ποσοτικοποιηση παραμετρων αξιολογησησ για τη διαχειριση της παρακτιασ ζωνης: η περιπτωση της μυτιληνης Πολίτη Ε., Κίτσιου Δ., Κωστοπούλου Μ., Καρύδης Μ. Τμήμα Επιστημών της Θάλασσας, Σχολή Περιβάλλοντος, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, 81100 Μυτιλήνη dkit@aegean.gr,, mkaran@aegean.gr, mkar@aegean.gr Περίληψη Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να προταθεί μια μεθοδολογία που θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί επικουρικά κατά τη διαδικασία λήψης αποφάσεων σε παράκτιες περιοχές. Ως περιοχή μελέτης χρησιμοποιήθηκε η παράκτια περιοχή του Στενού της Μυτιλήνης. Έγινε ποσοτικοποίηση ενός συνόλου δεικτών που χρησιμοποιούνται διεθνώς για τη διαχείριση παράκτιων περιοχών, οι οποίοι αποτέλεσαν τη βάση για την αξιολόγηση των ζωνών διαχείρισης στις οποίες χωρίσθηκε η περιοχή μελέτης. Η αξιολόγηση πραγματοποιήθηκε με εφαρμογή μεθόδων πολυκριτηριακής ανάλυσης ως προς δύο διαφορετικές κατευθύνσεις. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η σωστή επιλογή και ποσοτικοποίηση δεικτών αντιπροσωπευτικών της περιβαλλοντικής, οικονομικής και κοινωνικής κατάστασης της παράκτιας ζώνης, σε συνδυασμό με την εφαρμογή των κατάλληλων μεθόδων αξιολόγησης συνεισφέρουν σημαντικά στη σύνθετη διαδικασία της λήψης αποφάσεων. Λέξεις κλειδιά: παράκτια ζώνη, πολυκριτηριακές μέθοδοι, ποσοτική εκτίμηση, Μυτιλήνη. Quantitative assessment for coastal zone management: the case of mytilene, greece Politi E., Kitsiou D., Kostopoulou M., Karydis M. Department of Marine Sciences, School of the Environment, University of the Aegean, 81100 Mytilene, Greece dkit@aegean.gr,, mkaran@aegean.gr, mkar@aegean.gr Abstract The objective of this paper is to propose a methodology which will contribute to the process of decision making in coastal areas. The case study is the coastal area of the Strait of Lesvos. A number of indicators internationally used for coastal management were selected and quantitative assessment was carried out. The study area was divided into management zones and their evaluation / ranking was based on the set of indicators and application of multi-criteria methods. The results showed that efficient quantitative assessment of indicators representative of the socio-economic and environmental status of the coastal zone in conjunction with the application of appropriate evaluation methods, can contribute significantly to the process of decision making. Keywords: coastal zone, multi-criteria methods, quantitative evaluation, Mytilene. 1. Εισαγωγή Το αρχικό στάδιο στη διαδικασία της παράκτιας διαχείρισης αφορά στην κατανόηση του χαρακτήρα της υπό μελέτη περιοχής, λαμβάνοντας υπόψη τα τοπικά χαρακτηριστικά της και τις απαιτήσεις της. Απαιτείται συλλογή πληθώρας δεδομένων διαφορετικής φύσης, κοινωνικά, οικονομικά, περιβαλλοντικά, που καθιστά στη συνέχεια απαραίτητη την εφαρμογή μεθοδολογιών σύνθεσης της πληροφορίας, ώστε να προκύψουν ποσοτικά αποτελέσματα για τη λήψη αποφάσεων. Οι αποφάσεις που θα υιοθετηθούν θα πρέπει να στοχεύουν στην ανάληψη σειράς δράσεων / ενεργειών στο πλαίσιο ενός διαχειριστικού σχεδίου που θα διακρίνεται για τη βιωσιμότητά του. Για να διευκολυνθεί η διαδικασία λήψης αποφάσεων, μπορεί να χρειαστεί ο διαχωρισμός της περιοχής μελέτης σε ζώνες διαχείρισης. Σε κάθε ζώνη είναι δυνατό να εφαρμοσθούν οι επιλεγμένες ενέργειες με μεγαλύτερη ή μικρότερη ένταση ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Επίσης, -311-
-312-9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι μπορούν να προταθούν εναλλακτικοί τρόποι δράσης. Η τελική επιλογή της δράσης που θα υιοθετηθεί και του τρόπου με τον οποίο αυτή θα εφαρμοσθεί βασίζεται στην αξιολόγηση των ζωνών διαχείρισης και των εναλλακτικών τρόπων δράσης βάσει συγκεκριμένων κριτηρίων. Ο προσδιορισμός των κριτηρίων προϋποθέτει αυτά να είναι ενδεικτικά της μέχρι τώρα εξέλιξης του συστήματος και συνεπώς της παρούσας κατάστασης. Στην παρούσα εργασία έγινε ποσοτικοποίηση παραμέτρων που σχετίζονται με την παράκτια ζώνη και αποτελούν βασικό δείκτη για τη αξιολόγησή της, με τελικό στόχο να βοηθηθεί η διαδικασία λήψης αποφάσεων. Ως περιοχή μελέτης επιλέχθηκε η παράκτια ζώνη της Μυτιλήνης, μια περιοχή όπου αναπτύσσονται ποικίλες και συχνά αλληλοσυγκρουόμενες ανθρωπογενείς δραστηριότητες με σημαντικές επιπτώσεις στην ποιότητα τόσο του χερσαίου όσο και του θαλάσσιου περιβάλλοντος. 2. Περιοχή μελέτης Η περιοχή μελέτης βρίσκεται στο νοτιοανατολικό τμήμα της Νήσου Λέσβου και διοικητικά ανήκει στο Νομό Λέσβου της Περιφέρειας Βόρειου Αιγαίου. Καλύπτει έκταση 96.5km 2 και εκτείνεται στο μεγαλύτερο μέρος του Δήμου Μυτιλήνης και το νοτιότερο άκρο του Δήμου Λουτρόπολης Θερμής. Περιλαμβάνει τις λεκάνες απορροής των ποταμών και χειμάρρων που αποστραγγίζουν την παραπάνω έκταση. Η πόλη της Μυτιλήνης βρίσκεται στην περιοχή μελέτης και θεωρείται βασικός πόλος έλξης και ανάπτυξης ανθρωπογενών δραστηριοτήτων στο νησί με άμεση επίδραση στην παράκτια ζώνη. Η θαλάσσια περιοχή που μελετάται καλύπτει το κομμάτι εκείνο που χαρακτηρίζεται ως Στενό Μυτιλήνης καθώς και τις βόρειες και νότιες προεκτάσεις εκείνου που συνορεύουν άμεσα με το χερσαίο κομμάτι της περιοχής μελέτης. 3. Μεθοδολογία Στην παρούσα εργασία η περιοχή μελέτης χωρίσθηκε σε τέσσερις Ζώνες Διαχείρισης (Εικ. 1) ανάλογα με τα επιμέρους χαρακτηριστικά που αντιπροσωπεύουν τις αντίστοιχες περιοχές: αστική ανάπτυξη, ύπαρξη βιομηχανικής δραστηριότητας, προαστιακή ανάπτυξη με παράλληλη ύπαρξη φυσικών περιοχών και άλλων ανθρωπογενών δραστηριοτήτων, φυσικές ή γεωργικές περιοχές. Τα όρια των ζωνών διαχείρισης αντιστοιχούν, όπου αυτό κατέστη δυνατό, σε αυτά των Δημοτικών Διαμερισμάτων των Δήμων που περικλείονται στην περιοχή μελέτης. Σύμφωνα με τις οδηγίες της UNESCO περί ολοκληρωμένης διαχείρισης της παράκτιας ζώνης, βασική προϋπόθεση είναι η επιλογή των κατάλληλων δεικτών και παραμέτρων που θα χρησιμοποιηθούν (IOC UNESCO, 2006). Στην παρούσα εργασία επιλέχθηκαν συνολικά είκοσι-τρεις (23) δείκτες / παράμετροι, που έχουν προταθεί για την ολοκληρωμένη διαχείριση της παράκτιας ζώνης σε διεθνείς και ευρωπαϊκές οδηγίες (EΕΑ, 2005; IOC UNESCO, 2006), αλλά και σε σχετικές μελέτες (Kabuta et al., 2003; Kitsiou et al., 2002; Ferrarini et al., 2001), εκ των οποίων οι οχτώ (8) είναι περιβαλλοντικοί (ποιότητα αέρα, βιοποικιλότητα, ποιότητα νερών αναψυχής κ.α), οι δώδεκα (12) είναι κοινωνικοί πολιτιστικοί (πληθυσμός, δείκτης γήρανσης, επίπεδο εκπαίδευσης, δημόσιες μεταφορές κ.α.) και οι τρεις (3) είναι οικονομικής φύσης (τουριστικά καταλύματα κ.α). Οι τιμές του συνόλου των δεικτών προσδιορίστηκαν για την κάθε ζώνη διαχείρισης. Για την αξιολόγηση της κάθε ζώνης με απώτερο στόχο τη βέλτιστη διαχείριση της παράκτιας υπό μελέτη περιοχής εφαρμόσθηκαν πολυκριτηριακές μέθοδοι ανάλυσης. Οι πολυκριτηριακές μέθοδοι ανήκουν στην κατηγορία των πολυδιάστατων μεθόδων και η βασική αρχή τους είναι η ιεράρχηση εναλλακτικών περιπτώσεων βάσει των διαφόρων κριτηρίων / δεικτών που τις χαρακτηρίζουν (Nijkamp and Voogd, 1986). Βασίζονται στην ανά δύο σύγκριση των τιμών που αντιστοιχούν στις εναλλακτικές περιπτώσεις για κάθε ένα κριτήριο. Σύμφωνα με τη Regime μέθοδο, η οποία χρησιμοποιήθηκε στην παρούσα εργασία, η ανά δύο σύγκριση των
εναλλακτικών περιπτώσεων οδηγεί στη δημιουργία ενός regime, ενός ανύσματος δηλαδή που αποτελείται από + και -, όπου το + σημαίνει ότι από τη σύγκριση της εναλλακτικής περίπτωσης Ι1 με την Ι2, η Ι1 κυριαρχεί της Ι2 για το συγκεκριμένο κριτήριο που εξετάζεται. Στη μέθοδο αυτή είναι δυνατόν να δοθούν και βάρη σημαντικότητας στα κριτήρια, τα οποία κατατάσσονται κατά φθίνουσα σημαντικότητα (Buckley, 1988). Στη συνέχεια, υπολογίζεται η πιθανότητα η εναλλακτική περίπτωση Ι1 να είναι πιο σημαντική από την Ι2 βάσει της οποίας γίνεται και η τελική ιεράρχηση όλων των εναλλακτικών περιπτώσεων κατά σειρά φθίνουσας πιθανότητας (Nijkamp, 1988). Οι πολυκριτηριακές μέθοδοι εφαρμόστηκαν ως προς δύο κατευθύνσεις. Δίνοντας προτεραιότητα (α) στη διατήρηση της ποιότητας του περιβάλλοντος και (β) στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής μελέτης. Τα κριτήρια / δείκτες χρησιμοποιήθηκαν ως κριτήρια κόστους (cost) ή οφέλους (benefit). Η απόδοση του χαρακτηρισμού cost σημαίνει ότι όσο πιο μεγάλη η τιμή του κριτηρίου τόσο χειρότερα για τη συγκεκριμένη κατεύθυνση που εξετάζεται. Το αντίστροφο ισχύει για τον όρο benefit. Επιπλέον, αποδόθηκαν κατάλληλα βάρη σημαντικότητας στα κριτήρια, τα οποία ιεραρχήθηκαν ανάλογα με το βαθμό επίδρασής τους στην καθεμία από τις δύο κατευθύνσεις. Εικ. 1: Σταθμοί δειγματοληψίας στη θάλασσα και ζώνες διαχείρισης στην περιοχή μελέτης. 4. Αποτελέσματα Όσον αφορά στην κατεύθυνση που αντιστοιχεί στη διατήρηση της ποιότητας του περιβάλλοντος δίνεται μεγαλύτερο βάρος στα αντίστοιχα κριτήρια και κατά συνέπεια οι ζώνες διαχείρισης ιεραρχούνται ανάλογα με τα επιμέρους στοιχεία που συνθέτουν υγιείς περιβαλλοντικές συνθήκες για κάθε ζώνη. Θετικά στοιχεία θεωρούνται η ύπαρξη και η διατήρηση των πράσινων περιοχών και των περιοχών φυσικού κάλλους, η διατήρηση της καλής ποιότητας των νερών αναψυχής και των βιοχημικών χαρακτηριστικών της υδάτινης στήλης με παράλληλο έλεγχο της έκτασης των σημειακών και μη σημειακών πηγών ρύπανσης, όπως τα τουριστικά καταλύματα και οι καλλιεργούμενες εκτάσεις αντίστοιχα. Σύμφωνα με την ιεράρχηση που προέκυψε για τη συγκεκριμένη κατεύθυνση, ευνοείται η Ζώνη 3 (Νότια Προαστιακή), ακολουθεί η Ζώνη 4 (Αγροτική-Παραθεριστική), έπεται η Ζώνη 1 (Βόρεια Προαστιακή) και τέλος κατατάσσεται η Ζώνη 2 (Αστική-Βιομηχανική). Τα αποτελέσματα φαίνονται στην Εικ. 2 (α). Η Ζώνη 3 υπερτερεί σε τιμές κριτηρίων θετικών προς τη διατήρηση περιβάλ- -313-
9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι λοντος, όπως η έκταση πράσινων περιοχών στις οποίες δόθηκε υψηλό βάρος σημαντικότητας, ενώ παράλληλα τα κριτήρια του θαλάσσιου ευτροφισμού και της βιοποικιλότητας έλαβαν χαμηλές τιμές σχετικά με τις άλλες ζώνες και ιδίως συγκριτικά με τις Ζώνες 1 και 2. Η Ζώνη 2 ιεραρχείται τελευταία καθώς εμφανίζει τις υψηλότερες τιμές στα περισσότερα κριτήρια που θεωρούνται αρνητικά (cost) για τη διατήρηση της ποιότητας του περιβάλλοντος συγκριτικά με τις υπόλοιπες ζώνες, όπως οι ρύποι της ατμόσφαιρας, η πυκνότητα του πληθυσμού, η ποιότητα και πυκνότητα του οδικού δικτύου, οι οικοδομήσιμες εκτάσεις, η ανάπτυξη του δευτερογενή και τριτογενή τομέα. Εικ. 2: Αποτελέσματα εφαρμογής μεθόδου Regime και ιεράρχηση των ζωνών διαχείρισης (α) για την κατεύθυνση της διατήρησης της ποιότητας του περιβάλλοντος και (β) για την κατεύθυνση της οικονομικής ανάπτυξης της περιοχής μελέτης. Η κατεύθυνση της οικονομικής ανάπτυξης της περιοχής μελέτης δίνει προτεραιότητα στην ανάπτυξη των τριών οικονομικών τομέων. Η αύξηση της παραγωγής ελαιόδεντρων έχει ως άμεση συνέπεια την εντατικοποίηση του πρωτογενούς τομέα και πιθανή αύξηση των καλλιεργούμενων εκτάσεων. Όσο πιο πολλές οι καλλιεργούμενες εκτάσεις, τόσο καλύτερα στην περίπτωση αυτή. Το ίδιο ισχύει και για την κτηνοτροφία που θεωρείται κριτήριο οφέλους. Ο δείκτης ανεργίας είναι κριτήριο κόστους, καθώς η οικονομική ευημερία βασίζεται στην αγορά εργασίας και το ενεργό εργατικό δυναμικό. Επίσης, η αύξηση του πληθυσμού κρίνεται αναγκαία για την ευημερία του τόπου, καθώς προσφέρει νέο εργατικό δυναμικό. Παρομοίως, η ύπαρξη τουριστικών υποδομών και παραλιών που έλκουν τη συγκέντρωση λουόμενων συνεισφέρουν στην ανάπτυξη της οικονομίας. Σύμφωνα με την ιεράρχηση των ζωνών για την κατεύθυνση ως προς την οικονομική ανάπτυξη της περιοχής μελέτης, η Ζώνη 2 (Αστική-Βιομηχανική) ευνοείται, ακολουθούν η Ζώνη 1 (Βόρεια Προαστιακή) και η Ζώνη 4 (Αγροτική-Παραθεριστική) και τέλος ιεραρχείται η Ζώνη 3 (Νότια Προαστιακή). Τα αποτελέσματα φαίνονται στην Εικ. 2(β). H Ζώνη 2 φιλοξενεί τις περισσότερες οικονομικές δραστηριότητες και υποδομές της περιοχής μελέτης και παρουσιάζει υψηλές τιμές σε όλα τα κριτήρια που θεωρούνται υπέρ της οικονομικής ανάπτυξης: καλλιεργούμενες εκτάσεις, κτηνοτροφία, πυκνότητα πληθυσμού, δημόσιες μεταφορές, ποιότητα και πυκνότητα οδικού δικτύου, οικοδομήσιμες εκτάσεις. 5. Συμπεράσματα - Συζήτηση Στην παράκτια περιοχή του Στενού της Μυτιλήνης λαμβάνουν χώρα πληθώρα αλληλοσυγκρουόμενων δραστηριοτήτων με αποτέλεσμα η υιοθέτηση ενός διαχειριστικού σχεδίου να είναι μια πολύπλοκη διαδικασία. Η ποσοτικοποίηση παραμέτρων / δεικτών που χαρακτηρίζουν την παράκτια ζώνη, ο διαχωρισμός της σε ζώνες διαχείρισης και η εφαρμογή πολυκριτηριακών μεθόδων -314-
ανάλυσης οδήγησε στην αξιολόγηση / ιεράρχησή τους ως προς διάφορες κατευθύνσεις. Τα αποτελέσματα μπορούν να βοηθήσουν σημαντικά στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, αφού δίνουν σαφή εικόνα της υφιστάμενης κατάστασης σε κάθε ζώνη διαχείρισης, αλλά και της δυναμικής της κάθε ζώνης σε σχέση με τις υπόλοιπες. Η μεθοδολογία που παρουσιάστηκε μπορεί εύκολα να εφαρμοσθεί σε άλλες παράκτιες περιοχές λαμβάνοντας υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. 6. Ευχαριστίες Η εργασία αυτή πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος INTERREG IIIA, Gr-Cy (K.2301.001) και χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση και Εθνικούς πόρους. Ευχαριστούμε τον Καθηγητή Γ.Θ. Χρόνη, Δ/ντή του ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. και το πλήρωμα του ωκεανογραφικού σκάφους ΦΙΛΙΑ για την πολύτιμη συμβολή τους στις δειγματοληψίες πεδίου που πραγματοποιήθηκαν στο Στενό της Μυτιλήνης. 7. Βιβλιογραφικές Αναφορές Buckley, M., 1988. Multicriteria evaluation: measures, manipulation and meaning. Environment and Planning B: Planning and Design, 15, 55-64. EΕΑ, 2005. EEA Core Set of Indicators-Guide. European Environmental Agency Technical report No. 1/2005 - ISSN 1725-2237, ISBN 92-9167-757-4, Copenhagen. Ferrarini, A., Bodini, A. & Becchi, M., 2001. Environmental quality and sustainability in the province of Reggio Emilia (Italy): using multi-criteria analysis to assess and compare municipal performance. Journal of Environmental Management, 63(2), 117-131. IOC UNESCO, 2006. A Handbook for measuring the progress and outcomes of integrated coastal and ocean management. UNESCO Intergovernmental Oceanographic Commission Manuals and Guides 46, ICAM Dossier 2, Paris, 1-217. Kabuta, S.H. & Laane, R.W.P.M., 2003. Ecological performance indicators in the North Sea: development and application. Ocean & Coastal Management, 46(3-4), 277-297. Kitsiou, D., Coccossis, H. & Karydis, M., 2002. Multi-dimensional evaluation and ranking of coastal areas using GIS and multiple criteria choice methods. The Science of the Total Environment, 284, 1 17. Nijkamp, J. & Voogd, H., 1986. A survey of qualitative multiple criteria choice models. p.425-447. In: Measuring the Unmeasurable/, P.Nijkamp, H.Leitner & N.Wringley, (Eds), Dordrecht, Kluwer Aca demic Publishers. Nijkamp, P., 1988. Culture and region: a multidimensional evaluation of monuments. Environment and Planning B: Planning and Design, 15, 5-14. -315-