O George Kennan, ηο State Department και η ζηραηικοποίηζη ηοσ δσηικού κόζμοσ, 1947-1950

Λπθνχξγνο Κνπξθνπβέιαο O George Kennan, ηο State Department και η ζηραηικοποίηζη ηοσ δσηικού κόζμοσ, 1947-1950 Ο ραξαθηήξαο ηνπ Β Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ σο νινθιεξσηηθνχ πνιέκνπ θαη ε θαηάξξεπζε ηνπ κεζνπνιεκηθνχ δηεζλνχο ζπζηήκαηνο άθελαλ αλνηρηφ ην εξψηεκα ζρεηηθά κε ηε θχζε ηεο λέαο κεηά ην 1945 παγθφζκηαο ηάμεο. Η ζηαδηαθή αλάδπζε ηεο ηδενινγηθήο θαη θνηλσληθνπνιηηηθήο ζχγθξνπζεο αλάκεζα ζηνλ θαπηηαιηζηηθφ θαη ηνλ θνκκνπληζηηθφ θφζκν έζεζε ηα πιαίζηα κέζα ζηα νπνία ζα δηακνξθσλφηαλ ν κεηαπνιεκηθφο θφζκνο ππφ ηελ ηζρπξή επίδξαζε ησλ δχν ππεξδπλάκεσλ, ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο θαη ησλ ΗΠΑ. Οη αζάθεηεο ζρεηηθά κε ην αλαδπφκελν δηεζλέο ζχζηεκα θαζψο θαη ε απξνζδφθεηε αλάξξεζε ηνπ Harry Truman κεηά ην ζάλαην ηνπ Franklin Roosevelt ζην αμίσκα ηνπ πξνέδξνπ ησλ ΗΠΑ ην 1945 είραλ αθήζεη κεηέσξν έλα κείδνλ δεηνχκελν ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ζηξαηνπέδνπ πνπ αθνξνχζε ηε ζπγθξφηεζε κίαο ζπλεθηηθήο πνιηηηθήο θαη ζηξαηεγηθήο πξφηαζεο πεξί ηεο δηακφξθσζεο ηνπ κεηαπνιεκηθνχ θφζκνπ. Οη βάζεηο ηεο ζηξαηεγηθήο ηεο «αλάζρεζεο» (containment), πνπ απνηέιεζε ην ππφβαζξν ηεο ακεξηθαληθήο δηεζλνχο πνιηηηθήο θαζ φιε ηε δηάξθεηα ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ, ηέζεθαλ ζηηο αξρέο ηνπ 1946 κε ην «Long Telegram» πνπ απέζηεηιε απφ ηε Μφζρα ν Ακεξηθαλφο δηπισκάηεο George Kennan ζε απάληεζε εξσηήκαηνο ηνπ ακεξηθαληθνχ ππνπξγείνπ Οηθνλνκηθψλ, πνπ αθνξνχζε ηα θίλεηξα πίζσ απφ ηελ άξλεζε ησλ νβηεηηθψλ λα απνδερηνχλ ηνπο ζεζκνχο ηεο Παγθφζκηαο Σξάπεδαο θαη ηνπ Γηεζλνχο Ννκηζκαηηθνχ Σακείνπ. ε φιε απηή ηελ πεξίνδν, απφ ην 1946 κέρξη θαη ην 1950, νη απφςεηο ηνπ Kennan, νη νπνίεο δηαηππψζεθαλ ζε κία ζεηξά γξαπηψλ, ζπλεληεχμεσλ θαη νκηιηψλ επεξέαζαλ θαίξηα ηε ράξαμε ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο ηεο δπηηθήο ππεξδχλακεο θαη έζεζαλ ην πιαίζην κέζα ζην νπνίν θηλήζεθαλ νη ζεσξεηηθέο αλαδεηήζεηο αιιά θαη νη πξαθηηθέο ηεο θπβέξλεζεο Truman. θνπφο ηνπ παξφληνο θεηκέλνπ είλαη λα αλαπηχμεη ηηο αληηιήςεηο ηνπ Kennan ζρεηηθά κε ην ξφιν ησλ ΗΠΑ ζηε δηακφξθσζε ηνπ κεηαπνιεκηθνχ δηεζλνχο ηνπίνπ θαζψο θαη ηηο εξκελείεο, πξνζιήςεηο θαη αληηδξάζεηο πνπ απηέο πξνθάιεζαλ εληφο ηεο ακεξηθαληθήο γξαθεηνθξαηίαο κε απνηέιεζκα ηε ζηαδηαθή, θαη ππφ ην βάξνο ησλ δηεζλψλ εμειίμεσλ, πηνζέηεζε ηεο πνιηηηθήο ηεο ζηξαηηθνπνίεζεο ηνπ δπηηθνχ θφζκνπ. 1

Η ζηραηηγική ηης ανάζτεζης ηοσ Kennan: ηο πρόηαγμα ενός πολσπολικού κόζμοσ Βαζηθφο ζηφρνο ηνπ «Long Telegram» ήηαλ λα αληηθξνχζεη ηηο «ηδεαιηζηηθέο» ηδέεο πνπ επηθξαηνχζαλ ζε κεγάιν ηκήκα ηεο ακεξηθαληθήο θνηλσλίαο ζρεηηθά κε ηε δπλαηφηεηα εηιηθξηλνχο πξνζέγγηζεο κε ηε νβηεηηθή Έλσζε. 1 Ο Kennan δηαηεηλφηαλ πσο ήηαλ ράζηκν ρξφλνπ ε νπνηαδήπνηε πξνζπάζεηα γηα νπζηαζηηθή πξνζέγγηζε κε έλα θαζεζηψο, ην νπνίν ζηήξηδε ηελ ίδηα ηνπ ηελ χπαξμε ζηνπο εθάζηνηε εμσηεξηθνχο ερζξνχο γηα λα λνκηκνπνηήζεη ηελ εμνπζία ηνπ θαη πνπ, θαηά βάζε, ιεηηνπξγνχζε κε γλψκνλα ηε «ινγηθή» ηεο ηζρχνο ζηηο δηπισκαηηθέο ηνπ ζρέζεηο. Σελ ίδηα ζηηγκή, ν Ακεξηθαλφο δηπισκάηεο ηζρπξηδφηαλ φηη ε ΔΓ δελ απνηεινχζε ζαλάζηκν θίλδπλν γηα ην δπηηθφ θφζκν θαζψο είρε ήδε ππεξεθηείλεη (overextend) ηηο δπλάκεηο ηεο ζε ηέηνην βαζκφ, γηα λα αληαπνθξηζεί ζηα λέα δηεζλή δεδνκέλα, ψζηε βξηζθφηαλ ζε εζσηεξηθή θξίζε. 2 Μάιηζηα, θαηά ηνλ Kennan, νη ζηφρνη ησλ νβηεηηθψλ ζηελ επξσπατθή ήπεηξν ήηαλ ακηγψο πολιηικοί θαη φρη ζηξαηησηηθνί. Γελ ελδηαθέξνληαλ, δειαδή, γηα ηε ζηξαηησηηθή θαηάθηεζε ηεο Δπξψπεο αιιά γηα ηελ εγθαζίδξπζε κηαο πεξηνρήο έμμεζοσ ειέγρνπ πνπ ζα ηνπο έδηλε ηζρχ αιιά φρη επζχλεο. 3 Τπφ απηή ηελ πξννπηηθή, ν Kennan δηαηεηλφηαλ πσο αλ ε ζνβηεηηθή εγεζία εξρφηαλ αληηκέησπε κε ζπλερείο απνηπρίεο ζηηο εμσηεξηθέο ηεο ζρέζεηο κε ηνλ θαηξφ ζα κάζαηλε απφ ηελ εκπεηξία ηεο θαη ζα αλαγθαδφηαλ λα κεηξηάζεη ηελ επηζεηηθφηεηά ηεο. πλεπψο, ην έξγν ηεο ακεξηθαληθήο δηπισκαηίαο ήηαλ λα δηαζθαιίζεη φηη νη πξνζπάζεηεο ηεο Μφζραο λα δηεπξχλεη ηελ παγθφζκηα επηξξνή ηεο ζα απνηχγραλαλ, γεγνλφο πνπ ζα επέθεξε θαη ηνλ κεηξηαζκφ ηεο ερζξφηεηάο ηεο πξνο ηνλ έμσ θφζκν. Απηφ πνπ ήηαλ νπζηψδεο ζηε ζθέςε ηνπ Kennan, θαη αξγφηεξα ζα νδεγνχζε ζηελ απνζηαζηνπνίεζή ηνπ απφ ηελ επίζεκε ακεξηθαληθή πνιηηηθή, αθνξνχζε ηα κέζα ηεο αληηκεηψπηζεο ηνπ θνκκνπληζηηθνχ θφζκνπ. Ο Ακεξηθαλφο δηπισκάηεο ζεσξνχζε πσο ε ζηξαηησηηθή ηζρχο απνηεινχζε απνιχησο απαξαίηεην ζηνηρείν ηεο δηπισκαηίαο, αιιά ζεσξνχζε πσο απηή έπξεπε κε θάζε ηξφπν λα ππνηάζζεηαη ζηνλ 1 Γηα ηνλ αλεδαθηθφ, θαηά ηνλ Kennan, «ηδεαιηζκφ» πνπ δηήπε ηελ ακεξηθαληθή εμσηεξηθή πνιηηηθή, πξβι. George Kennan, George Kennan, American Diplomacy, Chicago, University of Chicago Press, 1984. 2 Μεγάιν κέξνο ηνπ «Long Telegram» δεκνζηεχηεθε ζην ακεξηθαληθφ πεξηνδηθφ Foreign Affairs ην 1947. Πξβι. Υ [George Kennan], The Sources of Soviet Conduct, Foreign Affairs, XXV (July, 1947), ζ. 566-582. 3 John Lewis Gaddis, The Long Peace: Inquiries into the History of the Cold War, New York, Oxford University Press, 1987, ζ. 62. 2

πνιηηηθφ έιεγρν. ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ε αληίιεςή ηνπ γηα ηε ζηξαηεγηθή ηεο αλάζρεζεο εδξαδφηαλ αθξηβψο πάλσ ζε απηή ηελ πξνυπφζεζε. Καηά ηελ άπνςή ηνπ, ν πεξηνξηζκφο ηεο ζνβηεηηθήο απεηιήο φθεηιε λα πεξηνξηζηεί κε δχν, θπξίσο, ηξφπνπο: 1) κε ηελ ελίζρπζε «αληηζηαζκηζηηθψλ» πξνο ηε ζνβηεηηθή ηζρχ θέληξσλ, ηα νπνία κέζσ ηεο νηθνλνκηθήο βνήζεηαο ησλ ΗΠΑ ζα αλαιάκβαλαλ κφλα ηνπο ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ ζνβηεηηθνχ θηλδχλνπ θαη 2) κε ηελ ελίζρπζε ηνπ εζληθηζκνχ εληφο ηνπ ζνβηεηηθνχ ζπζηήκαηνο, ην νπνίν δελ ζα κπνξνχζε λα ιχζεη ηηο εζσηεξηθέο ηνπ αληηθάζεηο θαη λα αληαπεμέιζεη, ηαπηφρξνλα, ζηηο εμσηεξηθέο πηέζεηο. 4 Οη παξαπάλσ απφςεηο ηνπ Kennan αθνξνχζαλ ζηνλ ππξήλα ηνπο ην κέιινλ ηεο Δπξψπεο. Ο Ακεξηθαλφο δηπισκάηεο εμέθξαδε ηελ πεπνίζεζε πσο ε ζηαζεξφηεηα ζην κεηαπνιεκηθφ δηεζλέο ζχζηεκα ζα επηηπγραλφηαλ κφλν αλ ε επξσπατθή ήπεηξνο σο εληαίν ζχλνιν θαηάθεξλε λα αλαθάκςεη θαη λα απνηειέζεη ηνλ ηξίην πφιν εμνπζίαο αλάκεζα ζηηο δχν ππεξδπλάκεηο. Καίξηεο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ επφδσζε απηνχ ηνπ ζηφρνπ απνηεινχζαλ ε νηθνλνκηθή αλάπηπμε ησλ επξσπατθψλ θξαηψλ θαη ε απφζπξζε ησλ ακεξηθαληθψλ θαη ζνβηεηηθψλ ζηξαηεπκάησλ απφ ηελ Κεληξηθή Δπξψπε. ε απηή ηελ θαηεχζπλζε, έπξεπε θαηά ηνλ ίδην λα ζηξαθνχλ νη πξνζπάζεηεο ηεο ακεξηθαληθήο δηπισκαηίαο. Η αλαθνίλσζε ηνπ Γφγκαηνο Truman θαη ηνπ ρεδίνπ Marshall ζηηο αξρέο θαη ζηα κέζα ηνπ 1947 απνηεινχζαλ ζην πξαθηηθφ επίπεδν ηελ επηηνκή ησλ δηεζλνινγηθψλ αληηιήςεσλ ηνπ Kennan. Ο Ακεξηθαλφο δηπισκάηεο αληηιακβαλφηαλ ην ρέδην Marshall σο ην απνθαζηζηηθφ βήκα γηα ηελ ελνπνίεζε θαη φρη ηε δηαίξεζε ηεο Δπξψπεο θαη σο κέζν απνρψξεζεο θαη φρη εκπινθήο ησλ ΗΠΑ απφ ηελ Δπξψπε. Με άιια ιφγηα, ην Δπξσπατθφ Πξφγξακκα Αλαζπγθξφηεζεο (European Recovery Program ERP) άλνηγε ην δξφκν γηα ηελ εγθαηάιεηςε ηεο πνιηηηθήο ησλ ζθαηξψλ επηξξνήο θαη ηε δεκηνπξγία ελφο «ηξίηνπ» θφζκνπ, απηνχ ηεο ελσκέλεο Δπξψπεο. 5 Ο Kennan είρε εθθξάζεη ζπρλά ηελ αληίζεζε ηνπ ζηε δεκηνπξγία ζθαηξψλ επηξξνήο ζηελ Δπξψπε θαη θαη επέθηαζε ζηελ πθήιην δηφηη πίζηεπε φηη αθελφο κηα ηέηνηα θαηάζηαζε ζα νδεγνχζε ζηελ πφισζε θαη ζηε κεησπηθή ζχγθξνπζε κε ηελ ΔΓ, γεγνλφο πνπ ζα επλννχζε ην καμηκαιηζκφ ηνπ ζνβηεηηθνχ θαζεζηψηνο. Δπηπιένλ, ν Kennan δελ είρε θακία 4 John Lewis Gaddis, The United States and the End of the Cold War: Implications, Reconsiderations, Provocations, Oxford, Oxford University Press, 1992, ζ. 27-31. 5 John Lamberton Harper, American Visions of Europe: Franklin D. Roosevelt, George F. Kennan and Dean Acheson, New York, Cambridge University Press, 1994, ζ. 198-199. 3

εκπηζηνζχλε ζηε δπλαηφηεηα ησλ ΗΠΑ λα ππεξαζπηζηνχλ (πφζν κάιινλ λα απνηειέζνπλ πξφηππν γηα) ηνλ «ειεχζεξν» θφζκν έλαληη ηνπ ζνβηεηηθνχ θηλδχλνπ. 6 Δπηπξνζζέησο, ην ρέδην Marshall είρε θαη έλαλ άκεζν θαη νπζηαζηηθφ ξφιν λα παίμεη ζηνλ πεξηνξηζκφ ηνπ ζνβηεηηθνχ θηλδχλνπ. Ο Ακεξηθαλφο δηπισκάηεο επέκελε ε πξνζθνξά ηνπ ρεδίνπ λα επεθηαζεί ζηνπο αλαηνιηθνπεπξσπαίνπο θαη ηε νβηεηηθή Έλσζε γηαηί πίζηεπε πσο κε απηφ ηνλ ηξφπν νη ΗΠΑ αζθνχζαλ κία πνιηηηθή πνπ ζα εκπφδηδε ηελ εδξαίσζε ηεο ζνβηεηηθήο ηζρχνο ζηελ Αλαηνιηθή Δπξψπε: Πηέδνληαο ηνπο Ρψζνπο λα επηηξέςνπλ ζηα θξάηε-δνξπθφξνπο ηνπο λα μεθηλήζνπλ νηθνλνκηθή ζπλεξγαζία κε ηε Γπηηθή Δπξψπε, γεγνλφο πνπ αλαπφηξεπηα ζα νδεγήζεη ζηε ελδπλάκσζε ησλ ζρέζεσλ Αλαηνιήο-Γχζεο θαη ζηελ εμαζζέληζε ηνπ απνθιεηζηηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ ησλ θξαηψλ απηψλ πξνο ηε Ρσζία...αζθνχκε ηεξάζηηα πίεζε ζηηο ζρέζεηο αλάκεζα ζηε Μφζρα θαη ηνπο δνξπθφξνπο ηεο. 7 Σν πξφβιεκα ήηαλ φηη ήδε απφ ηηο αξρέο ηνπ 1947 είραλ αξρίζεη λα θαίλνληαη ηα πξψηα ζεκάδηα ησλ δηαθνξεηηθψλ πξνζεγγίζεσλ θαη πξννπηηθψλ αλάκεζα ζηνλ Kennan θαη άιινπο ζπλαδέιθνπο ηνπ ζην State Department. Έηζη ζεκαίλνληα πξφζσπα ηεο ακεξηθαληθήο δηπισκαηίαο φπσο ν Charles Bohlen, ζχκβνπινο ηνπ πξνέδξνπ Truman, ν Dean Acheson, πθππνπξγφο Δμσηεξηθψλ θαη ν William Clayton, πθππνπξγφο Οηθνλνκηθψλ ελψ ζπκθσλνχζαλ κε ηνλ Kennan πσο δελ ππήξραλ πνιιέο πηζαλφηεηεο γηα νπζηαζηηθή πνιηηηθή πξνζέγγηζε κε ηνπο νβηεηηθνχο, ζεσξνχζαλ αλαπφθεπθηε ηε δεκηνπξγία ζνβηεηηθήο ζθαίξαο επηξξνήο ζηελ Αλαηνιηθή Δπξψπε. Έηζη, ζπκκεξίδνληαλ ηελ πξφηαζε ηνπ Kennan γηα ηελ επέθηαζε ηνπ ρεδίνπ Marshall ζηηο αλαηνιηθέο ρψξεο φρη σο κέζν γηα ηελ ππέξβαζε ηνπ δηαρσξηζκνχ ηεο Δπξψπεο αιιά γηα λα κεηαβηβάζνπλ ηελ επζχλε ηεο δηαίξεζήο ηεο ζηελ ΔΓ. 8 6 Γηα ηνλ ηξφπν πνπ αληηιακβαλφηαλ ν Kennan ηελ έλλνηα ηεο ηζνξξνπίαο ηζρχνο (balance of power) ζηνλ κεηαπνιεκηθφ θφζκν θαη ηελ αληίζεζή ηνπ ζηε δεκηνπξγία ζθαηξψλ επηξξνήο, πξβι. Kennan to Secretary of State, Memorandum, January 20, 1948, Foreign Relations of the United Stateς, 1948, Western Europe, vol. III, ζ. 7. 7 Policy Planning Staff, Memorandum, August 18, 1948, RG 59, Records of the Policy Planning Staff (PPS), Box 731, National Archives and Records Administration (NARA), Washington D.C. To Policy Planning Staff, ζπκβνπιεπηηθφ φξγαλν ηνπ ππνπξγνχ Δμσηεξηθψλ George Marshall πνπ είρε ν ίδηνο δεκηνπξγήζεη, είρε επηθνξηηζηεί κε ην ζρεδηαζκφ ηεο καθξνπξφζεζκεο πςειήο ζηξαηεγηθήο ησλ ΗΠΑ. Πξψηνο επηθεθαιήο ηνπ PPS νξίζηεθε ζηηο 6 Μαΐνπ 1947 ν Kennan. 8 Οη ηζηνξηθνί ηεο εμσηεξηθήο πνιηηηθήο ησλ ΗΠΑ δηαθσλνχλ γηα ην πφηε θαη εάλ ππήξμε κεηαβνιή ησλ αληηιήςεσλ ηνπ Kennan αλαθνξηθά κε ηε ρξεζηκφηεηα ηεο δεκηνπξγίαο ζθαηξψλ επηξξνήο ζηελ Δπξψπε. Γηα ηελ άπνςε φηη ν Kennan επηζπκνχζε ηε δεκηνπξγία ζθαηξψλ επηξξνήο ζηελ Δπξψπε κέρξη ην 1948 θαη κεηά άιιαμε γλψκε, πξβι. John Lewis Gaddis, The United States and the Question of a Sphere of Influence in Western Europe, 1945-1948, ζην Olav Riste (επηκ.), Western Security: The 4

Η πίζηε ηνπ Kennan ζηε δπλαηφηεηα ηεο δεκηνπξγίαο κηαο Δπξψπεο σο «ηξίηεο» δχλακεο ηφζν ηζρπξήο ψζηε λα δηαηεξεί ηελ ηζνξξνπία δπλάκεσλ έλαληη ηεο ζνβηεηηθήο επεθηαηηθφηεηαο ρσξίο λα είλαη εμαξηεκέλε απφ ηηο ΗΠΑ είρε ζηνλ ππξήλα ηεο ηνλ θαζνξηζηηθφ ξφιν πνπ ζα έπξεπε λα παίμεη ζε απηή ηε δηεπζέηεζε ε ενοποιημένη Γεξκαλία. Σν ζχζηεκα πνπ νξακαηηδφηαλ ν Ακεξηθαλφο δηπισκάηεο απφ ηε κία ζα πεξηφξηδε ηνπο Γεξκαλνχο απφ νπνηαδήπνηε δηαζχλδεζή ηνπο κε ηελ ΔΓ θαη απφ ηελ άιιε πιεπξά ζα θαζεζχραδε ηα γεηηνληθά θξάηε (θπξίσο ηε Γαιιία). Ο Kennan ήιπηδε κε απηφ ηνλ ηξφπν λα επηηχρεη ηελ πξνζέγγηζε κε ηηο αλαηνιηθέο ρψξεο θαη πάλσ απφ φια λα ελζαξξχλεη ηελ απηνπεπνίζεζε ησλ Δπξσπαίσλ ζηνλ ηνκέα ηεο νηθνλνκηθήο αλαζπγθξφηεζεο. Άιισζηε, έλα ηέηνην ζχζηεκα ζπκθσλνχζε απφιπηα κε ηηο επξχηεξεο γεσπνιηηηθέο πξνυπνζέζεηο πνπ έζεηε ν Kennan, ζχκθσλα κε ηηο νπνίεο έλα θφζκνο ζηνλ νπνίν ε ηζρχο ζα δηαλεκφηαλ αλάκεζα ζε δηάθνξα θέληξα ζα ήηαλ ζαθψο πην ζηαζεξφο απφ έλαλ ρσξηζκέλν ζε δχν ζηξαηφπεδα. 9 Τπφ απηή ηελ πξννπηηθή, ν Ακεξηθαλφο δηπισκάηεο ζεσξνχζε πσο ην ρέδην Marshall ζα ππνρξέσλε ηνπ Γπηηθνεπξσπαίνπο λα απνδερηνχλ ηελ αλάθακςε ηεο γεξκαληθήο ηζρχνο αλνίγνληαο έηζη ην δξφκν γηα ηελ απφζπξζε ησλ Ακεξηθαλψλ απφ ηελ Δπξψπε. 10 πλνςίδνληαο, ν Kennan ζεσξνχζε φηη απφ ηε ζηηγκή πνπ ην θαζεζηψο ηεο ΔΓ βαζηδφηαλ ζηελ χπαξμε εμσηεξηθψλ ερζξψλ γηα ηε λνκηκνπνίεζή ηνπ δελ κπνξνχζε λα ππάξμεη νπζηαζηηθή πξνζέγγηζε αλάκεζα ζηηο δχν ππεξδπλάκεηο. Απφ ηελ άιιε κεξηά, ζηφρνο ηεο πνιηηηθήο ηεο Γχζεο έπξεπε λα είλαη ε άζθεζε ζπλερνχο πίεζεο ψζηε ε θξίζε πνπ ελππήξρε ζην ζνβηεηηθφ ζχζηεκα λα νδεγήζεη ζηε ηειηθή θαηάξξεπζή ηνπ. Σν Γφγκα Truman θαη θπξίσο ην ρέδην Marshall είραλ απηφλ αθξηβψο ην ζηφρν. Τπφ απηφ ην πξίζκα, ν Ακεξηθαλφο δηπισκάηεο νξακαηηδφηαλ έλα κεηαπνιεκηθφ ηνπίν ρσξίο ζθαίξεο επηξξνήο ζηε Δπξψπε, ην νπνίν ζα κπνξνχζε λα επηηεπρζεί, πξσηίζησο, κέζσ ηεο ελνπνίεζεο θαη ελδπλάκσζεο ηεο Γεξκαλίαο αιιά θαη κέζσ ηεο δηάζπαζεο πνπ ζα κπνξνχζε λα επηθέξεη ην ρέδην Marshall εληφο ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο. Formative Years European and Atlantic Defense (Oslo, Norwegian University Press, 1985) Michael Hogan, The Marshall Plan: America, Britain and the Reconstruction of Western Europe, 1947-1952, Cambridge, Cambridge University Press, 1987, ζ. 44-45, 442. Γηα ηελ άπνςε φηη εμ αξρήο ν Kennan ήηαλ αληίζεηνο ζηηο ζθαίξεο επηξξνήο θαη επέκελε ζηε δεκηνπξγία κίαο αλεμάξηεηεο θαη εληαίαο Δπξψπεο σο «ηξίηνπ» θφζκνπ, πξβι. Harper, American Visions of Europe, ζ.198-200. 9 Minutes, PPS meeting, October 17, 1949, RG 59, Records of the Policy Planning Staff (PPS), Box 731, NARA. 10 George Kennan, Memoirs: 1925-(1963), London, ζ. 348-350. 5

Η διάζηαζη ηφν απόυεφν: η πορεία προς ηη ζηραηικοποίηζη ηοσ δσηικού κόζμοσ Η δηάζηαζε αλάκεζα ζηηο αληηιήςεηο πνπ πξέζβεπε ν Kennan θαη ζηελ πνιηηηθή πνπ ηειηθά άζθεζε ε θπβέξλεζε Truman άξρηζε λα γίλεηαη εκθαλήο απφ ην 1948 κε ηηο απνθάζεηο γηα ηε ζχζηαζε ηνπ ΝΑΣΟ, ηε δεκηνπξγία ελφο αλεμάξηεηνπ δπηηθνγεξκαληθνχ θξάηνπο θαη ηελ απφθαζε γηα ηελ θαηαζθεπή ηεο βφκβαο πδξνγφλνπ. Λφγσ ελφο ηαμηδηνχ ηνπ ζηελ Άπσ Αλαηνιή ν Kennan δελ είρε ιάβεη κέξνο ζηηο αξρηθέο δηεξγαζίεο πνπ αθνξνχζαλ ην δήηεκα ηεο επξσπατθήο αζθάιεηαο πνπ ζεκεηψζεθαλ ζηηο αξρέο ηνπ 1948. Με ηελ επηζηξνθή ηνπ ζηελ Οπάζηλγθηνλ εμέθξαζε άκεζα ηηο επηθπιάμεηο ηνπ γηα ηελ πνξεία πνπ είρε επηιέμεη λα αθνινπζήζεη ε ακεξηθαληθή θπβέξλεζε, νη νπνίεο ζπλνςίδνληαλ ζε ηξία βαζηθά ζεκεία: 1) νη Δπξσπαίνη είραλ πξνζιάβεη ηνλ ζνβηεηηθφ θίλδπλν σο ζηξαηησηηθφ ελψ ζηελ νπζία ήηαλ πνιηηηθφο, 2) ε δεκηνπξγία ελφο ζπζηήκαηνο άκπλαο ζηε Βνξεηναηιαληηθή πεξηνρή ζήκαηλε φηη απηφ έπξεπε αλαγθαζηηθά λα επεθηαζεί ζε φιε ηελ πθήιην θαη 3) κία ζπκκαρία πνπ ζα απνηεινχληαλ απφ θξάηε, ηα νπνία είραλ δερζεί ηε βνήζεηα ηνπ ρεδίνπ Marshall ζα ζεκαηνδνηνχζε ηε ζηξαηηθνπνίεζε ηεο παξνχζαο δηαρσξηζηηθήο γξακκήο πνπ ππήξρε ζηελ Δπξψπε. 11 Η ζεκειηψδεο παξαηήξεζε ηνπ Ακεξηθαλνχ δηπισκάηε φηη ην ΝΑΣΟ ζα νξηζηηθνπνηνχζε ηε δηαίξεζε ηεο Δπξψπεο δελ αληηκεησπίζηεθε κε ηε δένπζα πξνζνρή απφ ηνπο αμησκαηνχρνπο ηνπ State Department δηφηη ν δηαρσξηζκφο ηεο γεξαηάο επείξνπ ζε ζθαίξεο επηξξνήο ζεσξνχληαλ αλαπφθεπθηνο. 12 Μηα άιιε νπζηψδεο απφθιηζε κεηαμχ ησλ απφςεσλ ηνπ Kennan θαη ηεο πνιηηηθήο πνπ αθνινχζεζε ε ακεξηθαληθή θπβέξλεζε ζρεηηδφηαλ κε ην δήηεκα ηεο Γεξκαλίαο. Με ηε «Γηάζθεςε ηνπ Λνλδίλνπ» ( London Conference ) νη ΗΠΑ, ε Γαιιία θαη ε Βξεηαλία απνθάζηζαλ ηελ άλνημε ηνπ 1948 λα επηηξέςνπλ ην ζρεκαηηζκφ γεξκαληθήο θπβέξλεζεο ζηηο δψλεο ειέγρνπ ηνπο δηαηεξψληαο, παξάιιεια, ηνλ θαηνρηθφ έιεγρν γεγνλφο πνπ, ζηελ πξάμε, απέθιεηε ηελ επαλελνπνίεζε ηεο Γεξκαλίαο ζην άκεζν κέιινλ. Ο Kennan αληηηάρζεθε ζζελαξά 11 PPS, Considerations Affecting the Conclusion of a North Atlantic Security Pact, November 23, 1948, FRUS, 1948, Western Europe, vol. III, ζ. 285-287 Kennan to Lovett, April 29, 1948, vol. III, ζ. 108-109. 12 John Lewis Gaddis, Strategies of Containment: A Critical Appraisal of Postwar American National Security Policy, Oxford, Oxford University Press, 1982, ζ. 73. 6

ζηε δεκηνπξγία ελφο δπηηθνγεξκαληθνχ θξάηνπο θπξίσο επεηδή πίζηεπε φηη, φπσο ην ΝΑΣΟ, ζα «πάγσλε» ηηο ππάξρνπζεο δηαρσξηζηηθέο γξακκέο ζηελ Δπξψπε εκπνδίδνληαο έηζη ηελ απεκπινθή ησλ ακεξηθαληθψλ θαη ζνβηεηηθψλ ζηξαηεπκάησλ απφ ηελ Κεληξηθή Δπξψπε κε απνηέιεζκα λα απνηξαπεί θάζε πξνζπάζεηα πεξηνξηζκνχ ηνπ ζνβηεηηθνχ ειέγρνπ ζηα αλαηνιηθνεπξσπατθά θξάηε. 13 Έηζη, ην PPS πξφηεηλε ην Ννέκβξην ηνπ 1948 ην Program A, ην νπνίν πξνέβαιε ηελ αλάγθε γηα ηε δηελέξγεηα εθινγψλ ζε φιε ηε ρψξα ππφ δηεζλή επηηήξεζε, ην ζρεκαηηζκφ πξνζσξηλήο θπβέξλεζεο, ηελ θαηάξγεζε ησλ θαηνρηθψλ δσλψλ θαη ηελ ηαπηφρξνλε απεκπινθή φισλ ησλ ζηξαηησηηθψλ δπλάκεσλ θαη ηελ εγθαηάζηαζή ηνπο ζε ζπγθεθξηκέλεο πεξηνρέο. Ο ππνπξγφο Δμσηεξηθψλ Dean Acheson, ν νπνίνο είρε αλαιάβεη θαζήθνληα απφ ηηο αξρέο ηνπ 1949, παξά ην γεγνλφο φηη είρε ακθηβνιίεο γηα ηε δεκηνπξγία ελφο δπηηθνγεξκαληθνχ θξάηνπο, απέξξηςε ην Program A κε ηελ αηηηνινγία φηη ε απφζπξζε ησλ δπηηθψλ ζηξαηεπκάησλ απφ ηελ Κεληξηθή Δπξψπε ελείρε ζνβαξνχο θηλδχλνπο απφ ηε ζηηγκή πνπ ν αξηζκεηηθά ππέξηεξνο Κφθθηλνο ηξαηφο ζα βξηζθφηαλ ειάρηζηα ρηιηφκεηξα καθξηά απφ ηα γεξκαληθά ζχλνξα (ζηελ Πνισλία). Η απφθαζε ηνπ Acheson λα απνξξίςεη ην Πξφγξακκα ηνπ Kennan θαη λα εγθξίλεη ηηο απνθάζεηο ηεο «Γηάζθεςεο ηνπ Λνλδίλνπ» επεξεάζηεθαλ ζε ηεξάζηην βαζκφ θαη απφ ηνπο θφβνπο πνπ είραλ εθθξάζεη νη Βξεηαλνί θαη, θπξίσο, νη Γάιινη γηα ην Program A. 14 Πνπζελά αιινχ δελ ήηαλ πην εκθαλήο ε δηαθνξά αλάκεζα ζηε ζθέςε ηνπ Kennan θαη ζε απηή ηνπ Acheson θαη ηνπ κεηέπεηηα επηθεθαιήο ηνπ PPS, Paul Nitze, απφ ην πεδίν ηεο ζηξαηησηηθήο-αηνκηθήο/ππξεληθήο ζηξαηεγηθήο κεηά ηελ επηηπρή δνθηκή ηεο αηνκηθήο βφκβαο απφ ηνπο νβηεηηθνχο ηνλ Αχγνπζην ηνπ 1949. Η ζπδήηεζε πνπ αθνινχζεζε αθνξνχζε θπξίσο ην αλ έπξεπε νη ΗΠΑ λα απαληήζνπλ ζηε ζνβηεηηθή επηηπρία κε ηελ θαηαζθεπή ηεο βφκβαο πδξνγφλνπ. Η άπνςε ηνπ Kennan ήηαλ πσο ηα αηνκηθά φπια δελ κπνξνχζαλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ σο κέζα γηα ηε δηεμαγσγή επηζεηηθνχ πνιέκνπ θαη πσο ν κφλνο ξφινο ηνπο ήηαλ ε απνηξνπή. Ο Ακεξηθαλφο δηπισκάηεο πξνέηαζε εζηθά θαη πνιηηηζκηθά θξηηήξηα γηα λα ζηεξίμεη απηή ηελ άπνςε: δηαηεηλφηαλ πσο ηα φπια καδηθήο θαηαζηξνθήο δελ κπνξνχζαλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ απφ έιινγα φληα γηα έιινγνπο ζθνπνχο αθνχ ην απνηέιεζκα ζα ήηαλ ε βέβαηε θαηαζηξνθή θαη πσο ελδερφκελε ρξήζε ηνπο «ζα μεπεξλνχζε ηα φξηα 13 PPS, Policy Questions Concerning a Possible German Settlement, August 12, 1948, FRUS 1948, vol. II, 1287-1297. 14 Murphy memorandum, conversation with Acheson, March 9, 1949, FRUS 1949, vol. III, ζ. 103 Kennan to Acheson, May 20, 1949, ζην ίδην, ζ. 889. 7

ηνπ δπηηθνχ πνιηηηζκνχ θαη ζα νδεγνχζε ζε αληηιήςεηο γηα ηνλ πφιεκν πνπ ραξαθηήξηδαλ θάπνηε ηηο αζηαηηθέο νξδέο». 15 ηηο ζέζεηο ηνπ Kennan αληηηάρζεθε έλα ζεκαληηθφ κέξνο ηεο ακεξηθαληθήο γξαθεηνθξαηίαο απφ ηνλ Acheson θαη ηνλ Nitze κέρξη δηάθνξα κέιε ηνπ Κνγθξέζζνπ θαη ηεο Δπηηξνπήο Αηνκηθήο Δλέξγεηαο. Σν βαζηθφ επηρείξεκα ήηαλ πσο απέλαληη ζηηο ζνβηεηηθέο ηερλνινγηθέο πξνφδνπο νη ΗΠΑ δελ κπνξνχζαλ λα κείλνπλ απαζείο δηφηη φρη κφλν ζα έραλαλ ηνλ «πφιεκν» ησλ εληππψζεσλ έλαληη ηεο ΔΓ αιιά, πάλσ απφ φια, ζα απνηχγραλαλ λα ελδπλακψζνπλ ηε δηεζλή ηνπο ζέζε θαη ζπλεπψο ηε δπλαηφηεηα λα δηαπξαγκαηεχνληαη κε ηνπο νβηεηηθνχο απφ ζέζε ηζρχνο. ε απηφ ην πιαίζην, νη απνθάζεηο ηεο θπβέξλεζεο Truman γηα ην ΝΑΣΟ, ηε Γπηηθή Γεξκαλία θαη ηελ πδξνγνλνβφκβα είραλ σο θίλεηξν ηελ ελδπλάκσζε ηεο ζέζεο ησλ ΗΠΑ θαη ηνπ δπηηθνχ θφζκνπ ζε ζρέζε κε ηνλ θνκκνπληζηηθφ θφζκν, απηφ πνπ ν Acheson νλφκαδε δεκηνπξγία «θαηαζηάζεσλ ηζρχνο» ( situations of strength ). Με άιια ιφγηα, ζε αληίζεζε κε ηηο πεπνηζήζεηο πνπ είρε εθθξάζεη ν Kennan, ε «ηζρχο» θαηέιεμε λα απνηειεί απηνζθνπφ θαη φρη κέζν γηα ηελ επίηεπμε άιισλ ζηφρσλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ θαη ηνπ κέγηζηνπ ζθνπνχ ηνπ ηεξκαηηζκνχ ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ. 16 Οη εθηηκήζεηο απηέο είραλ σο απνηέιεζκα ηελ εληνιή ηνπ πξνέδξνπ Truman ζηηο 31 Ιαλνπαξίνπ 1950 γηα ηελ έλαξμε ησλ δηαδηθαζηψλ πνπ ζα νδεγνχζαλ ζηελ θαηαζθεπή ηεο βφκβαο πδξνγφλνπ. Οη δξακαηηθέο εμειίμεηο ηνπ έηνπο 1949 θαη θπξίσο ε απψιεηα ηνπ αηνκηθνχ κνλνπσιίνπ απφ ηηο ΗΠΑ θαζψο θαη ε «θνκκνπληζηνπνίεζε» ηεο Κίλαο είραλ σο απνηέιεζκα ηελ πεξαηηέξσ ζηξαηηθνπνίεζε ηνπ δπηηθνχ θφζκνπ, ε νπνία απνηεινχζε πιένλ ξεηή επηινγή ηεο ακεξηθαληθήο πνιηηηθήο κέζσ ηεο έγθξηζεο ηνπ NSC-68 ησλ αξρψλ ηνπ 1950, απφ ηνλ Ακεξηθαλφ πξφεδξν. ηηο αξρέο ηνπ 1950 ν Acheson είρε ράζεη ηελ πίζηε ηνπ ζηηο απφςεηο ηνπ Kennan ηηο νπνίεο ζεσξνχζε πνιχπινθεο θαη «θηιεηξεληθέο» ελψ ζπκθσλνχζε απφιπηα κε ηνλ Nitze φρη κφλν ζην δήηεκα ηεο ρξεζηκφηεηαο ησλ αηνκηθψλ φπισλ αιιά θαη ζην γεγνλφο φηη ν Nitze, φπσο θαη ν ίδηνο, ζηήξηδε ηηο αληηιήςεηο ηνπ φρη ζε αθεξεκέλεο απφςεηο πεξί ησλ ζνβηεηηθψλ προθέζεων αιιά ζηηο ζπγθεθξηκέλεο θαη «κεηξήζηκεο» δσναηόηηηές ηνπο. 17 Αλ ην δίιεκκα ηελ άλνημε ηνπ 1950 ήηαλ αλάκεζα ζην φξακα ησλ «πνιιψλ θφζκσλ» ηνπ Kennan θαη κηαο πην ζηελήο αηιαληηθήο ζχκπλνηαο πνπ απνηεινχζε 15 Kennan, memorandum, The International Control of Atomic Energy, January 20, 1950, FRUS 1950, vol. I, ζ. 39. 16 Gaddis, Strategies of Containment, ζ. 82-83. 17 Harper, ζ. 294. 8

επηζπκία ησλ ίδησλ ησλ Δπξσπαίσλ, ν Acheson δηάιεγε αλαθαλδφλ ην δεχηεξν. Ο Πφιεκνο ηεο Κνξέαο πνπ μέζπαζε ην θαινθαίξη ηνπ ίδηνπ έηνπο επέζπεπζε θαη εδξαίσζε ηε δεχηεξε επηινγή. Σσμπεράζμαηα Η ζηξαηεγηθή ηεο «αλάζρεζεο» ηνπ Kennan βαζηδφηαλ ζε κηα θαηλνκεληθή αληίθαζε: ιάκβαλε σο δεδνκέλα θαη ηελ αδπλακία πξνζέγγηζεο ηνπ δπηηθνχ θφζκνπ κε ην ζνβηεηηθφ θαζεζηψο, αιιά θαη ηελ εθηίκεζε φηη ην ίδην απηφ θαζεζηψο δελ απνηεινχζε ζαλάζηκν θίλδπλν γηα ηε Γχζε ιφγσ ησλ εζσηεξηθψλ ηνπ αληηλνκηψλ θαη ηεο ππεξέθηαζήο ηνπ ζηελ Δπξψπε. Ππξήλα ηεο ακεξηθαληθήο πνιηηηθήο έπξεπε λα απνηειέζεη, θαηά ηνλ Ακεξηθαλφ δηπισκάηε, ε άζθεζε ζπλερνχο πίεζεο ζηελ ΔΓ κε ηειηθφ ζηφρν ηελ απνζάζξσζε ηνπ ζνβηεηηθνχ ζπζηήκαηνο εθ ησλ έζσ. Η ζηξαηεγηθή ηνπ Kennan πεξηειάκβαλε ηελ απνθαηάζηαζε ηεο ηζνξξνπίαο ηζρχνο θαη ηε δεκηνπξγία κηαο δηεζλνχο ηάμεο απνηεινχκελεο απφ αλεμάξηεηα θέληξα ηζρχνο, ηελ πξνζπάζεηα γηα ηνλ θαηαθεξκαηηζκφ ηνπ δηεζλνχο θνκκνπληζηηθνχ θηλήκαηνο θαη ηελ απφπεηξα γηα αιιαγή ζε βάζνο ρξφλνπ ηεο ζνβηεηηθήο αληίιεςεο γηα ηηο δηεζλείο ζρέζεηο. Να πεηζηνχλ, δειαδή, νη νβηεηηθνί πσο ηα ζπκθέξνληά ηνπο ζα εμππεξεηνχληαλ θαιχηεξα αλ κάζαηλαλ λα δνπλ κέζα ζηα πιαίζηα ελφο πνηθηιφκνξθνπ θφζκνπ αληί λα πξνζπαζνχλ λα ηνλ επαλαδεκηνπξγήζνπλ ζχκθσλα κε ηηο δηθέο ηνπο θνζκναληηιήςεηο. Σν ζεκειηψδεο κέζν γηα ηελ πξαγκάησζε ησλ ζηφρσλ απηψλ, ζχκθσλα κε ηνλ Kennan, ήηαλ ε απφξξηςε ηεο πνιηηηθήο ησλ ζθαηξψλ επηξξνήο θαη ε δεκηνπξγία, κε ηελ νηθνλνκηθή, θπξίσο, βνήζεηα ησλ ΗΠΑ κηαο ελνπνηεκέλεο Δπξψπεο, ε νπνία ζα απνηεινχζε ηνλ ηξίην πφιν εμνπζίαο αλάκεζα ζηηο δχν ππεξδπλάκεηο. ηε ζθέςε ηνπ Ακεξηθαλνχ δηπισκάηε ε απνθπγή ηεο δεκηνπξγίαο ζθαηξψλ επηξξνήο ήηαλ επζέσο εμαξηεκέλε απφ ηελ νηθνλνκηθή αλαζπγθξφηεζε ησλ επξσπατθψλ θξαηψλ θαη ηελ απφζπξζε ησλ ακεξηθαληθψλ θαη ζνβηεηηθψλ ζηξαηεπκάησλ απφ ηε «λεπξαιγηθή» πεξηνρή ηεο Κεληξηθήο Δπξψπεο. Σν Γφγκα Truman θαη θπξίσο ην ρέδην Marshall απνηέιεζαλ ζε κεγάιν βαζκφ, θαη γηα κηθξφ ρξνληθφ δηάζηεκα, ηελ πξαγκάησζε ησλ ηδεψλ ηνπ Kennan ζην πεδίν ηεο «πξαγκαηηθήο» πνιηηηθήο. Η θαηάζηαζε κεηαβιήζεθε ηελ πεξίνδν 1948-1950 φρη ηφζν επεηδή ππήξμε κεηαηφπηζε ησλ αληηιήςεσλ ησλ ηζπλφλησλ ηεο ακεξηθαληθήο δηπισκαηίαο, αιιά δηφηη, θπξίσο, ππφ ην βάξνο ησλ ξαγδαίσλ δηεζλψλ εμειίμεσλ άιιαμαλ νη πξνζιήςεηο ηνπο φζνλ αθνξά ηε ζνβηεηηθή απεηιή. Απφ ηε 9

ζηηγκή πνπ ε δηαίξεζε ηεο Δπξψπεο ζε δχν ζθαίξεο επηξξνήο ζεσξήζεθε δεδνκέλε, ν δξφκνο πξνο ηελ επζεία ζχγθξνπζε κε ηνλ ζνβηεηηθφ θφζκν είρε αλνίμεη. Χο απνηέιεζκα, ε αλάγθε γηα ηε ζηξαηηθνπνίεζε ηνπ δπηηθνχ θφζκνπ ιφγσ ηεο πεπνίζεζεο φηη απφ ην 1949 ε ηζνξξνπία ηζρχνο άιιαδε ζε φθεινο ησλ νβηεηηθψλ, ζα νδεγνχζε ζε κηα λέα θάζε ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ, ζηελ νπνία ν ζηξαηησηηθφο αληαγσληζκφο ησλ δχν ππεξδπλάκεσλ ζα απνηεινχζε έλαλ απφ ηνπο ππξήλεο ηεο δηεζλνχο δσήο. Η ζηξαηηθνπνίεζε ηνπ δπηηθνχ θφζκνπ ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1950 θαηέδεημε ηηο ζηξαηεγηθέο πξνηεξαηφηεηεο πνπ είρε ζέζεη ε θπβέξλεζε Truman γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ ζνβηεηηθνχ θηλδχλνπ. Απφ ηελ άιιε κεξηά, πξέπεη λα ηνληζηεί, φηη παξά ηελ έκθαζε πνπ είραλ δψζεη νη Ακεξηθαλνί ζηηο γεσπνιηηηθέο θαη ζηξαηεγηθέο παξακέηξνπο ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ, ππφβαζξν ηεο δηεζλνχο πνιηηηθήο ηνπο απνηέιεζε ε πξνζήισζή ηνπο ζε ζπγθεθξηκέλα ηδενινγηθά πιαίζηα πνπ είραλ ηηο ξίδεο ηνπο ζηε θηιειεχζεξε δπηηθή παξάδνζε θαη έξρνληαλ ζε επζεία αληίζεζε κε ην καξμηζηηθφ-ιεληληζηηθφ πξφηαγκα. 10