ΘΕΜΑ Η ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ: ΕΝΑ ΣΕΝΑΡΙΟ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

1 «6 η Διημερίδα (αλληλο-)διδακτικής. Διδάσκοντας με λογισμό και με όνειρο. Έμπνευση και Δημιουργία στη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων στο Γυμνάσιο και το Λύκειο. Σχολ. έτος 2016-17.» Διοργάνωση: Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Β. Καλοκύρη Eισηγητής : ΒΑΛΕΡΓΑΚΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ Φιλόλογος, Μεταπτυχ. Σπουδές στη Φιλοσοφία, ΓΕΛ Λ. Χερσονήσου Εισηγήτρια: ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΚΗ ΣΟΦΙΑ Φιλόλογος, ΓΕΛ Λ. Χερσονήσου ΘΕΜΑ Η ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ: ΕΝΑ ΣΕΝΑΡΙΟ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα εισήγηση συνιστά μια διδακτική πρόταση δημιουργικής εργασίας στο μάθημα Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας «Σοφοκλέους Αντιγόνη» Β Λυκείου Γενικής Παιδείας. Το σενάριο Δημιουργικής Εργασίας έχει ως σκοπό την εξοικείωση των μαθητών με τη δομή και το περιεχόμενο της αρχαιοελληνικής τραγωδίας και την κατανόηση διαχρονικών προβλημάτων που παράγει κάθε ιστορική της ανάγνωση. Η αφόρμηση της εργασίας δίνεται από τη σύγκρουση των επιχειρημάτων των δύο βασικών ηρώων της τραγωδίας, Κρέοντα Αντιγόνης στο 2 ο Επεισόδιο του έργου. Βασική υπόθεση του σεναρίου είναι πως η τραγωδία ως λογοτεχνικό είδος σχετίζεται και αλληλεπιδρά με τις πολιτισμικές δομές και τις αντίστοιχες νοητικές κατηγορίες όχι μόνο της κλασικής αρχαιότητας αλλά και κάθε εποχής που την προσλαμβάνει και την ερμηνεύει στο δικό της παρόν.

2 ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ : Νόμος, Βαθμίδες Δικαίου, Αλληλοσυγκρουόμενα καθήκοντα, σύγκρουση ηθικού και πολιτικού κανόνα, επιχειρηματολογία, αγώνας λόγων ΜΑΘΗΜΑ-ΚΕΦΑΛΑΙΟ-ΕΝΟΤΗΤΑ Σοφοκλέους Αντιγόνη -2 ο Επεισόδιο (στιχ.441-525) ΣΚΟΠΟΣ Σκοπός της παρούσας διδακτικής πρότασης είναι η ερμηνευτική πρόσληψη και η κριτική ανάγνωση, η συγκριτική εξέταση και η ανάπτυξη επιχειρηματολογίας αναφορικά με τους αντικρουόμενους λόγους Κρέοντα Αντιγόνης. ΣΤΟΧΟΙ-ΠΡΟΣΔΟΚΩΜΕΝΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Με την ολοκλήρωση της εργασίας οι μαθητές/τριες αναμένεται : Να αναγνωρίζουν πως ο τραγικός μύθος της Αντιγόνης ξεδιπλώνεται ως σύγκρουση ανάμεσα σε δύο διαφορετικές βαθμίδες του δικαίου, Ηθικός κώδικας Πολιτικός Κανόνας, όπως ενσαρκώνονται στις δύο κεντρικές φιγούρες του έργου, Κρέοντα Αντιγόνης αντίστοιχα. Να συσχετίζουν την τραγωδία με τα ομόλογα είδη του αρχαίου λόγου όπως είναι η Ρητορική τέχνη με την οποία η τραγωδία παρουσιάζει κοινά χαρακτηριστικά ως προς την αγωνιστική συνθήκη της, τον αγώνα λόγων και την προβολή επιχειρημάτων. Να εξοικειωθούν με τους κανόνες της λογικής ώστε να κατασκευάζουν ορθά επιχειρήματα, να εντοπίζουν σφάλματα των αντιπάλων και να αξιολογούν με αντικειμενικό τρόπο τις θέσεις των άλλων. Να κατανοήσουν ότι οι απόψεις των τραγικών ηρώων δεν είναι ατομοκεντρικές, αλλά αντανακλούν πολιτικές και ηθικές στάσεις. Να αναπτύξουν δεξιότητες διαλογικής επικοινωνίας και επιχειρηματολογίας αναφορικά με τις αντιτιθέμενες αξίες των δύο τραγικών ηρώων.

3 Να χρησιμοποιούν τις γνώσεις που αποκόμισαν στην ερμηνευτική πρόσληψη και εννοιολογική επεξεργασία εφάμιλλων λογοτεχνικών και ρητορικών κειμένων. Να καλλιεργήσουν την ενσυναίσθησή τους μέσω της ταύτισης με τους δύο χαρακτήρες του έργου, κατανοώντας πώς το θέατρο είναι μάθημα δημοκρατίας μέσω της παιγνιώδους μετάθεσης στον ρόλο του άλλου. Να οξύνουν την κριτική τους σκέψη, αποφεύγοντας τον δογματισμό, τις στερεοτυπικές αντιλήψεις και τις μονοδιάστατες ερμηνείες. ΜΕΘΟΔΟΣ Ομαδοσυνεργατική, Ερμηνευτική-Συγκριτική ΟΡΓΑΝΩΣΗ /ΠΟΡΕΙΑ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1 η Φάση (2 διδακτικές ώρες) 1 η ώρα Ενημερώνουμε τους μαθητές για τον τίτλο, το θέμα και το ερευνητικό ερώτημα της εργασίας μας. Επιλέγουμε οι μαθητές να μελετήσουν χαρακτηριστικά κομμάτια του διαλόγου Αντιγόνης- Κρέοντα έχοντας ως κείμενα αναφοράς το σχολικό εγχειρίδιο και χαρακτηριστικά αποσπάσματα σε φωτοτυπία που αφορούν το Hθικό Δίκαιο και τον Πολιτικό Νόμο που αποτελούν τα κίνητρα της δράσης των δύο ηρώων. Χωρίζουμε την τάξη σε ομάδες των πέντε μαθητών. Μοιράζουμε το ίδιο φωτοτυπικό υλικό σε όλες τις ομάδες. 2 η ώρα Ενημερώνουμε τους μαθητές συνοπτικά αλλά κατατοπιστικά για το περιεχόμενο των βιβλιογραφικών αναφορών που τους δόθηκαν, ώστε να αρχίσουν να

4 επεξεργάζονται στην ομάδα τους τα υπο-ερωτήματα που τους δίνονται με βάση το υλικό, προσανατολίζοντάς τους να απαντήσουν αργότερα στο βασικό ερευνητικό ερώτημα. Αφού μελετήσουν τα συνοδευτικά κείμενα που τους δίνονται, συνδυάζοντας τις ιδέες που εντοπίζουν με τις προσωπικές τους αντιλήψεις επεξεργάζονται τα παρακάτω ερευνητικά υποερωτήματα. Οι μαθητές κρατούν σημειώσεις ως ομάδα (αλλά και ατομικά, για να μπορούν να τις επεξεργάζονται και να προσέχουν στο θέμα περισσότερο). ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΥΠΟΕΡΩΤΗΜΑΤΑ 1. Σε ποια σημεία έχει δίκιο ο Κρέοντας και σε ποια η Αντιγόνη αναφορικά με την ερμηνεία του Νόμου; 2. Nομιμοποιείται η κρατική εξουσία επικαλούμενη μια κατάσταση ανάγκης εξαίρεσης να λαμβάνει όποια απόφαση θέλει, παρακάμπτοντας καθιερωμένες αντιλήψεις και πρακτικές; 3. Eπιτρέπεται στον πολίτη να αντιστέκεται στις κρατικές αποφάσεις όταν αισθάνεται ότι οι τελευταίες προσβάλλουν την αξιοπρέπεια και υπονομεύουν την ηθική ελευθερία του; 2 η Φάση (4 ώρες) 1 η -2 η ώρα Οι ομάδες καλούνται να ολοκληρώσουν την επεξεργασία των επιμέρους ερωτημάτων με βάση τη στιχομυθία του 2ου Επεισοδίου και το συνοδευτικό υλικό (αποσπάσματα από ποικίλες ερμηνευτικές προσεγγίσεις της Αντιγόνης ). Παραδίδουν αντίγραφο της δουλειάς της ομάδας στον καθηγητή τους (ώστε να έχουν κίνητρο να ολοκληρώσουν αυτό το στάδιο διερεύνησης και σύνθεσης όσο καλύτερα μπορούν). Επισημαίνουμε πως πρέπει να δικαιολογήσουν τις επιλογές τους και να τις στηρίξουν με επιχειρήματα τα οποία να μην είναι δογματικά ώστε να αποφύγουν στερεοτυπικές αντιλήψεις και απόλυτες μονοφωνικές θέσεις υιοθετώντας στην κριτική τους προσέγγιση την πολυφωνία και τον πλουραλισμό του κειμένου. 3 η - 4 η ώρα

5 Αφού ολοκληρωθεί το στάδιο της επεξεργασίας των υποερωτημάτων, ως στάδιο που επιτρέπει μια πολυπρισματική διερεύνηση της σύγκρουσης των ιδεών Κρέοντα-Αντιγόνης, γίνεται κλήρωση και κάθε ομάδα ανάλογα με τον κλήρο που τραβά («Κρέοντα» ή «Αντιγόνη») θα συνεχίσει τη δημιουργική εργασία ως ομάδα «οπτικής του Κρέοντα» ή ομάδα «οπτικής της Αντιγόνης. Αντίστοιχα, οι μαθητές-μέλη τους καλούνται να υποστηρίξουν με επιχειρήματα τις απόψεις του ήρωα ή της ηρωίδας που τους αντιστοιχεί, δηλαδή προχωρούν στο κύριο ερευνητικό ερώτημα, με βάση το οποίο στη συνέχεια θα οργανωθεί αγώνας λόγου/αντιλόγου. ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΕΡΩΤΗΜΑ Η σύγκρουση ανάμεσα στον Κρέοντα και την Αντιγόνη παράγει προβληματισμούς που μένουν μέσα στον χρόνο και ανανεώνονται σε κάθε κρίσιμη ιστορική εποχή. Λαμβάνοντας υπόψη τις αξίες της εποχής μας και τις δικές σας αντιλήψεις για τον ρόλο του κράτους και τις ανθρώπινες ελευθερίες καθώς και τα κείμενα που μελετήσατε, να επιχειρηματολογήσετε υπέρ της οπτικής του ήρωα ή της ηρωίδας (Κρέοντα ή Αντιγόνης) που ανέλαβε η ομάδα σας να εκπροσωπήσει μετά από την κλήρωση. Προσπαθήστε να συνθέσετε επιχειρήματα με τα οποία να αναδείξετε το δίκιο της οπτικής του ήρωα ή της ηρωίδας που εκπροσωπείτε. Κάθε ομάδα πρέπει να επιλέξει τρία μέλη από τα οποία θα εκπροσωπηθεί στον αγώνα Αντιλογίας που θα ακολουθήσει. Αφού δουλέψουν ανά ομάδα, με βάση την οπτική που κλήθηκαν να υποστηρίξουν, σε επόμενο στάδιο, οι ομάδες που υποστηρίζουν το δίκαιο της Αντιγόνης καλούνται να ενώσουν τα επιχειρήματά τους, όπως και οι ομάδες που υποστηρίζουν το δίκαιο του Κρέοντα. Το ερευνητικό ερώτημα εμπλουτίζεται με επιχειρήματα και επεξεργασία από όλα τα μέλη της κάθε «οπτικής» (Κρέοντα ή Αντιγόνης). Το τελικό παραδοτέο θα είναι ο Αγώνας Λόγου-Αντιλόγου. Οι μαθητές από κάθε ομάδα-οπτική (Κρέοντα / Αντιγόνης) επιλέγουν 3 εκπροσώπους ως ομάδα που θα συμμετάσχει στον αγώνα Λόγου-Αντιλόγου.

6 Στον αγώνα αντιλογίας που θα ακολουθήσει στην τελική (τρίτη) φάση, οι υπόλοιποι μαθητές ως ενεργοί ακροατές θα κρατούν σημειώσεις και θα καταγράφουν τις παρατηρήσεις τους. 3 η Φάση (2 ώρες) 1 η ώρα Οι δύο ομάδες παρουσιάζουν τα άτομα που θα τους εκπροσωπήσουν και ξεκινούν την διαλογική αντιπαράθεση. Οι υπόλοιποι μαθητές ως ενεργοί ακροατές-κριτές συμπληρώνουν έντυπο αξιολόγησης που περιλαμβάνει: τις ατομικές βαθμολογίες, τη συνολική βαθμολογία των ομάδων, την ποιότητα των επιχειρημάτων (πειστικά ή μη), τη μεθοδολογία, τη δομή της συνολικής μεθοδολογίας, το ύφος,την τήρηση των κανόνων, την ομαδικότητα και τη συμμετοχή των μαθητών. 1η Ομάδα: Διατυπώνει τη θέση της και τα επιχειρήματά της 2η Ομάδα: Ανασκευάζει τη θέση με επιχειρήματα και προβάλει τα δικά της. Στην παρακάτω παρουσίαση «πρωτόκολλο» αγώνα αντιλογίας ακολουθούμε τους κανόνες των Ρητορικών Αγώνων που υιοθέτησε το Δίκτυο σχολείων και φορέων «Η Ρητορική στο Σχολείο» στους Διασχολικούς Αγώνες κατά το 2015-16 και στους 1ους Παγκρήτιους Αγώνες, το 2016-17, που συνδιοργανώθηκαν με πολλούς φορείς (Συντονίστρια του σχολείου η Σχολ. Σύμβουλο Φιλολόγων). Ειδικότερα, σύμφωνα με το σχήμα αυτό λόγου/αντιλόγου: Το πρώτο µέλος της οµάδας του Λόγου (Λ1) ξεκινά τον αγώνα µε ορισµό του θέµατος και παρουσίαση των πρώτων επιχειρηµάτων. Ακολουθεί το πρώτο µέλος της οµάδας του Αντιλόγου (Α1), το οποίο προσπαθεί να αντικρούσει τα προηγούµενα επιχειρήµατα και παράλληλα να προβάλλει νέα επιχειρήµατα υπέρ της θέσης της δικής του οµάδας. Η αντιπαράθεση εξελίσσεται κατά τον ίδιο τρόπο, ενώ οι τελευταίοι οµιλητές των δύο οµάδων καλούνται επιπλέον να συνοψίσουν το σύνολο των επιχειρηµάτων της οµάδας

7 τους χωρίς αυτή τη φορά να προσθέσουν νέα επιχειρήµατα. Οι οµιλίες είναι χρονοµετρηµένες (3'-5'), ενώ συγκεκριµένος χρόνος δίνεται και στους ακροατές - κριτές για να συµπληρώσουν το έντυπο αξιολόγησης και να βαθµολογήσουν τις δύο οµάδες. Η αξιολόγηση αφορά κυρίως την ποιότητα των επιχειρηµάτων Λόγου και Αντιλόγου (έγκυρα, ορθά, πειστικά -ή µη), αλλά κρίνονται επίσης η µεθοδολογία (τήρηση των κανόνων του αγώνα), η δοµή της συνολικής επιχειρηµατολογίας, το ύφος, η οµαδικότητα και η συµµετοχή.» http://diktyofilologonkalokyri.weebly.com/ 2 η ώρα Κριτικός Αναστοχασμός Αφού ολοκληρωθεί η αντιλογία των δυο ομάδων, οι μαθητές καλούνται να συζητήσουν κατά πόσον άλλαξαν οι αντιλήψεις τους και σε ποια σημεία, εμβαθύνοντας στις δημοκρατικές διαδικασίες ανταλλαγής απόψεων και επιχειρημάτων. Έπειτα ακολουθούν ερωτήματα επί του περιεχομένου και ερωτήματα επί της συνεργασίας. Ενδεικτικά ερωτήματα επί του περιεχομένου: 1. Μετά τον αγώνα Αντιλογίας που παρακολουθήσατε/συμμετείχατε άλλαξε κάτι από την αρχική σας τοποθέτηση;aν ναι,σε ποια σημεία; 2. Θεωρείτε πως οι ηθικοί και πολιτικοί προβληματισμοί της αρχαιότητας είναι επίκαιροι στο σύγχρονο κόσμο; 3. Aντιλαμβάνεστε τον Αγώνα Αντιλογίας ως μάχη για τη νίκη ή ως διαδικασία αλληλοκατανόησης και νοητικής επέκτασης; 4. Νομίζετε πως οι δυο αντικρουόμενες οπτικές των τραγικών προσώπων θα μπορούσαν να συμφιλιωθούν;

8 ΕΝΤΥΠΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ Το έντυπο αξιολόγησης θα αφορά ατομικές βαθμολογίες, συνολική βαθμολογία των ομάδων, ποιότητα επιχειρημάτων, μεθοδολογία, δομή συνολικής επιχειρηματολογίας, ύφος, τήρηση κανόνων, ομαδικότητα, συμμετοχή των μαθητών κατά τη διάρκεια της εργασίας. Corpus κειμένων που τα παιδιά επεξεργάζονται Bowra,C.M., Οι τραγωδίες του Σοφοκλή Αντιγόνη,Οιδίπους Τύραννος (μτφ. Αικ. Τσοτάκου Καρβέλη),(σελ.55-63) Δίκτυο Συνεργασίας Φιλολόγων,Συνεργατικές Ιστοσελίδες,Με το συντονισμό της Σχολικής Συμβούλου Φιλολόγων Λιάνας Καλοκύρη, http://diktyofilologonkalokyri.weebly.com/ Δρακόπουλος, Δ., Ναστούλης, Κ., Ρώμας,Χ.Γ., (2017).ΣΟΦΟΚΛΕΟΥΣ ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ, Β ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ,(μτφ. Κ.Χ. Μύρης.), ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ (2017) Holderlin,F., Kierkegaard,S., Heidegger, M.(2017). Σοφοκλέους ΑΝΤΙΓΟΝΗ κ ΣΕΛΙΔΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΓΟΝΗ (μτγρ-σημ-σχόλια Γρ. Σταμπουλού) (σελ.71-78).αθήνα :Gutenberg ii Aρχαίο Δράμα Μeier, Chr.,(1997).H Πολιτική Τέχνη Της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίας.(σελ.225-226) Αθήνα: Ινστιτούτο του Βιβλίου Μ. Καρδαμίτσα. Romilly, J., (1997).Αρχαία Ελληνική Τραγωδία (μτφ. Μ.Καρδαμήτσα - Ψυχογιού ).(σελ.94-98),αθήνα :Ινστιτούτο του βιβλίου-α. Καρδαμίτσα.

9 Winnington-Ingram, R.P., (1980). Σοφοκλής Ερμηνευτική προσέγγιση, (μτφ.ν.κ. Πετρόπουλος,M.ST., D. PHIL, Χ.Π. Φαράκλας ).(σελ.174-177) Αθήνα :Ινστιτούτο του βιβλίου- Α. Καρδαμίτσα. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Λίγα λόγια για τα βιβλία. Η «Σοφοκλέους Αντιγόνη» σε μτγρ-σημ-σχόλια του Γρ. Σταμπουλού αποτελεί την πιο πρόσφατη ερμηνευτική έκδοση της Αντιγόνης με πλούσιο φιλολογικό υπόμνημα και δόκιμη μετάφραση πιστή στο πρωτότυπο. Η Εισαγωγή της J.d.Romilly στην Αρχαία Ελληνική Τραγωδία αποτελεί ένα εύχρηστο εγχειρίδιο για τους αμύητους στο είδος εστιάζοντας το ενδιαφέρον στα αλληλοσυγκρουόμενα καθήκοντα και τα ηθικά κίνητρα των τραγικών ηρώων. Η κλασική μελέτη του ιστορικού Μeier επικεντρώνεται στα πολιτικά ζητήματα της τραγωδίας. Το εξαντλητικό έργο του Winnington συνιστά μια άκρως αναλυτική προσέγγιση στη ψυχοσύνθεση και βαθυστόχαστη περιγραφή του αξιακού κώδικα των ηρώων του Σοφοκλή.