ÂÚÈÂ fiìâó Πρ λογος... 15 Εισαγωγή... 21 ΜΕΡΟΣ ΠPΩTΟ ΟΙ ΗΘΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ 31-435 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: H ανθρωποκεντρική και οικοκεντρική περιβαλλοντική ηθική... 33 Tο προδικαστικ θέμα: ο ηθικ ς σχετικισμ ς... 33 Τι είναι περιβαλλοντική ηθική;... 38 Ποια είναι τα κριτήρια ώστε ένα ον ή πράγμα να είναι άξιο ηθικής θεώρησης;... 41 Οι εννοιολογικοί δυϊσμοί... 45 1. Η ανθρωποκεντρική περιβαλλοντική ηθική... 45 1.1. Ο Άγιος Θωμάς ο Ακινάτης... 46 1.2. Ο Καρτέσιος... 47 1.3. Ο Καντ... 48 1.4. Σ γχρονες αποχρώσεις του ανθρωποκεντρισμο... 49 2. Η οικοκεντρική (βιοκεντρική, φυσιοκεντρική) περιβαλλοντική ηθική... 51 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔEYTEPO: Ο δυτικ ς Xριστιανισμ ς και η οικολογική κρίση... 60 Η χριστιανική απ ρριψη του ανιμισμο... 63 Ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης... 64 Η κατηγορία ενάντια στον Xριστιανισμ... 66 Jοhn Ρassmοre: οι τρεις δυτικές παραδ σεις για τη σχέση ανθρώπου - φ σης... 67 7
8 ΠEPIEXOMENA 1. Ο άνθρωπος-κατακτητής... 68 2. Ο άνθρωπος ως διαχειριστής (οικον μος, επ πτης) της φ σης... 75 2.1. Wendell Βerry: Η Γη της Επαγγελίας... 78 2.2. Clare Palmer: Tι ακριβώς σημαίνει η σωστή διαχείριση; 82 3. Ο άνθρωπος ως συνεργάτης της φ σης προσπαθεί να την τελειοποιήσει... 84 3.1. Jay ΜcDaniel: H χριστιανική πνευματικ τητα σημαίνει άνοιγμα προς τους συντρ φους οργανισμο ς... 85 3.2. Μichael Ε. Zimmerman: O πανενθεϊσμ ς ως μία μη δυϊστική άποψη, θεμελιακή για τη μη ανθρωποκεντρική ηθική... 90 Συμπεράσματα... 92 ΚΕΦΑΛΑΙΟ TPITO: Η Ορθ δοξη παράδοση και το οικολογικ πρ βλημα... 94 Μπορεί η Ορθοδοξία να βρει άμεσες λ σεις;... 95 Η δημιουργία και η φ ση του κ σμου... 95 Η δημιουργία και η αποστολή του ανθρώπου... 97 Είναι η οικολογική κρίση μια ψη της πνευματικής κρίσης του ανθρώπου;... 99 Ο φ βος του θανάτου... 101 Ο λογικοκρατο μενος κ σμος... 102 Το πρ σωπο... 103 Ο άνθρωπος ως ιερέας της Δημιουργίας... 104 Ο ασκητισμ ς... 106 O μοναχισμ ς... 107 Οι τρεις απαντήσεις της Ορθ δοξης παράδοσης στο ζήτημα της αξίας του μη ανθρώπινου κ σμου... 109 Η κοσμολογική προοπτική της Αποκάλυψης... 110 Η ατομική ιδιοκτησία... 111 Αλλαγή νοοτροπίας ή παρέμβαση στους μηχανισμο ς παραγωγής, κατανάλωσης και αγοράς;... 112 Η έλλειψη εσχατολογικής προοπτικής του σημερινο κ σμου αποθαρρ νει σωστικές παρεμβάσεις υπέρ του περιβάλλοντος 112
ΠEPIEXOMENA 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ TETAPTO: Oι παραδοσιακές ηθικές θεωρίες... 114 1. Χρησιμοθηρία ή Ωφελιμισμ ς (Utilitarianism)... 114 1.1. Η ελε θερη αγορά... 118 1.2. Κριτική και προβλήματα με τη χρησιμοθηρική θεωρία, αλλά και με την χρησιμοθηρικής έμπνευσης περιβαλλοντική οικονομική σκέψη... 120 2. Η θεωρία των δικαιωμάτων... 125 2.1. H θεωρία των δικαιωμάτων υποβάλλει σε κριτική τη χρησιμοθηρική θεωρία... 129 2.2. Είναι η ποι τητα ζωής ένα ανθρώπινο δικαίωμα;... 130 2.3. Επέκταση των ηθικών δικαιωμάτων, ώστε να συμπεριληφθο ν και τα μη ανθρώπινα ζώα... 138 2.3.1. Τα δέντρα μπορο ν άραγε να έχουν νομική υπ σταση και αντίστοιχα δικαιώματα;... 138 3. Η θεωρία του Kοινωνικο Συμβολαίου... 142 3.1. Το δίλημμα των φυλακισμένων... 145 3.2. Η εφαρμογή της θεωρίας του Συμβολαίου στα περιβαλλοντικά ζητήματα... 147 3.3. Ποια είναι η λ ση;... 150 3.4. Ο Jοhn Rawls... 151 3.5. Τα μειονεκτήματα της θεωρίας του Συμβολαίου σε σχέση με την περιβαλλοντική ηθική... 153 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠEMΠTO: Έχουν οι επ μενες γενεές συμφέροντα; Έχει ν ημα η διαγενεακή αλληλεγγ η; 158 Τι σημαίνει και πώς εκδηλώνεται η φροντίδα για τις επ μενες γενεές. Αμφισβητήσεις... 165 ΚΕΦΑΛΑΙΟ EKTO: Ενάντια στον ανθρώπινο σοβινισμ... 169 ΚΕΦΑΛΑΙΟ EBΔOMO: Το πρώτο ρήγμα στην ανθρωποκεντρική ηθική: H απελευθέρωση των ζώων 174 Κανένα χαρακτηριστικ δεν είναι ακραιφνώς ανθρώπινο... 177 Το κριτήριο του αισθάνεσθαι... 182 Οι συνέπειες της εισδοχής των ζώων στην ηθική κοιν τητα... 183 Τα ζώα ως τροφή... 186
10 ΠEPIEXOMENA Η ορθολογικ τητα δεν μπορεί να είναι το κριτήριο για την ανθρώπινη ιδι τητα... 188 Τα δικαιώματα των ζώων... 188 Το κυνήγι των ζώων... 191 Η συμπάθεια (συμπ νια) προς τα ζώα ως κίνητρο ηθικής συμπεριφοράς... 194 Kριτική και προβλήματα... 196 Τα συμφέροντα ανθρώπων και ζώων είναι αν μοια... 196 Ο ζωοκεντρισμ ς αντικαθιστά τον ανθρωποκεντρισμ ;... 199 Ατομικισμ ς ή ολισμ ς;... 200 Οι συνέπειες της ατομικιστικής προσέγγισης... 202 Ο παραλογισμ ς της προστασίας των δικαιωμάτων των άγριων ζώων... 205 Ο ανθρωποκεντρισμ ς επιστρέφει απ το «παράθυρο»... 206 Στιγμές του Kινήματος για την απελευθέρωση των ζώων... 207 ΚΕΦΑΛΑΙΟ OΓΔOO: Η βιοκεντρική ηθική... 213 Έμφυτη ή εγγενής αξία (αυταξία)... 216 Είχε ο Ροβινσώνας Κρο σος καθήκοντα προς το νησί του;... 218 1. Ρaul Τaylοr: Σεβασμ ς προς τη φ ση... 222 1.1. Τα τελεολογικά κέντρα ζωής έχουν το δικ τους καλ 222 1.2. Η βιοκεντρική αντίληψη των πραγμάτων... 224 1.2.1. Είμαστε οι νεοφερμένοι... 226 1.2.2. Τα φυτά και τα ζώα δεν μας έχουν καμιά ανάγκη 227 1.2.3. Δεν είμαστε ανώτεροι απ τα ζώα... 228 1.2.4. Η βασική μας προκατάληψη... 230 1.3. Η πρακτική εφαρμογή του σεβασμο προς τη φ ση... 231 1.4. Οι καν νες... 233 1.5. Προβλήματα με τη θεωρία του Taylor... 239 2. Albert Schweitzer: Ευλάβεια για τη ζωή... 241 2.1. Μ νος απέναντι στα ηθικά διλήμματα... 244 Oι ολιστικές θεωρίες... 246 Τα επιμέρους συμφέροντα ισοδυναμο ν με το συμφέρον του συν λου;... 247 Έχουμε ηθικές υποχρεώσεις προς είδη;... 249 Περιβαλλοντικ ς φασισμ ς;... 251 3. Αldο Leοpοld: H Ηθική της Γης... 253
ΠEPIEXOMENA 11 3.1. Η Ηθική της Γης: η φιλοσοφική άποψη... 254 3.2. Η Ηθική της Γης: η κοινωνιοβιολογική άποψη... 255 3.3. Είναι δυνατ να υπάρχουν ηθικές υποχρεώσεις προς οικοσυστήματα, οι οποίες να είναι σημαντικ τερες απ τις υποχρεώσεις απέναντι σε άτομα;... 262 3.4. Η πυραμίδα της Γης... 264 3.5. Αντιρρήσεις και κριτικές... 266 3.5.1. Η νατουραλιστική χίμαιρα... 267 3.5.2. Το καλ των ατ μων ή το καλ της κοιν τητας; 273 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ENATO: Η Βαθιά Οικολογία... 279 Oι βασικές θέσεις της Βαθιάς Οικολογίας... 282 Η διάσταση απ ψεων ανάμεσα στη Βαθιά και τη Ρηχή Οικολογία 290 1. Η ρ πανση... 291 2. Οι φυσικοί π ροι της Γης... 292 3. Ο πληθυσμ ς της Γης... 293 4. H πολιτιστική ποικιλ τητα και η κατάλληλη τεχνολογία... 294 5. Η Ηθική της Γης και της θάλασσας... 295 6. Η εκπαίδευση και η επιστήμη... 296 Βαθιά Oικολογία και Eπιστημονική Oικολογία... 296 Η Οικοφιλοσοφία... 299 Η μεταφυσική της Bαθιάς Oικολογίας... 300 Η επιστημολογία της Bαθιάς Oικολογίας... 304 Αυτοπραγμάτωση και βιοκεντρική ισ τητα... 308 Η αυτοπραγμάτωση... 309 Η βιοκεντρική ισ τητα... 312 Μια κριτική στη Βαθιά Oικολογία απ τη σκοπιά του Τρίτου Κ σμου... 315 Στιγμές του Kινήματος της Βαθιάς Oικολογίας... 319 Η οργάνωση Earth First! των ΗΠΑ... 319 Κανένας συμβιβασμ ς... 320 Υπέρ των μεγάλων παρθένων περιοχών... 321 Η πολιτική ανυπακοή (civil disobedience)... 323 Το οικοσαμποτάζ... 324 Ο κίνδυνος της προβοκάτσιας και η «πολυκέφαλη» δομή... 326 Ο «π λεμος» ανάμεσα στις εταιρείες ξ λου και την Earth First! 326 Οι αναρχικοί της Earth First!... 328
12 ΠEPIEXOMENA Η «μισανθρωπία» της Earth First!... 329 Οι «άγριοι» και οι «άγιοι»... 332 Η Earth First! της Αγγλίας... 333 Η εκστρατεία για τη διάσωση των τροπικών δασών... 333 Άλλες εκστρατείες... 334 Το μεθοδολογικ πρ βλημα της βίας... 334 Το κίνημα ενάντια στο ΙΧ αυτοκίνητο και την κατασκευή δρ μων 335 Η οργάνωση Sea Shepherd... 337 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔEKATO: Η ευαισθησία της βιοπεριοχικ τητας... 339 Η αίσθηση του τ που... 339 Τα τέσσερα συστατικά του οράματος... 341 Η απεχθής ομοιογενοποίηση του κ σμου... 343 Κριτική... 345 Το μικρ είναι μορφο... 345 ή μήπως δεν είναι;... 346 Αποκεντρωμένη οπισθοδρομικ τητα ή συγκεντρωτικ ς κοσμοπολιτισμ ς;... 347 Τι ακριβώς είναι η βιοπεριοχή;... 348 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ENΔEKATO: Ο Οικοφεμινισμ ς... 351 Οικοφεμινισμ ς: ένα τυπολ γιο των διαφ ρων τάσεων υπ το πρίσμα της σχέσης ανθρώπου - φ σης... 353 Οι συνδέσεις ανάμεσα στη γυναίκα και τη φ ση... 360 1. Ιστορικο και αιτιακο τ που συνδέσεις... 360 1.1. Carolyn Μerchant: ο θάνατος της φ σης... 361 2. Εννοιολογικο τ που συνδέσεις... 365 3. Εμπειρικο και βιωματικο τ που συνδέσεις... 367 3.1. H πατριαρχική οικονομία... 368 4. Συμβολικές συνδέσεις... 371 5. Επιστημολογικές συνδέσεις... 372 5.1. Val Ρlumwοοd: ενάντια στις αφηρημένες ηθικές αρχές 373 6. Πολιτικές συνδέσεις... 376 6.1. Julia Scοfield Russel: η ολιστική πολιτική ή (αλλιώς) η πολιτική των προσωπικών μας καθημερινών επιλογών 376 7. Συνδέσεις στο ηθικ επίπεδο... 379 7.1. Η ηθική της φροντίδας... 379
ΠEPIEXOMENA 13 Η διαμάχη ανάμεσα στις οικοφεμινίστριες και τους βαθείς οικολ γους... 382 Ο εαυτ ς ως οντ τητα μη διακριτή απ τη φ ση... 384 Ο διαστελλ μενος εαυτ ς (expanding self)... 385 Ο υπερβατικ ς ή υπερπροσωπικ ς εαυτ ς... 385 Στιγμές του Oικοφεμινιστικο Kινήματος... 387 ΗΠΑ... 387 Ινδία... 388 Κένυα... 389 Χιλή... 389 Μαλαισία... 390 Τουρκία... 390 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔEKATO: Η Kοινωνική Oικολογία... 392 Ο διαλεκτικ ς νατουραλισμ ς... 392 Φ ση και κοινωνία... 393 Κοινωνική ιεραρχία και κυριαρχία... 395 Είναι λοιπ ν η κοινωνική ιεραρχία ρίζα της οικολογικής κρίσης; 397 Είναι ο άνθρωπος «επιστάτης» της φυσικής εξέλιξης;... 400 Προς μια οικολογική κοινωνία... 403 Η Kοινωνική Oικολογία ενάντια στη Bαθιά Oικολογία... 406 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔEKATO TPITO: Ανασκ πηση και συμπεράσματα 410 Ναι, έχουμε ηθικές υποχρεώσεις προς τον μη ανθρώπινο κ σμο.. 411 Οι ανθρωποκεντρικές υποχρεώσεις... 411 και οι οικοκεντρικές υποχρεώσεις... 412 που είναι δ σκολες, αλλά προκλητικές!... 412 Ο δυτικ ς Χριστιανισμ ς... 413 Ο «πράσινος» Χριστιανισμ ς... 414 Η Ορθ δοξη Εκκλησία... 415 Ο Ωφελισμ ς... 416 Η θεωρία των Δικαιωμάτων... 417 Η θεωρία του Κοινωνικο Συμβολαίου... 418 Τα συμφέροντα των επ μενων γενεών... 419 Η απελευθέρωση των ζώων... 420 Ο βιοκεντρισμ ς. Οι βιοκεντρικές ατομοκεντρικές θεωρίες... 422 Ο Σεβασμ ς προς τη Φ ση... 424
14 ΠEPIEXOMENA Η Ευλάβεια για τη Ζωή... 425 Οι βιοκεντρικές ολιστικές θεωρίες... 426 Η Ηθική της Γης... 426 Η Βαθιά Οικολογία... 427 Η βιοπεριοχικ τητα... 429 Ο Oικοφεμινισμ ς... 430 Η Κοινωνική Οικολογία... 434 ΜΕPΟΣ ΔΕΥTΕΡΟ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ 437-485 Τι είναι αξίες;... 439 Αξίες και εκπαίδευση... 442 Γιατί άραγε θα έπρεπε να διδάσκουμε αξίες;... 444 Είναι η εκπαίδευση στις αξίες μια αυταρχικο (ίσως και φασιστοειδο ς) τ που εκπαίδευση;... 447 O μηχανισμ ς της αλλαγής αξιών... 449 Πώς αναπτ σσονται οι αξίες;... 451 Η γνωστική θεωρία... 452 Η ψυχαναλυτική θεωρία... 454 Η συμπεριφοριστική θεωρία... 456 Πώς διδάσκουμε αξίες; Οι κυρι τερες στρατηγικές... 457 Η στρατηγική laissez faire... 458 Η στρατηγική της ηθικής ανάπτυξης... 461 Η στρατηγική της ενστάλαξης αξιών... 463 Η στρατηγική της ανάλυσης αξιών... 466 H στρατηγική της διασαφήνισης αξιών... 468 Η στρατηγική της μάθησης μέσα απ τη δράση... 473 Η στρατηγική της τροποποίησης συμπεριφοράς... 474 Η στρατηγική της συμβάλλουσας εκπαίδευσης... 475 Δυο λ για για τη δραματοποίηση... 477 Ο μανδ ας του ειδικο (mantle of the expert)... 479 Ανασκ πηση και συμπεράσματα... 480 Η διδασκαλία αξιών... 481 Η ανάπτυξη αξιών... 482 Οι στρατηγικές διδασκαλίας αξιών... 483 Bιβλιογραφία... 487