ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΗΓΕΣΙΑ (του Θανάση Τσακίρη) Ως «Ηγεσία» (Leadership) θεωρείται μια διαδικασία με την οποία ένα άτομο επηρεάζει άλλα άτομα προς την επίτευξη των στόχων μιας ομάδας ή οργανισμού. Είναι μια διαδικασία κοινωνικής επιρροής, η οποία περιλαμβάνει την εθελοντική δράση από την πλευρά των οπαδών και είναι πάντα σκόπιμη και προσανατολισμένη στο στόχο. Η ηγεσία σχετίζεται με την επιρροή και διαφέρει από τη διαχείριση (management), η οποία περιλαμβάνει το σχεδιασμό, την οργάνωση, τα στελέχωση, τη διοίκηση και τον έλεγχο. Ηγεσία πάνω στους ανθρώπους ασκείται όταν τα άτομα με ορισμένα κίνητρα και σκοπούς κινητοποιούν, σε ανταγωνισμό ή σύγκρουση με άλλους, θεσμικούς, πολιτικούς, ψυχολογικούς, και άλλους πόρους, έτσι ώστε να αφυπνίσουν, να δεσμεύσουν, και να ικανοποιήσουν τα κίνητρα των οπαδών για να πετύχουν τους αμοιβαίους στόχους ενστερνίζονται τόσο οι ηγέτες και όσο και οι οπαδοί. Σύμφωνα με τον James Burns (1978) που παρουσίασε τη θεωρία του για τους δύο τύπους ηγεσίας: 1 Η Συναλλακτική Ηγεσία είναι αυτή όπου οι ηγέτες επικεντρώνουν την προσοχή στη σχέση του ηγέτη και του οπαδού, ενώ η Μετασχηματιστική Ηγεσία είναι αυτή όπου ο ηγέτης επικεντρώνει την προσοχή του στις πεποιθήσεις, τις ανάγκες και τις αξίες των οπαδών του. 2 Η μετασχηματιστική ηγεσία υπάρχει όταν ένα ή περισσότερα πρόσωπα θα συνεργαστούν με άλλους με τέτοιο τρόπο ώστε οι ηγέτες και οι οπαδοί υψώνουν οι μεν τους δε σε υψηλότερα επίπεδα κινητοποίησης, κινήτρων και ηθικής. Θεωρεί ότι οι άνθρωποι μπορούν να υψωθούν σε υψηλότερα επίπεδα και αυτό είναι το «μυστικό» της μετασχηματιστικής ηγεσίας. Επομένως, η διαφορά των μοντέλων ηγεσίας ανάγεται στην αντίληψη για την «ανθρώπινη φύση». Ήδη από την εποχή του Πλάτωνα το δίλλημα «προσωποπαγής ή συλλογική» απασχολεί την πολιτική φιλοσοφία και θεωρία. Επιπλέον, ο Θουκυδίδης έθεσε για πρώτη φορά στην πολιτική θεωρία τη συζήτηση για την ανθρώπινη συμπεριφορά στην λειτουργία του κράτους τονίζοντας το ήθος και το ύφος που θα έπρεπε να διακρίνει τους «πολιτικούς άνδρες». 1 Burns, James MacGregor. (1978). Leadership. New York, NY: Open Road Media 2 Burns, James MacGregor. (2003) Transforming Leadership: A New Pursuit of Happiness. New York: Atlantic Monthly Press.
Κατά τον Πλάτωνα το πρότυπο του ηγέτης είναι ο «φιλόσοφος βασιλιάς». Με αυτή τη λογική διαμορφώθηκε η «ηρωική θεωρία της ιστορίας» («βασιλική επιστήμη» κατά Πλάτωνα), δηλαδή η αντίληψη της ιστορίας που θέτει τον ηγέτη και τις πράξεις του στο επίκεντρο των ιστορικών εξελίξεων. Αυτή η θεωρία επαναφέρεται στις νέες συνθήκες της απαρχής της Αναγέννησης και των νεωτερικών χρόνων από τον Νικολό Μακιαβέλι. Έτσι, λοιπόν, μια από τις πρώτες προσεγγίσεις για την ηγεσία και τον ηγέτη θεωρεί ως θεμελιώδες χαρακτηριστικό ότι οι άνθρωποι γεννιούνται με ορισμένα γνωρίσματα του χαρακτήρα και ότι «ο ηγέτης γεννιέται και δεν γίνεται». Η θεωρία υποθέτει ότι οι άνθρωποι γεννιούνται ηγέτες ή όχι ως ηγέτες, επειδή τα χαρακτηριστικά αυτά θεωρούνται φυσιολογικά μέρος της προσωπικότητας ενός ατόμου. Η θεωρία αυτή χρησιμοποιήθηκε στη δεκαετία του 1930, του 1940 και του 1950 καθοδηγώντας μελέτες και έρευνες που επεδίωκαν να τεκμηριώσουν μια σημαντική σχέση μεταξύ των επιμέρους χαρακτηριστικών και της μέτρησης της αποτελεσματικότητας του ηγέτη. Έτσι μελέτησαν τα σωματικά, ψυχικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά των ατόμων. Η ηγεσία έχει επίσης μελετηθεί μέσω της προσέγγισης της συμπεριφοράς. Η προσέγγιση της συμπεριφοράς επανεστιάζει το ενδιαφέρον από τα χαρακτηριστικά στη συμπεριφορά των ηγετών. Η συμπεριφορά των ηγετών γίνεται πιο σημαντική από τα φυσικά, νοητικά ή συναισθηματικά χαρακτηριστικά τους. Το Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Ohio και το Πανεπιστήμιο του Michigan εκπόνησαν τις δύο βασικές μελέτες της προσέγγισης αυτής στα τέλη της δεκαετίας του 1940 και του 1950. Οι μελέτες έχουν αναγνωρίσει δύο βασικές συμπεριφορές: α) συμπεριφορά που προσανατολίζεται προς τους ανθρώπους και β) συμπεριφορά προσανατολισμένη στην παραγωγή. Σύμφωνα με την προσέγγιση της συμπεριφοράς του ηγέτη, υπάρχουν διάφορες συμπεριφορές που θα είναι πάντα αποτελεσματικές για τους ηγέτες, αλλά οι εμπειρικές έρευνες δεν δείχνουν μια ισχυρή συσχέτιση μεταξύ της συμπεριφοράς των ηγεσιών που είναι προσανατολισμένες στα καθήκοντά και των προσανατολισμένων στους ανθρώπους ηγεσιών. Ένα νέο στοιχείο έχει εισαχθεί από την προσέγγιση της συγκυρίας (contingency), η οποία λαμβάνει υπόψη τον αντίκτυπο της οργανωτικής ή ομαδικής εργασίας στο βαθμό στον οποίο δεδομένα γνωρίσματα και συμπεριφορές του ηγέτη θα είναι πραγματικά. Η προσέγγιση αυτή χρησιμοποιήθηκε κυρίως στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και στην δεκαετία του 1970. Η θεωρία της συγκυρίας του Fiedler, 3 η θεωρία διαδρομής - στόχου 3 Fiedler, F.E. (1971) Leadership, New York, ΝΥ: General Learning Press.
και η θεωρία της ηγεσίας με βάση την κατάσταση (Situational leadership) είναι οι πιο δημοφιλείς θεωρίες της συγκυρίας. H θεωρία του Fielder, παραδείγματος χάριν, τονίζει ότι υπάρχει ένα και μοναδικό στυλ ηγεσίας που μπορεί να ισχύει σε όλες τις συγκυρίες και περιστάσεις. Η αποτελεσματικότητα του ηγέτη βασίζεται στην εκάστοτε δομή των περιστάσεων. Αυτό είναι το αποτέλεσμα δυο παραγόντων: α) στυλ ηγεσίας, και β) ευνοϊκότητα της συγκυρίας. Η κλίμακα του Fiedler μετρά α) κατά πόσον ο ηγέτης είναι προσανατολισμένος στη σχέση ή στα καθήκοντα και β) την ευνοϊκότητα της συγκυρίας που κι αυτή με τη σειρά της εξαρτάται από τρεις ξεχωριστούς παράγοντες: α) σχέση ηγέτη και μέλους/οπαδού, β) δομή καθηκόντων, και γ) εξουσία της θέσης του ηγέτη. Η ηγεσία είναι ουσιαστικά μια σχέση. Χωρίς ακόλουθους και οπαδούς δεν υπάρχει ηγεσία. Οι ηγέτες και η ηγεσία εκτιμώνται πολύ από τους λαούς καθ όλη την ιστορική πορεία της ανθρωπότητας. Όμως, συχνά ασκείται κριτική σε κοινωνικά σύνολα ή άτομα γιατί «εύκολα καθηγούνται» ή/και «οδηγούνται στον δρόμο τον κακό». Αυτή η κριτική εστιάζει στις αρχές της ανεξαρτησίας και της αυτονομίας του ατόμου-πολίτη που είναι προικισμένο με τον ορθό λόγο λόγω της ανθρώπινης φύσης του και υπονοεί ότι η ηγεσία και ο ηγέτης μπορεί να είναι κακόβουλη ή ευεργετική, κάτι που είναι πολύ σημαντική στην Πολιτική. Έτσι ηγέτες όπως ο Περικλής ή Αβραάμ Λίνκολν θεωρούνται ευεργετικοί ενώ αντίθετα ηγέτες όπως ο Αδόλφος Χίτλερ ή ο Ιωσήφ Στάλιν κακόβουλοι και καταστροφικοί και γίνονται έρευνες για την εξήγηση της συμπεριφοράς των μαζών που τους ακολούθησαν. Οι οπαδοί/ακόλουθοι των ηγετών κινητοποιούνται υπέρ τους γιατί θεωρούν πως ταυτίζονται με αυτούς και τους αναγνωρίζουν ως «άρχοντά» τους. Μπορεί ακολουθούν τον ηγέτη γιατί είναι «ένας από αυτούς», δηλαδή μέλος της ίδιας κοινωνικο-δημογραφικής κατηγορίας τους. Μπορεί επίσης να τον ακολουθούν με ωφελιμιστικό τρόπο γιατί τους ευεργετούν. Οι ηγέτες, ειδικά οι πολιτικοί, τείνουν συχνά να είναι ή να γίνονται διαφορετικοί από τους οπαδούς τους. Αυτό συμβαίνει γιατί πολλοί άνθρωποι την θεωρούν ασυνήθιστη εργασία. Έτσι αποφεύγουν να αναλάβουν θέσεις εξουσίας και ιδιαίτερα τις ανώτερες. Οι λόγοι είναι: - Είναι εξειδικευμένη δραστηριότητα, - Απαιτεί πολύ χρόνο ενασχόλησης - Ξεκόβει τον ηγέτη από την «κανονική ζωή» - Απαιτεί υψηλό βαθμό υπευθυνότητας - Λόγω της δημοσιότητας που «απολαμβάνουν» οι ηγέτες είναι εκτεθειμένοι σε ανελέητες και εμπαθείς κριτικές που μπορούν να φτάσουν ως το σημείο να απειληθεί η ζωή τους.
Ο B. Bass κατηγοριοποίησε τους ηγέτες σε τρεις ομάδες: 4 Α) Εγωιστές (self-oriented). Προσανατολισμένοι στον εαυτό τους, έχουν συχνά πολύ ισχυρές εξουσιαστικές τάσεις και δεν είναι πάντα ευεργετικοί για τους οπαδούς τους. B) Στοχοπροσηλωμένοι (task-oriented). Είναι πραγματιστές και αφοσιώνονται στην επίτευξη συγκεκριμένων στόχων. Γ) Συνεργατικοί (interaction-oriented). Έχουν τις δεξιότητες που απαιτούνται για την επίλυση προβλημάτων και μετριασμό συγκρούσεων μεταξύ των ακολούθων τους. Ο Μαξ Βέμπερ κατηγοριοποίησε και αυτός τους ηγέτες σε τρεις ομάδες: 5 Α) Παραδοσιακούς που η εξουσία τους νομιμοποιείται διαμέσου μακρόχρονων εθιμικών πρακτικών, π.χ. κληρονομικοί μονάρχες. Β) Χαρισματικούς που εμφανίζονται σε περιόδους πολιτικο-κοινωνικής κρίσης ή μετάβασης και νομιμοποιούνται χάρη στα προσωπικά προσόντα του είτε αυτά είναι πραγματικά είτε εκλαμβάνονται έτσι από τους οπαδούς τους. Γ) Νόμιμους-Ορθολογιστές-Γραφειοκρατικούς που αντλούν την νομιμοποίησή τους από σαφείς νομικά κατοχυρωμένες διαδικασίες, ο δε σεβασμός των ακολούθων αποδίδεται στην ίδια τη θέση εξουσίας και όχι στον κάτοχο της θέσης που είναι προσωρινή. Τέλος, πρέπει να αναδείξουμε την άποψη του Καρλ Μαρξ για το ζήτημα της ηγεσίας. Ο Μαρξ θεωρούσε ότι οι σκοποί της ισότητας και της ελευθερίας για όλους τους ανθρώπους δεν θα μπορέσουν να επιτευχθούν παρά μόνο με σκληρούς και επίμονους αγώνες. Οι άνθρωποι θα έπρεπε να σπάσουν τις αλυσίδες της αλλοτρίωσης και της αποξένωσης και να μπορέσουν να υπερβούν τις επιθυμίες τους για «ιδιωτική ιδιοκτησία». Οι άνθρωποι θα το καταφέρουν αυτό μόνο αν επανέλθουν στους εαυτούς τους και αν δώσουν σάρκα και οστά στην ελευθερία και την ισότητα που θα ανυψώσουν τους ανθρώπους στο όραμα του κομμουνισμού. Για την επίτευξη του στόχου θα χρειαστεί να 4 Bass, B. M. (1985). Leadership and performance beyond expectation. New York, ΝΥ: Free Press. Bass, B. M. (1990). From transactional to transformational leadership: Learning to share the vision. Organizational Dynamics, (Winter) σελ 19-31. Bass, B.M. and Riggio, R.E. (2006). Transformational Leadership, London, UK: Routledge 5 Βέμπερ Μαξ (2009) Οικονομία και κοινωνία, Εκδ. Σαββάλας Giddens Anthony (1993) Πολιτική και κοινωνιολογία στη σκέψη του Μαξ Βέμπερ. Αθήνα: Εκδ. Οδυσσέας.
αποκτήσουν οι εργάτες την ταξική συνείδηση και για να επιτευχθεί αυτό θα χρειαστεί η κατάλληλη ηγεσία (το κομμουνιστικό κόμμα) που θα καθοδηγεί το λαό. 6 6 Μαρξ Καρλ και Ένγκελς Φρίντριχ (1998) Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος, Αθήνα: Εκδ. Ερατώ http://www.marxists.org/ellinika/archive/marx/works/1848/com-man/ Μαρξ Καρλ (2012) Οικονομικά και φιλοσοφικά χειρόγραφα 1844, Αθήνα: Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο