Τα τραγούδ1α στnν αρβανίηκn γλώσσα κ1νούντ01. ως επί το πλείστον. στο μουσ1κό περ1βάλλον τnς περ1οχnς από τnν οποία προέρχοντω κω ταυτίζοντω με τα αντίστο1χα ελλnνόγλωσσα κα1 σε μερ1κές περ1πτώσε1ς με τραγούδ1α σε άλλο γλωσσ1κό 1δίωμα ( π. χ. βλαχόφωνα στn Δροσοπnγn Φλώρ1νας ). Σε πολλά από τα τραγούδ10 σώζοντω αρχέγονα στο1χεία ( ε~δ1κά στnν περ10χn του Έβρου). γεγονός που εξnγείτω από τον υπέρμετρο συντnρnησμό των Αρβανπών ( νά κω τα καλά του συντnρnησμού) συν το επ1πλέον «στίγμα» που έφεραν. του δ~αφορεηκού. Έτσ1. το ρεπερτόρ10 αυτό δεν υπέστn τnν. κατά κάπο10 τρόπο. αλλοίωσn που επέφερε n δ10κογραφία κα1 n ομο1όμορφn ραδ1οφων1κn δ~άδοσn ( πλnν ελάχ10των τραγουδ1ών τnς νόηας Ελλάδας που δ10κογράφnσαν ο Γ1ώργος Παπασ1δέρnς κω n Γεωργία Μnπάκn. n οποία προχώρnσε κω σε στα ελλnν1κά). μεταγλώπ10n μερ1κών από αυτά Ιδ101τερότnτες των αρβανίτικων τραγουδ1ών: Η αρβανfηι<n γλώσσα στα παραδοσιακά τραγούδια Η μουσ11<n,,,,, νε χουργιο εχ,,, νε νο1κοκυρ θοvάσπς Μωροlτπς Μουσικός - Μουσικολόγος ύφος Το μουσ1κό ύφος των αρβανίηκων τραγουδ1ών είνω λπό. δίχως μοφολατρικn ροπn ακόμα κ1 όταν n δ~άθεσn τους "λυπάτω». Ο τρα γ ουδ10τnς ερμnνεύε1 χωρίς «τσαλκάντζες» ( συνεχn μελίσματα). χωρίς «έρπουσα δ~άθεσn» (ακόμα κω σης π10 ανατολίηκες σηγμές. όπως σε χ ρωμαηκούς τρόπους που κλίνουν προς τα εκε ί ), χωρίς γλυκερούς "στnθ1κούς» χρωμαησμούς. Μέρος των αρβανίηκων τραγουδ1ών εμφανίζετω να έχε1 μ~κρές n μεγάλες δ~αφορές από τα ελλnνόγλωσσα. γλώσσα l(ατ' αρχnν n ίδ~α n γλώσσα και ό.η συνεπάγετω απ ' αυτnν: n εκφορά του λόγου. n μελωδ1κn δομn των φράσεων κω ο ιδ~αίτερος τονισμός. Η δ~αφορεηκn γλώσσα στοιχε ι οθετεί δ~αφορεηκό ρεπερτόρ10. δίνε~ υπόστασn σε δ~αφορεηκn εθνο μουσ1κολογ1κn ταξ1νομία. ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ r-" r"\ / Η ΣΤΑ ΒΑΛΙ<ΑΝΙΑ "-' \.._,)
μετρική οvόλυση Η μετρ1κri ανάλυσn των στfχων των παραδοσ~ακών τραγουδ1ών έχε1 δεfξε1 όη τα ελλnνόγλωσσα χρnσψοποιούν. ως επf το πλεfστον. τον 1 SσύλλαΒο ( 10μΒ1κό ri τροχαϊκό). τον οποfο «απεχθάνονται» τα αρβανfηκα. Μόνον ένα αρβανfηκο τραγούδ1 σε 1 SσύλλαΒο έχε1 φέρε1 στο φως n ως τώρα έρευνα. το «Ου γ~αμ ν1e Βλάχe ε μπούκουρ» ( = Εγώ 'μαι n Βλάχα n έμορφn). κ1 αυτό μας κάνε1 να π~στεύουμε όη το συγκεκρψένο τραγούδι δεν εfναι αρβανfηκο. Αντfθετα στα αρβανfηκα κυρ~αρχεf ο 8σύλλαΒος τροχαϊκός (και σε μερ1κές περιπτώσε1ς ο ιαμβ1κός) σε πλriρn μορφri ri ελλε1πτ1κός ( 7 σύλλαβος) ri με προανάκρουσμα. κυρfως το «μό1» ( 9σύλλαΒος). τον οποfο ελάχ~στα χρnσψοπο1ούν τα ελλnνόγλωσσα. Μπορεf να ε1πωθεf όη 01 ΑρΒανfτες προσθέτουν ri αφαφούν συλλαβές. αδιαφορώντας για το εν~αίο τnς δομriς του στίχου. κλίμακες Στnν πλε1οψnφfα τους τα αρβανfηκα τραγούδ~α που συναντούμε στn νόηα Ελλάδα χρnσψοποιούν διατον1κές κλίμακες. κυρfως τον τρόπο του ρε. Δε λεfπουν πάντως και 01 μελωδίες σε χρωμαηκές κλίμακες. όπως το χιτζάζ. το σαμπό ( δ~ατον1κός με χρόα κατά τους Βυζαντ1νούς) και το ουζζάλ (κατά τnν αραβοπερσικri ορολογία) και κυρίως το Βαλκανικό ri ρουμάνικο μινόρε ri τσιγγάνικο που υπάρχε~ σε αρκετά τραγούδ~α του Λουτρακf ου και τnς Περαχώρας ( Κορίνθου) και που δείγμα του σώζεται riδn από τnν ύστερn αρχαιότnτα ( West. παράδε1γμα 4 2. σ. 4 2 8). Στα Βίλ~α του Κιθαφώνα έχουμε τραγούδ~α που χρnσψοποιούν πεντατονικές ανnμfτονες κλfμακες. πράγμα που μαρτυρεf τn γεωγραφ1κri καταγωγri των κατοίκων ( νnσίδα τnς Ηπεf ρου στn Στερεά). Στα χωρ1ά Κυρ1άκ1 και Ζερίκ1 ( Λε1Βαδ1ά) και γεν1κά στnν περιοχri του Ελ1κώνα έχουμε το καμπfσιο ανατολ1κορουμελ1ώηκο θεσσαλίζον ύφος που εfναι κο1νό με αυτό τnς Βόρε~ας Κορ1νθfας. όπου κατά κόρον χρnσψοπο1είται n ρουμάνικn κλίμακα ri τσιγγάνικn ri Βαλκανικό μινόρε. Να προστεθεf σ αυτά και n ύπαρξn τραγουδ1ών που τραγουδιούνται σε παράλλnλες πέμπτες. εfδος δ1φωνίας που μας παραπέμπε~ σης απαρχές τnς ομόφωνnς πολυφωνίας. δnμιουργώντας ένα εfδος δπον~σμού που παρατnρείται π.χ. στα παραδοσ~ακά τραγούδ~α τnς Ισλανδfας ( Βλ. σχόλιο του Nettl περf αυστnρriς παραλλnλfας στους πρωτόγονους πολπ~σμούς). Σης περιοχές τnς Ηπεfρου κυριαρχεί ένα συγκεκρψένο μουσ1κό lδίωμα. n πεντατον1κri πολυφωνf α. τnν οποfα συναντούμε και στους ελλnνόφωνους και στους αλβανόφωνους και στους Βλαχόφωνους. Μέχρ1 περίπου το 7 00 π.χ. n κυρfαρχn δομri τnς ελλnν1κriς μουσ1κriς Βασιζόταν σης πεντάτονες ανnμfτονες κλfμακες. όπως και 01 περ~σσότερες αρχαϊκές μουσ1κές σ' όλο τον κόσμο. από τους Κέλτες μέχρ1 τους Κ1νέζους και τους προ κολομβ~ανούς Αμερ1κάνους Ινδιάνους. Το μουσικό ιδίωμα στnν περιοχri τnς Φλώρ1νας είναι κο1νό με αυτό τnς Κορυτσάς. Πολλά αρβανfηκα τραγούδια γάμου τnς περιοχriς εκτελούνται από μονοφων1κri χορωδία χωρfς να λεfπουν και οι μονωδίες. σε πολλές από ης οποfες ενυπάρχε1 το ασηκό ιδίωμα τnς Κορυτσάς ( δ1φωνfες κατά τρfτες. κανταδόρικο ύφος που συναντούμε στnν Κάτω 9 ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ,,,,.-, ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ G
Ιταλ ία και Σαρδnν ία). Στα πολυφωνικά αρβανίτικα τραγούδια διαπιστώνουμε χαρακτnριστικn διαφορά από τα nπειρώτικα τραγούδια : «κλώστnς» δεν υπάρχει. ενώ ένας ειδικού τύπου «γυριστnς». με αυξnμένο μελωδικό ρόλο. παρεμβάλλεται ακόμα και Βαθιά μέσα στις φράσεις του «παρτn» / σολίστα. Σ τn Δροσοπnγn Φλώρινας. τα περισσότερα αρβανίτικα τραγούδια. τραγουδιούνται ακριβώς με τnν ίδια μελωδία και στα Βλάχικα. Χρnσψοποιούνται οι πεντάτονες ανnμιτόνιες κλίμακες που απουσιάζουν στα ελλnνόγλωσσα. Και οι τρεις οικισμοί στnν περιοχn τnς Φλώρινας (Φλάμπουρο. Λέχοβο. Δροσοπnγn) δεν φαίνεται να έχουν επnρεαστεί από τnν γειτονικn επικρατούσα σλαβόγλωσσn μουσικn παράδοσn τnς περιοχnς. ούτε και γνωρίζουν τα τραγούδια των γειτόνων τους. Σε αρκετά τραγούδια των πιο πάνω χωριών αλλά και στο Πλnκάτι Κόνιτσας συναντούμε μιαν εντελώς πρόσφατn και εμφανώς ιταλίζουσα φλέβα. στα όρια μεταξύ παραδοσιακών και αστικολαϊκών n ακόμα και παλιότερων ελαφρών τραγουδιών τnς Ιταλίας. Πρόκειται για τραγούδια γενικώς εύθυμα και ζωnρά. σε κλίμακες ματζόρε και μινόρε. μονόφωνα n με διφωνίες σε παράλλnλες τρίτές με μικροαποκλίσεις (γεγονός που παρατnρείται εκτενώς στις λαϊκές διφωνίες τnς Κάτω Ιταλίας). σε ρυθμούς δ ίσnμους και τρίσnμους χορευτικούς και με εκφορά τnς φωνnς εμφανώς ιταλ(ζουσα. κατά το κο ι νώς λεγόμενο " μπελκαντίστικn». Οι σκοπο( ε(ναι παρόμοιοι με ιταλικούς. Το μουσικό ιδίωμα περιοχών του Έβρου ( Νέο Χεψώνιο και Ρnγιο) έχει να επιδεfξει σπάνια δε(γματα μουσικnς πρωτόγονων πολιτισμών ( π. χ. τραγούδια μόνο με δύο νότες. φαινόμενο που συναντούμε και στους Χουλιαράδες τnς Ηπε(ρου). Επίσnς. ας σnμειωθεί n παντελr1ς απουσ(α δύο γνωρισμάτων: α) «Βυζαντινών» χρωματικών τροπικοτnτων που ακούμε σε άλλες θρακικές μουσικές. και Β) ιταλόρρυθμου στρώματος. ρυθμοί Οι ρυθμοί των τραγουδιών στn νότια Ελλάδα είναι «γωνιασμένοι». με έντονn τn στεριανn διάθεσn. πλnν των τραγουδιών τnς Άνδρου και του Καβοντόρου. το ύφος των οποίων είναι καθαρά νnσιώτικο. Χρnσψοποιούν τους ρυθμούς : 4/ 4. 2 / 4. 3/ 4 {τσάμικος). 5/ 4. 6/ 8. 718 ( συρτοί- καλαματιανο( στις στεριανές περιοχές και «τράτα» στα παράλια. Στn Σαλαμfνα υπάρχει n. σπάνια σε ελλnνόγλωσσα τραγούδια. ρυθμικn υποδιαfρεσn σε χορό «Τ ρότας» 2.2. 3). Απουσιάζουν οι σύνθετοι n άλογοι ( «κουτσο(» ) ρυθμο(: 9/ 4 (ζεϊμπέκικος). 918 (καρσιλαμάς. πλnν του «Ε μπούκουρe μόι Λιένe» από τnν Ερμιον(δα. που φα(νεται να ε (ναι μεταγλωπισμένο). 818. 11 / 8 και 5/ 8 ( πλnν του «'Ατιε πάρe». Επιτάφιος θρnνος. που τραγουδιέται στα Βίλια και στn Σαλαμfνα). Στα χωριά τnς Φλώρινας έχουμε άλογους n " κουτσούς,, ρυθμούς ( 5/ 8. 8/ 8). χαρακτnριστικούς τnς περιοχnς. αλλά και 7 18. 2 / 4. 414. 6/ 4 και 5/ 4.] Στα χωριά του Έβρου (Νέο Χεψώνιο. Ρnγιο). οι επιτόπιες καταγραφές διέσωσαν τn νομοτελειακn αποσάθρωσn τnς προφορικnς παράδοσnς και μας έδωσαν σαφn δεfγματα για τnν μn «κανονικότnτα» τnς ρυθμικnς και μελωδικnς συμπεριφοράς των τραγουδιών. Ηχογραφnθnκαν τnν (δια στιγμn. τα (δια τραγούδια σε δύο εκδοχές: α) μόνον από τραγουδf στριες και Β) οι (διες τραγουδ(στριες συνοδε(α οργάνων ( κλαρ(νο. Βιολ(. λαούτο. ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΣΤΑ ΒΜΚΑΝΙΑ 3 G
τουμπελέκ1). Η προσεκηκn ακρόασn δε(χνε1 να υπάρχουν δ~αφορές ανάμεσα στο τραγούδ10μα των χορωδών κω στο πα(ξψο των μουσ1κών : προσέχοντας τους δεύτερους. καταλαβα(νε1 κανε(ς αμέσως πως ε(νω πολύ άξ101 μουσ1κοl, κα1 ταυτόχρονα πως εfνω θράκες μεν αλλά όχ1 Αρβαν(τες. Η ρυθμ1κn τους α(σθnσn ε(νω κάπως π10 " κανον1κn». π10 κοντά στα πανθρακ1κά ζωναράδ1κα. μανηλάτα κω παϊντούσκες. ενώ n φρύγ1ος μελωδ(α των τραγουδ1στών (τρόπος του ρε) μετατρέπεται αδ1όρατα από το κλαρ(νο σε μινόρε (τρόπο του λα). Ας σnμε1ωθε( όη εδώ έχουμε τραγούδ1α σε 5/ 4 ( παfωνες επιβατούς). πράγμα σπάν10 στα ελλnν1κά τραγούδ1α τnς περ1οχnς. χοροί Ο 1δ1α(τερος χορός των Αρβανπών τnς νόηας Ελλάδας που δεν υπάρχε1 στα ελλnνόγλωσσα εfνω το καγκέλ1 2 / 4 (μόνο του n πάντα στο τέλος άλλων χορών. κυρ(ως του 7 σnμου καλαμαηανού n συρτού). Ο αρβανfηκος καλαμαηανός ( 7 18) με τnν υποδ1α(ρεσn του α' επ(τρπου (βραχύ μακρό - μακρό-μακρό) κυρ~αρχε( στα αρβανfηκα σε αντlθεσn με τα ελλnνόγλωσσα που ακολουθούν τnν κλασ1κn υποδ1α(ρεσn (μακρό - βραχύ - μακρό - μακρό). Ας σnμε1ωθε( όη ο 7 σnμος ρυθμός. εκτός από τα δnμοηκά τραγούδ~α τnς Ελλάδας. κυρ~αρχε( κω σ ' αυτά των αραβικών λαών. λαών του Αφγαν1στάν κω των Ινδ1ών με ης 1δ1ες ρυθμ1κές μορφές. Ο ρυθμός αυτός έχε1 τnν προέλευσn του στ1ς αρχα(ες ελλnν1κές ρυθμ1κές κα1 μετρ1κές μορφές. Το fδιο 1σχύε1 κω γ~α άλλους ρυθμούς π. χ. τον 5σnμο -με ης δ~άφορες μορφές του- που ανnκε1 στο αρχα(ο π01ων1κό ρυθμ1κό γένος. Απουσ1άζει τελε(ως το τσ1φτετέλι Στn Σαλαμfνα έχουμε τn μορφn «τράτας" με 5 ( αντ( γ~α τα συνnθn 1) βnματα εμπρός. κω 1 βnματα πfσω. με τnν ονομασfα «Βάλε ε ντfτe» ( = Τράτα δεύτερn). Αυτn τn μορφn τn συναντούμε και στο χωρ1ό Χέλ1 τnς Αργολfδας [δες κα1 τραγούδ1 «Χlλjκε βάλενe με πέσe / ντε... μος. ντέλ1e τe χέλjκe ου βέτe» ( = Με πέντε τράβα το χορό / έβγα - απ' το χορό - να τον σύρω εγώ μόνn μου)] καθώς κω στα Blλia. με τον όρο «δ~πλό" [δες και τραγούδ1 «νe νε νe μόι βά1ζe ο / σαι μπούκουρ κ1 δ~πλό» ( = νe νε νe ιωρ(τσ1 μου / πόσο ωρα(ο τούτο το δ~πλό) ]. Ας σnμε~ωθε( όη στn νόηα περ10χn τnς Αλβαν(ας. στnν περ10χn τnς Δρόπολnς κω σε μερ1κά χωρ1ά τnς Κορυτσάς ( π.χ. Γ κράψ1. κοντά στο Αργυρόκαστρο). χόρευαν τnν (δ~α μορφn τράτας με τα 5 βnματα εμπρός. Τ nν ονόμαζαν δε «Γκά1ντα ε ντ(τe» ( = Γ κά1ντα n δεύτερn). Στn νόηα Εύβο~α έχουμε τον σταυρωτό χορό «Συρτός Αρβανfηκος" n Καβοντορfηιως n Άσσος n Καλ10ν1ώηκος n Βέντeλ~α ( = Στον τόπο). που χορεύεται πάνω στο τραγούδ1 «Κούσσ 1 e ε σκούντ1 ντάρδeνe" ( = Πο1ος τ(ναξε τnν αχλαδ1ά). Στnν περ10χn Κορινθ(ας υπnρχε ο τελετουργικός χορός «Μαρψάγκα". χορός γ~α τn θεραπε(α από το δάγκωμα τnς μαρψάγκας ( δnλnτnρ1ώδnς μαύρn αράχνn). Έσκαβαν ένα λάκκο βαθύ κω έβαζαν μέσα τον δαγκωμένο όρθ10. μετά τον γέμ1ζαν κοπρ1ά. Τρε1ς Μαρ(ες μονοστέφανες περπατούσαν γύρω από τον λάκκο ρυθμ1κά με χορευηκό βnμαησμό. τραγουδώντας με σ~γανn φωνn. σε nχο μοφολογ1ού κω με 1εροπρεπές ύφος. τον εξορκ1σμό στα αρβανfηκα ( θυμ(ζε1 τnν παλ1κn «Ταραντέλα» ). ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΣΤΑ ΒΜΚΑΝΙΑ 3 Ι
Ας σnμε1ωθεί όη ο Τσάμ1κος χορός στn Μάνn λέγετα1 «Αρβανίηκος». Στnν περ1οχn Άργους υπnρχε ο σταυρωτός χορός σε 4/ 4 με ης ονομασίες «Δ1πλός» 0 ri Ζωναράδ1κος ri Μπρες μe μπρες ( ζουνάρ1 με ζουνάρ1). Στnν περ1οχri Δυηκriς Απ1κriς (Ελευσίνα) υπnρχε ο αργός «Χορός των Γερόντων». Τον έλεγαν «Χορό τnς (αρσεν1κriς) νεότnτας» κα1 «Χεψαρ1ώηκο» ri Γερόντ1κο. Ο καλούμενος από τους ξένους περ1nγnτές ( Guys, Chenier) του περασμένου α~ώνα «Αλβαν1κός χορός» ( Χασάπ1κος ri κω Μακεδόν1κος) χορευόταν στnν Ελλάδα κω είχε στραηωηκό χαρακτriρα. Αναφέρουν όη χορευόταν από 200-300 κρεοπώλες ( παραπέμπε1 στον «αρναούηκο» ri χασάπ1κο χορό που χόρευαν 01 αρβανίτες χασάπnδες τnς Κωνσταντ1νούπολnς ). Κω 01 τρε1ς 01κ10μοί στnν περ1οχri τnς Φλώρ1νας (Φλάμπουρο, Λέχοβο. Δροσοπnγn) αν κω όπως προαναφέρθnκε δεν φαίνετω να έχουν επnρεαστεί από τnν γεηον1κn επ1κρατούσα σλαβόγλωσσn μουσ1κri παράδοσn τnς περ10χriς. μαζί με το μπεράη. τον τσάμ1κο. τον καλαμαηανό. τn χασαπ1ά. χορεύουν κω τον χορό «πουστσένο». κοτηγορίις Όσον αφορά στnν κατnγορ10ποίnσn των αρβανίηκων τραγουδ1ών παρατnρούμε ης ίδ1ες κατnγορίες με τα ελλnνόγλωσσα: τραγούδ1α γάμου. ερωηκά. παραλογές. καθ10ηκά κτλ. Απουσ1άζουν τελείως τα κλέφηκα κω τα 10τορ1κά ( πλnν του «Τρε παπόρ», που αναφέρετω στnν Κωνσταντ1νούπολn). κω ενός ακόμα στn Σαλαμίνα που αναφέρετω στn μάχn τnς Αράχοβας το 18 2 4 (δεν έχε~ βρεθεί έως τώρα n μουσ1κri του). όργοvο Όσον αφορά στα όργανα. 10χύε~ ό,τ1 κα1 γ~α τα ελλnνόγλωσσα. Γιοτί πορουσιόζιι ιvδιοφίροv η ιθvομουσικολογική μιλίτη των ορβοvίnκωv τρογουδιώv: 1. Η καταγραφri των αρβανίηκων τραγουδ1ών από αυθεντ1κούς τραγουδ10τές μας έδωσε τα πρωτότυπα κω αποκομμένα -Βίωα n νομοτελε1ακά- μέλn του σώματος του ελλnν1κού πολη10μού. Μελετώντας τα πρωτότυπα αυτά nχnηκά ντοκουμέντα μπορούμε να δώσουμε απαντriσε1ς όσον αφορά σης πολύπλοκες κω λεπτεπίλεπτες τροπ1κές δομές των δnμοηκών τραγουδ1ών που δ~αφέρουν τεραστίως από ης δυηκοευρωπαϊκές. 2. Τα ακατέργαστα αυτά τραγούδ1α θα μας Βοnθriσουν στn συγκρ1ηκri μελέτn με όλα τα υπόλο1πα του κάθε χώρου κα1 n παράδοσn του ελλnν1κού πολ1ησμού θα περάσε1 μέσα από μ~α συνε1δnτri δ1αδ1κασία επανεκτίμnσnς κα1 ενσωμάτωσnς που θα είνω προσαρμοσμένn σης σύγχρονες συνθriκες. καθώς οπο1αδriποτε απώλε1α είνω θρnνnτέα. Η συνε1δnτri γνώσn θα ταξ1νομriσε1 τα παραδοσ10κά ερεθίσματα καθώς κα1 τn μεθοδολογία του τί είνω αξ1οδ1ατriρnτο κω τί δεν είνω. κω 3. θα μας δώσε~ τn δυνατότnτα να ενώσουμε τn φωνri μας με τn φωνri του γέροντα τραγουδ10τn από τnν Μακεδονία στnν π10 αιωύσε1: Η μουσικn vε χουργιό έχ' vε vοικοκύρ : ωραία μελωδ1κn φράσn που έχουμε ώς τώρα r ' 3 ΕΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ~ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ