Μαλφιεο Κνχκαο Ένα σπόδειγμα παραδοζιακής ρωζικής πολιηικής; οι κρίζεις ζηο Βόρειο Κρηπίδωμα 1945-1946 Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ Β Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ, ν ηάιηλ θέξεηαη λα εθκπζηεξεχηεθε ζηνλ Σδίιαο φηη «ηνχηνο ν πφιεκνο δηέθεξε απφ ηνπο πξνεγνχκελνπο θαηά ην φηη φπνπ έθζαλαλ ηα ζηξαηεχκαηα ηνπ ληθεηή, εθεί ζα ζηακαηνχζε θαη ην θνηλσληθφ, νηθνλνκηθφ θαη πνιηηηθφ ηνπ ζχζηεκα» κηα θξάζε ελδεηθηηθή ησλ ζηφρσλ ηνπ νβηεηηθνχ εγέηε γηα ηε κεηαπνιεκηθή Δπξψπε. Πξάγκαηη, ε επηβνιή θηινζνβηεηηθψλ θπβεξλήζεσλ, αξρηθά, θαη θνκκνπληζηηθψλ θαζεζηψησλ, έσο ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1940, ζηηο ρψξεο εθείλεο πνπ απειεπζέξσζε ν Κφθθηλνο ηξαηφο ππήξμε απνηέιεζκα φρη κφλνλ ηεο πξφζεζεο ηνπ ηάιηλ λα πξνσζήζεη ηελ θνκκνπληζηηθή επαλάζηαζε θαη εθηφο ησλ νξίσλ ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο, αιιά θαη ηεο αλάγθεο λα εληζρχζεη ηελ άκπλα ηεο ρψξαο επεθηείλνληαο ηνλ έιεγρφ ηεο ζε κηα πεξηνρή απφ ηελ νπνία είρε δερζεί ηε γεξκαληθή επίζεζε. Οη ΗΠΑ θαη ε Βξεηαλία ππνδέρηεθαλ κε ηδηαίηεξε δπζπηζηία ηελ πξνζπάζεηα «ζνβηεηνπνίεζεο» (φπσο ηελ αληηιακβάλνληαλ) ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο ζεσξψληαο, εθηφο ησλ άιισλ, φηη ήηαλ αζχκβαηε κε ην πλεχκα ηεο Υάξηαο ηνπ Αηιαληηθνχ θαη ηηο επίζεκεο δηαθεξχμεηο ηεο ζνβηεηηθήο εγεζίαο. Παξάιιεια, φκσο, θαηαλννχζαλ θαη ηελ αλάγθε ηεο Μφζραο λα επεθηείλεη ηε ζθαίξα επηξξνήο ηεο ζε κηα πεξηνρή δσηηθήο ζεκαζίαο γηα ηελ αζθάιεηά ηεο. Οχησο ή άιισο, ε παξνπζία εθαηνληάδσλ ρηιηάδσλ νβηεηηθψλ ζηξαηησηψλ ζε κηα δψλε πνπ εθηεηλφηαλ απφ ηα δπηηθά ζχλνξα ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο έσο θαη ηε Γεξκαλία είρε δεκηνπξγήζεη κηα αδήξηηε πξαγκαηηθφηεηα πνπ νπδείο (ζπκπεξηιακβαλνκέλεο θαη ηεο Οπάζηγθηνλ) ήηαλ ζε ζέζε λα ακθηζβεηήζεη. Άιισζηε, ν ίδηνο ν ηάιηλ είρε πξψηνο απνδερηεί ηελ εγθαζίδξπζε θηινδπηηθήο θπβέξλεζεο ζηελ Ιηαιία κεηά ηελ επηηπρεκέλε απφβαζε ησλ ακεξηθαληθψλ θαη βξεηαληθψλ ζηξαηησηηθψλ δπλάκεσλ ζηελ ηηαιηθή ρεξζφλεζν, ην 1943, ελψ δελ επελέβε ζηνλ ειιεληθφ εκθχιην πφιεκν ην Γεθέκβξην ηνπ επφκελνπ έηνπο. Αιιά θαη ν Οπίλζηνλ Σζφξηζηι, απφ ηελ πιεπξά ηνπ, είρε δερζεί, θαηά ηελ επίζθεςή ηνπ ζηε Μφζρα ηνλ
Οθηψβξην ηνπ 1944, ην ζνβηεηηθφ πξνβάδηζκα ζηε Βνπιγαξία, ηε Ρνπκαλία θαη ηελ Οπγγαξία. Αλ, φκσο, ε Οπάζηγθηνλ θαη ην Λνλδίλν δελ κπνξνχζαλ λα αληηδξάζνπλ ζηελ έληαμε ησλ ρσξψλ ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο ζηε ζθαίξα επηξξνήο ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο, δελ ήηαλ δπλαηφλ λα αλερζνχλ ηελ επέθηαζε ηνπ ζνβηεηηθνχ ειέγρνπ ζε πεξηνρέο ηεο πθειίνπ κε θηινδπηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ θαη πνπ ζε ηειηθή αλάιπζε δελ είραλ απειεπζεξσζεί απφ ηνλ Κφθθηλν ηξαηφ. Έηζη, φηαλ ην 1945-6 νη δπηηθέο δπλάκεηο ζεψξεζαλ φηη ε Μφζρα πξνζπάζεζε λα ζέζεη ππφ ηνλ έιεγρφ ηεο ηελ Σνπξθία θαη ην Ιξάλ, θαζψο θαη λα ζέζεη δήηεκα ζηελ Διιάδα ηηο ηξεηο δειαδή ρψξεο νη νπνίεο, ζχκθσλα κε ηε δπηηθή θξαζενινγία, απνηεινχζαλ ην «βφξεην θξεπίδσκα» πνπ ζπγθξαηνχζε ηελ θνκκνπληζηηθή πιεκκπξίδα πξνο ηε Μεζφγεην θαη ηε Μέζε Αλαηνιή ε αληίδξαζή ηνπο ππήξμε δπλακηθή, αιιά θαη απνθαζηζηηθή γηα ηελ έλαξμε ηνπ Φπρξνχ Πνιέκνπ. Η θξίζε ηνπ Ιξάλ μέζπαζε ην 1945 φηαλ ε Μφζρα πξνέβαιε ππέξνγθεο απαηηήζεηο ζηελ θπβέξλεζε ηεο Σερεξάλεο ρξεζηκνπνηψληαο σο κνριφ πίεζεο ηελ παξνπζία ρηιηάδσλ νβηεηηθψλ ζηξαηησηψλ ζην ηξαληθφ έδαθνο. Σν Ιξάλ, ζηα λνηηνδπηηθά ζχλνξα ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο, δηαηήξεζε ηελ νπδεηεξφηεηά ηνπ θαηά ηα πξψηα ρξφληα ηνπ Β Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ. Σνλ Αχγνπζην, φκσο, ηνπ 1941, ακέζσο κεηά ηε γεξκαληθή επίζεζε ελαληίνλ ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο, ζνβηεηηθά θαη βξεηαληθά ζηξαηεχκαηα θαηέιαβαλ αληίζηνηρα ην Βφξεην θαη Νφηην Ιξάλ πξνθεηκέλνπ λα δηαζθαιίζνπλ ηελ ελίζρπζε ηνπ Κφθθηλνπ ηξαηνχ κε πνιεκηθφ πιηθφ, αιιά θαη λα παξεκπνδίζνπλ ηελ εθκεηάιιεπζε ηξαληθψλ πεηξειαηνπεγψλ απφ ηε λαδηζηηθή Γεξκαλία, πνπ έσο ηφηε δηέζεηε ηζρπξά εξείζκαηα ζηελ Σερεξάλε. ηηο αξρέο ηνπ 1942 ππνγξάθηεθε ζπκθσλία αλάκεζα ζηε λέα (θηινζπκκαρηθή) θπβέξλεζε ηνπ Ιξάλ, ηε Βξεηαλία θαη ηε νβηεηηθή Έλσζε ζχκθσλα κε ηελ νπνία ηα ζηξαηεχκαηα ζα απνρσξνχζαλ απφ ηε ρψξα κέζα ζε δηάζηεκα έμη κελψλ απφ ην ηέινο ηνπ πνιέκνπ. Καηά ηε ζπλδηάζθεςε ηεο Σερεξάλεο, ηέινο, νη Σξεηο Μεγάινη επηβεβαίσζαλ ηε ζπκθσλία ηνπ πξνεγνχκελνπ έηνπο. Σνλ Αχγνπζην ηνπ 1944 ππνγξάθηεθε ε ζπλζήθε ηεο Οπάζηλγθηνλ κε ηελ νπνία ε ηξαληθή θπβέξλεζε παξαρσξνχζε ζε ακεξηθαληθέο θαη βξεηαληθέο εηαηξίεο άδεηα 2
εξεπλψλ θαη εθκεηάιιεπζεο πεηξειαίνπ ζην Ν. Ιξάλ. Όηαλ, φκσο, ε Μφζρα απαίηεζε απφ ηελ Σερεξάλε ηε ζπλνκνιφγεζε αληίζηνηρεο ζπκθσλίαο κε ηελ νπνία νη δχν πιεπξέο ζα πξνρσξνχζαλ ζηελ ζπλεθκεηάιιεπζε ησλ πεηξειαηνπεγψλ ζε έθηαζε 216.000 ρικ 2 ζην Β. Ιξάλ (κε επλντθνχο, αζθαιψο, γηα ηε νβηεηηθή Έλσζε φξνπο), ε απάληεζε πνπ έιαβε ήηαλ αξλεηηθή. Πξνθεηκέλνπ, ινηπφλ, λα αζθήζεη πίεζε πξνο ηελ ηξαληθή θπβέξλεζε λα απνδερηεί ηα αηηήκαηά ηνπ, ν ηάιηλ απνθάζηζε αθελφο λα κελ απνζχξεη ηα ζνβηεηηθά ζηξαηεχκαηα απφ ηε ρψξα θαη αθεηέξνπ λα εληζρχζεη απηνλνκηζηηθά θηλήκαηα ζην Β. Ιξάλ, ζπκβάιινληαο θαζνξηζηηθά ζηε ζχζηαζε ηεο Λατθήο Γεκνθξαηίαο ηνπ Αδεξκπατηδάλ θαη ηεο Κνπξδηθήο Λατθήο Γεκνθξαηίαο, ζηα ηέιε ηνπ 1945. Σα ζρέδηα, φκσο, ηνπ νβηεηηθνχ εγέηε δελ επνδψζεθαλ: ππφ ηε ζπληνληζκέλε πίεζε ηεο Οπάζηγθηνλ θαη ηνπ Λνλδίλνπ, νη νβηεηηθνί αλαγθάζηεθαλ ηνπο επφκελνπο κήλεο λα απνζχξνπλ ηα ζηξαηεχκαηά ηνπο, ελψ ζηα ηέιε ηνπ 1946 νη δχν Λατθέο Γεκνθξαηίεο πνπ είραλ εγθαζηδξπζεί ζην Ιξάλ, ρσξίο πιένλ ηε ζνβηεηηθή ζηήξημε, ηεξκάηηδαλ άδνμα ην ζχληνκν βίν ηνπο. Πνηεο ήηαλ, φκσο, νη δηαζέζεηο ηνπ ηάιηλ έλαληη ηνπ Ιξάλ; Μήπσο επεδίσθε, φπσο ζηελ Αλαηνιηθή Δπξψπε, ηελ εγθαζίδξπζε θνκκνπληζηηθνχ θαζεζηψηνο πνπ εθ ησλ πξαγκάησλ ζα είρε θηινζνβηεηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ; Απέβιεπε, ίζσο, ζηελ απφζρηζε εδαθψλ απφ ην Β. Ιξάλ θαη ηελ έλσζή ηνπο κε ηε νβηεηηθή Γεκνθξαηία ηνπ Αδεξκπατηδάλ; Ή, αλεζπρψληαο γηα ηηο ζπλέπεηεο πνπ ζα είρε γηα ηε ζνβηεηηθή αζθάιεηα ε έληαμε ηνπ Ιξάλ ζηελ ακεξηθαληθή θαη βξεηαληθή ζθαίξα επηξξνήο, πξνζπάζεζε λα εληζρχζεη ηε ζέζε ηεο Μφζραο; χγρξνλε έξεπλα έρεη δείμεη φηη ν ηάιηλ δελ επηζπκνχζε ηνλ εδαθηθφ αθξσηεξηαζκφ ηνπ Ιξάλ θαζψο κηα ηέηνηα εμέιημε ήηαλ βέβαην φηη ζα δπζρέξαηλε ηηο ζρέζεηο ηεο Μφζραο κε ηηο δπηηθέο δεκνθξαηίεο. Οχηε, φκσο, ν ηδενινγηθφο παξάγνληαο επεξέαζε ηελ πνιηηηθή ηνπ έλαληη ηεο Σερεξάλεο. Δίλαη, κάιηζηα, ελδεηθηηθφ φηη ην Κνκκνπληζηηθφ Κφκκα ηνπ Ιξάλ (Tudeh), αλ θαη είρε ζεκαληηθά εληζρχζεη ηε ζέζε ηνπ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ, φρη κφλνλ δελ δηαδξακάηηζε θάπνην ξφιν θαηά ηε δηάξθεηα ηεο θξίζεο, αιιά δηαθψλεζε έληνλα κε ηελ απφθαζε ηνπ ηάιηλ λα ππνζηεξίμεη ηα απηνλνκηζηηθά θηλήκαηα. Σα θίλεηξα ηνπ ηάιηλ σο πξνο ην Ιξάλ ήηαλ ζηξαηεγηθά. Πξάγκαηη, ε νηθνλνκηθή δηείζδπζε ηεο Μφζραο ζε επαξρίεο ηνπ Β. Ιξάλ ζα ελίζρπε ζεκαληηθά ηελ επηξξνή ηεο ζε κηα πεξηνρή ν έιεγρνο ηεο νπνίαο ζεσξνχληαλ δσηηθήο 3
ζεκαζίαο γηα ηε ζνβηεηηθή αζθάιεηα. Ση ζα ζπλέβαηλε γηα παξάδεηγκα αλ νη δπηηθέο δεκνθξαηίεο, κε ζεκαληηθά ήδε εξείζκαηα ζηηο λφηηεο επαξρίεο ηνπ Ιξάλ, έζεηαλ ππφ ηνλ απνθιεηζηηθφ έιεγρφ ηνπο ην ζχλνιν ηεο ρψξαο; Τπφ ηελ επίδξαζε παξφκνησλ αλεζπρηψλ, ε ηζαξηθή Ρσζία είρε απφ ηνλ 19 ν αηψλα επηδηψμεη ηελ ππαγσγή ηεο πεξηνρήο απηήο ππφ ηνλ έιεγρφ ηεο, γεγνλφο πνπ ηελ είρε θέξεη ζε αληηπαξάζεζε κε ηε Βξεηαλία. Σειηθά, ην 1907, πξηλ δειαδή ηελ αλαθάιπςε πεηξειαίνπ ζηελ πεξηνρή, ε Πεηξνχπνιε ππέγξαςε ζπκθσλία κε ην Λνλδίλν, ε νπνία πξνέβιεπε ηε δηαίξεζε ηεο (ηφηε) Πεξζίαο ζε ηξεηο δψλεο επηξξνήο: κηα ξσζηθή ζηα βφξεηα, κηα βξεηαληθή ζηα λφηηα θαη κηα νπδέηεξε ζηε κέζε. Αιιά θαη αξγφηεξα, θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Α Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ, ηζαξηθά ζηξαηεχκαηα θαηέιαβαλ ηκήκαηα ηεο Β. Πεξζίαο. Φαίλεηαη, ινηπφλ, φηη φπσο θαη ζηελ επνρή ηεο απηνθξαηνξηθήο Ρσζίαο, έηζη θαη ηελ επαχξηνλ ηνπ Β Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ ηελ πνιηηηθή ηεο Μφζραο έλαληη ηνπ Ιξάλ θαζφξηδε πξσηίζησο ν παξάγνληαο γεσγξαθία. Σελ ίδηα πεξίπνπ πεξίνδν κε ηε θξίζε ηνπ Ιξάλ, νη ζρέζεηο ηεο Μφζραο κε ηελ Άγθπξα επηδεηλψζεθαλ ζεκαληηθά. πγθεθξηκέλα, ην Μάξηην ηνπ 1945 ε νβηεηηθή Έλσζε θαηήγγεηιε ην ζχκθσλν θηιίαο θαη κε επηζέζεσο πνπ είρε ππνγξάςεη κε ηελ Σνπξθία ην 1925. Σνλ Ινχλην ηνπ ίδηνπ έηνπο ν ηάιηλ ππέβαιε κηα ζεηξά απφ αηηήκαηα ζηελ ηνπξθηθή θπβέξλεζε, ε πξαγκαηνπνίεζε ησλ νπνίσλ απνηεινχζε πξνυπφζεζε γηα ηε ζπλνκνιφγεζε λέαο δηκεξνχο ζπλζήθεο: επηζηξνθή ησλ ηνπξθηθψλ επαξρηψλ Καξο, Αξληαράλ θαη Αξηβίλ εγθαηάζηαζε ζνβηεηηθψλ βάζεσλ ζηα ηελά θαη αλαζεψξεζε ηεο ζπλζήθεο ηνπ Μνληξαί. Ιδηαίηεξα, ε αλαζεψξεζε ηεο ζπλζήθεο ηνπ Μνληξαί, πνπ απφ ην 1936 ξχζκηδε ην θαζεζηψο ησλ ηελψλ θαη έζεηε ζεκαληηθνχο θξαγκνχο ζηε δηέιεπζε ησλ ζνβηεηηθψλ πνιεκηθψλ ζθαθψλ, απνηεινχζε δηαρξνληθφ αίηεκα ηεο Μφζραο. Ήδε, ζηα ηέιε ηνπ 1939 ε νβηεηηθή Έλσζε είρε βνιηδνζθνπήζεη ζρεηηθά ηελ ηνπξθηθή θπβέξλεζε, αιιά νη ζπδεηήζεηο είραλ νδεγεζεί ζε αδηέμνδν. Σν Ννέκβξην ηνπ επφκελνπ έηνπο, ν Μνιφηνθ είρε πξνηείλεη ζηνλ Υίηιεξ κηα ζπκθσλία κε ηελ Σνπξθία βάζεη ηεο νπνίαο ε νβηεηηθή Έλσζε ζα εγθαζηζηνχζε ζηξαηησηηθέο βάζεηο ζηα ηελά. Αιιά θαη κεηά ηε γεξκαληθή επίζεζε ελαληίνλ ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο, ν ηάιηλ έζεζε επαλεηιεκκέλα ζηηο ΗΠΑ θαη ηε Βξεηαλία ην δήηεκα ηεο αλαζεψξεζεο ηνπ θαζεζηψηνο ησλ ηελψλ. Μεηά ηελ ήηηα ηεο λαδηζηηθήο Γεξκαλίαο, φηαλ πιένλ ε νβηεηηθή Έλσζε 4
ήιεγρε ην ζχλνιν ζρεδφλ ησλ θξαηψλ ηεο Κεληξηθήο θαη Αλαηνιηθήο Δπξψπεο θαη δηέζεηε ηνλ πην ηζρπξφ ζηξαηφ ηεο πθειίνπ, ν νβηεηηθφο εγέηεο απνθάζηζε λα αθνινπζήζεη κηα πην δπλακηθή πνιηηηθή έλαληη ηεο Σνπξθίαο απαηηψληαο φρη απιά αληηθαηάζηαζε ηεο ζπλζήθεο ηνπ Μνληξαί, αιιά νπζηαζηηθά ηελ ππνβνιή ησλ ηελψλ ππφ ζνβηεηηθφ έιεγρν. Οη δπηηθέο δεκνθξαηίεο δελ κπνξνχζαλ λα δερηνχλ ηελ επέθηαζε ηεο ζνβηεηηθήο επηξξνήο ζε κηα ρψξα, φπσο ε Σνπξθία, πνπ αλήθε ζηε δηθή ηνπο ζθαίξα επηξξνήο. Πξάγκαηη, αληηιακβαλφκελε ηελ ηεξάζηηα ζηξαηεγηθή ζεκαζία πνπ είρε ε Σνπξθία γηα ηελ πξνζηαζία ησλ βξεηαληθψλ ζέζεσλ ζηε Μέζε Αλαηνιή θαη ηελ Αλαηνιηθή Μεζφγεην, ε Βξεηαλία είρε, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο αηζηνπηθήο θξίζεο ηνπ 1935-6, πξνρσξήζεη ζηελ ζχζθημε ησλ ζρέζεψλ ηεο κε ηελ Άγθπξα. Μάιηζηα, ηνλ Οθηψβξην ηνπ 1939, ε Σνπξθία, ε Βξεηαλία θαη ε Γαιιία πξνρψξεζαλ ζηελ ππνγξαθή ηξηκεξνχο ζπλζήθεο ακνηβαίαο βνήζεηαο. Αιιά θαη θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Β Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ, παξά ηε δπζαξέζθεηα ηεο βξεηαληθήο θπβέξλεζεο γηα ηελ εκκνλή ηεο ηνπξθηθήο θπβέξλεζεο ζηελ πνιηηηθή ηεο νπδεηεξφηεηαο, νη ζρέζεηο αλάκεζα ζηηο δχν ρψξεο παξέκελαλ ζηελέο ηδηαίηεξα κάιηζηα κεηά ην 1943 φηαλ ε δηαθαηλφκελε επηθξάηεζε ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο ζηνλ πφιεκν κε ηε Γεξκαλία ελέηεηλε ηηο αλεζπρίεο ηεο Άγθπξαο γηα ην κειινληηθφ ξφιν πνπ ζα έπαηδε ε Μφζρα ζηελ πεξηνρή ησλ Βαιθαλίσλ. Παξά ην γεγνλφο φηη ε ζηξαηησηηθή εγεζία ζην Λνλδίλν επέκελε ζηελ αλάγθε δηαηήξεζεο ηνπ θαζεζηψηνο ησλ ηελψλ, ε βξεηαληθή θπβέξλεζε δελ ήηαλ θαη αξρήλ αξλεηηθή ζην ελδερφκελν ηξνπνπνίεζεο ηεο ζπλζήθεο ηνπ Μνληξαί. Χζηφζν, ην Λνλδίλν δελ κπνξνχζε ζε θακία πεξίπησζε λα ζπλαηλέζεη ζηελ εγθαηάζηαζε ζνβηεηηθψλ βάζεσλ ζηα ηελά, αθνχ έλα ηέηνην ελδερφκελν ζα κεηέηξεπε ηελ Σνπξθία ζε δνξπθφξν ηεο Μφζραο κε δξακαηηθέο πξνεθηάζεηο γηα ηα βξεηαληθά ζπκθέξνληα ζηελ επξχηεξε πεξηνρή ηεο Αλαηνιηθήο Μεζνγείνπ. Άιισζηε, ε Γχζε δελ κπνξνχζε λα ιεζκνλήζεη ην γεγνλφο φηη ην αίηεκα γηα εγθαηάζηαζε ζηξαηησηηθψλ βάζεσλ ζηα Βαιηηθά θξάηε κεηά ηελ ππνγξαθή ηνπ ζπκθψλνπ Ρίκπεληξνπ-Μνιφηνθ απνηέιεζε θαη ην πξψην βήκα γηα ηε «ζνβηεηνπνίεζε» ησλ ρσξψλ απηψλ. Κάησ απφ απηέο ηηο ζπλζήθεο, ε αληίδξαζε ηφζν ηνπ Λνλδίλνπ, φζν θαη ηεο Οπάζηγθηνλ πνπ δελ επηζπκνχζε ηε ζπξξίθλσζε ηεο βξεηαληθήο ηζρχνο ζηε Μέζε Αλαηνιή, ππήξμε ηδηαίηεξα απνθαζηζηηθή: αληαπνθξηλφκελεο ζην ηνπξθηθφ αίηεκα γηα 5
παξνρή βνήζεηαο, νη δχν δπλάκεηο άζθεζαλ πίεζε πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο Μφζραο πξνθεηκέλνπ λα εγθαηαιείςεη ηηο αμηψζεηο ηεο. Μάιηζηα, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ηνπξθηθήο θξίζεο, ηα επηηειεία ηεο Βξεηαλίαο θαη ησλ ΗΠΑ εμέηαζαλ γηα πξψηε θνξά ην ελδερφκελν θνηλήο ζηξαηησηηθήο δξάζεο ελαληίνλ ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο, ελψ νη Βξεηαλνί εηνίκαζαλ ην πξψην επηρεηξεζηαθφ ζρέδην (κε ηελ νλνκαζία Makefast) γηα ζπκβαηηθφ βνκβαξδηζκφ ησλ ζνβηεηηθψλ πεηξειαηνπεγψλ πξσηνβνπιίεο πνπ αζθαιψο θαηαδεηθλχνπλ θαη ηε κεγάιε ζεκαζία πνπ απέδηδαλ ζηε δηαηήξεζε ηεο Σνπξθίαο εθηφο ηεο ζνβηεηηθήο δψλεο επηξξνήο. Σειηθά, ε Μφζρα αλαγθάζηεθε λα ππνρσξήζεη θαη έηζη ε ζπλζήθε ηνπ Μνληξαί εμαθνινπζνχζε λα θαζνξίδεη ην θαζεζηψο ησλ ηελψλ. Πνηνη ήηαλ, φκσο, νη ζηφρνη ηνπ ηάιηλ έλαληη ηεο Σνπξθίαο; Όπσο θαη ζηελ πεξίπησζε ηνπ Ιξάλ, ν ηάιηλ δελ απέβιεπε ζηελ πξνψζεζε ηεο θνκκνπληζηηθήο ηδενινγίαο ή ζηελ επηβνιή θηινζνβηεηηθνχ θαζεζηψηνο ζηελ Άγθπξα. Άιισζηε, ν νβηεηηθφο εγέηεο ήηαλ πεπεηζκέλνο φηη νη θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο ζπλζήθεο πνπ επηθξαηνχζαλ ζηελ Σνπξθία δελ επέηξεπαλ θάηη ηέηνην. Οη ιφγνη πνπ ππαγφξεπαλ ηελ πνιηηηθή ηνπ έλαληη ηεο Σνπξθίαο ήηαλ θαζαξά ακπληηθνί. Η ζπλζήθε ηνπ Μνληξαί θαζηζηνχζε ηελ Άγθπξα νπζηαζηηθφ ξπζκηζηή ηνπ θαζεζηψηνο ησλ ηελψλ. Καηά ζπλέπεηα, κηα θηινδπηηθή Σνπξθία ζα κπνξνχζε, αλάινγα κε ηηο εθάζηνηε δηεζλείο ζπγθπξίεο, είηε λα θξαηά θιεηζηά ηα ηελά πξνθεηκέλνπ λα κελ θαηέιζεη ν ζνβηεηηθφο ζηφινο ζηε Μεζφγεην είηε λα ηα αλνίγεη πξνθεηκέλνπ λα εηζέιζνπλ νη ακεξηθαληθέο θαη βξεηαληθέο λαπηηθέο δπλάκεηο ζηε Μαχξε Θάιαζζα. Ο ηάιηλ δελ αξθνχληαλ ζηελ αλαζεψξεζε ηεο ζχκβαζεο ηνπ Μνληξαί, αθνχ ζε πεξηφδνπο θξίζεο ε Σνπξθία ζα ήηαλ θαη πάιη εθείλε πνπ ζα θαζφξηδε ηε δηέιεπζε ησλ πνιεκηθψλ πινίσλ απφ θαη πξνο ηε Μαχξε Θάιαζζα φπνηεο θη αλ ήηαλ νη πξνβιέςεηο ηεο λέαο ζχκβαζεο. Αληίζεηα, απέβιεπε ζηνλ πιήξε έιεγρν ησλ ηελψλ θαη εθεί αθξηβψο πξέπεη λα απνδνζεί θαη ην αίηεκά ηνπ γηα εγθαηάζηαζε ζηξαηησηηθψλ βάζεσλ ζηελ πεξηνρή. Η πνιηηηθή ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο έλαληη ηεο Σνπξθίαο θαηά ην 1945-6 ελέρεη αλακθίβνια ην ζηνηρείν ηεο ζπλέρεηαο κε εθείλε ηεο ηζαξηθήο Ρσζίαο έλαληη ηεο Οζσκαληθήο Απηνθξαηνξίαο θαηά ηνλ 18 ν θαη 19 ν αηψλα, φηαλ ε επηθξάηεζε ηεο Αγίαο Πεηξνχπνιεο έλαληη ηεο Πχιεο ζπλεπαγφηαλ ηελ απνδνρή απφ ηελ ηειεπηαία ησλ ξσζηθψλ αηηεκάησλ γηα ηα ηελά. Αληίζεηα, ε επηθξάηεζε ηεο Οζσκαληθήο Απηνθξαηνξίαο νδεγνχζε ζηε ξχζκηζε ηνπ θαζεζηψηνο ζχκθσλα κε ηηο βξεηαληθέο 6
επηηαγέο, θάηη πνπ ζπλήζσο ζπλεπαγφηαλ άλνηγκα ησλ ηελψλ γηα ην Βαζηιηθφ Ναπηηθφ πξνθεηκέλνπ λα εηζέξρεηαη ζε πεξηφδνπο θξίζεο ζηε Μαχξε Θάιαζζα θαη λα επηβάιεη ηε βνχιεζή ηνπ ζηε Ρσζία. Με απινχζηεξα ιφγηα, ν έιεγρνο ησλ ηελψλ ήηαλ δσηηθήο ζεκαζίαο γηα ηελ αζθάιεηα ηφζν ηεο Ρσζηθήο Απηνθξαηνξίαο, φζν θαη ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο. Καη ζηελ πεξίπησζε απηή, ινηπφλ, φπσο θαη ζε εθείλε ηνπ Ιξάλ, ν ηάιηλ εθάξκνδε ηελ πνιηηηθή ησλ απηνθξαηνξηθψλ πξνθαηφρσλ ηνπ. ε αληίζεζε κε ηνλ Ιξάλ θαη ηελ Σνπξθία, νη ζνβηεηηθνί ζηφρνη ζηελ Διιάδα θαηά ην 1944/5-6 ήηαλ πεξηνξηζκέλνη. Αλ θαη θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Β Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ ην Κνκκνπληζηηθφ Κφκκα Διιάδνο είρε απμήζεη ζεκαληηθά ηε δχλακή ηνπ, ν ηάιηλ είρε απνδερηεί, ήδε απφ ηνλ Οθηψβξην ηνπ 1944, ην βξεηαληθφ πξνβάδηζκα ζηελ Διιάδα θαη δελ ελεπιάθε ζηε ζχγθξνπζε ησλ Γεθεκβξηαλψλ. Μηα πηζαλή παξέκβαζή ηνπ ππέξ ησλ Διιήλσλ θνκκνπληζηψλ ζα πξνθαινχζε ηελ έληνλε αληίδξαζε ησλ Βξεηαλψλ πνπ ήδε κάρνληαλ ζην πιεπξφ ησλ θπβεξλεηηθψλ δπλάκεσλ. Βέβαηα, θαηά ηελ επφκελε θάζε ηεο εκθχιηαο ζχγθξνπζεο, ην 1946-9, ν αλαηνιηθφο ζπλαζπηζκφο ελίζρπζε ζεκαληηθά ην Γεκνθξαηηθφ ηξαηφ Διιάδνο. Χζηφζν, ε νβηεηηθή Έλσζε απέθπγε λα παξάζρεη ε ίδηα απεπζείαο βνήζεηα ζηνπο Έιιελεο αληάξηεο, αθήλνληαο ζηα ππφινηπα ζνζηαιηζηηθά θξάηε ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο ηελ ελίζρπζε ηεο πνιεκηθήο πξνζπάζεηαο ησλ ζπληξφθσλ ηνπο. ε θάζε πεξίπησζε, ε βνήζεηα πξνο ην Γεκνθξαηηθφ ηξαηφ δελ ήηαλ ηφζν κεγάιε ψζηε λα κπνξέζεη λα επηβιεζεί ησλ θπβεξλεηηθψλ ζηξαηεπκάησλ (εληζρπκέλσλ, απφ ην 1947, απφ ηελ ακεξηθαληθή ζηξαηησηηθή βνήζεηα) ήηαλ, φκσο, αξθεηή γηα λα θξαηήζεη ζηξακκέλε, γηα ηξία νιφθιεξα ρξφληα, ηελ πξνζνρή ηεο Γχζεο ζηνλ ειιεληθφ εκθχιην πφιεκν. Παξά ηα αλακθηζβήηεηα πιενλεθηήκαηα πνπ ζα είρε γηα ηε νβηεηηθή Έλσζε ελδερφκελε επηθξάηεζε ησλ θνκκνπληζηψλ ζηνλ ειιεληθφ εκθχιην, ε έληαμε ηεο Διιάδαο ζηε ζνβηεηηθή ζθαίξα επηξξνήο δελ απνηεινχζε πξνηεξαηφηεηα ηεο Μφζραο. Σν γεγνλφο απηφ δελ πξέπεη λα πξνμελεί εληχπσζε δεδνκέλεο ηεο γεσγξαθηθήο ζέζεο ηεο Διιάδαο καθξηά ηφζν απφ ηε Μέζε Αλαηνιή, φζν θαη ηα δπηηθά ζχλνξα ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο. Άιισζηε, απφ ηα ηέιε ήδε ηνπ 19 νπ αηψλα ην ελδηαθέξνλ ηεο ηζαξηθήο (ηφηε) Ρσζίαο είρε κεηαηνπηζζεί ζηε Β. Βαιθαληθή θαη ηελ ελίζρπζε ησλ ζρέζεψλ ηεο κε ηα ζιαβηθά θξάηε ηεο Υεξζνλήζνπ ηνπ Αίκνπ, ελψ ε Διιάδα είρε 7
εληαρζεί ζηε βξεηαληθή ζθαίξα επηξξνήο. Αιιά θαη κεηά ηελ επηθξάηεζε ηεο Οθησβξηαλήο επαλάζηαζεο, ε λέα εγεζία ζηε Ρσζία πξνζπάζεζε λα εληζρχζεη ηα εξείζκαηά ηεο ζηελ Σνπξθία, ηε Ρνπκαλία θαη ηε Βνπιγαξία, ελψ ην ελδηαθέξνλ ηεο γηα ηελ Διιάδα είρε παξακείλεη κάιινλ πεξηνξηζκέλν. Η ζχγρξνλε έξεπλα, βαζηζκέλε ζε αξρεηαθφ πιηθφ θαη απφ ηα θξάηε ηνπ αλαηνιηθνχ ζπλαζπηζκνχ, έρεη δείμεη φηη ε πνιηηηθή ηνπ ηάιηλ έλαληη ηεο Διιάδαο, ηνπ Ιξάλ θαη ηεο Σνπξθίαο θαηά ην 1945-6 ππαγνξεπφηαλ απφ ηελ αλάγθε πεξαηηέξσ ελίζρπζεο ηεο ζνβηεηηθήο αζθάιεηαο. Πξνηεξαηφηεηα ηεο Μφζραο ήηαλ ε επέθηαζε ηνπ ειέγρνπ ηεο ζηελ Σνπξθία θαη ην Ιξάλ, θαζψο ε έληαμε ησλ ρσξψλ απηψλ ζηε δπηηθή ζθαίξα επηξξνήο ζα ζπληζηνχζε (ζχκθσλα κε ηηο αλεζπρίεο ηεο ζνβηεηηθήο εγεζίαο) απεηιή γηα ηε ζνβηεηηθή αζθάιεηα, εκπνδίδνληαο παξάιιεια θαη ηελ πξφζβαζε ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο ζηε Μέζε Αλαηνιή θαη ηε Μεζφγεην. Αληίζεηα, αλ θαη ην 1945-6 ε επηθξάηεζε ηνπ θνκκνπληζκνχ ζηελ Διιάδα δελ απνθιεηφηαλ (θαη ζίγνπξα ήηαλ πην πηζαλή απ φηη ζηελ Σνπξθία θαη ην Ιξάλ), νη ζνβηεηηθνί ζηφρνη ήηαλ πεξηνξηζκέλνη, αθνχ ε γεσγξαθηθή ζέζε ηεο ζπγθεθξηκέλεο ρψξαο δελ ήηαλ ηέηνηα πνπ λα θαζηζηά ηελ ππαγσγή ηεο ζηε ζθαίξα επηξξνήο ηεο Μφζραο απαξαίηεηε γηα ηελ ελίζρπζε ηεο ζνβηεηηθήο αζθάιεηαο. Κάησ απφ απηέο ηηο ζπλζήθεο, κπνξεί λα ππνζηεξηρζεί φηη θαηά ηηο θξίζεηο ζην βφξεην θξεπίδσκα ηνπ 1945-6 ν ηάιηλ αθνινχζεζε ηελ πνιηηηθή ησλ ηζάξσλ πξνθαηφρσλ ηνπ. Πξάγκαηη, γηα ηνπο ίδηνπο αθξηβψο ιφγνπο, ε απηνθξαηνξηθή Ρσζία είρε πξνζπαζήζεη, θαηά ηηο δεθαεηίεο πξηλ ηελ Οθησβξηαλή Δπαλάζηαζε, λα επεθηείλεη ηελ επηξξνή ηεο ζηηο βφξεηεο επαξρίεο ηεο Πεξζίαο θαη λα ζέζεη ηελ πεξηνρή ησλ ηελψλ ππφ ηνλ έιεγρφ ηεο, ελψ αληίζεηα ην ελδηαθέξνλ ηεο γηα ηελ Διιάδα είρε ήδε αξρίζεη λα αηνλεί απφ ηα κέζα ηνπ 19 νπ αηψλα. Βηβιηνγξαθία - Hasanli Jamil, At the Dawn of Cold War: the Soviet-American Crisis over Iranian Azerbaijan, 1941-1946 (Lanham, Md.: Rowman & Littlefield Publishers, Inc., 2006). - Iatrides John, Revolution or Self-Defence? Communist Goals, Strategy, and Tactics in the Greek Civil War, Journal of Cold War Studies 7:3 (2005), pp. 3-33. 8
- Μαξαληδίδεο Νίθνο, Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας, 1946-1949 (Αζήλα: Δθδφζεηο Αιεμάλδξεηα, 2010). - Mark Eduard, The War Scare of 1946 and its Consequences, Diplomatic History 21:3 (1997), pp. 383-415. - Roberts Geoffrey, Stalin s Wars: from World War to Cold War, 1939-1953 (New Haven: Yale University Press, 2007). - Sitki Bilgin Mustafa and Steven Morewood, Turkey s Reliance on Britain: British Political and Diplomatic Support for Turkey against Soviet Demands, 1943-47, Middle Eastern Studies 40:2 (2004), pp. 24-57. - Yegerova Natalia, The Iran Crisis of 1945-46: a View from the Russian Archives, Cold War International History Project Working Paper 15 (1996). - Westad Odd Arne, The Global Cold War: Third World Interventions and the Making of Our Times (New York: Cambridge University Press, 2005). 9