που πρόσφατα αναπτύχτηκαν τουριστικά. 3) Το υψηλό ποσοστό συμμετοχής στη συνολική ζήτηση της περιοχής αλλοδαπού οργανωμένου μαζικού τουρισμού. Οι περιοχές που έχουν αυτό το χαρακτηριστικό εμφανίζουν μεγαλύτερη εξάρτηση από άλλες που διαθέτουν μικτή ζήτηση (πολλές εθνικότητες αγοραστών - πολλοί τύποι τουρισμού). Το πρόβλημα επιτείνεται και από το γεγονός ότι η εξάρτηση είναι από αλλοδαπό μη ελεγχόμενο τουρισμό, 4) Ο τύπος της τουριστικής ζήτησης. Ο οργανωμένος μαζικός τουρισμός του «πακέτου» και ιδιαίτερα αυτός που σχετίζεται με μεσαίου και χαμηλού εισοδήματος τουρίστες θεωρείται ο πλέον προβληματικός τύπος τουριστικής ανάπτυξης για ένα μικρό αστικό κέντρο με τουριστική ανάπτυξη. Ο μεγάλος χρόνος παραμονής και η ένταση της 14 Τσαρτας, Π. «Κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις του τουρισμού σε μικρά αστικά κέντρα με τουριστική ανάπτυξη: εξαρτήσεις, διαπλοκές, προοπτικές», Εκδόσεις Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (Ε.Κ.Κ.Ε.), Αθήνα, 1998 Εξάντας 28
χρήσης των υποδομών θεωρούνται οι κυριότερες αιτίες της μεγάλης έκτασης επιπτώσεων. 5) Η χωρική απομόνωση. Στην περίπτωση αυτή είναι συνηθισμένο ο τουρισμός να λειτουργεί σαν κοινωνικό φαινόμενο οδηγώντας την περιοχή σε πλήρη εξάρτηση από την ανάπτυξη του. Παράλληλα η χωρική απομόνωση, ιδιαίτερα σε νησιωτικές ή ορεινές περιοχές, δεν επιτρέπει εύκολα μια αλλαγή αναπτυξιακών επιλογών. 6) Η επαγγελματική διάρθρωση της περιοχής. Εάν ένα μικρό αστικό κέντρο με τουριστική ανάπτυξη έχει κυρίως απασχολούμενους στον πρωτογενή τομέα η εξάρτηση του και η μονοκαλλιέργεια του τουρισμού είναι συνήθως μονόδρομος. Αντίθετα η ύπαρξη και ανάπτυξη δυναμικών κλάδων της οικονομίας (υπηρεσίες, ναυτιλία, βιομηχανία, προϊόντα υψηλής τεχνολογίας κ.λ.π.) αποτρέπει σε σημαντικό βαθμό την εξάρτηση από την τουριστική ανάπτυξη. 7) Η μη ύπαρξη ενός θεσμικού πλαισίου για την τουριστική ανάπτυξη και τη χωροταξία. Η έλλειψη ενός συγκροτημένου και περιφερειακά προσδιορισμένου θεσμικού πλαισίου για τον τουρισμό και τη χωροταξία είναι ένας από τους κυριότερους παράγοντες εξάρτησης ενός μικρού αστικού κέντρου με τουριστική ανάπτυξη από τις επιπτώσεις της απρογραμμάτιστης τουριστικής ανάπτυξης. Είναι προφανές ότι η έλλειψη σχεδιασμού στην τουριστική πολιτική και τη χωροταξία οδηγεί τελικά στην αυθαιρεσία. 2.3. Ο προγραμματισμός της τουριστικής ανάπτυξης στις μικρές κοινωνίες Η εφαρμογή προγραμμάτων περιφερειακής τουριστικής ανάπτυξης, επιβάλλει τη διαίρεση της επικράτειας μιας χώρας υποδοχής και φιλοξενίας τουριστών σε περιφέρειες προγραμματισμού της τουριστικής ανάπτυξης. Απαραίτητη προϋπόθεση, όμως, για την δημιουργία ενός συστήματος περιφερειών προγραμματισμού τουριστικής ανάπτυξης και όχι μόνο, είναι να συνδυαστούν οι αρχές της ομοιογένειας και της πόλωσης με τη διοικητική διαίρεση και τις 29
δικαιοδοσίες στο χώρο των φορέων εκείνων, που έχουν την ευθύνη της εφαρμογής των προγραμμάτων περιφερειακής τουριστικής ανάπτυξης. Ο περιορισμός, εξάλλου, των πιθανοτήτων αποτυχίας του προγράμματος περιφερειακής τουριστικής ανάπτυξης, η ανάγκη αποκέντρωσης, συντονισμού και εποπτείας των φορέων που έχουν την ευθύνη της εφαρμογής του, καθώς επίσης και η αύξηση της αποτελεσματικότητάς του, συνδέονται άμεσα τόσο με το μέγεθος όσο και τα κριτήρια καθορισμού των περιφερειών προγραμματισμού της τουριστικής ανάπτυξης. Το μέγεθος της περιφέρειας προγραμματισμού της τουριστικής ανάπτυξης πρέπει να είναι τόσο μεγάλο, ώστε να επιτρέπει την πραγματοποίηση ουσιαστικών μεταβολών στην κατανομή του πληθυσμού και της απασχόλησης μέσα στα όρια της και ακόμα τόσο μικρό, ώστε στην αντιμετώπιση των προβλημάτων του προγραμματισμού της τουριστικής ανάπτυξης να θεωρείται σαν ένα ενιαίο σύνολο. Αναμφίβολα οι περιφέρειες προγραμματισμού της τουριστικής ανάπτυξης αποτελούν χρήσιμα «εργαλεία» στη διάθεση των κεντρικών και περιφερειακών φορέων, που είναι αρμόδιοι για την εφαρμογή προγραμμάτων περιφερειακής τουριστικής ανάπτυξης σε ορισμένο τουριστικό προορισμό και χρόνο. Σε ό,τι αφορά στο χρονικό ορίζοντα των προγραμμάτων περιφερειακής τουριστικής ανάπτυξης, θα πρέπει να ειπωθεί ότι αυτός εξαρτάται από τη συσχέτιση που υπάρχει κάθε φορά ανάμεσα στο μέγεθος της περιφέρειας προγραμματισμού της τουριστικής ανάπτυξης και της χρονικής περιόδου που καλύπτει το περιφερειακό πρόγραμμα τουριστικής ανάπτυξης. Η συσχέτιση αυτή, όμως, είναι κατά κανόνα θετική, που σημαίνει όσο μεγαλύτερη είναι η περιφέρεια προγραμματισμού της τουριστικής ανάπτυξης τόσο μεγαλύτερος είναι ο χρονικός ορίζοντας του προγράμματος της περιφερειακής τουριστικής ανάπτυξης που πρόκειται να εφαρμοστεί. Αντίθετα, όσο μικρότερη είναι η περιφέρεια του προγραμματισμού της τουριστικής ανάπτυξης τόσο μικρότερος είναι ο χρονικός ορίζοντας του προγράμματος περιφερειακής τουριστικής ανάπτυξης που πρόκειται να εφαρμοστεί. Η οριοθέτηση των περιφερειών προγραμματισμού τουριστικής ανάπτυξης εξαρτάται κατά κύριο λόγο από τους στόχους της περιφερειακής τουριστικής πολιτικής σε ορισμένο τόπο και χρόνο, τη στρατηγική της περιφερειακής 30
τουριστικής ανάπτυξης που επιλέγεται να εφαρμοστεί, καθώς επίσης από τη διοικητική διαίρεση του εθνικού χώρου. Απαραίτητη, όμως, προϋπόθεση για μια ορθολογιστική οριοθέτηση των περιφερειών προγραμματισμού της τουριστικής ανάπτυξης, είναι να βασίζεται αυτή σε βιώσιμο σύστημα διοικητικής οργάνωσης των μεμονωμένων περιφερειών, που να έχει τη δυνατότητα να λειτουργεί με σημαντική αυτοδυναμία. Ταυτόχρονα, όμως, δεν θα πρέπει να παραβλεφτούν και πολύ περισσότερο να υποτιμηθούν τα κοινωνικά, πολιτικά και ψυχολογικά κριτήρια, που δημιουργούν τη θετική ταύτιση στάσης του πληθυσμιακού στοιχείου προς μια ορισμένη περιφέρεια. Επίσης θα πρέπει να ειπωθεί ότι η προσπάθεια που καταβάλλεται εκ μέρους των πολιτικών εξουσιών για την οργάνωση ενός συστήματος περιφερειών προγραμματισμού της τουριστικής ανάπτυξης και όχι μόνο, αντιμετωπίζει συνήθως μεγάλες δυσκολίες. Αυτό θα πρέπει να αποδοθεί στο γεγονός ότι μια τέτοια προσπάθεια είναι μεταξύ άλλων στενά συνυφασμένη και με την αύξηση των αρμοδιοτήτων των περιφερειακών υπηρεσιών της κεντρικής διοίκησης, που αναπόφευκτα πραγματοποιείται στο πλαίσιο μιας ευρύτερης διοικητικής αποκέντρωσης. Γι αυτόν το λόγο, μόνο η συνειδητή δράση των οργανωμένων κοινωνικών ομάδων των περιφερειών μπορεί να ασκήσει πίεση στην πολιτική εξουσία, ώστε να κινήσει τελικά τη διαδικασία για μια ορθολογιστική οργάνωση των περιφερειών τουριστικού προγραμματισμού, στις οποίες ο ρόλος τους θα είναι πρωταγωνιστικός, αφού θα αποκτήσουν σημαντικές δικαιοδοσίες συμβουλευτικού και εκτελεστικού χαρακτήρα. Έτσι θα επιταχυνθεί η προσπάθεια της τουριστικής ανάπτυξης της περιφέρειας και διαμέσου αυτής η τόνωση της οικονομίας της, που τόσο απαραίτητη είναι για την επιβίωση της σε μακριά ιστορική προοπτική. Βέβαια δεν θα πρέπει να λησμονείται ότι η τουριστική ανάπτυξη της περιφέρειας δεν είναι παντού εφικτή, αλλά ούτε και μπορεί να επιτευχθεί σε βραχυχρόνιο ορίζοντα15. 15 Αυγερινού, Σ., Τσαρτας, Π., «Τουριστική ανάπτυξη πολυεπιστημονικές προσεγγίσεις», Εκδόσεις Εξάντας Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (Ε.Κ.Κ.Ε.), Αθήνα, 2000 31