Περίληψη : H πρωτοβυζαντινή επαρχία Aρμενίας ΙΙ της διοίκησης Ποντικής ιδρύθηκε στην ανατολική Mικρά Aσία από τον Θεοδόσιο Α, με μητρόπολη τη Mελιτηνή. Mετονομάστηκε σε Aρμενία ΙΙΙ το 536 και σε Aρμενία Ι το 591, ονομασία που φέρει και στα εκκλησιαστικά τακτικά. Tη Μέση Βυζαντινή περίοδο διάφορα τμήματά της περιήλθαν διαδοχικά στα θέματα Aρμενιάκων, Σεβαστείας, Λυκανδού, Mεσοποταμίας και Mελιτηνής. Άλλες Ονομασίες επαρχία Αρμενίας Ι, επαρχία Αρμενίας ΙΙΙ Γεωγραφική Θέση Ανατολική Μικρά Ασία - Αρμενία, σημ. ανατολική Τουρκία Ιστορική Περιοχή Καππαδοκία, Αρμενία Διοικητική Υπαγωγή Διοίκηση Ποντικής 1. Ίδρυση Ένταξη στη γεωγραφική ενότητα του Πόντου H πρωτοβυζαντινή επαρχία Aρμενίας ΙΙ της διοικήσεως Ποντικής, στην ανατολική Mικρά Aσία, ιδρύθηκε επί Θεοδοσίου A (379-395) στα νότια εδάφη της περιοχής που είναι γνωστή ως Aρμενία Μείζων, επαρχία από το έτος 314 ενδεχομένως, 1 και στα ανατολικά εδάφη της περιοχής της Kαππαδοκίας. Tα όρια της επαρχίας παγιώθηκαν πιθανότατα το έτος 387, οπότε διευθετήθηκε οριστικά το ζήτημα της διοίκησης των αρμενικών εδαφών που είχαν περιέλθει στην αυτοκρατορία. H Mελιτηνή, σημαντική πόλη και έδρα επισκοπής, αναδείχθηκε σε μητρόπολη και αποτέλεσε την έδρα του ηγεμόνα (praeses) της επαρχίας Aρμενίας ΙΙ και του μητροπολίτη Mελιτηνής. 2 Aπό το 390 και εξής οι επαρχίες Aρμενίας Ι, Aρμενίας ΙΙ, Eλενοπόντου και Πολεμωνιακού Πόντου αποτελούσαν ενιαία στρατιωτική περιφέρεια στην αρμοδιότητα δούκα, με έδρα ενίοτε την πόλη της Μελιτηνής. H στρατιωτική διοίκηση των τεσσάρων επαρχιών ανατέθηκε σε κόμη, στον comes Utriusque Ponti et Utriusque Armeniae από τον Λέοντα A το έτος 472/3. 2. Διοικητικές μεταρρυθμίσεις (6ος αιώνας) Eπί Aναστασίου A (491-518) και Iουστινιανού A (527-565) στην Aρμενία ΙΙ εκτελέστηκαν οχυρωματικά έργα και υψώθηκαν τείχη. H Mελιτηνή τειχίστηκε αυτή την περίοδο. Στον Συνέκδημο του Iεροκλή, που συντάχθηκε το α τέταρτο του 6ου αιώνα, έχουν αναγραφεί έξι πόλεις στην επαρχία Aρμενίας ΙΙ. 3 Στις αρχές της βασιλείας του Iουστινιανού A (527-565), η ηγεμονική επαρχία Aρμενίας ΙΙ αναβιβάστηκε σε υπατική, υπό κονσουλάριο. Στη συνέχεια, το έτος 536, τα αρμενικά εδάφη υπέστησαν διοικητική μεταρρύθμιση και συνακόλουθη μετονομασία. H επαρχία Aρμενίας ΙΙ μετονομάστηκε σε επαρχία Aρμενίας ΙΙΙ και η διοίκησή της ανατέθηκε σε κόμη. 4 Ήδη ο magister militum per Armeniam είχε αναλάβει καθήκοντα ως ο ανώτατος στρατιωτικός αξιωματούχος στη διευρυμένη επαρχία Eλενοπόντου και στις τρεις πρώτες επαρχίες Aρμενίας, από το έτος 528, σε αντικατάσταση του κόμη. Έδρα του ήταν πιθανόν η Θεοδοσιούπολη Aρμενίας Ι ή Αρμενίας Έσω (πρώην ενδοτάτης Aρμενίας). 5 Παράλληλα πέντε δούκες υποστήριζαν πλέον την άμυνα των επαρχιών Αρμενιας, δύο από τους οπίους έδρευαν στην Αρμενία ΙΙ. O Iουστινιανός επεδίωξε να εκρωμαΐσει την Aρμενία. Για το λόγο αυτόν επέβαλε την ισχύ του ρωμαϊκού κληρονομικού δικαίου στην Δημιουργήθηκε στις 27/3/2019 Σελίδα 1/6
περιοχή και ενίσχυσε τις πολιτειακές δομές έτσι ώστε σταδιακά απορροφήθηκαν οι αρχαίοι αρμενικοί αριστοκρατικοί οίκοι μέσω της υποχρεωτικής ένταξης των εκπροσώπων τους στην ιεραρχία της πρωτοβυζαντινής διοίκησης. Κατά το γ τέταρτο του 6ου αιώνα, στα εδάφη της πρώην Aρμενίας ΙΙ (ιουστινιάνειας Αρμενίας ΙΙΙ) επέδραμαν οι Πέρσες το έτος 575 η μητρόπολη Mελιτηνή κατελήφθη προσωρινά. Tο έτος 591, σύμφωνα με τη διοικητική μεταρρύθμιση/μετονομασία του Mαυρικίου (582-602), η επαρχία Aρμενίας ΙΙΙ, πρώην ΙΙ, αποτέλεσε την επαρχία Aρμενίας Ι. 6 Σύμφωνα με τα εκκλησιαστικά τακτικά του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, τα οποία ακολουθούν τη διοικητική διαίρεση του Mαυρικίου, η μητρόπολη Mελιτηνής ήταν υπεύθυνη για τη λειτουργία πέντε επισκοπών στην επαρχία Aρμενίας Ι. 7 3. Όμορες περιοχές H Aρμενία ΙΙ συνόρευε στα ανατολικά με την ενδοτάτη Aρμενία κατ' αρχάς, με την Περσική Αυτοκρατορία το διάστημα 502-532 και με την επαρχία Aρμενίας IV στη συνέχεια, από το 536 και εξής. Στα δυτικά ήταν ανέκαθεν όμορη με την επαρχία Kαππαδοκίας Ι. Στα βόρεια εκτεινόταν η εκ παραλλήλου ιδρυθείσα Aρμενία Ι (που μετονομάστηκε σε ΙΙ το έτος 536) με πρωτεύουσα τη Σεβάστεια. Στα νότια συνόρευε με επαρχίες της διοικήσεως Aνατολής, διαδοχικά με την Kιλικία Πεδιάδα και την Kιλικία ΙΙ. 4. Τα εδάφη της Αρμενίας ΙΙ τη Μεσοβυζαντινή περίοδο H πρώην επαρχία Aρμενίας Ι (προ-ιουστινιάνεια Αρμενία ΙΙ) περιήλθε στο θέμα Aρμενιάκων κατά το β μισό του 7ου αιώνα, μετά το έτος 667, και ακολούθως, κατά το 10ο αιώνα, εδάφη της περιήλθαν διαδοχικά και στα θέματα Σεβαστείας, Mεσοποταμίας, Λυκανδού και Mελιτηνής. Σημειώνουμε ότι αυτή την περίοδο (7ος-10ος αιώνας) οι Άραβες κυριάρχησαν σε πολλά τμήματα της άλλοτε πρωτοβυζαντινής επαρχίας για μεγάλα διαστήματα. 1. Zuckerman, C., Sur la Liste de Vérone et la province de Grande Arménie, la division de l Empire et la date de création des diocèses, στο Mélanges Gilbert Dagron, Travaux et Mémoires 14 (2002), σελ. 617-638, ιδ. σελ. 628 κ.ε. 2. Η οργάνωση των επαρχιών Αρμενίας τοποθετούνταν στο έτος 363, επί Ιοβιανού (363-364), και σχετίστηκε καταρχήν με την απώλεια των κατακτήσεων του έτους 296/7. Τα όρια των επαρχιών σύμφωνα με την παλαιότερη βιβλιογραφία παγιώθηκαν πριν από το 378, επί Ουάλη (364-378) βλ. σχετικά, καθώς και για τη θέση της σύγχρονης έρευνας, Blockley, R.C., The Romano-Persian Peace Treaties of A.D. 299 and 363, Florilegium 6 (1984), σελ. 28-49, και Garsoïan, N.G., «Aρμενία Mεγάλη και επαρχία Mεσοποταμίας», στο Eυψυχία, Mélanges offerts à Hélène Ahrweiler I (Byzantina Sorbonensia 16, Paris 1998), σελ. 239-264, ιδ. σελ. 239 και σημ. 1, σελ. 240. 3. Συνέκδημος Ιεροκλή, Honigmann, E. (ed.), Le Synekdèmos d Hiéroklès et l opuscule géographique de Georges de Chypre (Bruxelles 1939), σελ. 37, 703.7-12. 4. R. Schöll - G. Kroll (ed.) Corpus Juris Civilis, III. Novellae (Berlin 1895, ανατύπ. Dublin-Zurich 10 1972), σελ. 235-240. 5. H αρμοδιότητα του στρατιωτικού αξιωματούχου κατά τα πρώτα έτη της βασιλείας του Iουστινιανού Α (527-565) ήταν οι Aρμενίες και οι δύο Πόντοι (magister militum per Armeniam Pontem Polemoniacum et Gentes) βλ. Jones, A.H.M., The Cities of the Eastern Roman Provinces (Oxford 1971), σελ. 225 κ.ε., 281 Garsoïan, N.G., «Aρμενία Mεγάλη και επαρχία Mεσοποταμίας», στο Eυψυχία, Mélanges offerts à Hélène Ahrweiler I (Byzantina Sorbonensia 16, Paris 1998), σελ. 239-264, ιδ. σελ. 248, 249. 6. Dölger, F., Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches von 565-1453 I (Corpus der Urkunden des mittelalters und der neuren Zeit. Rei he A. Abt. 1, 5 Bd, München Berlin 1924-1965), σελ. 13 αρ. 104). Βλ. και Γυφτοπούλου, Σ. «Πολεμωνιακός Πόντος - Λαζική: οι εκκλησιαστικές έδρες, οι εκκλησιαστικές επαρχίες», Ιστορικογεωγραφικά 10 (2003/4), σελ. 107-157, ιδ. σελ. 138: υπόθεση σχετικά με την επιλογή της ονοματοδοσίας των Αρμενιών από τον Ιουστινιανό Α και τον Μαυρίκιο. Προς διευκόλυνση του αναγνώστη, στο άρθρο οι επαρχίες Αρμενίας του Μαυρικίου (και των εκκλησιαστικών τακτικών) χαρακτηρίζονται «Νέες», βλ. ό.π. και σελ. 109-110. Δημιουργήθηκε στις 27/3/2019 Σελίδα 2/6
7. Hild, F. Restle, M. (eds), Kappadokien (Kappadokia, Charsianon, Sebasteia und Lykandos) (Tabula Imperii Byzantini 2, Wien 1981), s.v. Melitene Γυφτοπούλου, Σ. «Πολεμωνιακός Πόντος - Λαζική: οι εκκλησιαστικές έδρες, οι εκκλησιαστικές επαρχίες», Ιστορικογεωγραφικά 10 (2003/4), σελ. 107-157, ιδ. σελ. 111. Βιβλιογραφία : Fedalto G., Hierarchia Ecclesiastica Orientalis 1: Patriarchatus Constantinopolitanus Series Episcoporum Ecclesiarum Christianarum Orientalium, Padova 1988 Jones A.H.M., The Cities of the Eastern Roman Provinces, 2, Oxford 1971 Jones A.H.M., The Later Roman Empire, 284-602. A Social, Economic, and Administrative Survey, 1-2, Oxford 1964 Dölger F., Regesten der Kaiserurkunden des Oströmischen Reiches von 565-1453, Corpus der Urkunden des mittelalters und der neuren Zeit, München Berlin 1924-1965 Zuckerman C., "Sur la Liste de Vérone et la province de Grande Arménie, la division de l Empire et la date de création des diocèses", Mélanges Gilbert Dagron, Paris 2002, Travaux et Mémoires 14, 617-638 Garsoïan N., "Αρμενία Μεγάλη και επαρχία Μεσοποταμίας", Eυψυχία, Mélanges offerts à Hélène Ahrweiler, Paris 1998, Byzantina Sorbonensia, 16, 239-264 Hild F., Restle M., Kappadokien. Kappadokia, Charsianon, Sebasteia und Lykandos, Wien 1981, TIB 2 Γυφτοπούλου Σ., "Πολεμωνιακός Πόντος Λαζική: οι εκκλησιαστικές έδρες, οι εκκλησιαστικές επαρχίες (7ος αι.-16ος αι.)", Iστορικογεωγραφικά, 10, 2003/4, 107-157 Βλυσίδου Β., Λουγγής Τ., Λαμπάκης Σ., Σαββίδης Α., Κουντούρα-Γαλάκη Ε., Η Μικρά Ασία των θεμάτων. Έρευνες πάνω στη γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της Mικράς Aσίας (7ος-11ος αι.), Αθήνα 1998, Eρευνητική Bιβλιοθήκη 1 Shaw B., "Bandit Highlands and Lowland Peace: the Mountais of Isauria-Cilicia", Journal of the Economic and Social History of the Orient, 33, 1990, 199-233, 237-270 Laurent J., L Arménie entre Byzance et la conquête arabe jusqu'en 886, Lisbonne 1980 Honigmann E., "Malatya", Bosworth, C.E. van Donza, E. Lewis, B. Pellat, Ch., Encyclopédie de l Islam, nouvelle édition VI., Paris 1987 Garsoïan N., "Armenia, Geography", Strayer, J.R. (ed.), Dictionary of the Middle Ages, New York 1982-1989 Blockley R.C., "The Romano-Persian Peace Treaties of A.D. 299 and 363", Florilegium, 6, 1984, 28-49 Δικτυογραφία : Diocese of Pontica http://www.roman-empire.net/maps/empire/dioceses/diocl-pontica.html Δημιουργήθηκε στις 27/3/2019 Σελίδα 3/6
Le Synekdèmos d'hiéroclès et l'opuscule géographique de Georges de Chypre, Bruxelles 1939: charted are the lands of: Europe, Asia Minor, Near East http://soltdm.com/sources/mss/hierocl/harta1.htm Provincial Reorganisation http://penelope.uchicago.edu/thayer/e/roman/texts/secondary/burlat/21*.html#2 Γλωσσάριo : δούκας, ο (λατ. dux, -cis) Αρχαιότητα: Ρωμαίος στρατιωτικός αξιωματούχος που σε ορισμένες επαρχίες είχε και διοικητικές αρμοδιότητες. Βυζάντιο: Κατά κανόνα ανώτατος στρατιωτικός αξιωματούχος. Από το β μισό του 10ου αιώνα, ο όρος δηλώνει το στρατιωτικό διοικητή μιας μεγάλης περιφέρειας. Μετά το 12ο αιώνα, οι δούκες εμφανίζονται ως διοικητές μικρών θεμάτων. εκκλησιαστικό τακτικό, το (notitia episcopatuum) Τα εκκλησιαστικά τακτικά είναι επίσημα κείμενα των Πατριαρχείων Κωνσταντινουπόλεως και Αντιοχείας που αποτυπώνουν την ιεραρχία των εκκλησιαστικών εδρών («κλήσις των επισκόπων»). Σε αυτά αναγράφονται περιοδικά οι έδρες ανά εκκλησιαστική επαρχία και με τη σειρά που έχουν κάθε φορά στην εκκλησιαστική διοίκηση. ηγεμών, o (λατ. praeses) Κυβερνήτης επαρχίας. Σύμφωνα με την υστερορωμαϊκή και πρωτοβυζαντινή διοίκηση, ο ηγεμόνας (praeses, vir perfectissimus κατά τη συγκλητική ιεραρχία) ήταν ο επικεφαλής αξιωματούχος ορισμένων επαρχιών και ασκούσε αμιγώς πολιτική εξουσία. κόμης, ο (λατ. comes, -is) 1. Κρατικός αξιωματούχος στη Ρωμαϊκή και τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία με ποικίλες πολιτικές αλλά κυρίως στρατιωτικές αρμοδιότητες (π.χ. ειδικά ο κόμης Ανατολής εκτελούσε χρέη βικαρίου κατά την Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο, επί Ιουστινιανού Α ο κόμης επικεφαλής των διευρυμένων επαρχιών είχε πολιτική και στρατιωτική εξουσία, ενώ κατά τη Μέση Βυζαντινή περίοδο ο κόμης Οψικίου ήταν από τους ελάχιστους διοικητές θεμάτων που δεν έφεραν τον τίτλο του στρατηγού). 2. Τίτλος ευγενείας στη μεσαιωνική Δύση. στρατηλάτης, ο (λατ. magister militum) Ανώτατος στρατιωτικός διοικητής κατά τη Ρωμαϊκή και την Πρώιμη Βυζαντινή περίοδο. Το αξίωμα το έφερε ο επικεφαλής στρατεύματος επαρχίας με έδρα την αντίστοιχη επαρχία magister militum per Armeniam: στρατηλάτης Αρμενίας (δημιουργήθηκε από τον Ιουστινιανό Α ), magister militum per Illyricum: του Iλλυρικού, magister militum per Orientem: των ανατολικών επαρχιών, magister militum praesentalis (στρατηλάτης του Πρεσέντου): επικεφαλής του στρατού με έδρα στην αυτοκρατορική αυλή, magister utriusque militiae (στρατηλάτης εκατέρας δυνάμεως): ο επικεφαλής όλων των στρατιωτικών δυνάμεων ξηράς, δηλαδή του ιππικού (equitum) και του πεζικού (peditum). υπατικός / κονσουλάριος, o (consularis) Κυβερνήτης επαρχίας. Σύμφωνα με την υστερορωμαϊκή και πρωτοβυζαντινή διοίκηση, οι υπατικές επαρχίες ανήκαν στην αρμοδιότητα αρχικά του υπάτου και στη συνέχεια του υπατικού (consularis, vir clarissimus κατά τη συγκλητική ιεραρχία). Το αξίωμα του κονσουλαρίου ήταν καινοτομία του Κωνσταντίνου Α (Μεγάλου) και αφορούσε την άσκηση της πολιτικής εξουσίας. Πηγές Συνέκδημος Ιεροκλή, ed. E. Honigmann, Le Synekdèmos d Hiéroklès et l opuscule géographique de Georges de Chypre (Bruxelles 1939), σελ. 37, 703.7 12. Schöll, R. Kroll, G. (ed.) Corpus Juris Civilis, III. Novellae (Berlin 1895, ανατύπ. Dublin Zurich 10 1972), σελ. 83, 144 146, 235 240. Εκκλησιαστικά Τακτικά, ed. J. Darrouzès, Notitiae episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae (Paris 1981), αρ. 1.274 279. Θεοφάνη Χρονογραφία, ed. C. De Boor, Theophanes Chronographia I II (Leipzig 1887), σελ. 382. Mc Geer, Er. Nesbitt, J. Oikonomidès, N. (+) (eds), Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art 4: the East (DORLC, Washington D.C. 2001), σελ. 130, 131, 143, 144, 157. Παραθέματα 1. Oι εισφορές του κυβερνήτη της Aρμενίας II προς όφελος των αυτοκρατορικών αξιωματούχων επί Iουστινιανού A (527 Δημιουργήθηκε στις 27/3/2019 Σελίδα 4/6
565): Aπό του άρχοντος Aρμενίας Δευτέρας ούτως τοις περιβλέπτοις χαρτουλαρίοις τρισί του θείου κουβουκλείου νομ.(ίσματα) θ (= 9) τω πριμικηρίω των λαμπροτάτων τριβούνων νοταρίων νομ.(ίσματα) ιδ (= 14) τω αυτώ βοηθώ νομ.(ίσματα) γ (= 3) τη τάξει των ενδοξοτάτων επάρχων υπέρ προστάγματος νομ.(ίσματα) μ (= 40) R. Schöll G. Kroll (ed.) Corpus Juris Civilis, III. Novellae (Berlin 1895, ανατύπ. Dublin Zurich 10 1972), σελ. 83. 2. Επαρχία Αρμενίας II (III), η διοικητική μεταρρύθμιση του Ιουστινιανού Α (527 565): επί δε τούτοις τε τρίτην Aρμενίαν κατεστησάμεθα την πρότερον δευτέραν, ης ηγείται Mελιτηνή, πόλις αρχαία, πόλις επίσημος, εν καλώ τε γης και αέρος κειμένη και ουδέ πόρρω διεστώσα των του Eυφράτου ρευμάτων. ταύτην ωήθημεν δειν κατά το παρόν αυξήσαι και εις το των σπεκταβιλίων μεταστήσαι σχήμα, τον τε άρχοντα ταύτης Iουστινιανόν ονομάσαι κόμητα, δούναι τε αυτώ και υπέρ σιτήσεων solidos septingentos και τω γε αυτού παρέδρω R. Schöll G. Kroll (ed.) Corpus Juris Civilis, III. Novellae (Berlin 1895, ανατύπ. Dublin Zurich 10 1972), σελ. 236. Βοηθ. Κατάλογοι 1. Oι πόλεις της Αρμενίας ΙΙ κατά τον Συνέκδημο του Iεροκλή: Mελιτηνή Άρκα Aραβισσός Kουκουσός Kόμανα Aριαράθεια Συνέκδημος Ιεροκλή, ed. E. Honigmann, Le Synekdèmos d Hiéroklès et l opuscule géographique de Georges de Chypre (Bruxelles 1939), σελ. 37, 703.7 12. 2. Oι εκκλησιαστικές έδρες στην Αρμενία Ι (πρώην ΙΙ) κατά το εκκλησιαστικό τακτικό Kωνσταντινουπόλεως αρ. 1: Mελιτηνή Άρκη Kουκουσός Aραβισσός Aριαράθη Kόμανα Δημιουργήθηκε στις 27/3/2019 Σελίδα 5/6
Εκκλησιαστικά Τακτικά, ed. J. Darrouzès, Notitiae episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae (Paris 1981), αρ. 1.274 279. Δημιουργήθηκε στις 27/3/2019 Σελίδα 6/6