1912-2012 EKATO ΧΡΟΝΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ A CENTURY OF RESEARCH IN PREHISTORIC MACEDONIA ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ARCHAEOLOGICAL MUSEUM OF THESSALONIKI EKATO ΧΡΟΝΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ A CENTURY OF RESEARCH IN PREHISTORIC MACEDONIA 1912-2012 ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης 22-24 Νοεμβρίου 2012 INTERNATIONAL CONFERENCE PROCEEDINGS Archaeological Museum of Thessaloniki 22-24 November 2012 ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Ευαγγελία Στεφανή Νίκος Μερούσης Αναστασία Δημουλά EDITORS Evangelia Stefani Nikos Merousis Anastasia Dimoula

Γενικός συντονισμός διοργάνωσης Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, Διευθύντρια ΑΜΘ Επιστημονική Επιτροπή Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, Διευθύντρια ΑΜΘ Στέλιος Ανδρέου, Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ Νίκος Ευστρατίου, Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ Κώστας Κωτσάκης, Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ Αικατερίνη Παπαευθυμίου-Παπανθίμου, Ομότιμη Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας ΑΠΘ Ευαγγελία Στεφανή, Αρχαιολόγος ΑΜΘ Οργανωτική Επιτροπή Ευαγγελία Στεφανή, Αρχαιολόγος ΑΜΘ Αναστασία Δημουλά, Αρχαιολόγος Ουρανία Πάλλη, Αρχαιολόγος ΑΜΘ Αγνή Αποστολίδου, Αρχαιολόγος-Μουσειολόγος ΑΜΘ Αβραάμ Παναγιωτίδης, Πληροφορικός Επιμέλεια Ευαγγελία Στεφανή, Νίκος Μερούσης, Αναστασία Δημουλά Coordination Polyxeni Adam-Veleni, Director AMTh Scientific Committee Polyxeni Adam-Veleni, Director AMTh Stelios Andreou, Professor of Prehistoric Archaeology AUTh Nikos Efstratiou, Professor of Prehistoric Archaeology AUTh Kostas Kotsakis, Professor of Prehistoric Archaeology AUTh Aikaterini Papaefthymiou-Papanthimou, Professor Emeritus of Prehistoric Archaeology AUTh Evangelia Stefani, Archaeologist AMTh Organising Committee Evangelia Stefani, Archaeologist AMTh Anastasia Dimoula, Archaeologist Ourania Palli, Archaeologist AMTh Agni Apostolidou, Archeologist-Museologist AMTh Avraam Panagiotidis, IT Services Editors Evangelia Stefani, Nikos Merousis, Anastasia Dimoula ΧΟΡΗΓΟΙ ΕΚΔΟΣΗΣ SPONSORS INSTAP Undertaken with the assistance of the Institute of Aegean Prehistory ΙSBN 978-960-9621-14-4 Έκδοση Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης αρ. 22 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 2014 Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του ελληνικού νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου. Παραγωγή Production www.ziti.gr

Περιεχόμενα Contents Πρόλογος Foreword... 5 Σημείωμα των επιμελητών Editors' note... 7 Στιγμιότυπα του συνεδρίου Conference snapshots... 9 Συντομογραφίες Abbreviations...21 Οι αρχαιολογικές έρευνες στη Βόρεια Ελλάδα και το ιστορικό περιεχόμενο της Προϊστορίας Γιώργος Χ. Χουρμουζιάδης Archaeological research in Northern Greece and the historical content of Prehistory Giorgos Ch. Chourmouziadis 23 Η ιστορία της προϊστορικής έρευνας στη Μακεδονία: ιστορικές και κριτικές προσεγγίσεις The history of prehistoric research in Macedonia: historical and critical approaches Οι αρχές της προϊστορικής έρευνας στη Μακεδονία Κατερίνα Ρωμιοπούλου The beginnings of prehistoric research in Macedonia Katerina Romiopoulou 31 Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και οι προϊστορικές σπουδές Αικατερίνη Παπαευθυμίου-Παπανθίμου The Aristotle University of Thessaloniki and the prehistoric studies Aikaterini Papaefthymiou-Papanthimou 37 The contribution of the British School at Athens and its members to a century of prehistoric research in Macedonia Ken Wardle Η συμβολή της Βρετανικής Σχολής Αθηνών και των μελών της σε έναν αιώνα προϊστορικής έρευνας στη Μακεδονία Ken Wardle 45 A century of research in Dikili Tash René Treuil Ένας αιώνας έρευνας στο Ντικιλί Τας René Treuil 57 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS 11

Η προϊστορική έρευνα στη Θάσο: 1922-2012 Στρατής Παπαδόπουλος Νεραντζής Νεραντζής Research on the Prehistory of Thasos: 1922-2012 Stratis Papadopoulos Nerantzis Nerantzis 67 Eustratios Pelekidis and the British Salonika Force Museum Aikaterini Kanatselou Andrew Shapland Ο Ευστράτιος Πελεκίδης και η συλλογή της Βρετανικής Δύναμης της Θεσσαλονίκης Αικατερίνη Κανατσέλου Andrew Shapland 91 Το έργο του W.A. Ηeurtley στη Μακεδονία μέσα από το αρχείο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής Μαρία Παππά The work of W.A. Heurtley in Macedonia through the archives of the Greek Archaeological Service and the British School at Athens Maria Pappa 101 Lithics in the Prehistory of Macedonia: historical and methodological approaches Georgia Kourtessi-Philippakis 113 Τα λίθινα στην Προϊστορία της Μακεδονίας: ιστορική και μεθοδολογική προσέγγιση Γεωργία Κουρτέση-Φιλιππάκη Επισκοπήσεις Reviews Η παλαιολιθική έρευνα στη Μακεδονία: σε αναζήτηση της δυναμικής της Νίκος Ευστρατίου Palaeolithic research in Macedonia: in search of its dynamics Nikos Efstratiou 125 Εκατό χρόνια νεολιθικής έρευνας στη Μακεδονία: τάσεις και κατευθύνσεις Κώστας Κωτσάκης A hundred years of neolithic research in Macedonia: trends and directions Kostas Kotsakis 133 Εκατό χρόνια έρευνας στην Εποχή του Χαλκού της Μακεδονίας: τι άλλαξε; Στέλιος Ανδρέου One hundred years of research in the Bronze Age of Macedonia. What changed? Stelios Andreou 141 12 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS

H αρχαιολογική έρευνα στη Μακεδονία της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου. Απολογισμός και προοπτικές Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη The archaeological research in Early Iron Age Macedonia. Review and perspectives Chaido Koukouli-Chryssanthaki 153 Χρονολόγηση Θέσεις και Εποχές Chronology Sites and Eras Νεάντερνταλ στη Μακεδονία Νένα Γαλανίδου Νίκος Ευστρατίου Neanderthals in Macedonia Nena Galanidou Nikos Efstratiou 181 Αναζητώντας την ταυτότητα και τη σπουδαιότητα του σπηλαίου Πετραλώνων για την ελληνική και ευρωπαϊκή Προϊστορία Ανδρέας Ι. Ντάρλας In search of the identity of Petralona cave and its importance for the Greek and European Prehistory Andreas I. Darlas 195 Χρονολόγηση με άνθρακα-14 των μεγάλων πολιτισμικών αλλαγών στην προϊστορική Μακεδονία: πρόσφατες εξελίξεις Γιάννης Μανιάτης Radiocarbon dating of the major cultural changes in prehistoric Macedonia: recent developments Yannis Maniatis 205 Intensity of the Earth s magnetic field in prehistoric Macedonia: a multidisciplinary approach for material selection Despoina Kondopoulou Christina Rathossi Elina Aidona Gregory Fanjat Evdokia Tema Konstantinos Efthimiadis Ένταση του μαγνητικού πεδίου της γης στην προϊστορική Μακεδονία: μία διεπιστημονική προσέγγιση για την επιλογή του υλικού μελέτης Δέσποινα Κοντοπούλου Χριστίνα Ράθωση Ελίνα Αηδονά Gregory Fanjat Ευδοκία Τέμα Κωνσταντίνος Ευθυμιάδης 223 Περί προϊστορικών θέσεων στη δυτική Μακεδονία: νομοί Κοζάνης και Γρεβενών Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη About prehistoric sites in western Macedonia: prefectures of Kozani and Grevena Georgia Karamitrou-Mentessidi 233 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS 13

Γεωφυσική έρευνα και αρχαιολογική πραγματικότητα στον νεολιθικό οικισμό Προμαχών-Topolniča Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη Henrieta Todorova Ιωάννης Ασλάνης Ivan Vajsov Μάγδα Βάλλα Geophysical investigation and archaeological reality in the neolithic settlement Promachon-Topolniča Chaido Koukouli-Chryssanthaki Henrieta Todorova Ioannis Aslanis Ivan Vajsov Magda Valla 251 Η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού στη Μακεδονία. Μια συνθετική επαναπροσέγγιση των αρχαιολογικών δεδομένων Ιωάννα Μαυροειδή Early Bronze Age in Macedonia. A synthetic re-approach of the archaeological evidence Ioanna Mavroeidi 261 Αρχοντικό Γιαννιτσών, ένας οικισμός της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στη Μακεδονία Αικατερίνη Παπαευθυμίου-Παπανθίμου Εύη Παπαδοπούλου 271 Archondiko Giannitson, an Early Bronze Age settlement in Macedonia Aikaterini Papaefthymiou-Papanthimou Evi Papadopoulou Η στρωματογραφική ακολουθία του νότιου τομέα του προϊστορικού οικισμού του Αρχοντικού Γιαννιτσών Δόμνα Ισαακίδου The stratigraphic sequence of the south sector of the prehistoric settlement of Archontiko Giannitson Domna Isaakidou 281 Η Μέση Εποχή Χαλκού στη Μακεδονία Ιωάννης Ασλάνης Middle Bronze Age in Macedonia Ioannis Aslanis 291 Η προϊστορική Όλυνθος. Μια τούμπα της Εποχής του Χαλκού ανάμεσα στα Καρπάθια και στο Αιγαίο Barbara Horejs Reinhard Jung Prehistoric Olynthus. Α Bronze Age mound between the Carpathians and the Aegean Barbara Horejs Reinhard Jung 299 Does time stand still in the Aegean? Early Iron Age chronology at Kastanas revisited Stefanos Gimatzidis Σταμάτησε ο χρόνος στο Αιγαίο; Αναθεώρηση της χρονολόγησης της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου στον Καστανά Στέφανος Γιματζίδης 303 14 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS

Ο χώρος και οι νοηματοδοτήσεις του Space and its meanings Settlement and housing during the 6 th millennium BC in western Thessaloniki and the adjacent Langadas province Stavros Kotsos Οικισμός και κατοικία κατά την έκτη χιλιετία π.χ. στη δυτική Θεσσαλονίκη και στην επαρχία Λαγκαδά Σταύρος Κώτσος 315 Ο οικισμός του Κλείτου Κοζάνης στο ευρύτερο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον της Νεότερης και Τελικής Νεολιθικής περιόδου Χριστίνα Ζιώτα The settlement of Kleitos Kozanis in its wider natural and anthropogenic environment during the Late and Final Neolithic periods Christina Ziota 323 Αρχιτεκτονικές μορφές της Προϊστορίας στην κοιλάδα του μέσου ρου του Αλιάκμονα Αρετή Χονδρογιάννη-Μετόκη Architectural forms of Prehistory in the valley along the middle reaches of the Aliakmon river Areti Hondrogianni-Metoki 337 Ενσωματώνοντας το παρελθόν, προσδιορίζοντας το παρόν, νοηματοδοτώντας το μέλλον: αναγνώριση και ερμηνεία πρακτικών δομημένης (εν)απόθεσης στο νεολιθικό οικισμό Αυγής Καστοριάς στη Βόρεια Ελλάδα Γεωργία Στρατούλη Νίκος Κατσικαρίδης Τάσος Μπεκιάρης Βασιλική Τζεβελεκίδη Integrating the past, determining the present, establishing the future: identification and interpretation of structured deposition at the neolithic settlement of Avgi in Kastoria, Northern Greece Georgia Stratouli Nikos Katsikaridis Tasos Bekiaris Vasiliki Tzevelekidi 349 Αναζητώντας κοινωνικές ταυτότητες: η συμβολή των θερμικών κατασκευών στην οργάνωση του χώρου στη νεολιθική Μακεδονία Εβίτα Καλογηροπούλου In search of social identities: the contribution of thermal structures in the organisation of space in neolithic Macedonia Evita Kalogiropoulou 359 Περίκλειστος κόσμος. Μια συζήτηση για τους περιβόλους στην προϊστορική Μακεδονία με αφορμή το Δισπηλιό Καστοριάς Σταμάτης Χατζητουλούσης Τάσος Σιάνος Γιάννης Σταυριδόπουλος Κοσμάς Τουλούμης Enclosed world: a discussion about enclosures in prehistoric Macedonia based on Dispilio, Kastoria Stamatis Chatzitoulousis Tasos Sianos Giannis Stavridopoulos Kosmas Touloumis 373 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS 15

Κοινοτικά έργα και μνημειακότητα στους οικισμούς της Μακεδονίας κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού Ευαγγελία Στεφανή Communal works and monumentality in the settlements of Macedonia during the Late Bronze Age Evangelia Stefani 381 Παλαιοπεριβάλλον - Αρχαιοβοτανική - Ζωοαρχαιολογία Φυσική Ανθρωπολογία Paleoenvironment - Archaeobotany - Zooarchaeology Physical Anthropology Μεταβολές στη βλάστηση της Μακεδονίας κατά το Μέσο Ολόκαινο: ανθρωπογενής επίδραση ή απόκριση στην κλιματική διακύμανση; Κατερίνα Κούλη Vegetation dynamics in Macedonia during the Middle Holocene: human impact versus climate change? Katerina Kouli 401 Η φυσική βλάστηση και οι προϊστορικές κοινότητες της Μακεδονίας. Μια σύνθεση των πληροφοριών της ανθρακολογικής έρευνας Μαρία Ντίνου Natural vegetation and prehistoric communities in Macedonia, Greece. A synthesis of the results of wood charcoal analysis from prehistoric sites Maria Ntinou 409 Φυτά και άνθρωποι στην προϊστορική Βόρεια Ελλάδα. Τα αρχαιοβοτανικά δεδομένα Σουλτάνα-Μαρία Βαλαμώτη 419 Plants and people in prehistoric Northern Greece: the archaeobotanical evidence Soultana-Maria Valamoti Invitation to dinner. Practices of animal consumption and bone deposition at Makriyalos I (Pieria) and Toumba Kremastis Koiladas (Kozani) Vasiliki Tzevelekidi Paul Halstead Valasia Isaakidou Πρόσκληση σε γεύμα. Πρακτικές κατανάλωσης και απόθεσης οστών ζώων στον Μακρύγιαλο Πιερίας και στην Τούμπα Κρεμαστής Κοιλάδας Κοζάνης Βασιλική Τζεβελεκίδη Paul Halstead Βαλασία Ισαακίδου 425 The vertebrate fauna from a Late Neolithic settlement in eastern Macedonia. Τhe case of Promachon sector - preliminary results George Kazantzis Η σπονδυλωτή πανίδα ενός οικισμού της Νεότερης Νεολιθικής περιόδου στην ανατολική Μακεδονία: η περίπτωση του ελληνικού τομέα του Προμαχώνα αρχικά αποτελέσματα Καζαντζής Γιώργος 437 16 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS

Οι αλιευτικές δραστηριότητες στην Προϊστορία της Βόρειας Ελλάδας: ένα πανόραμα των αρχαιοζωολογικών δεδομένων Τατιάνα Θεοδωροπούλου Fishing activities in the Prehistory of Northern Greece: a panorama of the archaeological evidence Tatiana Theodoropoulou 453 Όψεις της διατροφής και του υλικού πολιτισμού της Νεολιθικής και της Εποχής Χαλκού στην κεντρική Μακεδονία. Μια οστρεοαρχαιολογική προσέγγιση Ρένα Βεροπουλίδου Aspects of Neolithic and Bronze Age diet and material culture in central Macedonia: the evidence from shell analyses Rena Veropoulidou 465 Αρχαίο DNA: εφαρμογές, προοπτικές, περιορισμοί Χριστίνα Παπαγεωργοπούλου Ancient DNA: applications, perspectives, limitations Christina Papageorgopoulou 477 Από τα αντικείμενα στις ιδέες: Τεχνολογίες - Τεχνουργήματα - Επικοινωνία From objects to ideas: Technologies - Artefacts - Communication Lete I. The pottery of a neolithic site in central Macedonia 100 years after Anastasia Dimoula Areti Pentedeka Konstantinos Filis Λητή I. Η κεραμική μίας νεολιθικής θέσης στη Μακεδονία 100 χρόνια μετά Αναστασία Δημουλά Αρετή Πεντεδέκα Κωνσταντίνος Φίλης 491 Pottery and stylistic boundaries. Early and middle neolithic pottery in Macedonia Dushka Urem-Kotsou Anna Papaioannou Trisevgeni Papadakou Niki Saridaki Zoe Intze Κεραμική και στυλιστικά όρια. Η κεραμική της Αρχαιότερης και της Μέσης Νεολιθικής στη Μακεδονία Ντούσκα Ούρεμ-Κώτσου Άννα Παπαϊωάννου Τρισεύγενη Παπαδάκου Νίκη Σαριδάκη Ζωή Ιντζέ 505 Συνταγές υλικών και κεραμική παραγωγή των νεολιθικών οικισμών της ανατολικής Μακεδονίας Παρασκευή Γιούνη Clay recipes and ceramic production of the neolithic settlements in eastern Macedonia Paraskevi Yiouni 519 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS 17

Ταυτότητες ανθρώπων και διακοσμημένα κεραμικά σκεύη κατά τη Νεότερη Νεολιθική στη Βόρεια Ελλάδα: παραδείγματα από την κεραμική παράδοση «μαύρο σε ερυθρό» Δήμητρα Μαλαμίδου Human identities and decorated clay pots during Late Neolithic in Northern Greece: examples from the "black-on-red" pottery tradition Dimitra Μalamidou 527 Συνέχειες και ασυνέχειες στην κεραμική των πρώιμων φάσεων του νεολιθικού Δισπηλιού Μαρίνα Σωφρονίδου Σαράντης Δημητριάδης Continuity and discontinuity in the pottery of the early phases of neolithic Dispilio Marina Sofronidou Sarantis Dimitriadis 537 Εικόνες και αφηγήσεις από τα διακοσμημένα θραύσματα του Δισπηλιού Ευαγγελία Βούλγαρη Images and narratives from the decorated sherds of neolithic Dispilio Evangelia Voulgari 549 Η κεραμική παράδοση των προχωρημένων φάσεων της Πρώιμης Εποχής Χαλκού στη Μακεδονία Γιώργος Δελιόπουλος Ιωάννης Παπαδιάς Αικατερίνη Παπαευθυμίου-Παπανθίμου The pottery tradition during the later phases of the Early Bronze Age in Macedonia Giorgos Deliopoulos Ioannis Papadias Aikaterini Papaefthymiou-Papanthimou 561 Η κατανάλωση της κεραμικής και η ενδοκοινοτική οργάνωση στο τέλος της Ύστερης Εποχής του Χαλκού στη Μακεδονία: παρατηρήσεις στη χειροποίητη κεραμική από την Τούμπα Θεσσαλονίκης Ευαγγελία Βλιώρα Ευαγγελία Κυριατζή Στέλιος Ανδρέου Pottery consumption and intra-site organisation in the end of the Late Bronze Age in Macedonia: observations on the hand-made pottery from Toumba Thessaloniki Evangelia Vliora Evangelia Kiriatzi Stelios Andreou 575 The Late Bronze Age pottery of Macedonia: comparisons with the plain of Korçë Tobias Krapf Κεραμική της Ύστερης Εποχής του Χαλκού από τη Μακεδονία: συγκρίσεις με την πεδιάδα της Κορυτσάς Tobias Krapf 585 18 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS

In search of social networks during the Neolithic Period in Macedonia (Νorthern Greece): the case of chipped stone industries Odysseas Kakavakis Αναζητώντας τα κοινωνικά δίκτυα της Νεολιθικής Εποχής στην περιοχή της Μακεδονίας: η περίπτωση του πελεκημένου λίθου Οδυσσέας Κακαβάκης 599 Ο χαλαζίας ως πρώτη ύλη στις λιθοτεχνίες της προϊστορικής Μακεδονίας Ουρανία Πάλλη Quartz as raw material in the chipped stone industries of prehistoric Macedonia Ourania Palli 607 Η λιθοτεχνία του Ηλιότοπου, μιας προϊστορικής θέσης του ανατολικού Λαγκαδά Σοφία Λύχνα Μαρία Χάδου The lithic industries from Iliotopos, a prehistoric site in eastern Langadas Sofia Lychna Maria Chadou 615 «Είμαστε μόνοι τριγυρισμένοι από νεκρές εικόνες». Προβλήματα των νεολιθικών μαρμάρινων ανθρωπόμορφων ειδωλίων με αφορμή παραδείγματα απο την Ημαθία Νίκος Μερούσης "And we re alone surrounded by dead images". Problems of neolithic marble human figurines according to examples from Emathia Nikos Merousis 625 Η αναπαράσταση των ανθρώπων στη νεολιθική Μακεδονία Στράτος Νανόγλου The representation of humans in neolithic Macedonia Stratos Nanoglou 639 Ταξίδια του νεολιθικού Spondylus. Αρχαιολογικές καταδύσεις στα βαθιά νερά της αιγαιακής Προϊστορίας Μαριάννα Νικολαΐδου Φώτης Υφαντίδης The journeys of neolithic Spondylus: a chronicle of research in the prehistoric Aegean Marianna Nikolaidou Fotis Ifantidis 645 Η μουσική στις προϊστορικές κοινωνίες. Η περίπτωση του νεολιθικού οικισμού του Δισπηλιού Καστοριάς Χρύσα Τσαγκούλη Music in prehistoric communities. The example of the neolithic settlement at Dispilio of Kastoria Chrysa Tsangouli 661 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS 19

Μουσειολογία Κοινωνική Αρχαιολογία Museology Social Archaeology Θεωρητική αρχαιολογία και νέα μουσειολογία Δημήτριος Β. Γραμμένος Theoretical archaeology and new museology Dimitrios Grammenos 673 Ευτυχώς, τα στεφάνια μας είναι ακάνθινα Αναστασία Χουρμουζιάδη Thank God, our wreaths bear thornes Anastasia Chourmouziadi 677 Οι αρχαιολόγοι και οι αρχαιο-«λόγοι». Οι ταυτότητες των ερευνητών, οι «λόγοι» και η αναπλαισίωσή τους στην προϊστορική αρχαιολογία της Μακεδονίας Κοσμάς Τουλούμης The archaeologists and the archaeo- logoi. The identities of the scholars, the discourses and their re-contextualization in the prehistoric archaeology of Macedonia Kosmas Touloumis 685 Από τη «Θεά της Παλαιάς Ευρώπης» στην αρχαιολογία του φύλου: η κληρονομιά της Marija Gimbutas Δήμητρα Κοκκινίδου Μαριάννα Νικολαΐδου From the Goddess of Old Europe to gender archaeology: the legacy of Marija Gimbutas Dimitra Kokkinidou Marianna Nikolaidou 695 Επίλογος: πού είμαστε τώρα, πού θα είμαστε αύριο Κώστας Κωτσάκης Epilogue: where we stand now, where we will be tomorrow Kostas Kotsakis 707 Κατάλογος συμμετεχόντων... 713 List of contributors... 716 20 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ CONTENTS

Συντομογραφίες Abbreviations ΑΑΑ ΑΔ ΑΕ ΑΕΜΘ Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών, Αθήνα Αρχαιολογικόν Δελτίον, Αθήνα Αρχαιολογική Εφημερίς, Αθήνα Το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη, Θεσσαλονίκη ΑΕΜΘ 20 χρόνια Π. Αδάμ-Βελένη & Κ. Τζαναβάρη (επιμ.), 2009. Επετειακός τόμος, Το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 20 χρόνια, Θεσσαλονίκη Αρχαία Μακεδονία ΙΙΙ Ανακοινώσεις κατά το Γ διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεμβρίου 1977, Θεσσαλονίκη 1983 Αρχαία Μακεδονία IV Ανακοινώσεις κατά το Δ διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 21-25 Σεπτεμβρίου 1983, Θεσσαλονίκη 1986 Αρχαία Μακεδονία V Ανακοινώσεις κατά το Ε διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 10-15 Οκτωβρίου 1989, Θεσσαλονίκη 1993 Αρχαία Μακεδονία VI Ανακοινώσεις κατά το ΣΤ διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 15-19 Οκτωβρίου 1996, Θεσσαλονίκη 1999 Αρχαία Μακεδονία VII Ανακοινώσεις κατά το Ζ διεθνές συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 14-18 Οκτωβρίου 2002, Θεσσαλονίκη 2007 ΠΑΕ Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αθήνα AJA BAM BAR BSA BCH JAS PPS American Journal of Archaeology, Cambridge, Mass Beiträge zur ur- und frühgeschichtlichen Archäologie des Mittelmeer-Kulturraumes, Bonn British Archaeological Reports, Oxford The Annual of the British School at Athens, London Bulletin de Correspodance Helénique, Paris Journal of Archaeological Science, Amsterdam Proceedings of Prehistoric Society, Cambridge ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ABBREVIATIONS 21

Όψεις της διατροφής και του υλικού πολιτισμού της Νεολιθικής και της Εποχής Χαλκού στην κεντρική Μακεδονία. Μια οστρεοαρχαιολογική προσέγγιση Ρένα Βεροπουλίδου Εισαγωγή 1 «Εκατό χρόνια έρευνας στην προϊστορική Μακεδονία» είχαν ως αποτέλεσμα την καλύτερη κατανόηση της ιστορικής πορείας της περιοχής και έδωσαν τη δυνατότητα να σκιαγραφηθούν ποικίλες όψεις της καθημερινής ζωής κατά τη Νεολιθική και την Εποχή Χαλκού. Ένα πεδίο που επικεντρώνεται τα τελευταία χρόνια η έρευνα είναι η σημασία της τροφής, από την παραγωγή έως την κατανάλωσή της. Αντλώντας πληροφορίες από τη μελέτη του συνόλου του υλικού πολιτισμού (υποκείμενα, σκεύη, απορρίμματα), η μελέτη των διατροφικών πρακτικών αποσκοπεί στη διερεύνηση γενικότερων κοινωνικών ζητημάτων, όπως η δόμηση της ταυτότητας και των κοινωνικών σχέσεων. Στο πεδίο αυτό επιχειρεί να συμβάλλει η παρούσα μελέτη που εστιάζεται στα όστρεα, στα κατάλοιπα δηλαδή μαλακίων και άλλων υδάτινων οργανισμών, που συνιστούν τα άμεσα προϊόντα της κατανάλωσης. Για την επίτευξη αυτού του στόχου, υιοθετήθηκε ένα μεθοδολογικό και ερμηνευτικό εργαλείο που αντιμετω- 1. Το παρόν κείμενο παρουσιάζει συνοπτικά τα βασικά συμπεράσματα της διδακτορικής διατριβής της γράφουσας (Βεροπουλίδου 2011) που εκπονήθηκε με υποτροφία από το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών παράλληλα με τα νέα δεδομένα από τη συνέχιση της οστρεοαρχαιολογικής έρευνας στη Βόρεια Ελλάδα. Η τελευταία έχει συγχρηματοδοτηθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο - ΕΚΤ) και από εθνικούς πόρους μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» του Εθνικού Στρατηγικού Πλαισίου Αναφοράς (ΕΣΠΑ) Ερευνητικό Χρηματοδοτούμενο Έργο: Θαλής. Επένδυση στην κοινωνία της γνώσης μέσω του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου. Ευχαριστώ πολύ τους υπεύθυνους των ανασκαφών για την εμπιστοσύνη που μου έδειξαν στη μελέτη και δημοσίευση των οστρεολογικών συνόλων και για την άριστη συνεργασία: Φ. Αδακτύλου, Σ. Ανδρέου, Χ. Ζιώτα, P. Halstead, Α. Κραχτοπούλου, Κ. Κωτσάκης, Μ. Μπέσιος, Α. Παπανθίμου, Μ. Παππά, Α. Πιλάλη, Ε. Στεφανή, Γ.Χ. Χουρμουζιάδης. Πολλές ευχαριστίες οφείλω επίσης στους συνεργάτες των ανασκαφών για τη διάχυση της πληροφορίας και τον Ν. Βαλασιάδη για το εποπτικό υλικό. πίζει τα όστρεα ως τμήμα του υλικού πολιτισμού που έχει έναν ορισμένο κύκλο ζωής και έχει περάσει μέσα από μια αλληλουχία κοινωνικών πρακτικών από τη συλλογή τους στο φυσικό περιβάλλον έως την τελική απόρριψή τους στο ανθρωπογενές οικιστικό πλαίσιο. Η συζήτηση στηρίζεται στη μελέτη δεκαέξι συνόλων οστρέων της Νεολιθικής και της Εποχής Χαλκού στην περιοχή της κεντρικής Μακεδονίας 2 (εικ. 1). Μετά την περιγραφή των υλικών και των μεθόδων, προσδιορίζεται το φυσικό περιβάλλον στην περιοχή δραστηριοποίησης κάθε οικισμού, με στόχο να προσεγγιστούν οι φυσικές συνθήκες μέσα στις οποίες συγκροτήθηκαν οι ανθρώπινες επιλογές. Στη συνέχεια, διατυπώνονται προτάσεις για τη θέση της συλλογής μαλακίων στο πλέγμα των οικονομικών δραστηριοτήτων, το νοηματικό πλαίσιο και τις διαφοροποιήσεις στην κατανάλωση της συγκεκριμένης τροφής σε διάφορες κλίμακες ανάλυσης. Οι άλλες χρήσεις των μαλακίων, όπως η κατεργασία του οστρέου για την κατασκευή ποικίλων αντικειμένων και του χρωματοφόρου αδένα ορισμένων ειδών για την παρασκευή πορφυρής βαφής, συμπληρώνουν τη σφαιρική διερεύνηση της βιογραφίας των οστρεολογικών συνόλων. Υλικά και μέθοδοι Αντικείμενο της εργασίας αποτελούν περίπου 982.000 όστρεα, που κατανέμονται άνισα σε 58 είδη μαλα κίων και άλλων θαλάσσιων οργανισμών (κεφαλόποδα, καρκινοειδή, εχινόδερμα, κοράλλια), που είναι γηγενή στο Θερμαϊκό Κόλπο (εικ. 2). Η συντριπτική πλειονότητα (932.076) προέρχεται από επτά οικισμούς (Παλιάμπελα Κολινδρού, Ρεβένια Κορινού, Μακρύγιαλος Πιερίας, Άγιος Αθανάσιος Θεσσαλονίκης, Αρχοντικό 2. Βλ. Βεροπουλίδου 2011 για αναλυτική συζήτηση και εκτενή βιβλιογραφία. 1912-2012. EKATO ΧΡΟΝΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 465

Εικ. 1. Χάρτης της περιοχής μελέτης με τους οικισμούς της Νεολιθικής και της Εποχής Χαλκού. Η αποκατάσταση της ακτογραμμής του Θερμαϊκού Κόλπου αναφέρεται στην αρχή της Εποχής Χαλκού. Γιαννιτσών, Αγγελοχώρι Ημαθίας και Τούμπα Θεσσαλονίκης), που καλύπτουν το χρονικό εύρος από την Αρχαιότερη Νεολιθική έως την Πρώιμη Εποχή Σιδήρου. Τα υπόλοιπα (49.000), που προέρχονται από εννέα σύνολα (Νέα Νικομήδεια, Γιαννιτσά Β, Καστανάς, Άσσηρος, Σταυρούπολη, Θέρμη Β, Βασιλικά C, Μεσημεριανή Τούμπα, Άγιος Μάμας), βοηθούν τη συνθετική συζήτηση των δεδομένων (πίν. 1). Οι λόγοι που επιλέχθηκε η περιοχή της κεντρικής Μακεδονίας είναι ποικίλοι. Καταρχάς, οι οικισμοί εντάσσονται σε κοινό περιβαλλοντικό πλαίσιο, που αποτελεί προϋπόθεση για μια μελέτη με συγκριτική προοπτική στον χώρο και τον χρόνο χωρίς να υπεισέρχονται ζητήματα διαφοροποιημένων φυσικών συνθηκών. Επιπρόσθετα, έχουν ανάλογο πολιτισμικό, κοινωνικό και οικονομικό υπόβαθρο, τουλάχιστον σε ένα γενικό πλαίσιο και λαμβάνοντας υπόψη τις ειδικές κοινωνικοπολιτικές εκδηλώσεις 3. Ακόμη, ανασκάφηκαν με σύγχρονα πρωτόκολλα, που εξασφάλισαν τη συστηματική ανάκτηση των ευρημάτων και ακολούθησαν τις χρονολογικές και χωρικές διαφοροποιήσεις. Αυτό βοήθησε στην κατανόηση των ανισοτήτων των συνόλων και έδωσε τη δυνατότητα να συγκριθούν ομοιογενή δεδομένα. Τέλος, τα όστρεα που μελετήθηκαν προέρχονται από καλά χρονολογημένες ενότητες και αποτελούν μεγάλα, και άρα αντιπροσωπευτικά, δείγματα των διαφορετικών χρήσεων των μαλακίων, επιτρέποντας έτσι την ανάλυση του υλικού με βάση το πλαίσιο αναφοράς του. Η μέθοδος προσέγγισης που επιλέχθηκε αντλεί στοιχεία από την ανθρωπολογική οπτική στη διατροφή και την ερμηνευτική προσέγγιση του υλικού 3. Andreou et al. 1996. πολιτισμού 4, δεδομένου ότι τα παλαιότερα θεωρητικά ρεύματα επιχείρησαν να διατυπώσουν διαχρονικούς γενικευτικούς νόμους για την ανθρώπινη συμπεριφορά, παραβλέποντας ότι τα κίνητρα και οι επιλογές των ανθρώπων δεν δικαιολογούνται πάντα βάσει βιολογικών ή οικονομικών πλεονεκτημάτων 5. Έτσι, η ερμηνεία των πρακτικών που σχετίζονται με την κατανάλωση της τροφής έγινε βάσει της μελέτης της βιογραφίας 6 των οστρέων, που συνίσταται από τα στάδια της συλλογής στο φυσικό περιβάλλον, ίσως της αναδιανομής και ανταλλαγής, της προετοιμασίας, της κατανάλωσης και της απόρριψης ή/και ανακύκλωσης των καταλοίπων στο οικιστικό πλαίσιο 7. Τα στάδια αυτά δεν είναι παθητικές καταστάσεις, αλλά επαναλαμβανόμενες πρακτικές στις οποίες μετέχουν ενεργά τα άτομα. Μέσα από τις συσχετίσεις των οστρέων με τα υπόλοιπα κατάλοιπα σκιαγραφούνται οι διαδοχικοί κύκλοι από τους οποίους περνούν καθώς χρησιμοποιούνται από τους ανθρώπους 8, με απώτερο στόχο να αναγνωριστεί ο ενεργός ρόλος της ανθρώπινης δράσης και η κοινωνική ποικιλομορφία, όπως αυτή εγγράφεται στην υλική μαρτυρία. Για να επιτευχθούν τα παραπάνω συγκροτήθηκε ένα σύνολο μεθόδων 9, όπως η μελέτη της ταφονομίας του κάθε συνόλου, η ερμηνευτική ταξινόμηση των ειδών, η εξέταση της κατανομής του υλικού και του πλαισίου εύρεσής του. Παράλληλα, η συνεπής μέθο- 4. Βλ. Βεροπουλίδου 2011, 6-21. 5. Κωτσάκης 2002, 17. 6. Βλ. Kopytoff 1986. 7. Βεροπουλίδου 2011, 16. 8. Κωτσάκης 2008, 52-53. 9. Βεροπουλίδου 2011, 25-118. 466 ΡΕΝΑ ΒΕΡΟΠΟΥΛΙΔΟΥ

Α/Α Θέση Περίοδος Ποικιλία ΑΠΟ ΑΠΟ/μ 3 Δημοσίευση 1 Ρεβένια ΑΝ 13 27.390++ 150,00 Βεροπουλίδου (υπό μελέτη) 2 Παλιάμπελα ΑΝ 10 2.073 294,09 Βεροπουλίδου 2011, 187-230 Παλιάμπελα ΑΝ/ΜΝ 9 2295 355,65 Βεροπουλίδου 2011, 187-230 Παλιάμπελα ΜΝ 20 11.616 265,67 Βεροπουλίδου 2011, 187-230 Παλιάμπελα ΝΝ 17 4.795 426,90 Βεροπουλίδου 2011, 187-230 3 Νέα Νικομήδεια ΑΝ 9 73 3,65 Shackleton 1970 4 Γιαννιτσά Β ΑΝ 12 5.661 37,70 Theodoropoulou 2007, 463-482 Γιαννιτσά Β ΜΝ 10 225 5,02 Theodoropoulou 2007, 463-482 Γιαννιτσά Β ΝΝ 7 1.060 41,41 Theodoropoulou 2007, 463-482 5 Βασιλικά C ΜΝ 5 58 3,82 Γραμμένος 1997, 336-337 Βασιλικά C ΝΝ 19 1.872 10,55 Συρίδης 1992, 457 6 Σταυρούπολη ΜΝ/ΝΝ 26 9.513 8,69 Καραλή-Γιαννακοπούλου 2002α, 2004 Σταυρούπολη ΝΝ 32 12.615 12,06 Καραλή-Γιαννακοπούλου 2002α, 2004 7 Μακρύγιαλος ΝΝ 50 795.585 272,44 Βεροπουλίδου 2011, 231-298 8 Θέρμη Β ΝΝ 27 7.401 41,12 Συρίδης 1992, 458-469 9 Αρχοντικό ΠΕΧ 20 10.307 174,80 Βεροπουλίδου 2010α, 2011, 299-341 10 Άγιος Αθανάσιος ΠΕΧ 17 1.776 9,61 Βεροπουλίδου 2011, 175-177 11 Μεσημεριανή ΠΕΧ 13 1.361 13,59 Καραλή-Γιαννακοπούλου 2002β 12 Τούμπα ΠΕΧ/ΜΕΧ 11 160 73,70 Βεροπουλίδου 2011, 343-422 Τούμπα ΜΕΧ 38 13.150 343,11 Βεροπουλίδου 2011, 343-422 Τούμπα ΥΕΧ 55 50.197 208,21 Βεροπουλίδου 2011, 343-422 Τούμπα ΠΕΣ 43 12.192 342,94 Βεροπουλίδου 2011, 343-422 13 Άγιος Μάμας ΠΕΧ/ΜΕΧ 11 114 8,44 Becker 2008 Άγιος Μάμας ΜΕΧ 19 1.158 14,75 Becker 2008 Άγιος Μάμας ΥΕΧ 23 4.279 15,91 Becker 2008 14 Καστανάς ΠΕΧ/ΜΕΧ 2 90 7,03 Becker 1986 Καστανάς ΥΕΧ 8 3.070 38,38 Becker 1986 15 Άσσηρος ΥΕΧ 13 450 4,50 Halstead & Jones 1980 16 Αγγελοχώρι ΥΕΧ 7 540 58,07 Βεροπουλίδου 2010β Πίν. 1. Τα οστρεοαρχαιολογικά σύνολα που βασίστηκε η μελέτη. Σημειώνεται η περίοδος κατοίκησης, η ποικιλία των ειδών, ο Αριθμός Προσδιορισθέντων Οστρέων σε απόλυτο (ΑΠΟ) και σχετικό μέγεθος (πυκνότητα ανά κυβικό μέτρο επίχωσης). δος καταγραφής και ποσοτικοποίησης των καταλοίπων, η συγκριτική εξέταση ομοιογενών δεδομένων σε συνδυασμό με στατιστικές αναλύσεις (περιγραφικές και παραμετρικές αναλύσεις) και τα ανθρωπολογικά παραδείγματα χρησίμευσαν στην αποκωδικοποίηση και ερμηνεία της αρχαιολογικής μαρτυρίας. Παράκτιο τοπίο και ανθρωπογενή σύνολα οστρέων Το πρώτο στάδιο της βιογραφίας των οστρέων λαμβάνει χώρα εκτός οικιστικού πλαισίου και συνδέεται άρρηκτα με το φυσικό ενδιαίτημα των μαλακίων. Βάσει της συζήτησης για την ειδική σημασία που έχει το φυσικό περιβάλλον στην κατανόηση της ιστορικής και πολιτισμικής πορείας των ανθρώπινων κοινωνιών, το περιβάλλον προσεγγίζεται σήμερα ως το φυσικό υπό- βαθρο της κοινωνικής δράσης, ως ένας χώρος που γίνεται οικείος και αποκτά νόημα μέσα από τις καθημερινή δραστηριότητα των ανθρώπων 10. Έτσι, στόχος είναι να συνδυαστούν τα φυσικά με τα ανθρωπογενή στοιχεία προκειμένου να διατυπωθούν προτάσεις για τη σχέση ανθρώπου και περιβάλλοντος. Σύμφωνα με τις γεωμορφολογικές έρευνες στην περιοχή 11, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας στην αρχή του Ολόκαινου μετέτρεψε το πεδινό τμήμα δυτικά του Θερμαϊκού Κόλπου (σημερινή πεδιάδα της Θεσσαλονίκης) σε ένα ρηχό υδάτινο περιβάλλον (εικ. 1). Εκτεταμένες παράκτιες λιμνοθάλασσες αναπτύχθηκαν με το πέρασμα του χρόνου στα δυτικά, τα 10. Ingold 2000. 11. Βλ. Βεροπουλίδου 2011, 128-141. Ghilardi 2007. Krahtopoulou 2010. Krahtopoulou & Veropoulidou υπό δημοσίευση. ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΧΑΛΚΟΥ ΣΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 467

Εικ. 2. Συνήθη είδη μαλακίων που εντοπίζονται στους προϊστορικούς οικισμούς της κεντρικής Μακεδονίας (αρχεία ανασκαφών Μακρύγιαλου και Τούμπας Θεσσαλονίκης). 468 ΡΕΝΑ ΒΕΡΟΠΟΥΛΙΔΟΥ

Εικ. 3. Κατάλοιπα τροφής και διάτρητα όστρεα του είδους Cerastoderma glaucum (αρχεία ανασκαφών Αρχοντικού και Τούμπας Θεσσαλονίκης). χαρακτηριστικά των οποίων διαμορφώνονταν ανάλογα με την απόσταση από την ανοιχτή θάλασσα. Η πλειονότητα των οικισμών γειτνίαζε με πλούσια υδάτινα οικοσυστήματα, τα οποία είχαν δημιουργηθεί στις εκβολές των ποταμών και των ρεμάτων. Έτσι, στο εσωτερικό τμήμα του κόλπου επικρατούσαν οι υφάλμυρες συνθήκες με χαμηλή ποικιλία ειδών και μέτρια πυκνότητα φυσικών πληθυσμών. Το εξωτερικό τμήμα χαρακτηριζόταν από ρηχά και μεταβαλλόμενης αλατότητας ύδατα με αυξημένη βιοποικιλότητα και παραγωγικότητα. Διαφορετικές ήταν οι συνθήκες στο κεντρικό και ανατολικό τμήμα του Κόλπου, όπου στα υψηλής αλατότητας νερά διαβιούσε μεγάλη ποικιλία ειδών σε μέτρια πυκνότητα. Ένα πρώτο ερώτημα είναι εάν τα χαρακτηριστικά του φυσικού περιβάλλοντος αντικατοπτρίζονται στα ανθρωπογενή σύνολα. Η μελέτη έδειξε ότι η ποικιλία των ειδών είναι χαμηλή στους οικισμούς στο εσωτερικό του Κόλπου (π.χ. Γιαννιτσά Β, Αγγελοχώρι, Αρχοντικό) και αυξάνει στους οικισμούς που γειτνιάζουν με νερά υψηλής αλατότητας (π.χ. Μακρύγιαλος, Τούμπα), όπως ακριβώς συμβαίνει και στη φύση. Παράλληλα, οι μεγαλύτερες ποσότητες οστρέων εντοπίστηκαν στους οικισμούς που γειτνιάζουν με παραγωγικά, μεταβαλλόμενης αλατότητας νερά (π.χ. Ρεβένια, Μακρύγιαλος, Παλιάμπελα, Τούμπα). Διαπιστώνεται επομένως ότι ένας από τους παράγοντες που καθόριζε εάν οι υδάτινες πηγές θα γίνουν αντικείμενο εκμετάλλευσης και σε ποια κλίμακα ήταν το είδος του περιβάλλοντος 12. 12. Βλ. Βεροπουλίδου 2011, 425-434. Υπάρχουν βέβαια πολλές αποκλίσεις από αυτόν τον κανόνα, που φαίνεται πως είναι ανεξάρτητες από τις τοπικές περιβαλλοντικές ιδιαιτερότητες. Η πιο χαρακτηριστική είναι η επικέντρωση των συλλεκτών στο είδος Cerastoderma glaucum (μπουρλίθρα, 82% του συνόλου) που διαβιεί στα γειτονικά με πολλούς οικισμούς υφάλμυρα και μεταβαλόμενης αλατότητας ύδατα. Σύμφωνα με τα δεδομένα, το C. glaucum καταναλωνόταν ως τροφή και χρησιμοποιόταν ως αντικείμενο κόσμησης από την Αρχαιότερη Νεολιθική έως την Ύστερη Εποχή Χαλκού (εικ. 3). Αυτή η σταθερή και διαχρονική χρήση ανάγει το συγκεκριμένο είδος σε ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της τοπικής δίαιτας και κόσμησης. Αντίθετα, η συλλογή μαλακίων από υψηλής αλατότητας νερά ήταν περιορισμένη σε συχνότητα (14%) και απέφερε μεγάλη ποικιλία ειδών (47). Ο κύριος όγκος προήλθε από ρηχές θαλάσσιες ζώνες και χρονολογείται στην Ύστερη Εποχή Χαλκού. Πρόκειται κυρίως για όστρεα του είδους Hexaplex trunculus (πορφύρα), που συλλέγονταν συστηματικά στην Τούμπα Θεσσαλονίκης 13, αλλά και στον Άγιο Μάμα 14, για την παρασκευή πορφυρής βαφής (Μέση Εποχή Χαλκού Ύστερη Εποχή Χαλκού). Από τις βαθύτερες ζώνες της θάλασσας, μια εργασία που απαιτεί επένδυση και ίσως εξειδικευμένους συλλέκτες, προήλθε μόνο το 5% των οστρέων. Η πλειονότητα εντοπίστηκε στον Μακρύγιαλο (Νεότερη Νεολιθική) και αφορά σε όστρεα των ειδών Spondylus 13. Veropoulidou et al. 2008. 14. Becker 2008. ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΧΑΛΚΟΥ ΣΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 469

gaederopus (γαϊδουροπόδαρο) και Glycymeris sp. (μηλοκύδωνο), που χρησιμοποιούνταν ως πρώτη ύλη για την κατασκευή αντικείμενων κόσμησης. Και στην Τούμπα (Ύστερη Εποχή Χαλκού) καταγράφεται εκμετάλλευση των βαθύτερων ζωνών για την προμήθεια των Conus mediterraneus (κώνος) και Luria lurida (κυπραία), που χρησιμοποιούνταν στην κόσμηση, αλλά και του Sp. gaederopus που καταναλωνόταν ως τροφή. Συνεπώς, προκύπτει ότι από τη θάλασσα συλλέγονταν ορισμένα είδη μαλακίων, που κυρίως χρησίμευαν ως πρώτη ύλη για την παραγωγή προϊόντων με ιδιαίτερο οικονομικό και κοινωνικό ρόλο. Οι πηγές των γλυκών νερών, ακόμη και αν βρίσκονταν σε άμεση γειτνίαση με τον οικισμό (π.χ. Νέα Νικομήδεια, Καστανάς, Αγγελοχώρι), χρησιμοποιούνταν περιστασιακά μόνο ως τροφή. Η τάση αυτή αφορά στα μαλάκια και όχι τα ψάρια του γλυκού νερού, τα οποία ειδικά στη Νεολιθική αλιεύονταν αρκετά συστηματικά 15. Οι αιτίες αυτού του φαινομένου είναι δύσκολο να ανιχνευτούν αρχαιολογικά, αλλά τα δεδομένα οδηγούν στην υπόθεση ότι το περιβάλλον προέλευσης αποτελούσε μια βασική συνισταμένη στην ταξινόμηση των ειδών μαλακίων σε εδώδιμα ή μη. Τέλος, παρατηρήθηκε ότι η γειτνίαση ενός οικισμού με την ακτή συνεπάγεται πιο συστηματική 16 ή σε μεγαλύτερη κλίμακα εκμετάλλευση των υδάτινων πηγών (π.χ. Παλιάμπελα, Μακρύγιαλος, Τούμπα, Αρχοντικό). Η τάση αυτή δεν είναι καθολική (π.χ. Θέρμη, Σταυρούπολη, Άγιος Μάμας), παρότι θα περίμενε κανείς η κατανάλωση των ψαριών και των θαλασσινών να είναι μέρος της δίαιτας των κοινοτήτων που έχουν άμεση πρόσβαση στο υδάτινο στοιχείο. Παρατηρούνται επομένως διαφορές σε συγχρονικό επίπεδο, που δείχνουν ότι, ανεξάρτητα από τις περιβαλλοντικές συνθήκες, κάθε κοινότητα έκανε τις δικές της επιλογές ως προς την κατανάλωση των μαλακίων. Αυτή η έντονη ποικιλομορφία σε τοπικό επίπεδο κάνει επίφοβη τη διατύπωση γενικευτικών προτάσεων σε ευρύτερο γεωγραφικό πλαίσιο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει επίσης το γεγονός ότι, σύμφωνα με τα μέχρι τώρα δεδομένα, η εκμετάλλευση των μαλακίων γινόταν σε μεγαλύτερη κλίμακα στην κεντρική Μακεδονία σε σύγκριση με το υπόλοιπο Αιγαίο 17. Εάν η εικόνα αυτή δεν οφείλεται στην ανάκτηση των οστρέων κατά την ανασκαφή, τότε οι λόγοι θα πρέπει να αναζητηθούν στη μεγάλη παραγωγικότητα των υδάτινων περιβαλλόντων σε συνδυασμό με τις ειδικές πολιτισμικές συνθήκες της συγκεκριμένης περιφέρειας. 15. Theodoropoulou 2007, 333-350. 16. Για ανάλογα πορίσματα βλ. Theodoropoulou 2007, Karali 1999. 17. Βλ. Karali 1999. Οργάνωση των συλλεκτικών δραστηριοτήτων Η συλλογή μαλακίων διενεργείται με συγκεκριμένες τεχνικές, ανάλογα με την οικολογία και βιολογία των μαλακίων σε συνδυασμό με τις τεχνολογικές δυνατότητες, τη σύνθεση της ομάδας των συλλεκτών, καθώς και τις επιλογές και ανάγκες των καταναλωτών. Συνεπώς, πρόκειται για μια πρακτική με ειδικά χαρακτηριστικά, η οποία μπορεί να μεταβάλλεται στο πέρασμα του χρόνου, λόγω των μεταβολών που υπόκεινται τα στοιχεία που την προσδιορίζουν ή/και εξαιτίας ευρύτερων κοινωνικών και πολιτισμικών αλλαγών 18. Στους περισσότερους οικισμούς της περιοχής, η πλειονότητα των C. glaucum (κύριο είδος) είχαν συλλεχθεί φρέσκα και ήταν μεγάλου μεγέθους, δηλαδή κατάλληλα προς βρώση και με αρκετή ποσότητα φαγητού. Οι συλλέκτες θα πρέπει να τα μάζευαν μέσα από την άμμο με γυμνά χέρια ή με ραβδιά και όχι με εργαλεία που «σαρώνουν» το βυθό και συγκεντρώνουν διάφορα είδη και άδεια κελύφη που βρίσκονται εκεί. Αν και η εποχή συλλογής των μαλακίων δεν έχει γίνει αντικείμενο ειδικής ανάλυσης 19, τα μακροσκοπικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι η συλλογή γινόταν σε διάφορες εποχές του έτους, κάτι που βρίσκεται σε συμφωνία με βιολογικές 20 και άλλες αρχαιολογικές πληροφορίες 21. Όσον αφορά στη διαχείριση των φυσικών πληθυσμών, στοιχεία δίνουν τα μορφολογικά χαρακτηριστικά των οστρέων (μέγεθος, γραμμώσεις, πάχος, σχήμα). Το γεγονός ότι αυτά διατηρούνται ομοιόμορφα στις διαφορετικές φάσεις κατοίκησης κάθε οικισμού είναι ένδειξη ότι οι συλλέκτες, έχοντας καλή γνώση του τρόπου ζωής των μαλακίων, ακολουθούσαν μεθόδους που προστάτευαν την διατήρηση ή/και την ανάπτυξη των φυσικών πληθυσμών, ειδικά στις περιπτώσεις που η κλίμακα της συλλογής ήταν μεγάλη, όπως στα Παλιάμπελα και τον Μακρύγιαλο. Τέτοιες μέθοδοι είναι η εναλλαγή των περιοχών συλλογής ή το αραίωμα των πληθυσμών στο περιβάλλον για την ανάπτυξη των γόνων, οι οποίες θεωρούνται ένα είδος «ημι-καλλιέργειας» των μαλακίων, ίσως και κυριαρχικών δικαιωμάτων των συλλεκτών στις συγκεκριμένες περιοχές 22. Πέρα όμως από τις παραπάνω γενικές ομοιότητες, η κλίμακα και ο χαρακτήρας των συλλεκτικών πρακτικών διαφοροποιήθηκε στο πέρασμα του χρόνου. Στα Ρεβένια, τα Παλιάμπελα, τον Μακρύγιαλο και το Αρ- 18. Βεροπουλίδου 2011, 51-62. 19. Claassen 1998, 146-174. 20. Ivell 1979. 21. Βλ. Deith & Shackleton 1988. 22. Βεροπουλίδου 2011, 436-437. 470 ΡΕΝΑ ΒΕΡΟΠΟΥΛΙΔΟΥ

χοντικό, η συλλογή στόχευε στην απόκτηση μεγάλης ποσότητας μαλακίων από τις κοντινές πλούσιες πηγές. Συνεκτιμώντας τη μακρόχρονη χρήση αυτών των πηγών, τις σημαντικές ποσότητες οστρέων καθώς και τα στοιχεία από τα οστά των ζώων και τα φυτικά κατάλοιπα, προκύπτει ότι η συλλογή μαλακίων ήταν μια εξειδικευμένη παραγωγική δραστηριότητα, ενσωματωμένη στις μικρής κλίμακας αγροτικές δραστηριότητες, σε ένα εύρος χρόνου από την Αρχαιότερη Νεολιθική έως την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού. Ενδεχομένως αποτελούσε μία ακόμη μέθοδο για την εξασφάλιση της βιωσιμότητας των μικρών κοινοτήτων, όπως η διαφοροποίηση των καλλιεργειών, τα δίκτυα ανταλλαγών και οι συλλογικές πράξεις κατανάλωσης τροφής. Τέλος, είναι πιθανό να συνιστούσε μία ακόμη εκδήλωση της έμφασης που έδιναν οι νεολιθικές κοινότητες στις συλλογικές δραστηριότητες 23. Διαφορετική είναι η εικόνα στις ύστερες φάσεις της Εποχής Χαλκού (Τούμπα, Άγιος Μάμας). Η συλλογή από την παράκτια ζώνη και η εστίαση σε συγκεκριμένα είδη συνέχισε να αποτελεί τον κανόνα, αλλά εντοπίστηκαν στοιχεία που δείχνουν διαφοροποίηση του χαρακτήρα των συλλεκτικών πρακτικών (μεγαλύτερη ποικιλία ειδών - μικρότερη συχνότητα οστρέων). Φαίνεται ότι η συλλογή μαλακίων αυτήν την εποχή συμπλήρωνε τις αγροτικές δραστηριότητες με στόχο την αυτάρκεια των κοινοτήτων και την κάλυψη ιδιαίτερων αναγκών στη διατροφή και την οικοτεχνία. Η μείωση της κλίμακας της δραστηριότητας, αρκετά γενικευμένο φαινόμενο κατά την Ύστερη Εποχή Χαλκού, ίσως είναι αποτέλεσμα της μικρότερης σημασίας των συλλογικών δραστηριοτήτων σε κοινοτικό επίπεδο, όπως φαίνεται από την τάση προβολής του μεμονωμένου «νοικοκυριού» 24, ή/και της έμφασης που δόθηκε στη γεωργία και την κτηνοτροφία, όπως πιστοποιείται από τα στοιχεία που δείχνουν διαχείριση του αγροτικού πλεονάσματος και διατήρηση μεγαλύτερων κοπαδιών ζώων 25. Προετοιμασία και κατανάλωση της τροφής Στο πλαίσιο της παλαιοοικονομικής προσέγγισης της διατροφής, τα μαλάκια αντιμετωπίζονταν στατικά με βάση τη θερμιδική και θρεπτική τους αξία. Έτσι, ερμηνεύονταν με οικονομικούς όρους ως «συμπληρωματική» τροφή, ως «μηχανισμός προστασίας» σε περιπτώσεις καταστροφής της αγροτικής παραγωγής ή ως «βασικό» είδος σε εποχιακό επίπεδο. Ωστόσο, η σύγχρονη αρχαιολογική συζήτηση προσεγγίζει τα 23. Halstead 1999. Βεροπουλίδου 2011, 444-445. 24. Andreou 2001, 2010. 25. Andreou 2010. τροφικά κατάλοιπα, τα σχετικά αντικείμενα και το πλαίσιο κατανάλωσης ως τα υλικά τεκμήρια ενός πλέγματος οικονομικών και κοινωνικών θεσμών 26. Στο πλαίσιο αυτό, η παρούσα μελέτη επικεντρώθηκε στον προσδιορισμό των ειδών που καταναλώνονταν ως τροφή, την αναγνώριση των μεθόδων προετοιμασίας του φαγητού και τη μελέτη του πλαισίου κατανάλωσης των μαλακίων και απόρριψης των οστρέων. Η λεπτομερής ανάλυση διαφόρων παραμέτρων, όπως η συχνότητα εμφάνισης των ειδών, η ποσότητα, η κατάσταση και το πλαίσιο εύρεσης των καταλοίπων, κατέδειξε ότι τουλάχιστον 27 είδη πρέπει να θεωρούνταν κατάλληλα προς βρώση στην κεντρική Μακεδονία. Όπως ήδη αναφέρθηκε, η κύρια επιλογή ήταν το C. glaucum. Οι σημαντικές ποσότητες στους περισσότερους οικισμούς και η εύρεσή του μαζί με άλλα διατροφικά απορρίμματα, όπως φυτικά κατάλοιπα, οστά ζώων και ψαριών, είναι στοιχεία που δείχνουν την ευρεία και συστηματική κατανάλωσή του. Τα υπόλοιπα είδη καταναλώνονταν σπανιότερα, ανάλογα με την τοποθεσία (παραθαλάσσιες κοινότητες) και τη χρονική περίοδο κατοίκησης του κάθε οικισμού (κυρίως στη Μέση και Ύστερη Εποχή του Χαλκού). Όσον αφορά στους τρόπους μαγειρέματος, τα περισσότερα μαλάκια (69,5%) είχαν ψηθεί σε άμεση ή έμμεση επαφή με την καύσιμη ύλη. Η πρόταση αυτή στηρίζεται στην παρουσία καταλοίπων που έχουν καεί σε διαφορετική θερμοκρασία και χρονικό διάστημα, καθώς και στην υψηλή συχνότητα εύρεσης οστρέων μέσα ή κοντά σε μαγειρικές κατασκευές στον Μακρύγιαλο και το Αρχοντικό, καθώς και κοντά σε εστίες στην Τούμπα. Το ψήσιμο σε σκεύη πιθανολογείται με βάση τα συμπεράσματα από τις αναλύσεις οργανικών καταλοίπων στα ταψιά του Μακρύγιαλου, όπου μαγειρεύονταν φαγητό χαμηλής περιεκτικότητας σε λιπαρές ουσίες 27, όπως ακριβώς είναι τα μαλάκια. Τα υπόλοιπα όστρεα (30,5%) είχαν καταναλωθεί ωμά. Η ωμοφαγία, που παρουσιάζει αύξηση στην Εποχή Χαλκού, προστίθεται στις διαφορές που παρουσιάζουν οι διατροφικές συνήθειες και η «κουζίνα» αυτής της εποχής. Σε σχέση με το πλαίσιο κατανάλωσης της τροφής, χειροπιαστές ενδείξεις δίνουν τα σύνολα πρωτογενών απορριμμάτων, που εντοπίστηκαν σε στεγασμένες χωρικές ενότητες. Η ανάλυση της χωρικής τους κατανομής έδειξε ότι η βρώση των μαλακίων λάμβανε χώρα σε οικιακό πλαίσιο σε όλη τη διάρκεια της Νεολιθικής. Το μοίρασμα και η συλλογική κατανάλωση 26. Βεροπουλίδου 2011, 6-17. 27. Ούρεμ-Κώτσου 2006, 70-75, 218, 222-223. ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΧΑΛΚΟΥ ΣΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 471

πιστοποιούνται με βεβαιότητα στη Μέση Νεολιθική στα Παλιάμπελα και γίνονται ιδιαίτερα έντονα στη Νεότερη Νεολιθική Ι στον Μακρύγιαλο, όπου καταγράφονται επεισόδια συλλογικής κατανάλωσης πολύ μεγάλων ποσοτήτων φαγητού 28. Ωστόσο, στη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ στον Μακρύγιαλο η κατανάλωση της τροφής αρχίζει να περιορίζεται πάλι στο οικιακό επίπεδο, κάτι που μάλλον δείχνει ότι οι επιμέρους ομάδες άρχισαν σταδιακά να αποδεσμεύονται από τις υποχρεώσεις της αμοιβαιότητας. Αυτό έγινε ιδιαίτερα έντονο στο Αρχοντικό και τον Άγιο Αθανάσιο της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού και θεσμοθετήθηκε στις υστερότερες φάσεις της Εποχής Χαλκού στην Τούμπα, όπου η κατανάλωση των μαλακίων και συνολικά της τροφής γινόταν αποκλειστικά στο εσωτερικό των οικημάτων. Ωστόσο, η πλειονότητα των συνόλων συνιστά δευτερογενή απορρίμματα, καθώς και ανάμεικτα πρωτογενή και δευτερογενή, που απομακρύνθηκαν από τον αρχικό χώρο απόθεσης. Παρά το γεγονός ότι οι κοινότητες ακολουθούσαν κανόνες στη διαχείριση των απορριμμάτων, διαφέρει σημαντικά η χωροθέτηση των απορριμματικών χώρων. Στην περίπτωση των επίπεδων-εκτεταμένων οικισμών της Νεολιθικής (Μακρύγιαλος, Παλιάμπελα), τα νοικοκυριά διοχέτευαν τα απορρίμματα στα όρια του οικισμού (π.χ. τάφροι) ή σε συγκεκριμένους κοινόχρηστους χώρους (π.χ. αποχωματώσεις, λιθόστρωτα) και όχι μεταξύ των οικιακών ενοτήτων τονίζοντας το σύνολο της κοινότητας. Στις τούμπες της Εποχής Χαλκού (Αρχοντικό, Τούμπα), η πλειονότητα των απορριμμάτων κατέληγε στους δρόμους μεταξύ των κτιρίων, διακρίνοντας έτσι τις επιμέρους οικιακές ενότητες. Στο πέρασμα του χρόνου, τα απορρίμματα ενσωματώνονταν στον οικιστικό χώρο, συμπληρώνοντας τις διαδικασίες γεμίσματος και ισοπέδωσης για την αύξηση του μεγέθους της τούμπας, γεγονός που ίσως σχετίζεται με την προσπάθεια σύνδεσης της κοινότητας με το παρελθόν και άρα την αύξηση του κύρους της σε διακοινοτικό επίπεδο 29. Συνοψίζοντας, η επιλογή του ίδιου είδους από την Αρχαιότερη Νεολιθική έως και την Ύστερη Εποχή του Χαλκού συνιστά στοιχείο συνέχειας στις διατροφικές πρακτικές των κατοίκων της κεντρικής Μακεδονίας. Ωστόσο, καταγράφονται διαφορές στον άξονα του χρόνου. Στα Ρεβένια, τα Παλιάμπελα και τον Μακρύγιαλο στόχος φαίνεται ότι ήταν η απόκτηση μεγάλης ποσότητας τροφής, ανεξαρτήτως ποικιλίας. Τα μαλάκια καταναλώνονταν σε μικρή κλίμακα στο οικιακό 28. Pappa et al. 2004. 29. Βλ. Andreou 2001. επίπεδο και σε μεγαλύτερη κλίμακα στις δημόσιες περιστάσεις. Στην Τούμπα και τον Άγιο Μάμα, διαφοροποιείται η θέση των μαλακίων στη διατροφή στοχεύοντας σε επιπλέον ποικιλία ή σε διαφορετικές συνταγές και πιάτα. Το γεγονός ότι εντάσσονται νέα συστατικά και εμπλουτίζονται οι τρόποι κατανάλωσης συνηγορεί υπέρ της άποψης ότι η «κουζίνα» γίνεται πιο εκλεπτυσμένη στο τέλος της Εποχής Χαλκού 30. Οικοτεχνικές δραστηριότητες Κατεργασμένα όστρεα και απορρίμματα κατεργασίας της πρώτης ύλης εντοπίζονται, συχνά σε μεγάλες ποσότητες, σε όλες τις κοινότητες της Νεολιθικής και της Εποχής Χαλκού στην κεντρική Μακεδονία. Οι απόψεις συγκλίνουν ότι τα περισσότερα θα πρέπει να ήταν αντικείμενα κόσμησης του σώματος ή/και του χώρου. Ο κατάλογος περιλαμβάνει σε ποσοστό 50% διάτρητα όστρεα, δηλαδή αντικείμενα που διατηρούν το αρχικό σχήμα και τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του οστρέου. Βασική πρώτη ύλη είναι τα C. glaucum, το κύριο διατροφικό είδος σε σχέση με τα μαλάκια. Θα μπορούσε να προτείνει κανείς ότι μέσω της παραγωγής και κυρίως της χρήσης διάτρητων C. glaucum συνδέονταν οι διαφορετικές εμπειρίες του σώματος (συλλογή - κατανάλωση φαγητού - κόσμηση) 31. Σε κάθε περίπτωση, η διαδεδομένη χρήση τους και σε οικισμούς της ενδοχώρας είναι ενδεικτική της ειδικής θέσης που είχαν τα διάτρητα όστρεα C. glaucum στο σύστημα αξιών των κατοίκων της περιοχής. Κατά τη Νεολιθική επικρατεί ομοιομορφία στην τυπολογία, ενώ κατά την Εποχή Χαλκού επιλέγεται μια ευρεία ποικιλία ειδών και επομένως τύπων διάτρητων οστρέων (σχήμα, χρώμα, διακόσμηση), που συνηγορεί υπέρ της άποψης ότι αυτήν την εποχή η έμφαση μεταφέρεται στο «νοικοκυριό» ή στο μεμονωμένο άτομο. Παράλληλα, συγκεκριμένα είδη μαλακίων 32, που για πρώτη φορά χρησιμοποιούνται στην Τούμπα ταυτόχρονα με τη μυκηναϊκού τύπου τροχήλατη κεραμική, συνιστούν μια ακόμη ένδειξη της συμμετοχής της κοινότητας σε ευρεία δίκτυα ανταλλαγών. Μόνο στη Νεότερη Νεολιθική ο κατάλογος των αντικειμένων κόσμησης χαρακτηρίζεται από μεγάλη τυπολογική ποικιλία, καθώς περιλαμβάνει χάντρες, δακτυλίους, «ενώτια», πόρπες και «κουμπιά», 30. Andreou 2010. 31. Veropoulidou υπό δημοσίευση. 32. Πρόκειται για το μη εδώδιμο είδος Conus mediterraneus, που χρησιμοποιούταν ως κτέρισμα σε μυκηναϊκούς τάφους της Νότιας Ελλάδας, Reese 1983. 472 ΡΕΝΑ ΒΕΡΟΠΟΥΛΙΔΟΥ

που κατασκευάζονται από τα θαλασσινά είδη Sp. gaederopus και Glycymeris sp. Στην περίπτωση αυτή, το όστρεο χρησιμοποιείται ως πρώτη ύλη και δέχεται πλήρη μετασχηματισμό. Μεγάλη ποσότητα τέτοιων αντικειμένων και ενδείξεις για επιτόπου κατεργασία και κατανάλωση των προϊόντων εντοπίζονται κατά κύριο λόγο στον Μακρύγιαλο 33 και δευτερευόντως στη Σταυρούπολη 34. Αντίθετα, στα γειτονικά Παλιάμπελα και τη Θέρμη, δεν καταγράφεται επιτόπου κατεργασία του Spondylus και η χρήση ανάλογων τεχνουργημάτων είναι περιορισμένη. Λαμβάνοντας υπόψη ότι Spondylus διακινούνταν από το Αιγαίο προς τα Βαλκάνια, όπως έδειξαν οι πρόσφατες αναλύσεις σταθερών ισοτόπων 35, θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι ο Μακρύγιαλος και η Σταυρούπολη έθεταν περιορισμούς στην πρόσβαση στις φυσικές πηγές, αλλά και στα τελικά προϊόντα, καθώς ήταν σημαντικά για την οικονομική και κοινωνική τους αναπαραγωγή. Όσον αφορά τέλος στην πορφυρή βαφή, σχετικά στοιχεία έχουν εντοπιστεί στις κοινότητες της Τούμπας και του Άγιου Μάμα. Πρόκειται για μεγάλες ποσότητες οστρέων του είδους Hexaplex trunculus, που έχουν θρυμματιστεί για να εξαχθεί η πρώτη ύλη. Παρότι δεν έχουν βρεθεί βαμμένα προϊόντα, πειραματικές έρευνες έδειξαν ότι το συγκεκριμένο είδος μαλακίου έδινε χρώματα σε τόνους του μπλε και μωβ. Τα στοιχεία δείχνουν ότι η παραγωγή του προϊόντος γινόταν από όλες τις οικιακές ομάδες σε μικρή κλίμακα, κάτι που στην Τούμπα συμβαίνει και με τα άλλα «πολυτελή» προϊόντα, όπως η μυκηναϊκού τύπου κεραμική και τα μεταλλικά αντικείμενα 36. Παράλληλα, η μικρή κλίμακα παραγωγής της πορφύρας συνιστά ένδειξη περιορισμού και ελέγχου στην κατανάλωση του προϊόντος, και συνεπώς αύξηση της αξίας του 37, που έδινε επιπλέον κύρος στις κοινότητες της Τούμπας και του Αγίου Μάμα στα ρευστά ιεραρχικά δίκτυα που μάλλον είχαν διαμορφωθεί στην περιοχή 38. Επίλογος Η παρούσα μελέτη επιχείρησε να προσφέρει ένα πλαίσιο μελέτης των οστρέων διαφορετικό από τα παλαιότερα, που τα συνέδεαν με το πρωτόγονο και τα υποτιμούσαν ως είδος τροφής και πρώτης ύλης. Έτσι, υιοθετήθηκε μία ερμηνευτική και μεθοδολογική προσέγγιση που εστίασε στη μελέτη της βιογραφίας των οστρέων και ελπίζω ότι προσέφερε νέα στοιχεία για την προσέγγιση της ζωής στην προϊστορική κεντρική Μακεδονία. Τα οστρεοαρχαιολογικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι η πρακτική της συλλογής τροφής από τη φύση ήταν μία επιτυχημένη παραγωγική δραστηριότητα και μια κοινωνική πρακτική, που συντελούσε στη διαπραγμάτευση των ατομικών και κοινωνικών σχέσεων. Οι επιλογές στη διατροφή και στην κόσμηση ήταν κοινές και άρα ένας τρόπος δήλωσης της κοινής ταυτότητας των μελών της κοινότητας και της περιφέρειας σε σχέση με τους άλλους. Ακόμη, το γεγονός ότι τα βασικά χαρακτηριστικά της συλλογής, βρώσης και χρήσης των μαλακίων διατηρήθηκαν για μεγάλο χρονικό διάστημα είναι ένδειξη ότι οι κάτοικοι ακολουθούσαν τις τοπικές παραδόσεις στην καθημερινότητά τους, συνδέοντας έτσι το παρόν με το παρελθόν. Η ένταξη διαφορετικών, σε κάποιες περιπτώσεις νεωτερικών, στοιχείων δείχνει ότι τα άτομα δεν ήταν αμέτοχα ή προσκολλημένα στο παρελθόν, αλλά ανέπτυσσαν νέους μηχανισμούς μέσω των οποίων προσδιορίζονταν σε σχέση με τη διατροφή και τη χρήση του υλικού πολιτισμού. Για να ολοκληρωθεί η εξέταση του ρόλου των μαλακίων στη διατροφή απαιτείται η διενέργεια εργαστηριακών αναλύσεων για τον προσδιορισμό της εποχής συλλογής, των τρόπων μαγειρέματος και της συνεισφοράς των μαλακίων στη δίαιτα. Οι εργαστηριακές αυτές αναλύσεις θα συνεισφέρουν τις απαραίτητες πληροφορίες για την επίτευξη της συνολικής ερμηνείας των οστρέων και της σφαιρικής διερεύνησης των τρόπων, μέσω των οποίων τα μαλάκια μετείχαν στην καθημερινότητα των ανθρώπων. 33. Pappa & Veropoulidou 2011. 34. Karali 2005. 35. Bajnóczi et al. 2012. 36. Veropoulidou et al. 2008. 37. Βεροπουλίδου 2011, 468-471. 38. Andreou 2001, 2010. ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΧΑΛΚΟΥ ΣΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 473